Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Lalbhai Dalpatbhai Series
No. 16
RATNAPRABHASŪRI'S
RATNĀKARĀVATĀRIKĀ
PART II
Being a Commentary on Vädi Devasuri's PRAMAṆANAYATATTVĀLOKA
WITH
A PAŇJIKĀ by RĀJAŚEKHARASŪRI
A TIPPANA by Pt. JŇANACANDRA
and
GUJARATI TRANSLATION
MUNI SHRI MALAYAVIJAYAJI
by
General Editors: Dalsukh Malvania Ambalal P. Shah
Edited by
Pt. Dalsukh Malvania
भारतीय
(મલાઘોડ
LALBHAI DALPATBHAI
BHARATIYA SANSKRITI VIDYAMANDIRA
AHMEDABAD-9
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादिश्रीदेवसूरिसूत्रितस्यै प्रमाणनयतत्वालोकस्य
श्रीरत्नप्रभाचार्यविरचिता लघ्वी टीका रत्ना करा व तारिका ।
भा. २ श्रीराजशेखरसूरिकृतपञ्जिका-पण्डितज्ञानचन्द्रकृतटिप्पणकाभ्यां समन्विता ।
___गूर्जरभाषानुवादकः आचार्यश्रीविजयनीतिसूरिशिष्यो मुनिश्रीमलयविजयः।
संपादक पण्डित दलसुख मालवणिया
भदायर
प्रकाशक
लालभाई दलपतभाई भारतीय संस्कृति विद्यामंदिर
अमदावाद-९
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
संकेतसूची
का
मुटि०
हंस्तप्रति, श्रीकीर्तिमुनिसंग्रह प्रवाम० । प्रमाणवातिकालंकार अथवा कारिका
प्रवा भा० प्रमाणयार्तिकभाष्य का०वि०षि० काशी विश्व विद्यालय प्रवास्वो० प्रमाणवार्तिकस्त्रोपज़वृत्ति, का गा० गाथा
वि. वि. जैमि० जैमिनीयदर्शन
मीश्लो० अमा० मीमांसाश्लोकवार्तिकअभावपरिहस्तप्रति, डेलाना जैन उपाश्रय ज्ञानभंडारगत
" अर्था० , अर्थापत्तिपरिच्छेद डे १-७
. , उप० , उपमानपरिच्छेद तत्त्व० तत्त्वसंप्रह
मुद्रित रत्नाकरायतारिका संपूर्ण तत्वपं० तत्त्वसंग्रह पंजिका
तथा केवल परिच्छेदद्वय, तमलो० तत्त्वार्यश्लोकवार्तिक
यशोविजय जैन प्रन्थमाला धर्मो० धमोत्तरप्रदीप, के. पी.
मुद्रितगत टिप्पणी जायस्वाल इन्स्टीटयूट प्रशस्तपादभाष्य टीका, वाराण
मुद्रितगत पाठान्तर सेय संस्कृत विश्वविद्यालय ल० हस्तप्रति, लवारनी पोल-जैन न्याय कु० न्यायकुमुदचन्द्र
उपाश्रय ज्ञानभंडार न्यायाटि० न्यायावतारवार्तिकवृत्तिगत टिप्पण वाक्य० वाक्यपदीय परि० परिच्छेद
विशेषा० विशेषावश्यकभाष्य-मलधारी परीक्षा परीक्षामुख
"हेमचन्द्रकृतटीका" पु० हस्तप्रति, मुनिराजश्री वैशे०
वैशेषिकदर्शन विजयजी संग्रह
प्रलो. प्रत्य० मीमांसालोकवातिक प्रत्यक्ष पृ०
परिच्छेद प्रमीमा० प्रमाणमीमांसा, भाषाटिप्पण, सू० सूत्र सिंघीसिरिज
स्यार०
स्याद्वादरत्नाकर yo ato प्रमाणवार्तिक-मनोरथनंदिटीका, हेतु० हेतुबिन्दुटीका
के. पी. जायस्वाल इन्स्टीट्यूट हेतुआ० हेतुबिन्दुटीकालोक
मुपा०
पृष्ठ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
E RËFACE
We have great pleasure in publishing the second part of Ratnaprabha Sūri's Ratnākarāyatārikā, a commentary on Vādi Devasüri's (A. D. 10861169) Pramāṇanayatattvāloka with two Sanskrit super-commentaries and Gujarati translation. This translation is lucid and will be very helpful to the students of Indian Logic to understand this tough text of Logic.
The description of the materials used in preparing this edition is fully given in the preface to the first part. Again, therein one finds a succinct account of Vadi Devasūri, Ratnaprabhasūri, Āc. Rajasekhara and Pt. Jñānacandra-the authors of Pramāṇanayatattväloka, Ratnākaravatärikā, Pañjikā apd Tippaņa respectively.
The study of Ratnākarāvatārikā is very useful to those who want to understand the problems of Indian Logic. It is a salient feature of the Jaina philosophical works that they give a faithful account of the doctrines of other schools. So, by studying them we can have the true picture of the different philosophical thought currents.
• We are really grateful to Muni Shri Malayavijayaji who has lucidly translated the tough Sanskrit text into Gujarati. We acknowledge our indebtedness to Late Pt. Hargovindas and Pt. Bechardas whose excellent edition of Ratnākarāvatārikā is used by us as a model text. Our thanks are also due to the publishers of the Yashovijaya Jain Granthamāla, Varanasi as we have utilised their two editions of Ratnākarávatārikā - one giving the complete text of Ratnākatavatärikā and other giving only the two chapters with Pañjikā and Tippaņa.
The third part is in press and will be published very soon. With the end of the third part this work will be complete. In the introduction to the tbird part we intend to give a study and an estimate of the Ratnakarāyatärikā.
We hope that this publication will be of very great value for the students of Indian Logic.
L. D. Institute of Indology
Ahmedabad - 9
2-4-'68
Nagin J. Shah Acting Director.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપાદકીય
પ્રમાણનયતત્ત્વાલેાકની લઘુટીકા રત્નાકરાવતારિકાને દ્વિતીય ભાગ વિદ્વાન સમક્ષ રજૂ કરતાં આનંદ થાય છે. રત્નાકરાવતારિકાની સાથે સંસ્કૃત પ`જિયા, ટિપ્પણી અને ગુજરાતી અનુવાદ પણ આપવામાં આવેલ છે. પહેલા ભાગમાં પ્રથમ એ પરિચ્છેદ થયા હાઈ આ ભાગમાં ત્રણથી છ પરિચ્છેદને સમાવેશ કરવામાં આવેલ છે. બાકીના સાતમા અને આઠમા પરિચ્છેદે ત્રીજા ભાગમાં આવશે અને એમ આ ગ્રંથ પૂર્ણ થશે.
આ ગ્રન્થના પ્રકાશનમાં ઉપયેગમાં લીધેલ સામગ્રીનેા સંપૂર્ણ પરિચય પ્રથમ ભાગમાં આપેલ છે અને પૂ. મલયવિજયજીએ આ અનુવાદનું કામ કેમ હાથ ધર્યુ અને કયા ક્રમે અનુવાદ અંતિમ રૂપ પામ્યા તેની વાત પણ પ્રથમ ભાગમાં જણાવી છે. વળી, તેમાં પ્રમાણુનયતત્ત્વાલેાકના કર્તા આચાર્યં વાદી દેવસૂરિ, તેમના શિષ્ય અને રત્નાકરાવતારિકાના કર્તા રત્નપ્રભસૂરિ, રત્નાકરાવતારિકાની પંજિકાના લેખક આચાર્યં રાજશેખર અને રત્નાકરાવતારિકાના ટિપ્પણના રચયિતા ૫. જ્ઞાનચંદ્રને! ટૂંક પરિચય પણ આપેલ છે. એટલે આ બધા વિશે અહીં કશું કહેવાનું નથી.
ગુજરાતી અનુવાદ તૈયાર કરવામાં પૂ. મલયવિજયજીએ ધણી જહેમત લીધી છે અને અનેક વાર માર્યો છે. અનુવાદ શબ્દપી નહિ પણ અર્થાનુસારી છે; અને તે કારણે તે સ્પષ્ટ અને વિશદ બન્યા છે. વળી, પૂર્વ પક્ષ-ઉત્તરપક્ષ તરત જ ખ્યાલમાં આવે એ હેતુથી તેઓશ્રીએ સંવાદશૈલીના ઉપયાગ કર્યો છે. આમ આ અનુવાદ એ માત્ર અનુવાદ જ ન રહેતાં એક રીતે સમજૂતીભર્યાં બંને છે.
ભારતીય ન્યાયશાસ્ત્રના અભ્યાસીને રત્નાકરાવતારિકા ખૂબ ઉપયાગી છે. જૈન ન્યાયત્ર થેાની એ ખાસ વિશેષતા છે કે તેઓ પૂર્વપક્ષનું નિરૂપણ પૂરેપૂરુ પ્રમાણિત કરે છે. એટલે તેઓનું અધ્યયન અનેક સિદ્ધાન્ત અને વિચારધારાઓને ચેાગ્ય ખ્યાલ આપે છે. આવા એક ન્યાયગ્રંથના સરળ-વિશદ અનુવાદ આપવા બદ્લ પૂ. મલયવિજયજીના આપણે ઋણી છીએ. રત્નાકરાવતારિકાને આંતર-બાહ્ય પરિચય અને તેનું મૂલ્યાંકન ત્રીજા ભાગમાં આપવાના અમારા ઈરાદા છે.
