________________
વિચારસ્વાત ંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૨૭:
કેવળ અંતર્નીન પર ચેાજાયેલા છે. ક્રાઇ એક પ્રકારના દેવતા નૈતિક સિદ્ધાંતના અસ્તિત્વ વિષેની માન્યતા પર એ હક્ક આધાર રાખે છે; અને સેક્રેટીસના જેવા અંગત અનુભવ ન થવાથી એ એમ માનવાના ઈન્કાર કરે છે તેમને માટે સેક્રેટીસની લીલા નકામી છે; પરંતુ ૨૦૦૦થીયે વધારે વર્ષોના અનુભવ બાદ વિચાર—સ્વાતંત્ર્યના વ્યાજબીપણાંના એકરારમાં જણાવેલા વિવેચન સ્વાતંત્ર્યને ખીજો હક્ક, ખુદ સેાક્રેટીસે પણ નહિ કપ્યા હોય એવા ધણાએ સંબંધેામાં વધારે વિસ્તારથી પ્રયેાજી શકાય.
જે સજોગે વચ્ચે સેક્રેટિસના ગુન્હાની તપાસ શરુ થઇ તે પરથી એથેન્સમાં તે સમયે જે મતાંતરક્ષમા તથા અક્ષમા હતાં તે સ્પષ્ટ થાય છે. ચિરકાળ સુધીનું સોક્રેટિસનું મુક્તપણું, આખરે તેના પર રાજદ્વારી અને કદાચ અંગત કારણાસર તહેામત મૂકવામાં આવ્યું હતું તે હકીકત, તેની તરફેણમાં ન્યાયાધીશેા સારી સંખ્યામાં હતા. એ ખીનાઃ- આ બધા પરથી એટલું પ્રતીત થાય છે કે તે સમયે સાધારણ વિચારસ્વાતંત્ર્ય હતું, અને જે અસહિષ્ણુતા ભાસતી તે તેા અંતરે અંતરે આવેશમાં આવતી અને કાંઈ વૃદા જ હેતુ સિદ્ધ કરવા માટે. તત્ત્વચિંતક એરિસ્ટાટલના દાખલા પરથી ઉપરની હકીકત વધારે સ્પષ્ટ થશે. ઉપલા બનાવ બાદ ૭૦ વષે દેવનિંદા કરવાના આરોપસર પેાતાના પર મુકદ્દમા ચાલશે એવી ભીતિથી તેણે એથેન્સનેા ત્યાગ કર્યાં હતા. પણ આ આરોપ તે વિાધી રાજદ્વારી પક્ષના કાઇ એક સભ્ય પર પરાક્ષ રીતે ધા કરવાના હેતુથી કરવામાં આવ્યા હતા. અભિપ્રાયાને કચડી નાંખવા માટે વ્યવસ્થાપૂર્વક મન કદી થયું જ ન હતું.
જગતભરના તત્ત્વજ્ઞા સામાન્ય રીતે હિંસાને વખાડનારા હોય છે; ગમે તેવાં ગંભીર કારણે! હાય છતાં લેાહી રેડવાના પ્રસંગેા ઉભા થાય કે તુરત એમનાં હયાં કંપી ઉઠે છે. જુલમ અથવા સિતમથી, સામાન્ય નિયમ પ્રમાણે, તત્ત્વને સે। ગાઉ દૂર હોય છે.
