________________
૨૪
બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય.
વસ્થાએ પહોંચે. પછી ઈ. સ. પૂર્વ ૩૯૯ની સાલમાં ૭૦ વર્ષની પાકટ ઉંમરે તેના પર નાસ્તિક હોવાના તથા યુવકેની નીતિમાં બગાડ કરવાના આરોપસર ફોજદારી ચાલી તથા તેને મારી નાંખવામાં આવ્યું. એથેનીઅન લેકની દષ્ટિમાં સેક્રેટીસ સમાજને ખરેખર હાનિકર્તા જણાયે હોય તે તે આટલા લાંબા કાળ સુધી તેમણે સેક્રેટીસને નીભાવી લીધે એ મને આશ્ચર્યકારકજ લાગે છે. હું તે નિઃસંશય માનું છું કે તેના પર રાજદ્વારી હેતુઓને લીધે તહેમત મૂકવામાં આવ્યું હતું અમર્યાદિત પ્રજા શાસન (Democracy) રાજ્ય તરફ તેની સહાનુભૂતિ હોય અથવા અજ્ઞ બહુમતિની ઈચ્છા સમાજને કલ્યાણકારક થઈ પડે એ સિદ્ધાંત તેને હોય એ હકીકતે સોક્રેટીસની લાક્ષણિક વિચારપદ્ધતિ જોતાં અસંભવિત હતી. મતાધિકારને મર્યાદિત કરવા ચાહનારા લોકો સાથે તેની કદાચ સહાનુભૂતિ હતી એ મનાતું. સ્થાપિત રાજ્યબંધારણ વિરૂદ્ધ ચાલતી લડતને પરિણામે રાજ્યબંધારણ કેટલીક વાર ઉંધુ પડયા પછી, જ્યારે પ્રજાશાસન ફત્તેહમંદ નિવડયું ત્યારે પ્રજા શાસનને વિષેધ કરનારા સામે કડવાશની તીવ્ર લાગણે ઉભી થઈ અને બીજા કેટલાકની સાથે સેક્રેટીસ પણ એ કડવાશનો ભોગ થઈ પડશે. જે તેની ઈચ્છા હતી તે સોક્રેટીસ સહેલાઈથી શિક્ષા મુક્ત થઈ શકે હેત. ભવિષ્યમાં ઉપદેશ ન કરવાની તેણે બાંહેધરી આપી હોત તો ચોક્કસ તેને લગભગ નિર્દોષજ ઠરાવવામાં આવત. વસ્તુસ્થિતિ એવી હતી કે સોક્રેટીસના મુકદમા માટે ન્યાયાધીશ તરીકે નીમાયેલા ૫૦૧ સામાન્ય એથેનીઅન લોકોમાંના લગભગ અડધા જેટલાએ તેને નિર્દોષ તરીકે છેડી દેવાને અભિપ્રાય દર્શાવ્યો હતો. જે આ ક્ષણે પણ તેણે પિતાની ઉદ્દામ, કડક રીતિ હેજ પલટી હોત તે તે મતની શિક્ષા પાયે ન હોત.
પણ આ મહાન પ્રસંગને પહોંચી વળવા એ કટિબદ્ધ થયા. અને એક અજબ સાંકેતિક ભાષણ દ્વારા ચર્ચાસ્વાતંત્ર્યનો હક્ક તેણે - જુઓ એનસાઈકલોપિડિઆ બ્રિટાનિકાની છેલ્લી આવૃત્તિમાને સેક્રેટિસ પર જેકસનને લેખ.