આ પુસ્તકના પ્રુફ્ સશાધનમાં ૫. શ્રી અંબાલાલભાઈ એ સહાય કરી છે તે બદ્દલ તેમના આભાર માનવામાં આવે છે. વિદ્યામ ંદિરના પ્રમુખ શ્રી કસ્તૂરભાઈ લાલભાઈ એ મુનિશ્રી મલયવિજયજીને અનુવાદ જોયા અને તે બાબતમાં ચેાગ્ય ભલામણ કરી તેથી આ કાર્યને વિશેષ વેગ મળ્યા. આ પ્રકારે તેઓશ્રી પણ આ પ્રકાશનમાં નિમિત્ત બન્યા છે તે બદલ તેમને પણ આભાર માનીએ છીએ.
લા. ૬. વિદ્યામંદિર
અમદાવાદ ટ
૨૦૪૬૮
નગીન જી. શાહે કાર્યવાહક અધ્યક્ષ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयानुक्रमः
(१) स्मरण-प्रत्यभिज्ञान-तर्कानुमानस्वरूपनिर्णयो नाम तृतीयः परिच्छेदः । पृ०१-८०
पृ०
(१) स्मृतिप्रामाण्यव्यवस्थापनम् (२) प्रत्यभिज्ञालक्षणम् (३) प्रत्यभिज्ञाप्रामाण्यस्थापनम् (४) तर्कस्वरूपम् . (५) तर्कप्रामाण्यम्
(६) अनुमानप्रकारनिरूपणम् (७) अनुमानप्रामाण्यम् (८) स्वार्थानुमानस्वरूपम् () हेतुलक्षणम् (१०) हेतुत्रैरूप्यनिरासः (११) निवितान्यथानुपपत्तिस्थापनम् (१२) साध्यनिरूपणम् (१३) विकल्पसिद्धर्मिनिरूपणम् (१४) परार्थानुमाननिरूपणस् (१५) पक्षप्रयोगसमर्थनम् (१६) परार्थप्रत्यक्षम्
१ (१७) दृष्टान्तप्रयोगवैयर्थ्यम् ८ (१८) व्याप्तिनिरूपणम् । ९ (१९) उपनयनिगमनयोर्वेयर्थ्यम् २० (२०) दृष्टान्तनिरूपणम् २१ (२१) उपनय-निगमननिरूपणम् २६ (२२) हेतुनिरूपणस् २८ (२३) अभावनिरूपणम् ३१ (२४) उपलन्धिहेतुनिरूपणम् ३१ (२५) कारणहेतुसमर्थनम् ३२ (२६) पूर्वचरोत्तरचरहेतुसमर्थनम् ३९ (२७) कार्य-कारणव्यवस्था ४० (२८) सहचरहेतुसमर्थनम् ४३ (२९) पचावयवप्रयोगप्रदर्शनम् । ४५ (३०) उपलब्धिहेतु ४६ (३१) अनुपलब्धिहेतुनिरूपणम्
६१
६२
.
६५
.
१४४
(२) आगमस्वरूपनिर्णयो नाम चतुर्थः परिच्छेदः ।
८१-२७६ (१) आगमस्वरूपम् ८१ (१२) भपोहवादः
१४२ (२) आगमप्रमाणस्य पार्थक्यम् ८३ (१३) अपोहनिराकरणम् (३) आप्तस्वरूपम् ८७ (१४) शन्दस्य स्वरूपम्
१५० (४) श्रुतेरपौरुषेयत्वनिराकरणम्
(१५) सप्तमीनिरूपणम्
१५३ (५) शब्दनिस्यत्वनिरासः १०४ (१६) कालादिनिरूपणम्
१६९ (६) पद-वाक्यलक्षणम् १२१ (१७) विकलादेशनिरूपणम्
१७२ (.) शब्दस्यार्थप्रतिपादकत्वम् १२३ (१८) प्रमाणे योग्यता प्रतिनियतार्थव्यवस्था(८) शक्तिविचारः
१२४ कारणम्
१७३ (९) अभावस्याजनकत्वम्
(१९) तदुत्पत्ति-तदाकारयोः प्रतिनियतार्थ(७.) नैयायिककृतशक्तिनिरासः १३८ व्यवस्थाकारणत्वनिषेधः (११) शक्तिसमर्थनम्
१२८
१७४
१४०
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
(३) प्रमेयस्वरूपनिर्णयो नाम पञ्चमः परिच्छेदः ।
पृ० १७७-२२५ (१) प्रमाणविषयनिरूपणम् १७७ (६) विशेपे गुणनिरूपणम्
२. (२) सामान्यविशेषात्मकरस्तुप्रदर्शनम् १८५ (७) विशेषे पर्यायवर्णनम्
२.१२ (३) सामान्यविचारः १८७ (८) धर्मिधर्मयोर्भेदाभेदः
२१३ (४) क्षणभङ्गनिराकरणम्
१९३ (९) वस्तुन उत्पादादिरूप्यम् (५) विशेषनिरूपणम्
२१० (१०) वस्तुनः सदसदात्मकत्वम् २२१
२१९
पृ० २२६-२४९
२९१
(४) फलप्रमाण-स्वरूपाद्याभासनिर्णयो नाम षष्ठः परिछेदः। (१) प्रमाणफलम्
२२६ (७) दृष्टान्ताभासः (२) क्रिया-क्रियायतोर्भेदाभेदः २३३ (८) उपनय-निगमनाभासौ (३) प्रमाणफलव्यवहारः
२३५ (९) आगमाभासः (१) प्रमाणभासः
२३६ (१०) संख्या-विषयामासौ (५) पक्षभासः
२११ (११) फलाभायः (६) हेत्वाभासः
२९९ (५) टिप्पणानि। पृ. ३०३-३०४
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
अर्हम् वादिश्रीदेवसूरिसूत्रितस्य प्रमाणनयतत्त्वलोकस्य
श्रीरत्नप्रभाचार्यविरचिता लध्वी टीका
रत्नाकरावतारिका
तृतीयः परिच्छेदः ।
प्रत्यक्षानन्तरं परोक्षं लक्षयन्ति
अस्पष्टं परोक्षम् ||१|
९१ प्राक्सूत्रित स्पष्टत्वाभावभ्राजिष्णु यत् प्रमाणं तत् परोक्षं लक्षयितव्यम् ॥१॥ ॥ मुनिराज श्रीमलय विजयकृतगूर्जरानुवादः ॥ પ્રત્યક્ષ પછી પરાક્ષ પ્રમાણનું લક્ષણ કરે છે— અસ્પષ્ટજ્ઞાન પરોક્ષપ્રમાણ છે. ૧.
૬૧. આ પહેલાં પરિચ્છેદ બીજાના સૂત્ર ત્રીજામાં કહેલ સ્પષ્ટતાને અભાવ જે જ્ઞાનમાં હોય તે પરીક્ષપ્રમાણુ’જાણવુ. સારાંશ એ છે કે પ્રમાણવિશેષના સ્વરૂપમાં પ્રમાણસામાન્યના સ્વરૂપને અધ્યાહાર છે, એટલે પરેાક્ષપ્રમાણનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે થશે. જે જ્ઞાન સ્વ-પરતું નિશ્ચાયક હાય છતાં અસ્પષ્ટ હોય તે પરાક્ષપ્રમાણ જાણવુ'. ૧.
अथैतत् प्रकारतः प्रकटयन्ति
स्मरणप्रत्यभिज्ञानतर्कानुमानागमभेदतस्तत् पञ्चमकारम् ||२||
स्पष्टम् ॥२॥
પરાક્ષ પ્રમાણના ભે~~
પરોક્ષ પ્રમાણ પાંચ પ્રકારે છે. १ स्भरण, २ प्रत्यभिज्ञान, उतई,
૪ અનુમાન અને ૫ આગમ, ૨,
सा स्पष्ट छे. २.
