________________
૧૮
, બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય. આવતા પિકારને દાબી શકે એટલી બધી સત્તા પાદરીઓ કદીયે પ્રાપ્ત કરી શક્યા ન હતા. જાહેર પ્રજાને સામાન્ય અધિકાર રાષ્ટ્ર સત્તાના (civil authorities) પોતાના હાથમાં હતો. કદાચ કેટલાંક પાદરી કુટુંબ અતિશય લાગવગ ભેગવતાં હશે તે પણ તેમને કાંઈ ખાસ ગજ વાગતો નહિ. સાધારણ નિયમ પ્રમાણે પાદરીઓ રાજ્યના નેકરો હતા અને ધર્મક્રિયાની સાંકેતિક વિગતે સિવાય બીજી કોઈ પણ બાબતમાં તેમના શબ્દોને કઈ માન આપતું નહિં.
હવે પ્રાચીન તત્વવેત્તાઓ વિષે ફરી વિચાર કરીએ. મેટે ભાગે તેઓ જડવાદી હતા. એમના તકને સંગ્રહ બુદ્ધિવાદના ઈતિહાસમાં રસિક પ્રકરણરૂપ છે. આ તસવવેત્તાઓમાંથી હીરેક્લીટસ અને ડિમેક્રિટસ એ બે મહાન વિચારકોનાં નામ પસંદ કરીશું; કારણ કે બીજા બધાં કરતાં એ બેએ કેવળ ઉંડા અને કઠણ મનનને અંતે આ બ્રહ્માણ્ડને રહસ્ય વિષે નવીજ પદ્ધતિએ વિચાર ચલાવવા તથા સામાન્ય અક્કલમાં ન ઉતરે એવા નિર્વિચારે બંધાએલા સિદ્ધાંતો જૂઠા પાડવા સારુ બુદ્ધિને વધારે કેળવી. સ્કૂલ વસ્તુમાત્રમાં જે નિત્યત્વ અને નિશ્વળતા આપણું ઇન્દ્રિયને ભાસે છે તે કેવળ જુઠે ભાસ છે તથા આ વિશ્વ તેમજ ભૌતિક વસ્તુ માત્ર પ્રતિક્ષણ બદલાયા કરે છે એવું હીરેલીટસે જ્યારે પહેલી જ વાર જણાવ્યું ત્યારે લેકે ચમકી ઉઠયા હતા. ડિમેક્રિટસે વિશ્વની ઉત્પત્તિ સંબંધમાં વિચારના ઈતિહાસમાં છેક સામ્પ્રતકાળના પ્રાકૃતિક અને રસાયનિક સિદ્ધાંત સાથે સંબંધ ધરાવતા, ૧૭મા સૈકામાં પુનર્જીવન પામેલા પરમાણુવાદને સ્થાપિત કરીને ખરેખર એક અજબ પરાક્રમ કર્યું. ધર્માધિકારીઓએ સત્ય તરીકે ઠોકી બેસાડેલી વિધેત્તિ વિષેની કલકલ્પિત વાતેથી આ પ્રખર ભેજાઓને કશીયે બંધને નડયાં નહિ.
આ બધા તાત્વિક વિચારેથી સેક્રિસ્ટ તરીકે જાહેર થયેલા શિક્ષણશાસ્ત્રીઓને માર્ગ તૈયાર થયો. પાંચમી સદી અધવારી ગઈ ત્યાર પછી આ લોકો પ્રકાશમાં આવવા લાગ્યા. તેમણે સમસ્ત
