________________
३७
[३. १३
सपक्षसत्त्वलक्षणनिराकरणम् । व्यवहितदेशमपीति न महानसधूमो महीधरकन्धराकोणचारिणमाशुशुक्षणिं गमयतीति चेत् । नन्वेवं धूमस्तदेशेनैव पावकेनान्यथानुपपन्नः, नीरचन्द्रमाः पुनरतदेशेनाऽपि नभश्चन्द्रेण, इत्यन्यथाऽनुपपत्तिनिर्णयमात्रसद्भावादेव साध्यसिद्धेः संभवात् किं नाम जलाकाशमृगाङ्कमण्डलान्तरालार्धमित्वकल्पनाकदर्थनमात्रनिमित्तेन पक्षधर्मतावर्णनेन ? । योगस्याप्येवमेव च पक्षधर्मत्वानुपयोगो दर्शनीयः ।।
ઉપ બૌદ્ધ–જલચંદ્રમાં માત્ર પક્ષધર્મતા જ ગમકતાનું કારણ નથી પરંતુ કાર્યકારણભાવ પણ છે. વળી, કાર્ય પણ કેઈક કેવું હોય છે ને કેઈક કેવું હોય છે, તેથી અહીં અગ્નિ સ્વસમીપ પ્રદેશમાં જ ધૂમરૂપ કાર્યને ઉત્પન્ન કરવાને સમર્થ છે, પરંતુ આકાશચંદ્ર તો દૂરદેશવતી જલચંદ્રરૂપ કાર્યને ઉત્પન્ન કરવાને સમર્થ છે. આથી રડાને ધૂમ પર્વતના એક ખૂણામાં રહેલ વ્યવહિત અગ્નિને બેધક બનતું નથી.
જન–આ પ્રકારે તે ધૂમ સ્વદેશમાં રહેલા અગ્નિ સાથે અને જલચંદ્ર દૂરદેશવતી આકાશચંદ્ર સાથે અનુપપગ્ન સંબંધ ધરાવે છે. એટલે કે રસડામાં અગ્નિ વિના ધૂમ નથી અને જલમાં ચંદ્ર આકાશના ચંદ્ર વિના નથી. म. अरे 'अन्यथानुपपत्ति'ना निण्य मात्रथी र साध्य सिद्ध थनय छे. तो જલચંદ્ર અને આકાશચંદ્રના મધ્યવતી એક પ્રદેશને ધમી તરીકે ક૫વાના કષ્ટમાં કારણભૂત પક્ષધર્મતાના વર્ણનનું શું પ્રજન છે ? અર્થાત્ કંઈ પણ પ્રયોજન નથી. ચૌગને પણ આ જ પ્રમાણે હેતુમાં પક્ષધર્માતાને અનુપગ सावी !.
(प०) अथ नेयमित्यादि ताथागतः। स्वसमीपप्रदेशमेवेति निकटोऽवस्थानप्रदेशो यस्येति विग्रहः । अधीशान इति समर्थः । सोऽपि धूमः स्वसमीपप्रदेशमेव वह्नि गमयितुं समर्थ इति भावः। व्यवहितदेशमपीति तत्र तादृक् कार्यम् । इतीति अतः कारणात् । नन्वेवमित्यादि सूरिः । नभश्चन्द्रेणेति नभश्चन्द्रेण सहान्यथानुपपन्नः ।
(टि.) इयमेवेति पक्षधर्मतैव । अत्रेति पावकानुमाने । तद्देशेनेति रसवत्यादिदेशस्थेनैव वह्निना । नीरचन्द्रमा इति जलचन्द्रः । अतद्देशेनापीति जलप्रदेशव्यतिरिक्तेनापि किंतु गगनप्रतिष्ठेन ।
६६ सपक्षसत्त्वमप्यनौपयिकम्, सत्त्वादेरगमकत्वापत्तेः । यस्तु पक्षाद् बहिष्कृत्य किमपि कुटादिकं दृष्टान्तयति तस्यापूर्वः पाण्डित्यप्रकारः कुटस्यापि पटादिवद् विवादास्पदत्वेन पक्षाद् बहिष्करणाऽनुपपत्तेः । तथा च कथमयं निदर्शनतयोपदर्येत ? प्रमाणान्तरात्तत्रैव क्षणिकत्वं प्राक् प्रसाध्य निदर्शनतयोपादानमिति चेद् । ननु तत्रापि कः सपक्षीकरिष्यते ? यदि क्षणिकत्वप्रसाधनपूर्व पदार्थान्तरमेव, तदा दुर्वारमनवस्थाकदर्थनम् । अन्यथा तु न सपक्षः कश्चित् । यत एव च प्रमाणात् क्षणिकत्वनिष्टङ्कनं कुटे प्रकटयते तत एव पटादिपदार्थान्तरेष्वपि प्रकटयताम्, किमपरप्रमाणोपन्यासालीकप्रागल्भीप्रकाशनेन ।