अथैतेषु तावत् स्मरणं कारणगोचरस्वरूपैः प्ररूपयन्ति
तत्र संस्कारप्रवोधसंभूतमनुभूतार्थविषयं तदित्याकारं वेदनं
स्मरणम् ||३||
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्मरणप्रामाण्यम् । ६१ तत्रेति प्राक्तनेभ्यः संस्कारप्रबोधसंभूतत्वादिना गुणेन स्मरणं निर्धारयन्ति । संस्कारस्यात्मशक्तिविशेषस्य प्रबोधात् फलदानाभिमुख्यलक्षणात् संभूतमुत्पन्नमिति कारणनिरूपणम् । अनुभूतः प्रमागमात्रेण परिच्छिन्नोऽर्थचेतनाचेतनरूपो विपयो यस्येति विषयव्यावर्णनम् । 'तत्' इत्याकारं 'तत्' इल्युल्लेखवत् । 'तत्' इत्युलेखबत्ता चास्य योग्यतापेक्षयाऽऽल्यायि । यावता स्मरसि चैत्र ! कश्मीरेषु वत्स्यामस्तत्र द्राक्षा भोक्यामहे' इत्यादिस्मरणे तच्छब्दोल्लेखो नोपलक्ष्यत एव, किन्विदं स्मरणं 'तेपु कश्मीरेषु' इति ‘તા દાલા” તિ તરછોવમટ્યા | જૈવં પ્રમજ્ઞાને િત ત “ एवायम्' इत्युल्लेखशेखरत्वात् । इति स्वरूपप्रतिपादनम् ॥३॥
એ પાંચમાંના સ્મરણના કારણ વિષય અને સ્વરૂપની પ્રરૂપણું–
પૂર્વોક્ત પક્ષ પ્રમાણના પાંચ ભેદમાંનું જે સંસ્કાર (ધારણા)ની જાતિથી ઉત્પન થનાર, અનુભૂત પદાર્થને વિષય કરનાર અને “તે એવા આકારવાળું જ્ઞાન તે સ્મરણ કહેવાય છે. ૩
હું ૧ આ સૂત્રમાં પૂર્વોક્ત પરોક્ષપ્રમાણના પાંચ ભેદમાંથી જે સંસ્કારની જાગૃતિથી ઉત્પન્ન થનાર ઈત્યાદિ ગુણ દ્વારા સ્મરણને નિશ્ચય કરવામાં આવ્યા છે. તેમાં સંસ્કાર–આત્મનિશક્તિવિશેષની જાગૃતિ થવાથી અર્થાત સંસ્કાર જ્યારે ફળ આપવા તત્પર થાય છે ત્યારે સ્મરણ ઉત્પન્ન થાય છે આ છે સ્મરણના કારણનું નિરૂપણ. અનુભૂત—કઈ પણ પ્રમાણથી જાણેલ જડ કે ચેતનાતમક પદાર્થ તેને વિષય બને છે એમ કહી રમરને વિષય બતાવ્યા. અને તે એવા આકારવાળું એટલે કે “તે એવા ઉલ્લેખવાળું—આ છે સ્મરણનું સ્વરૂપ, તે એવા ઉલ્લેખવાળું—એને અર્થ એમ નથી કે તેને ઉલ્લેખ અવશ્ય હોવું જોઈએ પણ તેવા ઉલ્લેખની યોગ્યતા તેમાં છે એમ સમજે. જેમકેહે ચૈત્ર ! તને યાદ છે ને કે–આપણે કાશ્મીર દેશમાં રહયા હતા, અને દ્રાક્ષ ખાતા હતા. મરણના આ દૃષ્ટાન્તમાં તેનો ઉલ્લેખ–શબ્દપ્રયોગ દેખાતો નથી છતાં પણ ઓ સ્મરણમાં “તે કાશ્મીરમાં રહ્યા હતા, અને તે દ્રાક્ષ ખાતા હતા, એ પ્રકારે તે શબ્દના ઉલ્લેખની ચેચતા તો છે જ.
શંકા-સ્મરણનું આવું લક્ષણ કરવાથી પ્રત્યભિજ્ઞાન પણ સ્મરણું બની જશે.
સમાધાન–નહિ બને, કારણ કે–પ્રત્યભિજ્ઞાનમાં તો “ ઇવ” એ-શબ્દપ્રયાગ થાય છે. અર્થાત પ્રત્યભિજ્ઞાનમાં “સ , ” તે જ આ છે આવો ઉલ્લેખશબ્દપ્રયોગ થાય છે અને સ્મરણમાં માત્ર “તત્વ' શબ્દનો પ્રયોગ થાય છે. આ પ્રકારે સ્મરણનું સ્વરૂપ જણાવ્યું. ૩.
| શ્રીરાળરોવરરિતી ઝિવ .
સૂર્ત પર છે ! (૧૦) શોતિ વિયા
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
३. ४]
स्मरणप्रामाण्यम् । - (प०) प्राक्तने भ्य इति पूर्वसूत्रोक्तेभ्यः । फलदानाभिमुख्यलक्षणादिति प्रवोधादित्यस्य पर्यायः । प्रमाणमात्रेण परिच्छिन्न इति मात्रार्थमुदाहरणं सूत्रे निर्णेष्यति सूरिः । तत्प्रसङ्ग इति तच्छब्दोल्लेखप्रसङ्गः ॥३॥
॥ पण्डितश्रीज्ञानचन्द्रकृतं टिप्पणम् ॥
तृतीयपरिच्छेदः। (टि.) न चैवं प्रत्यभिज्ञेत्यादि । तत्प्रसङ्ग इति स्मरणप्रसक्ति:--प्रत्यभिज्ञाज्ञानं नास्ति किन्तु स्मरणमेवेति न वाच्यम् ।। तस्येति प्रत्यभिज्ञानस्य ॥३॥ अत्रोदाहरन्ति--
'तत्तीर्थकरविम्वम्' इति यथा ॥४॥ ६१ तदिति यत् प्राक् प्रत्यक्षीकृतम्, स्मृतम्, प्रत्यभिज्ञातम्, वितर्कितम्, अनुमितम्, श्रुतं वा भगवतस्तीर्थकृतो बिम्ब प्रतिकृतिः तस्य परामर्शः; इत्येवं प्रकारं तच्छब्दपरामृष्टं यद्विज्ञानं तत् सर्व स्मरणमित्यर्थः ।
મરણનું ઉદાહરણ– . भडे-ति तीर्थ १२नी प्रतिभा.' ४.
$૧ આ સૂત્રમાં “તે એવા શબ્દ પ્રયોગથી પ્રત્યક્ષ, સ્મરણ, તક, અનુમાન કે આગમ વગેરેમાંથી કઈ પણ પ્રમાણથી જાણેલ તીર્થકર ભગવાનની પ્રતિમાનો પરામર્શ થાય છે, આ પ્રકારે “તત્વ' શબ્દથી પરાકૃષ્ટ જે કોઈ વિજ્ઞાન હોય તે સ્મરણ કહેવાય છે.
२ ये तु यौगाः स्मृतेरप्रामाण्यमध्यगीपत न ते साधु व्यधिषत । यतो यत्तावत् केचिदनर्थजवादस्याः तदाम्नासिपुः । तत्र हेतुः 'अभूद् वृष्टिः' 'उदेष्यति शकटम्' इत्याद्यतीतानागतगोचरानुमानेन सव्यभिचार इत्यनुचित एवोच्चारयितुम् ।
ર જે યૌગે–તૈયાયિક કૃતિના પ્રામાયને માનતા નથી તેઓ કાંઈ રોગ્ય કરતા નથી. કારણ કે તેમાં જે કેટલાક એમ કહે છે કે સ્મૃતિ પ્રમાણે નથી, કારણ કે તે પોતાના વિષયભૂત પદાર્થથી ઉત્પન્ન થતી નથી. તેઓને હેતુ–વૃષ્ટિ થઈ, રોહિણી ઊગશે–આ પ્રકારના અતીત (ભૂત) અને અનાગત (ભવિષ્ય)ને વિષય કરનાર અનુમાન વડે વ્યભિચારી થશે. માટે એ હેતુનો ઉરચાર કરે તે જરાએ ઉચિત નથી.
(प.) केचिदिति नैयायिकविशेषाः । अनर्थजन्यत्वादिति अर्थाजन्यत्वात् । अस्या इति स्मृतेः । तदिति अप्रामाण्यम् । अभूद वृष्टिरिति, तथा विधनदीपूरदर्शनात् । उदेष्यति शकरमिति, कृत्तिकोदयाद् । तत्र हेतुरित्यादि गद्ये हेतुः सव्यभिचारः इति योगः । अनुचित एवेति स हेतुरनर्थजत्वाख्यः ।
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्मरणप्रामाण्यम् ।
३. ४(टि.) अध्यगीपतेति अधिपूर्व इङ् अध्ययने । अद्यतनी अन्त "अद्यतनी क्रियाति. पत्त्योर्वा गीरादेश इष्यते" [कात०३.४.८५] गी, अड् धात्वादि, सिच् “आत्मने चानकारात्"
कात०३.५.३९ वृत्तौ] सिद्धम् । व्यधिपतेति डधाञ् धा. (धारणे च), अद्यतनी अन्त । विपूर्वः । अधा०, सिचू "स्थादोरिरबतन्यामात्मने" [कात. ३.५.२९] आकारस्येत्वम् "आत्मने चा." [कात०३.५.३९] । अस्या इति स्मृतेः । ते इति योगाः । आम्नासिपुरिति । म्ना अभ्यासे म्ना आपूर्वः । अद्यत० अन् । सिच “यमिरमिनम्यादन्तानां सिरन्तश्च" [कात. ३.७.१०] इडागमः सिरन्तश्च । “अन उम् सिजभ्यस्त०” [कात०३.४.३१] इति उस् "निमित्तात्० [कात०३.८.२६] पत्वम् । तदिति [अ]प्रामाण्यम् । तत्रेति स्मृतेरप्रामाण्ये । हेतुरिति अनर्थजन्यादिति हेतुरनैकान्तिकः । शकटमिति शकटाकारत्वात् रोहिणी ।
६३ परे तु मेनिरे न स्मृतिः प्रमाणम् , पूर्वानुभवविषयोपदर्शनेनार्थ निश्चिन्वत्याः । अथ-परिच्छेदे पूर्वानुभवपारतन्त्र्यात् । अनुमानज्ञानं तूत्पत्तौ परापेक्षं, स्वविषये तु स्वतन्त्रमेव । स्मृतेरिव तस्मात् पूर्वानुभवानुसन्धानेनार्थप्रतीत्यभावात् । तदुक्तम्
"पूर्वविज्ञानविषयं विज्ञानं स्मृतिरिष्यते । पूर्वज्ञानाद् विना तस्याः प्रामाण्यं नावगम्यते ॥१॥ तत्र यत् पूर्वविज्ञानं तस्य प्रामाण्यमिष्यते ।
तदुपस्थानमात्रेण स्मृतेः स्याच्चरितार्थता" ॥२॥ इति । g૩ જ્યારે બીજા કેટલાક યૌગે માને છે કે સ્મૃતિ પ્રમાણ નથી, કારણકે-- તે પૂર્વે અનુભવેલ પદાર્થોનું ઉપદર્શન કરાવી અને નિશ્ચય કરાવતી હોવાથી અર્થનિશ્ચયમાં પૂર્વાનુભવને આધીન છે.
