________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસ.
૨૫
વ્યાજખી ઠેરવી બતાવ્યેા. સોક્રેટીસના અતિ મુદ્ધિશાળી શિષ્ય અને તત્ત્વચિંતક પ્લેટાએ [ધી એપેલેાજી એવુ સેક્રેટિસ] સેક્રેટીસને બચાવ નામનું પુસ્તક રચ્યું છે. આમાં એના બચાવનું સામાન્ય વલણ બતાવવામાં આવ્યું છે. અન્ય શહેરીએ જે દેવાને પૂજતા તેમને સોક્રેટીસ સ્વીકારતા નહિ . એવે તેના પર આરેાપ મૂકવામાં આવ્યા હતા. તેને તે સતાષકારક જવાબ વાળી શકયેા નથી એમ પ્લેટાના પુસ્તક પરથી સ્પષ્ટ થાય છે. આ આરેપ વિરુદ્ધ તેણે જેજે ખુલાસાએ આપ્યા તે એનાં ભાષણાને ખામીભરેલા ભાગ છે. પણ યુવકેાની નીતિ બગાડવા વિશેના આરેાપના ચર્ચાસ્વાતંત્ર્ય માટેની સુંદર લીલે। આપી તે સચોટ જવાબ વાળી શકયા હતા. આખા ખચાવ (apology) માં આ જ ભાગ અતિ ઉપયેગને છે અને આજ સુધી પણ તે અસલ જેટલેાજ અસરકારક છે. હું ધારૂં છું ત્યાં સુધી તે નીચેના બે મુખ્ય મુદ્દાઓ પર ભાર મૂકે છે.
ܕܕ
66
(૧) એ કહે છે કેઃ—કાઇ પણ માનુષી સત્તા કે અદાલત જબરદસ્તી અગર બળાત્કાર કરે તેા પણ પાતાના અંતઃકરણ વિરૂદ્ધ કાર્ય કરવાની ગમે તે જોખમે બેધડક ના પાડવી એ વ્યક્તિ માત્રની અનિવાર્ય ફરજ છે. અર્થાત્ મનુષ્યકૃત કાયદા કરતાં વ્યક્તિના અંતઃકરણના અવાજનું ચઢીઆતાપણું સેક્રેટીસ પ્રતિપાદિત કરે છેઃ પોતાના તમામ જીવનકાર્યને તે ધાર્મિક શેાધમાં પરાવાયેલા જીવન તરીકે ઓળખાવે છે. તાત્ત્વિક વિવેચનમાં રચ્યાપચ્યા રહેવામાં પાતે અંતરના કાઈ અકળ માદકના અવાજને વશ વ છે એમ તેને પેાતાને ખાતરી થઈ લાગે છે અને પોતાના અંતઃકરણની ઉંડી પ્રતીતિ ટાળી દેવા કરતાં મૃત્યુમુખમાં હોમાવા માટે સેક્રેટીસ વિશેષ તત્પર થાય છે. તે કહે છે કેઃ—એ એથેનીઅન લેાકેા ! હું સત્ય માટેની શેાધના પ્રયત્ના ત્યજી દઉં એ શરતેજ જો તમે મને નિર્દોષ ઠરાવી છેડવા માગતા હૈ। તા, હું આભારપૂર્વક જણાવવાની રજા લઉં છું કે હું તે! ઇશ્વરની આજ્ઞા પાળીશ. તેજ પ્રભુએ–નહિં કે તમે–મને
