________________
બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય.
આથી, ગ્રીસ દેશમાં સિતમંગાર પદ્ધતિ કેમ પ્રચાર પામી એ વાતને નિર્ણય કરતી વખતે આપણે ફિલસુફાના ઉલ્લેખ કરવા પડે છે—એ સિતમગાર પદ્ધતિ ગ્રીસમાં પ્રચલિત કરવામાં ફિલસુફાના હાથ હતા એ કહેવું પડે છે–એ કદાચ વિચિત્ર લાગશે. સેક્રેટીસના અતિ મુદ્ધિશાળી શિષ્ય પ્લેટાએ તેની ઉત્તર અવસ્થામાં એક કાલ્પનિંક રાષ્ટ્ર રચનાનું પુસ્તક લખ્યું હતું. એમાં એણે બધા પ્રચલિત ધર્માંથી અત્યંત ભિન્ન ધર્મનું પ્રતિપાદન કર્યું અને જણાવ્યું કે એણે (પ્લેટ એ ) નક્કી કરેલા દેવાને ન માનનારાને કેદ કરવામાં આવશે અથવા મેાતની શિક્ષા કરવામાં આવશે. પ્લેટાની પ્રણાલિકાના આ પેાલાદી ચેાકડામાં ચર્ચાસ્વાતંત્ર્યને ખીલકુલ સ્થાન ન હતું. છતાં આ કાલ્પનિક રાજ્યેાજના ધડવામાં એણે જે વલણુ અંગીકાર કર્યું છે તેમાંની ખાસ રસિક ખીના તા એ છે કે અમુક ધર્મો સાચે છે કે નહિં તે જાણવાની તે બહુ પરવા કરતા નહિ; એ ધર્મની નૈતિક ઉપયેાગિતા છે કે નહિ એટલુંજ વિચારવાની તેને કાળજી રહેતી. વાર્તાઓ દ્વારા નીતિજ્ઞાનને પ્રચાર કરવા તે તૈયાર હતા. મેકપ્રિય ધ કથાઓ અને પુરાણને તે ધિક્કારતા. આનું કારણ, આ કથાએ સત્ય ન હતી એ નથી, પરંતુ એ કથાએથી સાધુતાને પંથે પળવું અશકય હતું તે છે.
૨૮
એથેન્સમાં અપાતી ધણી છૂટનું પરિણામ એ આવ્યું કે સોક્રેટીસના વાર્તાલાપ પર આધાર રાખતી ફીલસુ×ીઓની પરંપરા નીકળી. ઠેઠ સ્વાતંત્ર્યના નવયુગમાં આધુનિક વિજ્ઞાનના જન્મ થયા ત્યાં સુધી માનવજાતિની પ્રગતિ પર પ્લેટા, એરીસ્ટોટલ, (Stoics) તિતિક્ષાવાદી, (Epicureans) સુખવાદી અને (Sceptics) સંશયવાદી તત્ત્વજ્ઞાનીઓના તક પ્રયેાગથી, બીજી કાઇ પણ અખંડ બૌદ્ધિક હીલચાલ કરતાં વધારે ઉંડી અસર થઈ છે.
સુખવાદી, (એપિક્યુરીઅન) તિતિક્ષાવાદી (સ્ટાઈસ) તેમજ સંશયવાદીઓના (સ્ક્રપ્ટિક્સ) સિદ્ધાંતો વ્યક્તિના આત્માને શાંતિ અને