શં અનુમાન પણ પરાધીન હોવા છતાં પ્રમાણ કેમ છે?
સમાધાનઃ અનુમાન જ્ઞાન ઉત્પત્તિમાં પરની અપેક્ષાવાળું હોવા છતાં પણ સ્વવિષયમાં સ્વતંત્ર છે–પરાધીન નથી, કારણ કે-સ્મૃતિની જેમ તે પૂર્વાનુભવનું અનુસંધાન કરી પોતાના વિષયને નિર્ણય કરતું નથી. કહ્યું પણ છે કે
પૂર્વજ્ઞાનના વિષયને વિષય કરનારું જ્ઞાન સ્મૃતિ કહેવાય છે, આથી પૂર્વજ્ઞાન વિના સ્મૃતિનું પ્રામાણ્ય અવગત થતું નથી. તેમાં પૂર્વજ્ઞાનનું પ્રામાણ્ય તો ઈષ્ટ છે, અને સ્મૃતિ છે તે પૂર્વાનુભવનું–પૂર્વજ્ઞાનનું ઉપસ્થાપન કરવામાં જ ચરિતાર્થ છે, આથી તે પ્રમાણરૂપ નથી.” ___(प.) निश्चिन्वत्या इति अस्याः स्मृतेः। पूर्वानुभवपारतन्त्र्यादिति प्रमाणं हि तदुच्यते यत् स्वतन्त्रं भवति । पूर्वानुभवेत्यादि । यथा स्मृतेः पूर्वानुभवानुसन्धानेनार्थप्रतीतिः, एवं तस्मादनुमानादर्थप्रतीतिर्न, किन्तु स्वतन्त्रादेव ।
पूर्वविज्ञानविषयमिति पूर्व विज्ञान विषयो यस्य तत् तथा । तदुपस्थापनमात्रेति तत्पूर्वविज्ञानमुपस्थापयति आत्मसमोपे आनयति । स्मृतेः स्याच्चरितार्थतेति एतावता स्मृतिः कृतार्था । एतावदेव स्ननः प्रयोजनम् , न पुनः स्मृतिः प्रमाणान्तरम् ।
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्मरणप्रामाण्यम् । (टि.) परापेक्षमिति प्रत्यक्षादिप्रमाणापेक्षम् । स्वविपये इति अग्न्यादी । तस्मादिति अनुमानात् ।
'पूर्वविज्ञातेत्यादि पूर्वपरिज्ञातपदार्थसार्थविषयम् ॥ तस्या इति स्मृतेः ।
तत्र यदित्यादि ।। तत्रेति अर्थे । तस्येति पूर्वज्ञानस्य । तदुपस्थानेति अर्थनिश्चयो. त्पादनमात्रेण ।
६४ तदपि न पेशलम् । स्मृतेरप्युत्पत्तिमात्रेऽनुभवसव्यपेक्षत्वात्, तदाहितसंस्कारात् तदुत्पत्तेः । स्वविषयपरिच्छेदे त्वस्याः स्वातन्त्र्यमेव । ननु नात्र स्वातन्त्र्यम्, अस्याः पूर्वानुभवभावितभावभासनायामेवाभ्युद्यतत्वात् । एवं तर्हि व्याप्तिप्रतिपादिप्रमाणप्रतिपन्नपदार्थोपस्थापनमात्रे प्रवृत्तेरनुमानस्यापि कुतस्त्या स्वातन्त्र्यसङ्गतिः ? अथ व्याप्तिग्राहकेणानैयत्येन प्रतिपन्नात् तनूनपातो नैयत्यविशेपेणानुमाने परिस्फुरणसंभवात् कुतो न स्वातन्त्र्यमिति चेत् ? तर्हि अनुभवे भूयो विशेषशालिनः, स्मरणे तु कतिपयैरेव विशेषैविशिष्टस्य वस्तुनो भानात् कुतो नास्यापि तत् स्यात् ? ननु तेऽपि विशेषास्तावदनुभूतौ प्रत्यभुरेव, अन्यथा स्मरणमेव तन्न स्यात् इति चेत् । नियतदेशोऽपि पावको व्याप्तिग्राहिणि प्रत्यभादेव, अन्यथाऽनुमानमेव तन्न स्यात्-इति किं न चेतयसे ! अथ तत्र सर्वे सार्वदिकाः सार्वत्रिकाश्च पावकाः पुस्फुरुः, अनुमाने तु स एवैकश्चकास्तीत्युक्त मिति चेत् । ननुत्तरमपि तत्रोक्तमेव मा विस्मार्षीः । ननु न सर्वत्रैव कतिपयविशेषावसायव्याकुलं स्मरणम् । क्वचिद्यावदनुभूतरूपादिविशेषमपि तस्योत्पत्तेस्ततस्तत्र का गतिरिति चेत् ? नैवम् । नहि रूपादय एव विशेषा वस्तुनः, किन्तु अनुभूयमानताऽपि । न चासौं स्मरणे क्वापि चकास्ति, तस्यापि प्राचीनानुभवस्वभावतापत्तेः । किन्त्वनुभूततैव भावस्य तत्र भाति । इति सिद्धमनुमानस्येव स्मरणस्यापि प्रामाण्यम् ।
૭૪ જૈન–હે યોગે! તમારુ ઉપરોક્ત કથન યુક્તિસિદ્ધ નથી, કારણકેસ્મૃતિ પણ માત્ર પિતાની ઉત્પત્તિમાં જ અનુભવની અપેક્ષા રાખે છે, કારણ કે-તે અનુભવથી પડેલા સંસ્કારથી ઉત્પન્ન થાય છે. પરંતુ પોતાના વિષયના જ્ઞાનમાં તો તે સ્વતંત્ર છે, અર્થાત સ્મૃતિ પણ અનુમાનની જેમ પ્રમાણરૂપ છે.
યી–સ્મૃતિ સ્વવિષયમાં સ્વતંત્ર નથી કારણકે તે પૂર્વે અનુભવેલ પદાર્થોને જ જાણવામાં તત્પર છે.
જન–જો એમ હોય તે પછી વ્યામિના પ્રતિપાદક પ્રમાણથી એટલે કેતકથી જાણેલ પદાર્થનું ઉપસ્થાપન કરનાર અનુમાનની પણ સ્વતંત્રતા કઈ રીતે સંગત થશે ?
१ पूर्वविज्ञानेत्यादि रित्यज्य 'पूर्वविज्ञातविषय' इति पाठः टिप्पणे स्वीकृतः ।
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्मरणप्रामाण्यम् । યૌગ વ્યાપ્તિને ગ્રહણ કરનાર પ્રમાણથી તે અનિયત-અચકકસ દેશમાં રહેલા અગ્નિની પ્રતીતિ થાય છે, અને અનુમાનથી તે નિયત દેશમાં રહેલ અશિની પ્રતીતિ થાય છે, તો અનુમાનનું વિષયમાં સ્વાતંત્ર્ય કેમ નહિ કહેવાય? ”
જનઃ તે પછી અનુભવમાં તે ઘણા વિશે (ધર્મો–પર્યા)થી યુક્ત પદાર્થનું ભાન હોય છે, અને સ્મરણમાં તે તેમાંના છેડા જ વિશેવાળી વસ્તુનું ભાન હોય છે, માટે સ્મૃતિનું પણ સ્વવિષયમાં વાતવ્ય કેમ નહિ કહેવાય ?
યોગ જે વિશેષે મતિમાં પ્રતીત થાય છે, તે વિશે અનુભવમાં અવશ્ય પ્રતીત થાય જ છે. કારણ કે-જે તે વિશેનો અનુભવ નહિ માને તે તેમનું સ્મરણ જ નહિ થાય.
જેને તે જ રીતે નિયત દેશમાં રહેલા અગ્નિ પણ વ્યાણિગ્રહણ કરનાર પ્રમાણથી પ્રતીત થયેલ જ છે, અને જો એમ નહિ માને તે તે અનુમાન પણ નહિ જ થાય- આ વસ્તુ કેમ વિચારતા નથી ?
