________________
બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય. મારું જીવનકાર્ય સંપ્યું છે. આથી જ્યાં સુધી મારામાં પ્રાણ અને strength બળ હશે ત્યાં સુધી હું તત્વચિંતન હરગીઝ નહિ છોડું. જેને જેને હું મળીશ તેને ઉદ્દેશીને કહીશ “ભલા આદમી! જ્ઞાનપ્રાપ્તિ, સત્યસંશાધન અને આત્મોન્નતિના માર્ગોની અવગણના કરી, ધન અને માન અકરામ પર આસક્તિ લગાડતાં તને શરમ નથી આવતી શું ?” મેત શી વસ્તુ છે તે હું જાણતો નથી. કદાચ તે સારી વસ્તુ હોય; પણ હું એટલું તે જાણું છું કે હાથે ઉપાડેલી લડત છોડી ભાગી જવું એ તે બુરી વસ્તુ છે, અને જે વસ્તુ બુરી હોવાની મારી ઉડી પ્રતીતિ છે તે વસ્તુ કરતાં જે વસ્તુ સારી નિવડવાનો સંભવ હોય તેને હું વધારે પસંદ કરું છું. (અર્થાત ધર્મલડત પડતી મૂકવા કરતાં મોતને વધાવી લેવું મને વધારે પસંદ છે.)
(Free discussion) ચર્ચાસ્વાતંત્ર્યથી થતા જાહેર લાભો પર સોક્રેટીસ ખાસ ભાર મૂકે છે. લોકોને ઉદ્દેશીને તે લખે છે –“હું કદાચ તમારા આચાર વિચારને કડક અને ઉત્સાહપ્રેરક ટીકાકાર છું, કારણ કે એક ઘડી સમજાવીને તે બીજી ઘડી ઠપકે આપીને હું તમને સત્ય પંથે દેરવવા ખંતપૂર્વક મથું છું, તમારા અભિપ્રાયોની સતત કસોટી કરું છું, અને અમુક વસ્તુનું જ્ઞાન મેળવ્યાનું તમારું મિથ્યાભિમાન, તમારું અજ્ઞાન પુરવાર કરી ઉધાડુ પાડું છું. જે વસ્તુ મારે મુખેથી તમે સાંભળે છે તેની પ્રતિદિન ચર્ચા થાય એમાં માનવજાતિનું સર્વોત્કૃષ્ટ કલ્યાણ સમાયેલું છે. જે જીવનને આવી ચર્ચાની કસેટીથી કસવામાં ન આવે તે એ જીવન જીવવા લાયક નથી.”
આમ વિચારસ્વાતંત્ર્યના વાજબીપણાના આ સૌથી પહેલા એકરારમાં બે મહત્ત્વની બાબતે પ્રતિપાદિત થયેલી આપણને માલુમ પડે છે. (૧) વ્યક્તિના અંતઃકરણને અખંડનીય હકક–જેના પર ભવિષ્યની સ્વાતંત્ર્ય માટેની લડત મંડાવાની હતી તે-અને (૨) ચર્ચા અને વિવેચનની સામાન્ય અગત્ય. પહેલો હક્ક વિવાદસિદ્ધ નથી,
