________________
૬૨
બુદ્ધિનિયંત્રણ. હતે; એટલે કે (૧) દાર્શનિક અને (૨) ધાર્મિક એવાં બે સ્વતંત્ર અને પરસ્પર વિરોધી તત્ત્વોના સહવર્તનને સિદ્ધાંત તેણે પ્રતિપાદિત કર્યો હતો. આમ છતાં સ્પેઈનના ખલિફાના દરબારમાંથી એને દૂર થવું પડયું હતું. પણ એની સેવા છેક નિષ્ફળ ન નિવડી. પેરિસના વિશ્વવિદ્યાલયમાં એના ઉપદેશથી નાસ્તિકોને એક પંથ ઉભે થયો હતું. તેઓનું માનવું એવું હતું કે વિકત્પત્તિ, ઈસુના પુનરૂત્થાન અને બીજા અગત્યના સિદ્ધાંત ધર્મની દૃષ્ટિએ સાચા હોઈ શકે, પરંતુ બુદ્ધિની કસેટી પર તેમનાં સત્ય કરતાં એ સિદ્ધાંતે જુઠા ભાસે છે. સરળ ચિત્ત પુરુષને આ માન્યતા આત્માના અમરત્વને સિદ્ધાંત રવિવારે સાચે છે અને અન્ય દિવસેએ જુઠે છે અથવા આદિપ્રચારનું મંતવ્ય દિવાનખાનામાં જુઠું અને રસોડામાં સાચું છે એવું કોઈ કહે તેના જેવી લાગશે. ૨૧ મા જેન નામના પિપે આ હાનિકારક પ્રવૃત્તિને નષ્ટ કરી તથા “ધ સત્ય”ના સંરક્ષક સિદ્ધાંતને તિરસ્કારી કાઢયો. એવરેસના તેમજ તેવા બીજા સિદ્ધાંતોને પ્રચાર થવાથી, એક અતિ સૂક્ષ્મ વિચારક અને સંશયવાદ પ્રત્યે સ્વાભાવિક માનસિક વલણ ધરાવનારા દક્ષિણ ઈટલીના એફવીનો ગામના ટોમસ નામના વતનીએ પિતાનું ધર્મવાદનું પુસ્તક બહાર પાડયું. એના સમય પર્યત નાસ્તિકતાના ઉપદેશક અને નાસ્તિકના નાયક તરીકે ગણાયેલા એરિસ્ટોટલને ટોમસે પ્રાચીન મતાવલંબી તરીકે ઓળખાવ્યો અને આજની ઘડીએ પણ રેમિક ચર્ચોમાં પ્રમાણભૂત મનાતી ઘણી વિચક્ષણ ફિલસુણી જી કાઢી. પણ ધર્મને એરિસ્ટોટલ અને બુદ્ધિ બને ભયપ ચિત્ર છે. એરિસ્ટોટલના વિચારે જોતાં એને પ્રાચીનમતાવલંબી ગણુંવાય અને ધર્મમાં શ્રદ્ધા ઉપરાંત બુદ્ધિનું તત્ત્વ ઉમેરાય તે ધર્મસત્તા વધુ જામવાને બદલે શિથિલ થવાની ભીતિ છે; અને ટોમસે પિતાના નિબંધમાં જે કેટલાક પ્રશનોને ઉકેલ કર્યો છે તેથી શંકાશીલ આત્માના સંદેહો શાંત થવા કરતાં એ જ નિબંધમાં એણે સચોટ રીતે ઉભી કરેલી શંકાઓથી શ્રદ્ધાળુ હૃદય પણ ડામાડોળ થવાનો. વધારે સંભવ લાગે છે.