યૌગ વ્યાતિ પ્રમાણમાં સર્વદેશ અને સર્વકાલને લગતા સ° અગ્નિનું ભાન થાય છે, પરંતુ અનુમાનમાં તે નિયત કાલદેશવૃત્તિ એટલે કે માત્ર પર્વતાદિ જેવા પક્ષમાં નિયત કાલમાં રહેલ એક જ અગ્નિનું ભાન થાય છે.
જેના તેને ઉત્તર પણ અમે એ પૂર્વે આપી જ દીધો છે, એ ભૂલે નહિ. એટલે કે તે અગ્નિ પણ સર્વમાં જ એક છે, તે અજ્ઞાત ન હતે.
યૌગી અનુભવેલ સમસ્ત વિશેષમાંથી કેટલાક વિશેષેને વિષય કરનાર સ્મરણ સર્વત્ર થતું નથી, પરંતુ કોઈ સ્થળે એવું પણ બને છે, કે જેટલાં રૂપાદિ વિશે અનુભવ્યાં હોય તે બધાં વિશેનું સ્મરણ થાય છે, તે તે વિષે શે ખુલાસો છે?
જેના પદાર્થના માત્ર રૂપાદિ જ વિશે નથી, પણ અનુભૂયમાનતા એટલે કે અનુભવમાં આવવું તે પણ વિશેષ છે, અને તે અનુસૂયમાનતા સ્મરણમાં કદી પણ ભાસતી નથી. જે તેમ બને તો સ્મરણ પણ પૂર્વાનુભવરૂપ બની જાય, પરંતુ સ્મરણમાં તો અનુભૂયમાનતાને બદલે પદાર્થની અનુભૂતતા–એટલેકે-આ પદાથે પ્રથમ અનુભવને વિષય બની ગયેલ છે, એવો ધર્મ સ્મરણમાં જ્ઞાત થાય છે. આ પ્રકારે અનુમાનની જેમ સ્મરણનું પણ સ્વાતંત્ર્ય સિદ્ધ થયું અને તેની જેમ સ્મરણ પણ પ્રમાણ સિદ્ધ થયું.
(५०) स्मृतेरप्युत्पत्तीति गद्ये काक्या व्याख्या। ननु नात्रेत्यादि परवाक्यम् । एवं तहींत्यादि सूरिगीः । व्यान्तिप्रतिपादिप्रमाणेति गर्छ व्याप्ति प्रतिपादयतीत्येवं शीलं यद् प्रमाणं प्रत्यक्षं तेन प्रतिपन्नो ज्ञातो यः पदार्थोऽग्निस्तस्योपस्थापनं तन्मात्रेऽनुमानं प्रवर्तते । अथ व्याप्तीत्या द परवाक्यम् । व्याक्तिग्राहकेगेति प्रत्यक्षप्रमाणेन । अनैयत्येनेति व्याप्तिग्रहण काले हि प्रमाता त्रिकालदर्शी भवति । नैयत्यविशेषेणेति अयं पर्वतो
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
३. ४]
स्मरणप्रामाण्यम् ।
वह्निमानितिवत् । परिस्फुरणसम्भवादिति तस्यैव तनूनपातः । त_नुभवे इत्यादि सूरिवाक्यम् । अनुभवे इति अनुभवकाले। अस्यापीति रमरणस्यापि। तदिति स्वातन्त्र्यम् । ननु तेऽपीत्यादि परवाक्यम् । प्रत्यभुरेवेति प्रतिभासन्ते स्मैव । अन्यथेति अनुभूतौ प्रतिभानाभावे । नियतदेशोऽपीत्यादि सूरिवाक्यम् । नियतदेशोऽपीति कोऽर्थः ? पर्वतादिनियतदेशस्थः । व्याक्तित्राहिणीति प्रत्यक्षप्रमाणे । अन्यथेति प्रत्यक्षेण व्याप्तिग्रहणाभावे । किं न चेतयते इति किं न मनसा विचारयसि ? अथ तत्रेत्यादि परवाक्यम् । तत्रेति व्याप्तिग्राहिणि प्रमाणे । सार्वदिका इति कालनिर्देशः सार्वत्रिका इति क्षेत्रभणनम् । इत्युक्तमिति चेदित्ति पूर्व व्याप्तिप्राहकेणेत्यत्र यावन्तः केचित् पावकारतार्णाः पार्णाश्च तदादयः सर्वेऽपि निरीक्ष्यन्ते । ननूत्तरमपीत्यादि सूरिवाक्यम् । तत्रेति अनुभवे भूयो विशेपेत्यत्र । उक्तमिति पूर्वमेव । ननु न सर्वत्रैवेत्यादि परवाक्यम् । क्वचिदिति पटुप्रज्ञे । यावदनुभूतरूपादिविशेपसपीति यावन्तोऽनुभूता रूपादयो विशेषा यावदनुभूतरूपादिविशेपमित्यव्ययीभावः । तस्येति स्मरणस्य । तत्र का गतिरिति निर्विषयमेव स्मरणम् । असाविति अनुभूयमानता । तस्यापीत्यादि । अन्यथा यदि स्मरणेऽप्यनुभूयमानता चकास्यात् तदा प्राचीनानुभवस्वभावतापत्तिः । प्राचीनानुभवस्वभावतापत्तौ च स्मरणमेव तन्न भवतीति हृदयम् । तत्रेति स्मृतौ ।
(टि०) तदाहितेति अनुभवारोपितसंस्कारात् । तदुत्पत्तेरिति स्मृतेरुत्पत्तेः । स्वविपयेति पूर्वपरिज्ञातपदार्थसार्थे । अस्या इति स्मृतेः। प्रमाणेति तर्कः । अथ व्याप्तीति व्याप्तिप्रतिपादिना तर्कप्रमागेन निश्चितविवक्षितप्रदेशविषयो वीतिहोत्रो न प्रतीयते । अनुमानेन तु निश्चित एवानुमीयते । अत एव स्वतन्त्रताऽनुमानस्य । अस्यापीति स्मरणस्यापि । तदिति स्वातन्त्र्यम् । प्रत्यक्षुरिति भा दीप्तो प्रतिपूर्वः। अद्यतनी अन् । “अधात्वादि." [का० सू० ति० सू० ४७ ] "अन्स्सिजभ्यस्त०' [ का० सू० ति. १६६ ] इत्यादिना अन्स्थाने उस आलोपोऽसार्वधातुके इति सिद्धम् , प्रतिवभासिरे। अन्यथेति अनुभवे विशेषप्रतिभासनमन्तरेण । व्याप्तिग्राहिणीति तर्कप्रमाणे । अन्यथेति नियतपावकास्मरणे । सार्वदिका इति सर्वदाभवाः, सर्वत्रभवा वा ते । “नदीव्यति" इत्यादिना भवार्थे इकण् । स एवैक इति विवक्षितः पर्वतादिप्रदेशस्थः पावकः । ननूत्तरमपीति अनुभवे भूयासो विशेषाः इत्यादि ॥ तत्रेति पूर्ववाक्ये ॥ ननु [न] सर्वत्रेत्यादि । तस्येति स्मरणस्य । असाविति अनुभूयमानता । तस्यापीति स्मरणस्यापि । अनुभूततैवेति पदार्थस्य पूर्वानुभूतत्वम् । तत्रेति स्मरणे ।
६५ न च तस्याप्रामाण्येऽनुमानस्यापि प्रामाण्यमुपापादि, संबन्धस्याप्रमाणस्मरणसंदर्शितस्यानुमानानङ्गत्वात् , संशयितलिङ्गवत् । न च 'प्राक्प्रवृत्तसंबन्धग्राहिप्रमाणव्यापारोपस्थापनमात्रचरितार्थत्वान्नास्य तत्र प्रामाण्येन प्रयोजनम्' इति वाच्यम् । अप्रमाणस्य तदुपस्थापनेऽपि सामर्थ्यासंभवात् ।
६६ किञ्च, अर्थोपलब्धिहेतुत्वं प्रमाणलक्षणं लक्षयांचकृट्वे । तच्च धारावाहिप्रत्यक्षस्येवास्याप्यक्षुणमीक्ष्यत एवेति किमन्यैरसत्प्रलापैरिति ? ॥ ४ ॥
ઉપ અને મરણનું અપ્રામાણ્ય માને તે અનુમાનમાં પણ પ્રામાણ્યઘટી શકશે નહિ, કારણ કે-સંશયયુક્ત હેતુ જેમ અનુમાનનું કારણ નથી તેમ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रत्यभिज्ञालक्षणम् ।
[ ३.५ વ્યાપ્તિ પણ જો અપ્રમાણુરૂપ સ્મરણથી જ્ઞાત હેાય તે તે પણ અનુમાનનુ કારણ થઈ શકશે નહિ,
યોગ-સબધ(વ્યાપ્તિ)નું ગ્રહણ કરવા માટે પૂર્વે પ્રવૃત્ત તર્ક પ્રમાણના વ્યાપારનું ઉપસ્થાપન કરવામાં જ સ્મરણુ ચરિતા છે, માટે અનુમાનમાં સ્મરણના પ્રામાણ્યની જરાએ જરૂર નથી.
