________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસ.
૧૯
ગ્રીસ દેશમાં પોતાના કયજ્ઞ શરૂ કર્યાં, સતત મુસાફરી કરી અને યુવક વને જાહેર જીવન માટે તાલીમ આપી તથા બુદ્ધિને ઉપયેગ કરવાનું તેમને શિક્ષણ આપ્યું. શિક્ષણશાસ્ત્રીએ તરીકે તેમનાં ધ્યેય વ્યવહારિક હતાં. સ્થૂલ વિશ્વવિષેના પ્રશ્ન છેડીને તે માનવજીવનને લગતા નીતિ અને રાજનીતિના પ્રશ્ના છેડવા લાગ્યા. આ કામમાં તેમને સત્ય અને ભ્રાંતિના વિવેક કરવાની મેાટી મુશ્કેલી નડી, અને તેએમાંના અતિ સમ તત્ત્વવેત્તાઓએ જ્ઞાન, તક શૈલી અને બુદ્ધિના સાધનરૂપ વાણી એ ત્રણેનાં લક્ષણા વિષે સંશાધન ચલાવ્યાં. એમના ખાસ સિદ્ધાંતા ગમે તે હે। પરંતુ તેમની સામાન્ય વૃત્તિ તે સ્વતંત્ર શોધ અને વિવેચન કરવા તરફ હતી. તેમણે સ વસ્તુનું સત્ય બુદ્ધિની કસાટી પર કસવાને પ્રયત્ન આદર્યાં. પાંચમી સદીના ઉત્તર ભાગને આપણે પ્રખેાધકાલ કહી શકીએ.
અહિં એટલે ઉલ્લેખ કરવા જરૂરી જણાય છે કે ગ્રીક લેાકેાએ પરદેશેા સંબંધી જે કાંઈ જ્ઞાન મેળવ્યું હતું તેને પરિણામે અધિકાર સામેની તેમની શંકાશીલ વૃત્તિ વૃદ્ધિંગત થઈ. જ્યાં સુધી મનુષ્યને માત્ર પોતાના દેશના રિવાજોની માહિતી હાય છે ત્યાં સુધી તે તેમને છેક કુદરતી માની લે છે; પરંતુ જ્યારે તે પરદેશગમન કરીને પેાતાના રિવાજોથી તદ્દન ભિન્ન રિવાજો અને જીવનાદર્શી પ્રચારમાં આવેલા જુએ છે ત્યારે રિવાજ અગર ટેવની સત્તા કેટલી પ્રખળ છે તે તેના સમજવામાં આવે છે, અને નીતિ અને ધમ દેશકાળ અનુસાર હૈય છે એવું તે શીખે છે. ગંગા કે યુક્રેટિસ નદીના તટ પરના કાઈ પ્રદેશમાં જન્મવાથી હું જરૂર જુદા ધર્મ સિદ્ધાંતા માનતા હેત એવી જેમ એકાદ ખ્રિસ્તી તરીકે ઉછરેલા મનુષ્યને ખાતરી થવાથી તેનામાં ભિન્ન વિચારા જાગે છે તેમ આવી શોધ અને પ્રતીતિને પરિણામે અધિકારનું ખળ ઢીલું થતું જાય છે અને અશાંતિકારક વિચારે જન્મ પામે છે.
બૌદ્ધિક સ્વતંત્રતાને લગતી આ હિલચાલે!, અલબત્ત, હંમેશ
