________________
ર
બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય. સહિષ્ણુતા દાખવતા. બુદ્ધિનું ટદુ ન ચાલે એવી કોઈ પણ સત્તા ગ્રીકેએ સ્થાપી ન હતી. પૂર્ણ ચર્ચા, વિવેચન કે સમજુતિ આપ્યા સિવાય કોઈ પણ રસ્તે લોકેના મન પર અમુક અભિપ્રાય તેઓ ઠસાવી દેતા ન હતા. જેમાં એક નાનું બાળક બીજાના પ્રમાણ પર “અગોચર ધામ ની વાત માન્ય રાખે છે, તેમ વગર વિચારે સ્વર્ગના જેવી જ કોઈ વાત સ્વીકારી લેવાની કે પિતાને અચૂક મનાવતી સત્તા સમક્ષ તેમની બુદ્ધિ નમાવવાની શિક્ષિત ગ્રીક લેકે બીજાઓ પાસે આશા રાખતા ન હતા.
પણ આ સ્વાતંત્ર્ય કેઈ બુદ્ધિપૂર્વક સ્વીકારેલી નીતિ કે ઉડી પ્રતીતિનું પરિણામ ન હતું, અને તેથી તે અનિયમિત અને અનિસ્થિત રહ્યું. વિચાર સ્વાતંત્ર્ય, ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય, ક્ષમા શીલતા વગેરેના અને સમાજ પર ઠસાવવામાં આવ્યા ન હતા. આથી કોઈએ તે પ્રતને ગંભીરપણે વિચારેલા નહિ. રોમન સરકાર સન્મુખ જ્યારે ખ્રિસ્તી ધર્મનો પ્રશ્ન આવી ઉભે ત્યારે ખ્રિસ્તી જેવા એક ન્હાના, અપ્રસિદ્ધ, અને મૂર્તિપૂજક વિચારકની દૃષ્ટિએ અરસિક અને અતિ પ્રતિકૂળ ભાસતા સંપ્રદાય પ્રત્યેની વર્તણૂકમાં એક અતિ ઉપયોગી સામાજીક સિદ્ધાંત સમાયેલું છે એવું કોઈને ભાસેલું નહિં. વિચાર સ્વાતંત્ર્યના સિદ્ધાંતનું દૃઢ પ્રતિપાદન કરવા માટે જુલમના નીતિ અને પ્રયોગ વિષેના લાંબા અનુભવની જરૂર હતી. ખ્રિસ્તી સંપ્રદાયે દમનનીતિની જે કઢંગી નીતિ અંગીકાર કરી અને તેનાં જે પરિણામે આવ્યા, તેને લીધે અંતે બુદ્ધિ પ્રસ્તુત પ્રશ્ન ચર્ચવા પ્રેરાશે તથા બૌદ્ધિક સ્વાતંત્ર્યના વાજબીપણાનાં કારણે તેને શોધી કાઢવાં પડશે. ગ્રીક અને રોમનોની સંસ્કૃતિને તેમના ગ્રંથમાં તરી આવતા આત્મા ઉંડા અંધકારનાં લાંબા કાળ પછી વિશ્વને પુનઃ પરમ તેજથી પ્રકાશિત કરશે અને આજસુધી તેમણે અનાયાસે ભોગવેલા બુદ્ધિના સામ્રાજ્યનું પુનઃ સ્થાપન કરવામાં મદદ રૂપ નિવડશે.