જનમરણુ જે અપ્રમાણ હોય તે તે પૂર્વોક્ત ઉપસ્થાપનમાં પણ સમથ નહિ અને,
8× વળી, અજ્ઞાનમાં જે કારણ હોય તે પ્રમાણ કહેવાય છે. પ્રમાણનુ આવું લક્ષણ તમાએ કર્યું છે, ધારાવાહી-જ્ઞાનની જેમ સ્મરણમાં પણ તે લક્ષણ સંપૂર્ણતયા ઘટે છે જ તેા પછી વ્યથ વિવાદથી શું ? ૪.
( प ० ) न च तस्येत्यादि सूरिगद्यम् । संशयितलिङ्गवदिति यथा वाप्प मशकवर्त्ति - सैन्य - रेणु-गोपालघटीधूमादिना संदिह्यमानो धूमोऽनुमानानं न भवति । न च प्राक् प्रवृत्तेत्यादिगये प्रमाणशब्देन प्रत्यक्षं तस्य व्यापारः सम्वन्धग्रहणलक्षणः । अस्येति स्मरणस्य । वाच्यमित्यस्य न चेत्यनेन योगस्ततश्च न च वाच्यमिति सिद्धम् । सामर्थ्यासम्भवादिति न हि मरीचिकानिचयचुम्विज्ञानं किमपि कर्तुं शक्नोति ।
लक्षयांचवे इति यूयम् । धारावाहिप्रत्यक्षस्येति द्वितीय तृतीयादिक्षणवर्त्तिप्रत्यक्षस्य ||४||
(टि०) न च ' तस्येति स्मरणस्य । अप्रमाणेति अप्रमाणेन । स्मरणसंदर्शितस्य प्रकटीकृतस्य। संबन्धग्राहीति ऊहः । अस्येति स्मरणस्य । तत्रेति अनुमाने । तदुपस्थापनेऽपीति ऊहप्रमाणव्यापारोपस्थापने ।
किञ्चार्थोपलब्धीत्यादि । तच्चेति अर्थोपला व्यहेतुत्वं प्रमाणलक्षणम् । अस्यापीति अनुमानस्यापि ॥४॥
अथ कारणादिभिः प्रत्यभिज्ञानं ज्ञापयन्ति---
अनुभवस्मृतिहेतुकं तिर्यगूर्ध्वतासामान्यादिगोचरं संकलनात्मकं ज्ञानं प्रत्यभिज्ञानम् ॥ ५ ॥
६१ अनुभवच प्रमाणार्पिता प्रतीतिः, स्मृतिश्चानन्तरोक्तव; ते हेतुर्यस्येति कारणोपदेशः । तिर्यक्सामान्यं च गवादिषु गोत्वादिस्वरूपसदृशपरिणामात्मकम् । ऊर्ध्वतासामान्यं च परापर विवर्त्तव्यापि मृत्स्नादिद्रव्यम् एतदुभयमादिर्यस्य विसदृशपरिणामादेर्धर्मस्तोमस्य स तिर्यगूर्च्चतासामान्यादिर्गोचरोय स्येति विषयाऽऽख्यानम् । संकलनं दिवक्षितधर्मयुक्तत्वेन वस्तुनः प्रत्यवमर्शनमात्मा स्वभावो यस्येति स्वरूपनिरूपणम् ॥ ५ ॥ १ न च तस्यापीति स्मरणस्यापि - दे ।
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂ. ૬]
प्रत्यभिज्ञानम् । પ્રત્યભિજ્ઞાનને કારણ, વિષય અને સ્વરૂપનું નિરૂપણ
અનુભવ અને સ્મૃતિરૂપ કારણથી ઉત્પન્ન થનારું તિર્યસામાન્ય અને ઊર્વતાસામાન્યાદિને વિષય કરનારું સંકલનારૂપ જ્ઞાન પ્રત્યભિજ્ઞાન છે. ૫.
- S૧ પ્રમાણથી ઉત્પન્ન થનાર પ્રતીતિ જે અનુભવ કહેવાય છે તે, અને પૂર્વે કહેલ સ્મૃતિ–આ બને જેની ઉત્પત્તિમાં કારણ છે તે અર્થાત્ આ કથન દ્વારા સૂત્રકારે પ્રત્યભિજ્ઞાનનું કારણ જણાવ્યું. ગાય વગેરેમાં રહેલ ગોત્વાદિરૂપ સદશપરિણામાત્મક સામાન્ય તે તિર્યફ સામાન્ય છે અને ઘટ–કપાલ-કપાલિકા વગેરે પૂર્વાપર પર્યામાં વ્યાપ્ત થઈને રહેનાર માટીરૂપ દ્રવ્ય, તે ઊર્વતા સામાન્ય છે. તથા આદિ પદથી વિસદશ-વિલક્ષણ–પરિણામ આદિ અનેક ધર્મોને સમૂહ. આ ધર્મોને વિષય કરનાર પ્રત્યભિજ્ઞાન છે. આથી પ્રત્યભિજ્ઞાનના વિષયનું નિરૂપણ કર્યું. સંકલન-વિવક્ષિત ધર્મવાળી વસ્તુને પ્રત્યવશ એટલે કે વસ્તુમાં પૂર્વાપર ધર્મોને સંબંધ જોડી આપ તે આ પ્રત્યભિજ્ઞાનનું સ્વરૂપ છે. ૫.
(प०) ते हेतुरिति ते समुदिते न पुनः प्रत्येकम्, अत एव हेतुरित्युक्तम् । गोस्वादीति गोत्वादिस्वरूपं यस्य स गोत्वादिस्वरूपः स चासौ सदृशपरिणामश्च स आत्मा यस्य स तथा । ऊर्ध्वतासामान्यमिति गद्ये विवर्त्त इति पर्यायस्याख्या । धर्मस्तोमस्येति पर्यायसमुदायस्य । संकलनमिति एकत्र मीलनम् । विवक्षितधर्मयुक्तत्वेनेति तज्जातीयत्वादिधर्मोपेतत्वेन ॥५॥
अत्रोदाहरन्ति
यथा 'तज्जातीय एवायं गोपिण्डः', 'गोसदृशो गवयः, 'स
gવા નિનાદ રૂા. ૬ ६१ अत्र 'तज्जातीय एवायं गोपिण्डः' इत्यस्मिन् तिर्यक्सामान्योदाहरणे दर्शितेऽपि 'गोसदृशो गवयः' इति यत्तत्रैवोदाहरणान्तरं तद् नैयायिककदाग्रहनिग्रहार्थम् । तस्य खलु 'गोसदृशो गवयः' इति उपमानमित्यभिमानः । स चायुक्तविधानः । 'गोविसदृशो महिषः' इत्यस्य प्रमाणान्तरत्वापत्तेः । अथ गवये 'गोसदृशो गवयः' इति विज्ञानं प्रत्यक्षफलमपि संज्ञासंज्ञिसंबन्धप्रतिपत्तिरूपे फले प्रमाणान्तराप्रसाध्ये साधकतमत्वात् उपमानतां प्रतिपद्यते; तर्हि महिषे गोविसदृशमहिपोपलक्षणं प्रत्यक्षफलमपि तत्रैव तथाविधे फले साधकतमत्वात् प्रमाणान्तरमस्तु ।
પ્રત્યભિજ્ઞાનનું ઉદાહરણ–
જેમકે-“આ ગેપિંડ તેની જાતિનો જ છે, “ગૌના જેવો ગવય-રોઝ છે આ તે જ જિનદત્ત છે વગેરે. ૬.
$ પ્રત્યભિજ્ઞાનના આ ઉદાહરણુસૂત્રમાં આ ગેપિડ તેની જાતિને જ છે એ પ્રમાણે તિફ સામાન્યનું ઉદાહરણ જણાવેલ હોવા છતાં “ગૌના જે
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रत्यभिज्ञालक्षणम् ।
३ ६.] ગવાય છે. એ પ્રમાણે જે બીજું દૃષ્ટાન્ત આપ્યું છે, તે તૈયાચિકેના કદાગ્રહને દૂર કરવા માટે છે એટલે કે “ગૌના જે ગવાય છે એ પ્રકારે સાદસ્યને વિષય કરનારું ઉપમાન નામનું પ્રમાણ છે, એવું જે નૈયાયિકને અભિમાન-આગ્રહ– छ, ते तेभनु भयोग्य विधान छ, ॥२॥3- से गौथी विसक्षण छ'-से પ્રમાણે સદશ્યને વિષય કરનાર જ્ઞાનને તૈયાયિકે કઈ બીજા પ્રમાણ તરીકે भान ५.
તૈયાયિક - ગવય ગૌના જેવો હોય છે. આમાં ગવયમાં સારશ્યજ્ઞાન પ્રત્યક્ષનું ५८ (आय) छ, ताप सज्ञा भने सजीना सधनु ज्ञान-मर्थात् 'म. गवय પદવાણ્ય છે. એ પ્રકારે ગવચ સંજ્ઞાની સંસી સાથેની પ્રતીતિમાં અન્ય કોઈ પ્રમાણ નહિ પણ ઉપમાન સાધતમ છે, માટે તે પૃથફ પ્રમાણતાને પામે છે.
