________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
કપ પામ્યા વિના મરણ પામે, તે કયામતના અંતિમ ન્યાયનાદિવસ સુધી નરકમાં રગદોળાયા જ કરે.
ખ્રિસ્તીઓ આવા વિચારો ધરાવતા હોવાથી મતાંતરક્ષમાનું તેમનામાં કેવળ શન્ય હતું. અન્ય ધર્મીઓ પ્રત્યેની તેમની અસહિ
ષ્ણુતા તેમના ઉપરના વિચારે જતાં કાંઈ વિલક્ષણ નિવડે એમાં આશ્ચર્ય નથી. 1 ખ્રિસ્તી ધર્મમાં પરધમ પ્રત્યે અસહિષ્ણુતાનાં તા દાખલ થયાં તેનું કારણ કેવળ સિદ્ધાંતની વાસ્તવિકતા ઠસાવવા માટે ખ્રિસ્તી
એ જે દલીલબાજી ચલાવી તેજ નથી. તેમના ધાર્મિક ગ્રંથનું આંતર સ્વરૂપ પણ કંઈક અંશે આ પરિણામનું ઉત્પાદક છે. પ્રાચીન ખ્રિસ્તીઓએ ઉતરતી ભૂમિકાની સંસ્કૃતિના વિચારે દર્શાવનારાં અને અશિષ્ટતાથી ઉભરાતાં યહુદી લખાણોને પિતાનાં શાશ્વેમાં, દુર્ભાગ્યે, સમાવેશ કર્યો હતો, પ્રાચીન કરારમાં નિર્દયતા, હિંસા અને ધર્મધતાનાં સૂત્રો અને મૃત્યે ઘડી ઘડી વાચકને દૃષ્ટિગોચર થાય છે. એ કરાર ઈશ્વરપ્રેરિત છે એવું શ્રદ્ધાપૂર્વક માનનાર તો એ જાલીમ કૃત્યને યોગ્ય જ લેખે; પણ ખ્રિસ્તીઓના આ ધાર્મિક ગ્રંથનું આંતર સ્વરૂપ અનિષ્ટકારી અને ચિત્તને નીતિભ્રષ્ટ કરનારું છે, કારણ એમાંનાં સૂત્રોથી અને કૃત્યોથી મનુષ્યની નીતિમાં બગાડ થયેલો છે. એ બીગાડને લીધે કેટલી હાનિ થઈ એ ચોકકસ નિર્ણિત કરવું કઠણ છે; છતાં આટલું તે આપણે નિઃસંદેહ કહી શકીએ કે એથી કરીને ધાર્મિક જુલમ વર્ષાવવા માટેના જરૂરી શસ્ત્રાસ્ત્ર તૈયાર થયાં. ધાર્મિક ગ્રંથે નૈતિક અને માનસિક પ્રગતિમાં મહાન અંતરાય રૂપ છે, કારણ કે એવા ગ્રંથોમાં અમુક યુગના વિચારે અને રીતરીવાજો દેવનિર્ણિત, સનાતન અને અનુલ્લંઘનીય છે, એવું પ્રતિપાદન હોય છે. ધાર્મિક ગ્રંથેની આ અસર ખ્રિસ્તીઓના આચાર અને વ્યવહાર પર ઘણું પહોંચી. અતિ પ્રાચીનકાળનાં પુસ્તકેને અક્ષરશઃ
