________________
, બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય. પુનઃ કુદરત અને બુદ્ધિના માર્ગ ચઢાવવા અમે ખાસ ઉત્સુક હતા. ફરજીઆત પૂજા વિષેના અમારા કાયદાથી ઘણું ખ્રિસ્તીઓ ભય સંકટમાં આવ્યા; ઘણા મૃત્યુના મુખમાં હોમાયા; અને પોતાની નિંદ્ય મૂર્ખાઈ જારી રાખનારા બીજા ઘણુઓ કોઈ પણ પ્રકારની જાહેર ધર્મક્રિયા કરી શકતા નહોતા એ પણ અમે જોયું. આથી એવા દુ:ખી જનોને અમારી સ્વાભાવિક કાયમની રહેમદિલી દર્શાવવાની અમને વૃત્તિ થઈફ માટે જે તેવા લોકો સ્થાપિત કાયદા Established law and Government કાનુને અને સરકારને યોગ્ય માન આપી વર્તવા કબુલે તે અમે તેમને તેમનાં ખાનગી ધર્મમત પાલન કરવાની તથા કોઈ પણ પ્રકારની વ્હીક કે કનડગત વગર તેમના દેવળમાં છુટથી એકત્ર થવાની પરવાનગી આપીએ છીએ.
મીલન ( Milan) નું અનુશાસન' ને નામે મશહુર થયેલું, બીજું કોન્ટેન્ટાઈનનું અનુશાસન પણ આજ મતલબનું હતું. સહિણુતા સ્થાપવાના કારણમાં કોન્ટેન્ટાઈને જણાવ્યું હતું કે એ દ્વારા પ્રજાનાં સુખ અને શાંતિ જાળવવાની મહારી અભિલાષા તૃપ્ત થશે અને પરિણામે સ્વર્ગમાં વસેલા ઈશ્વરને શાંત કરવાની મહારી આશા સફળ થશે. આમ મીલનના અનુશાસન' દ્વારા બક્ષવામાં. આવેલી મતાંતરક્ષમાં લોકમાં સુખશાંતિ ફેલાવવાની અને પ્રભુને ખુશ રાખવાની શહેનશાહની અભિલાષા પર વેજાઈ હતી. રોમન સરકાર અને ખ્રિસ્તીઓ વચ્ચેના સંબંધને અંગે વ્યક્તિના અંતઃકરણની સ્વતંત્રતાનો તથા દમનનીતિના વાજબીપણાને પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થયો. (નીચેની ઘટના પરથી એ પ્રશ્ન કેવી રીતે ઉપસ્થિત થયે તે સ્પષ્ટ સમજાશે.) હરેક ધર્મમત અને પંથ તરફ ક્ષમાની દૃષ્ટિથી જેનારા અને કેવળ રાજધર્મ પાળનારા રાજ્યને માલુમ પડે છે કે ખુદ તેની વચમાંજ પિતાથી ભિન્ન, એકે એક ધર્મ સંપ્રદાયના હડહડતા શત્રુ સમાન, તથા સત્તા પ્રાપ્ત થયે અન્ય ધર્મ સંપ્રદાયને
