________________
हेतुस्वरूपम् ।
[३. १२हेतु सक्षा -- નિશ્ચિત એવી અન્યથાનુપપત્તિ એ એક જ હેતુનું લક્ષણ છે. ૧૧.
$૧ અન્યથા-સાધ્યવિના, અનુપપત્તિ-અઘટના અર્થાત્ સાધ્ય વિના અંશતઃ પણ ઉપપત્તિ ન હોવી જોઈએ. અન્યથા અંશતઃ ઉપપત્તિવાળે વિપક્ષેકદેશવૃત્તિ
અનિત્યત્વ એ હેતુ પ્રયત્નાનન્તરીયકત્વને સાધક બની જશે. એટલે કે-શબ્દ પ્રયત્નાન તરીક-પ્રયત્નજન્ય છે, કારણ કે તે અનિત્ય છે. આ હેતુની યદ્યપિ સાધ્યભાવવાળા આકાશમાં વૃત્તિ નથી છતાં પણ સાધ્યાભાવવાળા વિદ્યદાદિ પદાર્થમાં વૃત્તિ છે જ, અર્થાત તે અંશતઃ સાધ્ય વિના ઉપપન્ન છે. પણ હેતુમાં અન્યથાનુપત્તિ તે સર્વથા હોવી જોઈએ. આ જ વસ્તુને સૂચવવા નિશ્ચિત એવું વિશેષણ આપ્યું છે અને તેથી “નિશ્ચિતાન્યાનુપપત્તિ” એ જ માત્ર હેતુનું લક્ષણ સમજવાનું છે. અહીં હેતુનું પ્રકરણ હોવાથી અન્યથાનુપતિ સાધ્ય ધર્મના સંબંધે જ જાણવી. તેથી કરીને સાધ્યધર્મથી ભિન્ન ઘટાદિ પદાર્થ સંબંધી અન્યથાનુપપત્તિવાળાં પ્રત્યક્ષાદિજ્ઞાનમાં હેતુલક્ષણની અતિવ્યામિ નથી. અર્થાત્ ઘડા વિના ઘટનું પ્રત્યક્ષજ્ઞાન થતું જ નથી. છતાં ઘટનું અસ્તિત્વ પ્રત્યક્ષજ્ઞાનને હેતુ બનાવી અનુમાનથી સિદ્ધ કરાતું નથી, કારણ કે તે સાધ્યેતર છે. એટલે કે પ્રત્યક્ષજ્ઞાન પિતાના વિષચ વિના અનુપપન્ન હોઈ અન્યથાનુપપન્ન છે છતાં પિતાના વિષયમાં તે હેતુ ન કહેવાય ૧૧.
(प०) ततो निश्चितेत्यादिना तत्त्वमाह । तदितरार्थान्यथानुपपन्नैरिति साध्यादितरे येऽर्था घटादयस्तैरित्यादिसमासः । प्रत्यक्षादिज्ञान तिव्याप्तिरिति तेषामपि अन्यथानुपपत्तिमात्रेण हेतुत्वं न ॥११॥
(टि०) प्रयत्नानन्तरीयेत्यादि । प्रयत्नश्चेतनावतो व्यापारः । विपक्षकदेशेति अप्रयस्नानन्तरीयमाकाशविद्युदादि । विद्युदादौ वर्ततेऽनित्यत्वं नाकाशादौ । विद्युदादौ अनित्यत्वं विद्यते परं प्रयत्नानन्तरीयकत्वं नास्ति इति अनित्यत्वादिति हेतुरगमकः । यदि मनागपि उपपत्तिरछीक्रियते तदा.गतिः इति योगः । तदितरो घटादिरर्थः पदार्थसार्थः तत्र निश्चलैः । साध्यादितरे येऽर्था घटादयः, तेषामप्यन्यथानुपपत्तिमात्रेण हेतुत्वं न ॥११॥ एतद्वयवच्छेद्य दर्शयन्ति--
न तु त्रिलक्षणकादिः ॥१२॥ ६१ त्रीणि पक्षधर्मत्व-सपक्षसत्त्व-विपक्षासत्त्वानि लक्षणानि यस्य सौगतसम्मतस्य हेतोः । आदिशब्दाद् योगसङ्गीतपञ्चलक्षणकहेत्ववरोधः । तेनाऽबाधितविषयत्वाऽसत्प्रतिपक्षत्वयोरपि तल्लक्षणत्वेने कथनात् । तथाहि-वह्निमत्त्वे साध्ये धूमवत्वं पक्षस्य पर्वतस्य धर्मः, न शब्दे चाक्षुषत्ववदतद्धर्मः । सपक्षे पाकस्थाने सन्, न तु प्राभाकरेण शब्दनित्यत्वे साध्ये श्रावणत्ववत् ततो व्यावृत्तम् । विपक्षे पयस्वति प्रदेशेऽसन् , न तु तत्रैव साध्ये प्रमेयत्ववत् तत्र वर्तमानम् । अबाधित विषयम् , प्रत्यक्षागमाभ्यां अबाध्यमानसाध्य. खाद, न तु मनुष्णस्तेजोऽवयवो द्रव्यत्वाजलवत, विप्रेण सुरा पेया द्रवत्वात् तद्वदेवेतिवत्
१ णत्वक मु।
