________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
૫૩ કઈપણ મનુષ્ય તેના પાડોશીઓના કે કુટુબીઓના પણ વહેમમાંથી મુક્ત રહી શકતો નહિ. આખી પ્રજાને વશ કરવા, તેની બુદ્ધિને કુંઠિત કરી નાખવા અને તેની પાસે અંધપણે ધારી આજ્ઞાએ પળાવવા માટે તપાસકારિણી સભાની સ્થાપના કરતાં વધુ વિચક્ષણ યુકિત કેઈએ શોધી કાઢી નથી. જો કેઈપણ સંસ્થામાં ગમે તે મનુષ્ય પર પાખંડી હોવાને દષારોપ કરે એને ઉચ્ચ ધાર્મિક ફરજ તરીકે ગણવામાં આવ્યું હોય તો તે આ સભાની યોજનામાં શક્ય થયું હતું. એ પરિપાટીમાં જ એવી અનિષ્ટ કૃતિને ધાર્મિક ફરજનું મહત્વ અપાતું હતું.
પેઈનમાં પાખંડીઓની તપાસ ચલાવતી વખતે સત્યનો નિર્ણય કરવા માટે ન્યાયી, સયુક્તિક સાધનોને નાપસંદ કરવામાં આવ્યાં હતાં. વગર પુરાવે કેદીને ગુન્હેગારજ કલ્પવામાં આવતો અને પોતાની નિર્દોષતા પુરવાર કરવાનો ભાર એને શિર રહેતો. એની તપાસ ચલાવનાર ન્યાયાધીશ જ ખરું જોતાં એના પર ફરિયાદ મંડાવનાર હતે. ગમે તેટલા અપ્રતિષ્ઠિત પુષે એની વિરુદ્ધ સાક્ષી તરીકે જેટલા આવે તેટલા કબૂલ રાખવામાં આવતા. ફરીઆદપક્ષ તરફના સાક્ષી સ્વીકારવા માટેના કાયદા બહુ ઢીલા હતા. બચાવપક્ષના સાક્ષીઓ નાપસંદ કરવા માટેના કાયદાઓ કડક, અનુલંધનીય હતા. યહુદીઓ, મૂરલોકો અને નોકરે કેદી વિરુદ્ધ સાક્ષી આપવા છુટા હતા, પરંતુ તેની તરફેણમાં પુરાવો આપવાની તેમને મનાઈ હતી. કેદીના દૂરના સગાસંબંધીઓને પણ આ જ નિયમ લાગુ પાડવામાં આવતા. સભા ન્યાય આપતી વેળાએવા સિદ્ધાંત પાળતી કેએકદાષિત પુરુષ છુટી જાય તેના કરતાં સોનિર્દોષ મનુષ્ય કષ્ટ ભેગવેએ વધારે સારું છે. સભાએ પાથરેલી જાળમાં જે કોઈ શિકાર ફસાવતું, એણે પ્રકટાવેલી ચિતામાં જે કોઈ ઇબ્ધન ઉમેરી આપતું, તેને પપની કૃપાપી બક્ષિસ આપવામાં આવતી. આવાં નિર્દય પગલાં ભરનારી સભાને દંભ પણ જરા જોવા જેવો હતો. સભા તરફના ન્યાયાધીશ