જેનતે પછી એ જ રીતે મહિષમાં ગોવૈસદસ્યનું જ્ઞાન પણ પ્રત્યક્ષનું જ કુલ (કાય) છે, તે પણ પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણોથી તે પ્રકારનું સંજ્ઞાસંગ્રીસંબંધનું જ્ઞાન તે અસાધ્ય હોવાથી તે માટેના સાધકતમ જ્ઞાનને પ્રમાણાન્તર भान ५.
(प०) अथ गवये इत्यादि परवाक्यम् । संज्ञेति गवयसंज्ञा। संज्ञीति गवयपिण्डः। संज्ञासंज्ञीत्यादि गद्ये प्रमाणान्तराऽप्रसाध्ये फले साधकतमत्वादिति योगः । तर्हि महिपेत्यादि सूरिवाक्यम् । गोविसदृशमहिषोपलक्षणमिति गोविसदृशमहिपज्ञानम् । तथाविधे फले इति संज्ञासंज्ञिसम्बन्धप्रतिपत्तिरूपे ।
(टि.) तस्य खल्वित्यादि ॥ तस्येति नैयायिकस्य । स चेति अभिमानः कर्तुमनुचितः । संज्ञासंज्ञीति गवय इति संज्ञा, पिण्डः संज्ञी । प्रमाणान्तरेति प्रत्यक्षव्यतिरिक्तप्रमाणासाध्ये प्रत्यक्षेणैव साध्ये 'इत्यर्थः । तत्रैवेति संज्ञासंज्ञिसंवन्धप्रतिपत्तिरूपे फले । तथाविधे इति प्रमाणान्तरासाध्ये ।।
६२ न चैतदुपमानेऽन्तर्भावयितुं शक्यम्, उपमानस्य सादृश्यविषयतया व्यवस्थानात्, प्रस्तुतस्य तु वैसदृश्यव्यवसायकत्वात् । न च वैसदृश्यावसायस्य संज्ञा-संज्ञिसंबन्धप्रतिपत्तिसाधकतमत्वमसिद्धम् । यतः समहिषमाहेयीमण्डले क्वापि विपिनप्रदेशेऽनच्छायां छायायां रोमन्थायमाने नालिकेरद्वीपवासी कश्चित् केनचित्प्रेषितः 'तद्विपिनप्रतिष्ठगोष्टात् महिषमानय' इति; स च तम्झं तमेव पृष्टवान् कीदृग् महिषः' इति । तेन च 'गोविसदृशो महिषः' इत्युक्ते तद्विपिनगोष्टं प्राप्त आप्तातिदेशवाक्यार्थस्मरणसहकारी यमेव गोभ्यो विसदृशं पशु पश्यति, तमेव महिषशब्दवाच्यतया प्रतिपद्यत इति कः प्रतिविशेषो द्वयोरपि सङ्केतप्रतिपत्तौ । तदुक्तम्
"उपमानं प्रसिद्धार्थ-साधात्साध्यसाधनम् । तद्वेधात्प्रमाणं किं स्यात् संज्ञिप्रतिपादनम् ?' ॥ १ ॥ [लघी० ३. १९]इति १ 'इत्य'-इन्यनन्तरं 'वाक्यम्'(पृ. ११) इत्यन्तः पाठो नास्ति दे । २ वाक्यस्म मु ।
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂ. ૬]
प्रत्यभिज्ञाप्रामाण्यम् । $૨. વળી, નિવિદો મ આ જ્ઞાનને ઉપમાનમાં સમાવેશ કરી શકશે નહિ, કારણકે ઉપમાન સદશ્યને વિષય કરે છે, અને પ્રસ્તુત જ્ઞાન તે વૈસદશ્યનું નિશ્ચાયક છે.
વળી, વૈસદશ્યને નિશ્ચય સંજ્ઞા સંન્નિસંબંધજ્ઞાનમાં સાધકતમરૂપે અસિદ્ધ છે, એમ પણ નથી. કારણ કે-કઈ પુરુષે કેઈ નાલિએરદ્વીપવાસી પુરુષને કઈ ગાઢ છાયાવાળા વનપ્રદેશમાં વાગોળતાં મહિષ-ભેંસાઓ અને ગૌના ટેળામાં મોકલ્ય, અને કહ્યું કે જંગલના વાડામાંથી મહિષને લાવો. તે નાલિએરદ્વીપવાસી પુરુષે મહિષને જાણનાર તે જ પુરુષને પૂછ્યું કે “મહિષ કે હેય?” ત્યારે તેણે તેને કહ્યું કે-મહિષ ગૌથી વિલક્ષણ હોય છે. આ સાંભળીને તે નાલિએર દ્વીપવાસી પુરુષ પૂર્વોક્ત જંગલના ગાઢ પ્રદેશના વાડામાં ગયે અને ત્યાં તે આ પુરુષના ઉપદેશવાક્યના અર્થના સ્મરણની સહાયથી જે પશુને ગૌથી વિલક્ષણ જુએ છે, તેને જ મહિષ શબ્દના વાચ્ય તરીકે સ્વીકારે છે. તે આ રીતે ધોરદશ જવા અને “વિશ્વ મદિ આ બનેથી ઉત્પન્ન થનાર સંકેત જ્ઞાન માં કયા પ્રકારને ભેદ પડે છે? અર્થાત કંઈ પણ ભેદ નથી, તે પછી સાદસ્યને કારણે જે ઉપમાન જુદું પ્રમાણ મનાતું હોય તે વૈસદસ્યને કારણે જુદું પ્રમાણ કેમ ન માનવું કહ્યું પણ છે કે
જે પ્રસિદ્ધ અર્થના સાધમ્ય(સાદેશ્ય)થી સાધ્ય સિદ્ધ કરનાર સાધન ઉપમાન પ્રમાણ હોય તે–પ્રસિદ્ધ અથના વૈશ્ય (વૈલક્ષણ્ય)થી સંજ્ઞીનું પ્રતિપાદન કરનાર સાધનને કયું પ્રમાણ માનવું ?”
___ (प०) अनच्छायामिति निविडायाम् । तद्विपिनेति तच्च तद्विपिनं च तत्तथा । आप्तातिदेशवाक्यार्थस्मरणसहकारीति आप्तातिदेशवाक्यार्थस्मरणं सहकारि यस्यासौ ।
प्रसिद्धार्थसाधयादिति प्रसिद्धोऽर्थो गोलक्षणः ।
(टि.) न चैतदिति 'गोविदृशो महिषः' इत्येवंरूपं गक्यम् । प्रस्तुतस्येति 'गोविसदृशः' इत्यादिवाक्यस्य । माहेयीति धेनुसमूहे । “गौः सौरभेयी माहेयी माहा सुरभिरर्जुनी” [अभिधानचि० भू० ४. लो० ३३१] इत्यभिधानात् तज्ज्ञमिति महिषज्ञम् । तमेवेति नियोजकमेव पुमांसम्। तेनेति नियोजकेन। तिद्विपनेति वनप्रतिष्ठितगोकुलम् । द्वयोरिति उपमानवैसदृश्ययोः ।
उपमानमित्यादि । साध्यसाधनमिति संज्ञासंज्ञिप्रतिवन्धप्रतिपत्तिलक्षणसाधनम् । तद्वैधादिति साध्यवैधात् । ६३ यदा वा 'याहग गौस्तादृग् गवयः' इति वाक्याहितसंस्कारः प्रतिपत्ता तुरङ्गं गोविलक्षणमीक्षमाणो गवयसंज्ञासंबन्धप्रतिषेधं विधत्ते, 'नायं गवयवाग्वाच्यः पिण्डः' इति; तदा गवयसंज्ञासंबन्धप्रतिषेधफलं किमेतत्प्रमाणं स्यात् ? तत एवंविधसंवेदनानां सङ्कलनात्मकतया प्रत्यभिज्ञानतैवोपपद्यते; अन्यथा तु प्रमाणेयत्ता प्रलीयेत। यदैव हि 'यादृग् गौस्तादग् गवयः' इति तेन शुश्रुवे, तदैव सामान्यतश्चेतसि स्फुरति पिण्डे संबन्धप्रतिपत्तिरभूत् ;
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रत्यभिज्ञाप्रामाण्यम् । .
[३. ६यथा 'पृथुवुध्नोदराकारं वृत्तकण्ठं भावं कुम्भं विभावयेः' इत्याकर्णनात् कुम्भे, ततः कान्तारविहारिणोऽस्य गवयसाक्षात्कारे प्राक्तनसामान्याकार-संबन्धस्मरणे च ‘स एप गवयशब्दवाच्यः' इति सङ्कलनाज्ञानरूपं प्रत्यभिज्ञानमुन्मज्जति । एवं 'गोविसदृशो महिपः' इत्याद्यपि तथारूपत्वात् प्रत्यभिज्ञानमेवेति ।
g૩ અથવા જ્યારે જેવી ગાય હોય છે તે ગવય હોય છે. આ વાક્યના સંસ્કારવાળે પુરુષ ગૌથી વિલક્ષણ ઘેડાને જોઈ “આ પિંડ ગવય પદને વાચા નથી એ રીતે “ગવય' શબ્દના સંબંધને નિષેધ કરે છે, ત્યારે ગવય સંજ્ઞાના સંબંધને નિષેધનાર એ જ્ઞાન કર્યું પ્રમાણ થશે ? માટે આવા પ્રકારના સમસ્ત જ્ઞાન સંકલનારૂપ હોવાથી પ્રત્યભિજ્ઞાન રૂપે જ યુક્તિસિદ્ધ છે, અન્યથા પ્રમણની સંખ્યાને કેઈ નિયમ જ નહિ રહે.
