________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ પછી તે મુલકી અવ્યવસ્થાને એક લાંબે યુગ ચાલે, એ સમય દરમ્યાન સામ્રાજ્યના પાયા હાલી ઉઠયા હતા, પણ ખરી અણુની વેળાએ શહેનશાહ ડાકલીશીઅને તેને ઉગારી લીધું. રાજ્ય વહીવટમાં તેણે મૌલિક પુનર્ઘટના કરી અને એક વધુ સદી માટે તેણે રેમન સત્તાને સંપૂર્ણતઃ અક્ષત જાળવી રાખી. રેમનત્વને પુનરુદ્ધાર કરી રાજસત્તાની ઉંડી જડ બેસાડવાની તેની નેમ હતી અને તેણે રાજધર્મમાં નવચેતન રેડવાને યત્ન કર્યો. પિતાને હેતુ બર આણવા માટે ખ્રિસ્તીઓની વધતી જતી અસર તેણે અટકાવવા માંડી. ખ્રિસ્તીઓની બહુમતી ન હોવા છતાં તેઓ ઘણી મેટી સંખ્યામાં હતા; આ વસ્તુસ્થિતિ ભવિષ્યમાં ભયકારક નિવડે એવી શંકાથી શહેનશાહે વ્યવસ્થિત દમનનીતિ ચલાવી. એ ઘોર નિર્દય નીતિ ચિરકાળ ટકી. પ્રતિષિદ્ધ ધર્મને કચડી નાખવા માટે એ (દમનનીતિ) સાર્વત્રિક, વ્યવસ્થિત અને સહદય પ્રયાસ હતે. પણ એ પ્રયાસ નિષ્ફળ નિવડ્ય; કારણ, ખ્રિસ્તીઓ એટલા વધી ગયા હતા કે તેમની જડ ઉખેડવી એ દુર્ઘટ હતું. ડાયકલીશીઅનના રાજત્યાગ પછી રોમન સામ્રાજ્યના જુદા જુદા ભાગમાં રાજ્ય કરતો બાદશાહોને ડાયાકલીશીઅનની નીતિ ઉપયોગી કે યોગ્ય લાગી નહિ અને (૩૧૧-૩૧૩ સુધીમાં) ધર્મસહિષ્ણુતાનાં અનુશાસને પણ નીકળ્યાં. દમનનીતિ બંધ થઈ ધર્માસ્વાતંત્ર્યના ઈતિહાસમાં આ અનુશાસન અતિ ઉપયોગી છે. પૂર્વ પ્રાંતમાં પ્રસિદ્ધ થયેલું પ્રથમ અનુશાસન આ મુજબ હતું.
અમે જોયું કે ખ્રિસ્તી લકે ભ્રમમાં પડ્યા છે. તેમના પૂર્વ જેના ધાર્મિક આચાર વિચારેને તેમણે તિલાંજલિ આપી છે, ભૂતકાળની ક્રિયાઓને ઉદ્ધતાઈથી તુચ્છકારી, તેમણે મનના તરંગે અનુસાર અવિચારી ધારાધોરણે અને અભિપ્રાય બાંધ્યાં છે અને અમારા સામ્રાજ્યના જુદા જુદા પ્રાંતોમાંથી એક સેળભેળીઆ સમાજ તેઓ ભેગી કરી બેઠા છે. તેમને આ ભ્રમમાંથી મુક્ત કરી
