________________
૧૨ વિચારસ્વાતંત્ર્ય અને બાધક શક્તિઓ. કેવળ એકજ શસ્ત્ર વડે યુદ્ધ ખેડવાનું હતું—એ શસ્ત્ર તે લીલ અથવા તર્ક. પરંતુ અધિકારનાં શસ્ત્ર નાનાવિધ હતા–કોઈ વાર શારીરિક કે નૈતિક બળાત્કાર, તે કેહવાર કાયદેસર દમનનીતિ, તે વળી ત્રીજી વાર સામાજીક અસંતોષ; આમ અધિકાર અનેક સાધને કામે લગાડતો. વળી કેટલીક વાર તે શત્રુની તરવાર પણ વાપરતો, પણ પરિણામે તેને પિતાને જ ઘા થતા. બુદ્ધિ અને અધિકાર વચ્ચેના યુદ્ધમાં અધિકારની લડાયક સ્થિતિમાં એક ખામી. એ હતી કે અધિકારના બધા સેનાનીઓ આખરે મનુષ્ય જ હતા અને મને કે કમને તેમને બુદ્ધિના માર્ગો સ્વીકારવા જ પડતા. પરિણામે તેમનું ઘર ફુટતું, તેમની માંહોમાંહે પક્ષે ઉભા થતા. આમ હોવાથી બુદ્ધિને (તો પિતાના વિજય સ્થાપવાની ઉત્તમ) તક પ્રાપ્ત થઈ. જાણે શત્રુની છાવણીમાં
અને તેના હિતમાં જ કામ કરતી ન હોય તેવી દશામાં બુદ્ધિ પિતાના વિજયની બાજી રમ્યા કરતી હતી.
કોઈ કાઈ લોકો કહેશે કે અધિકાર માટે એક અલગ, યોગ્ય પ્રદેશ છે. તેમાં બુદ્ધિને માથું મારવું ઘટતું નથી; અને ઉદાહરણમાં કહેશે કે જે સિદ્ધાંત અનુભવાતીત છે અને તેથી જ પ્રયોગદ્વારા જુદા કે સાચા ઠેરવવા અશકય છે તેવા સિદ્ધાંતમાં તે પ્રાચીન ચિંતકોનાં પ્રમાણમાં શ્રદ્ધા રાખે જ છુટકે. અલબત્ત જુઠા ન ઠરાવી શકાય એવા અગણિત સિદ્ધાતે નવેસરથી યેજી શકાય; જેમનાં હૃદયમાં અનહદ શ્રદ્ધા હોય તેઓ એ સિદ્ધાંત માનવાને સ્વતંત્ર છે; પણ જ્યાં સુધી તેમનું જુઠાણું પૂરવાર નથી થયું ત્યાં સુધી એ બધા જ શ્રદ્ધાપાત્ર છે એવું તે કઈ જ નહિ કહે. જે માત્ર થોડાજ સિદ્ધાંત શ્રદ્ધાપાત્ર હોય તે પછી એ સિદ્ધાંત કયા છે એનો નિર્ણય કરવા માટે બુદ્ધિ સિવાય બીજું કયું સાધન છે? અધિકાર એક સાધન છે, એમ કહેવામાં આવે છે તે નહિ ચાલે. તેમાં એક મોટી મુશ્કેલી આડે આવે છે; કેમકે અધિકાર પર સ્વીકારાયલી ઘણી માન્યતાઓ અંતે જુઠી કરી છે અને સદંતર પડતી.
