________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યનો ઈતિહાસ. કચડી નાંખે એવો, સમાજ ઉભે થયો છે. આત્મરક્ષણ સરકાર આવા પરિવર્તનકારક વિચારે ફેલાતા અટકાવવાનો નિર્ણય કરે છે અને તે ધર્મના અમુક સિદ્ધાંત ખાતર નહિ, પરંતુ તે સિદ્ધાંતની સમાજ પર જે અસર થાય તે વિચારીને એવા ધર્મપાલનને એક ગુહા તરીકે ગણે છે. હવે પિતાના અંતરના અવાજને દાબી દીધા વગર અને નરકવાસ વહેરી લીધા વગર આવા સમાજના સભ્યો પિતાને નિરાક (exclusive) સિદ્ધાંત છેડી શકે નહિ. રાજ્ય તરફની બધી ફરજો કરતાં અંતઃકરણના છુટાપણાનો સિદ્ધાંત ચઢીયાત છે. આ છૂટાપણાના નવા હક્ક માટેની લડત પિતાની સન્મુખ ઉભી થયેલી જોઈ રાજ્ય તે હક્ક કબુલવા અસમર્થ નિવડે છે. પરિણામે દમનનીતિ શરૂ થાય છે. (આજ પ્રકારે રેમન સરકાર અને ખ્રિસ્તી ધર્મ વચ્ચેના સંબંધે કરી વ્યક્તિના અંતઃકરણની સ્વતંત્રતા અને તેને દાબી દેવા માટેની દમનનીતિનો પ્રશ્ન ઉભો થયો.)
છેક પ્રાચીનમતાવલંબી અને પૂર્ણચુસ્ત મૂર્તિપૂજકના દષ્ટિબિંદુથી પણ ખ્રિસ્તીઓ પર જે સિતમ ગુજારવામાં આવ્યો તેને બચાવ થઈ શકે એમ નથી, કારણ તેમાં નકામું લોહી રેડાયું. બીજી રીતે કહીએ તો એ દમનનીતિ ખરેખર એક ગંભીર ભૂલ જ હતી; કેમકે તે નિષ્ફળ નીવડી. કારણ જ્યારે જ્યારે નીચેનાં વૈકલ્પિક
અનિટોમાંથી પ્રસંદગી કરવાની હોય છે ત્યારે પત્થર કરતાં ઈટ પિચી એ ન્યાયે બેમાંથી દમનનીતિની પસંદગી કરવામાં આવે છે. આ બે વૈકલ્પિક અનિષ્ટો નીચે મુજબનાં છે (૧) હિંસા, (દમનનીતિની હિમાયત કરનાર કોઈ પણ વિચારશીલ મનુષ્ય અને અનિષ્ટ લેખવામાં આનાકાની નહિં કરે.) અને (૨) હાનિકારક વિચારેને પ્રચાર. બીજું અનિષ્ટ વધારે હાનિકર્તા છે એ બહાને તે અનિષ્ટના નિવારણાર્થે પહેલું અનિષ્ટ પસંદ કરવામાં આવે છે. પણ જે ઈષ્ટ હેતુ સિદ્ધ થાય એવી યુક્તિપૂર્વક દમનનીતિ વ્યવસ્થિત ન થાય તે એકને બદલે બે અનિષ્ટો ઉભાં થાય છે અને ભિન્ન
