________________
૧૪ વિચાર સ્વાતંત્ર અને બાધક શક્તિઓ. નથી. આ પુસ્તક એક વિશાળ અને અટપટા વિષયની માત્ર પ્રસ્તાવિના રૂપ છે. એ વિષયની એગ્ય ચર્ચા કરતાં તો ધર્મ, ધર્મર્સ, અનેક પાખંડે, અત્યાચાર વગેરેના ઇતિહાસ ઉપરાંત તત્ત્વજ્ઞાન, ભૌતિક શા અને રાજદ્વારી સિદ્ધાંતના ઇતિહાસને પણ છેડવા પડે. સોળમા સૈકાથી તે ઠેઠ કાન્સના બળવા સુધીમાં જે જે ઉપગી, અતિહાસિક બનાવો બન્યા તે સર્વને વિચારસ્વાતંત્ર્યની લડત સાથે છેડો ઘણો સંબંધ હતો. બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્યને અંતરાય કે મદદરૂપ નિવડેલા એવા, જૂને સુધારે નાબુદ થયો ત્યારપછીના, બૌદ્ધિક કે સામાજીક બળોની દિશાઓ અને આંતર્ ક્રિયાઓની પૂરી નેંધ લેતાં આખો જીવનકાળ વીતી જાય અને તેમને વર્ણવતાં ઘણું થોથાંની જરૂર પડે. આવા કે આથી મોટા પુસ્તક દ્વારા કોઈ પણ લેખક બહુ બહુ તો એટલું જ કરી શકે કે બુદ્ધિ અને અધિકાર વચ્ચેની લડતને સામાન્ય ચિતાર આપે; એ લડતના જે જે ખાસ બનાવીને તેણે અભ્યાસ કર્યો હોય તેમને વિસ્તારપૂર્વક ચર્ચો.
