________________
૩૦
બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય. પ્રોત્સાહી પુરૂષની ઉત્સુક્તાથી તે ધર્મને વખોડી કાઢે છે. તેની પ્રત્યે વિરોધ, અણગમા અને તિરસ્કારના શબ્દો સાતે સુરમાં ઉચ્ચારે છે અને ધર્મને નામે થયેલાં ઘેર કુકર્મોને ક્રોધાગ્નિથી ધગધગતા શબ્દોમાં તે નિંદી કાઢે છે. નાસ્તિક સેનાના એક સેનાની જેમ તે સ્વર્ગના કિલ્લાની સામે કૂચ કરે છે. શાસ્ત્રીય દલીલો જાણે નૂતન વિશ્વના ઉજજવલ આવિષ્કાર રૂપ ન હોય એમ તે તેમને સમજાવે છે; અને સંપૂર્ણ શાંતિના ધ્યેયયુક્ત સિદ્ધાંત સાથે તેના આવેશયુક્ત ઉત્સાહને અજબ યોગ થાય છે. અગર જે ગ્રીક વિચારકોએ સમસ્ત કાર્ય સાધ્યું હતું અને લ્યુક્રિટિઅસનું લેટીન કાવ્ય અવમાનિત (Prostrate) દેવે પરના વિજયનું ગીત માત્ર હતું, તોપણ વિચારસ્વાતંત્ર્યના ઈતિહાસમાં કાવ્યમાં તરી આવતા નિડર, સહદય જુસ્સાને લીધે એ કાવ્ય સદા ઉચ્ચ સ્થાન ભોગવશે. શાસ્ત્રવિરુદ્ધ વિચાર ધરાવનાર લોકસમૂહને બદલે જે શાસ્ત્રમતાનુસારી જનતા સમક્ષ એ કાવ્ય પ્રસિદ્ધ થયું હોત વિચારસ્વાતંત્ર્યના (free thought) ઈતિહાસમાં એ અધિક રસિક થઈ પડયું હોત. પણ લ્યુઝિટિસના સમયના શિક્ષિત રેમને તે ધર્મની બાબતમાં શંકાશીલ હતા. કેટલાક એપીક્યુરીઅન મત માનતા; અને આથી આપણે એમ માની શકીએ કે ઘણું રેમને અધર્મના ઉદ્દામ હિમાયતી (લ્યુક્રિટિસ)ની ધૃષ્ટતાભરી દલીલથી કશી અસર કે કશે. આઘાત પહોંચ્યાં નહિ હોય.
સ્વાતંત્ર્ય માટેની લડતમાં (સ્ટઈક) તિતિક્ષાવાદીઓને ફાળે ખાસ નોંધવા લાયક છે. ચર્ચાસ્વાતંત્ર્ય વિનાના વાતાવરણમાં એ ફિલસુફી ભાગ્યેજ ખીલી હોત. જાહેર સત્તા વિરૂદ્ધ વ્યકિતના હકકનું એ ફિલસુફી પ્રતિપાદન કરતી. કાયદાઓ અન્યાયી હોઈ શકે અને પ્રજાએ કદાચ ઉંધે માર્ગે ચઢી જાય એ વાતે સોક્રેટીસને ધ્યાનમાં - આવી હતી ખરી, પણ સમાજને માર્ગદર્શક નિવડે એવો એકે સિદ્ધાંત સોક્રેટીસને જ ન હતું. પ્રજાઓના રિવાજો અને લિખિત કાયદાઓ કરતાં પ્રાચીન અને ઉચ્ચતર એ કુદરતને કાનુન
