________________
૩૬
બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય. કર્યા વિના રહે જ નહિ. ખ્રિસ્તીઓ પિતે જે પરરાજ્યની સંસ્કૃતિમાં જીવનવ્યવહાર ચલાવતા હતા તે પ્રત્યે તેમને અત્યંત તિરસ્કાર હતો. આ હકીકત ખ્રિસ્તી ધર્મનો બચાવ કરનારાઓ થોડે ઘણે અંશે ગુપ્ત રાખવા મથતા પણ ટેટિઅન નામના તત્કાલીન એક લેખકના ગ્રંથમાં એ વાત સ્પષ્ટ તરી આવે છે. જે રાજ્યમાં ખ્રિસ્તી સત્તા જામી હોય ત્યાં અન્ય ધર્મીઓના આધાર તરફ સહિષ્ણુતાને સદંતર અભાવ હોય એવું તે સમયના ખ્રિસ્તી સાહિત્યના વાચકને લાગ્યા વિના રહેશે નહિ. આમ, સર્વ ધર્મ પ્રત્યે ક્ષમાશીલતાથી વર્તનારા શહેનશાહએ ખ્રિસ્તી ધર્મ પ્રત્યે અપવાદરૂપ વર્તણુક ચલાવી તેનું કારણ એટલું જ કે તેઓ બીજા સર્વ ધર્મ પ્રત્યેની ક્ષમાશીલતાનું રક્ષણ કરવા માગતા હતા. (ખ્રિસ્તી ધર્મનો પ્રચાર જેમ જેમ વધતું જાય તેમ તેમ અન્ય ધર્મો પ્રત્યે સહિષ્ણુતા ઘટતી જવાની તેમને દહેશત લાગતી.)
ખ્રિસ્તી ધર્મની મના કરેલી હોવા છતાં, ત્રીજા સૈકામાં તેની ધાર્મિક ક્રિયાઓ ખુલ્લી રીતે સાંખી રહેવામાં આવી. ખ્રિસ્તી ધર્મગુરૂઓએ ખુલ્લી રીતે પિતાના ધર્મદેવળાની વ્યવસ્થા કરવા માંડી. કેઈ પણ પ્રકારની ડખલગીરી વગર પાદરીઓની પરિષદે મળતી. દમનનીતિના બહુ ડાં, ક્ષણિક અને સ્થાનિક છમકલાં થતાં; માત્ર એક જ ગંભીર અત્યાચાર કરવામાં આવ્યો હતો. ( આ જુલમની શરૂઆત 'ડીસીઅસે ઈ.સ. ૨૫૦ માં કરી અને વેલેરીઅને તે જારી રાખી.) પાછળ પાછળથી તે ખ્રિસ્તીઓએ શહીદનું ખાસું પુરાણજે રચ્યું હતું–કૈ હજાર ખ્રિસ્તી ધર્મ માટે મરી ફીટયા હતા–એ ખરું છે તથાપિ વાસ્તવિક રીતે આ આખી ત્રીજી સદીમાં ઘણા થોડા લેકને ધાર્મિક સિતમનો ભોગ બની પોતાના પ્રાણની આહુતિ આપવી પડેલી. જે શહેનશાહોના છત્ર હેઠળ ખ્રિસ્તી ધર્મગુરૂઓ સંપૂર્ણ શાંતિ અને સ્વાતંત્ર્ય ભગવતા તેજ શહેનશાહ પર ઘણા જુલમે ગુજાર્યાનો આરોપ મૂકવામાં આવતે.
