________________
२८५
६. ५७
हेत्वाभासः। (१) पक्षसपक्षविपक्षव्यापकः--५६ सपक्ष मने विपक्षमा व्यापीने २ ना२. જેમકે, શબ્દ અનિત્ય છે, પ્રમેય હોવાથી. આ હેતુ પક્ષ શબ્દ, સપક્ષ ઘટાદિ અને વિપક્ષ આકાશાદિ એમ ત્રણમાં વ્યાપ્ત છે.
(टि०) अप्रयोजकोऽयमिति मैत्रपुत्राख्यः । अत्रेति मैत्रपुत्राख्ये हेतौ । एवमपीति सोपाधित्वादिप्रयोजकत्वेऽपि ।। ___अस्यैवेति संदिग्धविपक्षवृत्तिकस्यैव । प्र पञ्चेति परिच्छदीभूताः। तस्यैव मेदास्तत्रैवान्तर्भूता इत्यर्थः ।
६५ पक्षव्यापकः सपक्षविपकदेशवृत्तिर्यथा-अनित्यः शब्दः प्रत्यक्षत्वात् । अस्मदादीन्द्रियग्रहणयोग्यतामात्रं प्रत्यक्षत्वमत्राभिप्रेतं, ततो नास्य पक्षत्रयव्यापकत्वं पक्षकदेशवृत्तित्वं वा प्रसज्यते । पक्षे हि शब्देऽयं सर्वत्रास्ति, न सपक्षविपक्षयोः, घटादौ सामान्यादौ च भावात् , द्वयणुकादौ व्योमादौ चाभावात् । २ ।
६ पक्षसपक्षव्यापको विपक्षकदेशवृत्तिर्यथा-गौरयं, विषाणित्वात् । अयं हि पक्षं गां सपक्षं च गवान्तरं व्याप्नोति, विपक्षे तु महिण्यादावस्ति, न तु तुरङ्गादौ । २।
७ पक्षविपक्षव्यापकः सपकदेशवृत्तिर्यथा-नायं गौर्विषाणित्वात् । अयं पक्षं गवयं विपक्षं च गां व्याप्नोति, सपक्षे तु महिण्यादावस्ति, न तु तुरङ्गादौ । ४ ।
५(२)पक्षव्यापकः सपक्षविपक्षकदेशवृत्तिः-५क्षम व्यास होय मन सपक्ष તથા વિપક્ષના એક દેશમાં હોય. જેમકે- શબ્દ અનિત્ય છે, પ્રત્યક્ષ હોવાથી. અહીં પ્રત્યક્ષ એટલે આપણી ઈન્દ્રિ દ્વારા ગ્રહણની યોગ્યતા સમજવી. તેથી આ હેતુ ત્રણે પક્ષમાંઅર્થાત પક્ષ, સપક્ષ અને વિપક્ષમાં વ્યાપક નહિ બને અથવા પક્ષે,દેશવૃત્તિ પણ નહિ બને, કારણ કે આ હેતુ શબ્દરૂપ પક્ષમાં સર્વત્ર છે. સપક્ષ ઘટાદિમાં છે પરંતુ ક્યણુકાદિમાં નથી. વિપક્ષ સામાન્યાદિમાં છે પરંતુ આકાશાદિમાં નથી.
(३) पक्षसपक्षव्यापको विपक्षकवृत्तिः-५क्ष तथा सक्षम व्या५४ डोय मने વિપક્ષના એક દેશમાં હોય. જેમકે-આ ગાય છે, શિંગડાવાળી હોવાથી. અહીં હેતુ પક્ષ પ્રસ્તુત ગાયમાં અને સપક્ષ અન્ય ગામાં વ્યાપ્ત છે. જ્યારે વિપક્ષ મહિષ્યાદિ-ભેંસ વિગેરે)માં છે પરંતુ ઘડા આદિમાં નથી.
७ (४) पक्षविपक्षव्यापकः सपकदेशवृत्तिः-५क्ष तथा विपक्षमा व्या५४ હાય અને સપક્ષના એક દેશમાં હાય. જેમકે-આ ગાય નથી, શિંગડાવાળી હોવાથી, આ હેતુ પક્ષ ગવય (રેઝ) અને વિપક્ષ ગાયમાં છે, જ્યારે સપક્ષ મહિખ્યાદિમાં છે પરંતુ અશ્વાદિમાં નથી. ___(पं०) अत्राभिप्रेतमिति अन्यथा योगिप्रत्यक्षस्य सपक्षविपक्षादिप्रत्यक्षमेवास्ति । अस्येति हेतोः । पक्षकदेशवृत्तित्वमिति अन्यथैके शब्दा देशविप्रकृष्टादयोऽप्रत्यक्षा अपि विद्यन्ते परं तत्रापि योग्यताऽस्त्येव । घणुकादाविति स पक्षे । व्योमादाविति विपक्षे ।
अयमिति गवयः ।
