________________
. વિચારસ્વાતંત્ર્ય ઇતિહાસ, મૂકવામાં આવી છે. આમ છતાં, પ્રચલિત ધર્મવિદ્યા પ્રમાણેને સત્તા વાર ધર્મમત (Theological Doctrine) આપણે જુઠે ન ઠરાવી શકીએ ત્યાં સુધી તેને ઇન્કાર કરવાનો આપણને અધિકાર નથી એમ કેટલાક કહે છે. પણ હું એટલું જ જણાવવા માગું છું કે સિદ્ધાંતને જુઠે સાચો ઠરાવવાને ભાર, શંકા કે ઇન્કાર કરનારને શિર હોતે જ નથી. એ ભાર સિદ્ધાંત પ્રતિપાદન કરનારને શિર છે. આ સંબંધમાં મહને એક વાત યાદ આવે છે. એક સમે વાતવાતમાં એક મનુષ્ય નરક (ના અસ્તિત્વ) સંબંધમાં જરા અનાદરભરી ટીકા કરી. આથી નરક જેવી સંસ્થા છે એવું ચુસ્તપણે માનનાર એક ભાઈ જરા વિજયઘોષ કરી પેલા મનુષ્ય પ્રત્યે બોલી ઉઠયોઃ–પણ ભાઈ વિચિત્ર વાત તો એ છે કે નરક નથી એવું હમે સાબીત નહિ કરી શકે.” વાહ! જે હમને એમ કહેવામાં આવે કે સિરિઅસ તારાની આજૂબાજૂ ફરનારા ગ્રહમાં અંગ્રેજી ભાષામાં વાતચીત કરી જાણનારી તથા (Eugenics) સુપ્રજનનવિદ્યા પર ચર્ચા કરવામાં વખત ગાળનારી ગર્દભ જાતિ વસે છે, મે એ વાત જુઠી ઠરાવી તે ન શકો, પણ તેથી કાંઈ એ હકીક્ત માનવા જેવી તે થોડી જ ઠરે છે? કાઈ હકીકત ફરી ફરી કહેવામાં આવે તે સૂચનાના સબળ બળને લીધે કેટલાક મનુષ્યો તે માનવાને તત્પર થાય પણ ખરા. જાહેર ખબર આપવાની આજની પદ્ધતિ માફક એકને એક વાત ભારપૂર્વક ફરી ફરી જણાવવાથી સૂચનાના બળે કરીને ઘણું પ્રમાણભૂત સિદ્ધાંત સ્થપાયા છે અને ઘણા ધાર્મિક પંથે પ્રચારમાં આવ્યા છે. સભાગે બુદ્ધિ પણ એ મદદનો ઉપયોગ કરવા શકિતમાન થઈ છે.
આ પુસ્તકની હકીક્ત પશ્ચિમના સુધારાને લગતી છે. ગ્રીસ દેશમાં બુદ્ધિની કેવી દશા હતી એ બાબતનું વર્ણન આ ઈતિહાસ (પુસ્તક)માં પ્રથમ આપ્યું છે. પુસ્તકમાં માત્ર ખાસ આકર્ષક મુખ્ય મુખ્ય બનાવે ચર્ચવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. હમે બહુ વિસ્તારમાં ઉતર્યા ૧. ત્રણ ઠગ અને બ્રાહ્મણની વાત,
