________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસ.
૧૭
રૂપ મનાયેલા કવિ હેામરના સાચાપણાં સામે ઉઠાવેલી તકરાર જ હતી. જે કામેા મનુષ્યાને હાથે થાય તે પણ ઘણાં શરમપાત્ર કે ધૃણાજનક ગણાય, એવાં કામેા દેવાએ કયા છે એમ મનાવવા ખાતર ઝેનેફેનીઝે (Xenophanes) હેામરની સખ્ત ઝાટકણી કાઢી. આ પ્રકારે વંશપર પરાથી ઉતરી આવેલી માન્યતાઓ સામે તકારાર ઉઠાવતાં કે હેમર દુષ્ટ અને અનીતિમાન હતા એવું તેને શિર કલક લગાડતાં ફ્ઝેનેફેનીઝને કાઇએ અટકાવવાના પ્રયત્ન સરખા કર્યાં હાય એવું આપણી જાણમાં નથી. હેમરનાં કાવ્યેા ઇશ્વરાક્ત વાણી તરીકે કદી પણ મનાતાં ન હતાં એ આપણે યાદ રાખવું જોઈ એ. કવિ હામર ગ્રીક લેાકેાના બાઈબલ રૂપ હતા એવું કહેવામાં આવ્યું છે, પણ આ કથન સત્યથી છેક વેગળુ છે. સદ્ભાગ્યે ગ્રીક લેાકેાને બાઈબલ હતુંજ નહિ અને એ હકીકત તેમના સ્વાતંત્ર્યના ઉદ્ગારરૂપ અને મુખ્ય કારણરૂપ હતી. બાઇબલના અભાવે તેમનામાં વિચાર સ્વાતંત્ર્યના ઉદય થયા. હેામરનાં કાવ્યે સાંસારિક, વ્યાવહારિક હતાં, ધાર્મિક નહિ; અને કાઈ પણ ધાર્મિક પુસ્તકના કરતાં તે કાવ્યામાં એછી અનીતિ, એછી અસભ્યતા, આખું જંગલીપણું છે એ હકીકત લક્ષમાં લેવી ઘટે છે. હેામરનાં કાવ્યેા ભારે પ્રમાણુરૂપ મનાતાં એની તે ના પાડી શકાય નહિ, પણ ધર્મ પુસ્તકાની માફક તે કાવ્યેા પ્રજાને બંધનકારક, પ્રજાના આચાર-વિચારનાં નિયામક ન હતાં; અને આથી બાઈબલ સામે ટીકા કરનારને જેટલી અટકાયત કરવામાં આવતી તેટલી હેામર સામે આક્ષેપ કરનારને કદી કરવામાં આવતી ન હતી.
પ્રસ્તુત વિષય ચતી વેળા સ્વતંત્રતા વધવાનું એક બીજું કારણુ આપણે લક્ષમાં લેવું જોઇએ. એ કારણ તે (The absence of sacerdotalism) પાદરીશાહીના પક્ષપાતને અભાવ-પાદરીએની રીતિ તરફના પક્ષપાતને અભાવ. પેાતાના લાભાર્થે આખા સમાજ પર સિતમ ગુજારે અને રૂઢ માન્યતાઓ વિરૂદ્ધ ઉઠાવવામાં
