________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
૪૧ પડશે. ખ્રિસ્તી ધર્મથી ભિન્ન ધર્મ પાળનારી સરકાર પાસે તેમણે (ખ્રિસ્તીઓએ) કેવળ પિતાને માટે સ્વાતંત્ર્યના હકકને દાવો કર્યો અને જે તે સરકારે ખ્રિસ્તીઓની નિંદા અને તિરસ્કારને પાત્ર બનેલા નાસ્તિક ધર્મને દાબી દીધું હોત તો કદાચ ખ્રિસ્તીઓએ સરકારના કૃત્યને પ્રશંસાપૂર્વક વધાવી લીધું હોત એમ કહી શકાય. ગમે તેમ છે, પણ જે ખ્રિસ્તી રાજ્યસત્તા સ્થપાત તે ખ્રિસ્તીઓ પિતેજ ઉભે કરેલ વ્યક્તિના અંતઃકરણના છુટાપણાને સિદ્ધાંત જરૂર ભૂલી જાત. શહીદ પિતાના અંતઃકરણને જે વાજબી લાગ્યું હતું તેને માટે–પિતાના અંતઃકરણના અવાજને માન આપવા માટે મર્યા; પરંતુ સ્વાતંત્ર્ય માટે–ગમે તે ધર્મના માણસ માત્રના અંતઃકરણના છૂટાપણા માટે–તેઓ મર્યા નથી. રેમન ચર્ચા–સંપ્રદાય પિતાના અમલની બહારનાં આધુનિક રાજ્યો પાસે પિતાના અનુયાયીઓના છૂટાપણાનો દાવો કરે છે, પણ જે પિતાને સત્તા હોય તે તેજ હક્ક બીજાને આપવાની તેમની ફરજ થઈ પડે એ વાત તેઓ કબુલતા નથી. - ગ્રીસ અને રામને પુરાણે ઈતિહાસ આપણે તપાસીશું તે આપણને માલુમ પડશે કે વિચારસ્વાતંત્ર્ય એ શ્વાસોશ્વાસરૂપ હતું. આથી વિચારસ્વાતંત્ર્યના હક્ક પર કઈ કશે વિચાર કરતું જ નહિ. એથેન્સમાં સાત આઠ વિચારકોને (Heterodoxy) બંડર ધર્મમત ધારણ કરવા બદલ શિક્ષા કરવામાં આવી હતી, પણ આ આઠમાંના ઘણું અને કદાચ બધાના સંબંધમાં એવા મત સ્વીકારવાની વાત તો એક બહાના રૂપજ હતી. ( શિક્ષા કે દંડ થવાનું ખરું કારણ તે તે લોકો પ્રત્યેની શ્રેષબુદ્ધિજ હતી.) છતાં એ ઠેષબુદ્ધિથી જ્ઞાનની પ્રગતિના માર્ગમાં કશા અંતરાય ઉભા થયા ન હતા તથા અશાસ્ત્રીય અધિકારના વજનથી વિજ્ઞાન પણ અટકયું ન હતું. એ સામાન્ય વાત ઉપલા મુકદમાઓથી ખેટી ઠરતી નથી. શિક્ષિત ગ્રીકે બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્યને ચાહનારા હોવાથી પરધર્મીઓ પ્રત્યે