પૃથુબુદનિદર-(વિસ્તૃત મૂળમાં ગેળ પેટરૂપ) આકારવાળા અને ગેળ કાંઠાવાળા પદાર્થને કુંભ (ઘટ) જાણો–એ સાંભળવાથી જેમ તેમાં કુંભશબ્દના સંબધનું જ્ઞાન થાય છે, તેમ ગવય ગૌના જે હોય છે –એ વાક્ય જયારે સાંભળ્યું તે જ વખતે તેના ચિત્તમાં સામાન્યાકારે સ્કુરાયમાન પિંડમાં સંબંધનું જ્ઞાન તો થઈ જ ગયું હતું. ત્યાર બાદ વનમાં ફરતાં તે પુરુષને જ્યારે ગવયને સાક્ષાત્કાર થાય છે, ત્યારે પૂર્વે અનુભવેલ સામાન્યાકાર સાથેના ગવય શબ્દના સંબંધનું સ્મરણ થવાથી “આ તે ગવયશબ્દને વાચ્ય છે–એ પ્રમાણે સંકલનરૂપ પ્રત્યભિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. એ જ પ્રમાણે–ગૌથી વિલક્ષણ ભેંસો છે વિગેરે બાબતમાં પણ ઉપર મુજબ સંકલનાત્મક જ્ઞાન ઉત્પન્ન થતું હોવાથી તે પણ પ્રત્યભિજ્ઞાન જ છે.
(प.) तदैवेति श्रवणानन्तरम् । सम्बन्धप्रतिपत्तिरिति वाच्यवाचकलक्षणसम्बन्धपरिगमः । प्राक्तनसामान्याकार-सम्बन्धस्मरणे इति प्राक्तनस्य सामान्याकारस्य सम्बन्धस्य च स्मरणे सति ।
(टि.) अन्यथेति संकलनरूपप्रत्यभिज्ञानताऽनङ्गीकारे। यदैव हीत्यादि । तेनेति प्रमात्रा। अस्येति प्रमातुः । तथारूपत्वादिति संकलनाज्ञानरूपत्वात् ।
$४ मीमांसकोऽपि 'अनेन सदृशः स गौः' इत्यनधिगतं गवि सादृश्यमवस्यदुपमानं प्रमाणमाचक्षाणो 'अनेन महिपेण विसदृशः स गौः' इत्यनधिगतमहिषवैसदृश्यव्यवसायकस्य प्रमाणान्तरताप्रसङ्गेन पराकरणीयः । सादृश्याभावो वैसदृश्यमित्यभावप्रमाणपरिच्छेद्यमेवैतदिति चेत् ; वैसदृश्याभावः सादृश्यमितीदमपि तत्परिच्छेद्यमेव किं न स्यात् ? यदि वैसदृश्याभावः सादृश्यं स्यात्, 'स गौः सदृशो गवयेन' इति विधिमुखेन नोल्लिखेदिति चेत् ; तदितरत्रापि तुल्यम् ।
१ स्यात्, गोसदृशो गवय इति-इति पञ्जिकानिर्दिष्टं पाठान्तरमत्र ।
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂ. ૬]
प्रत्यभिज्ञाप्रामाण्यम् ।
§૪. આના જેવે! તે ગૌ છે આ પ્રમાણે ગોમાં પૂર્વે અજ્ઞાત સાયના એધક પ્રમાણને ઉપમાન પ્રમાણુ કહેનાર મીમાંસકને પણ આ મહિષથી તે ગૌ વિલક્ષણ છે. આ પ્રકારે ગૌમાં પૂર્વ અજ્ઞાત વૈસદસ્યના ખાધકને અન્ય પ્રમાણ માનવાના પ્રસંગ આવતા હેાવાથી તે પણ ખંડન કરવા ચેાગ્ય છે,
१३
P
મીમાંસક—સાદૃશ્યના અભાવ એ જ વૈસદૃશ્ય છે, માટે તે તેા અભાવ પ્રમાણથી જ નાત થશે, અર્થાત્ તેનું જ્ઞાન કરવા અન્ય પ્રમાણની કઈ આવશ્યકતા નથી.
જૈન – તેા પછી વૈસદૃશ્યાભાવ એ જ સાદૃશ્ય છે,તેા તે સાદૃશ્ય પણ અભાવ પ્રમાણથી સાત કેમ નહિ થાય ?
મીમાંસક જો વૈસદસ્યાભાવ એ જ સાશ્ય હાત તે-તે ગૌ ગવયની સમાન છે—એમ વિધિમુખે શબ્દ પ્રયાગ થાત નહિ
જૈન~~આ વસ્તુ વૈસદૃશ્યમાં પણ તુલ્ય છે, અર્થાત્ તે અભાવ રૂપ હોત તે તે ગૌ મહિષથી વિલક્ષણ છે-એ પ્રમાણે વિધિમુખે શબ્દ પ્રયાગ થાત નહિ
(प०) अनधिगतमिति अनधिगतार्थाधिगन्तृ प्रमाणमित्याशयात् । अवस्यदिति निश्चिन्वत् । तत्परिच्छेद्यमिति अभावप्रमाणपरिच्छेद्यम् । स गौः सदृशो गवयेनेति मूलपाठः । गोसदृशो गवय इति पाठान्तरम् । विधिमुखेनेति किन्तु 'स गौरनेन विसदृशो न' इति प्रतिषेधमुखेनेति पराशयः । तदितरत्रापि तुल्यमिति सादृश्याभावो वैसदृश्यमिति पक्षेsपि कथं विधिमुखेन प्रत्ययः ? इहापि अनेन [न] सदृशः स गौरिति प्रतिषेधमुखेनैव । अथ च विधिमुखेनापि प्रत्ययो दृश्यते यथा अनेन महिषेण विसदृशः स गौरित्यर्थः ।
(टि०) मीमांसकोऽपीत्यादि अवस्यदिति निश्चिन्वत् । व्यवसायकस्येति ज्ञानस्य । तत्परिच्छेद्येति अभावप्रमाणज्ञेयमेव ।
१५ ‘स एवायं जिनदत्तः' इति तूर्ध्वता सामान्योदाहरणम् । आदिशब्दात् ' स एवायं वहिरनुमीयते मया, ' ' स एवानेनाप्यर्थः कथ्यते' इत्यादि स्मरणसचिवानुमानाऽऽगमादिजन्यम्; तस्माद् दीर्घम् हस्वम् अणु महद् नेदीयो दवीयो वेदम्, दूरादयं तिग्मस्तनूनपातु, सुरभीदं चन्दनमित्यादि च सङ्कलनमात्रोदाहरणं मन्तव्यम् ।
ઉપ આ તે જ જિનદત્ત છે”આ દૃષ્ટાન્ત ઊર્ધ્વતાસામાન્યનુ છે. સૂત્રમાં કહેલ ભાવિ’ શબ્દથી સૂચિત પ્રત્યભિજ્ઞાનનાં અન્ય ઉદાહરણો આ પ્રમાણે છે—આ તે જ અગ્નિ છે જેનુ` હું' અનુમાન કરૂ છુ.' આ સ્મરણ અને અનુમાનજન્ય પ્રત્યભિજ્ઞાન છે. આ પણ તેજ અથ કહે છે—આ સ્મરણ અને આગમજન્ય પ્રત્યભિજ્ઞાનનુ દૃષ્ટાન્ત છે. આ બન્નેમાં વિષય ઊર્ધ્વતા સામાન્ય જ છે. ‘આ તેનાથી લાંબુ છે”, આ તેનાથી ટૂંકું છે, આ તેનાથી હલકું છે”, તેનાથી ભારે છે,’ ‘આ તેનાથી નજીક છે', આ તેનાથી દૂર છે,' દૂરથી પણ આ અગ્નિ તેજ છે’, ‘આ ચન્દ્વન સુરભિ છે” આ સઘળાં ઉદાહરણેા કેવળ સ’કલનરૂપ પ્રત્યભિજ્ઞાનનાં જાણવાં.
આ
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रत्यभिज्ञाप्रामाण्यम् ।
[૬. ૬
(प०) तिग्मस्तनूनपादिति, सुरभीदं चन्दनमिति तिग्मत्वं सुरभित्व चाऽननुभूयमानत्वात् स्मृतिविषयम् ।
६६ अथ कथं प्रत्यभिज्ञाप्रामाण्यमशक्यन्तः शाक्याः शक्याः शमयितुम् । ते हि प्राहुः-दलितकररुहशिरोरुहशिखरादिवत् सर्वत्र भ्रान्तैवेयमिति । अहो ! तर्कतर्कणकाकश्यममीषाम् । एवं हि विहायस्तलावलम्बमानमृगाङ्कमण्डलयुगलावलोकिप्रत्यक्षवत् सकलमपि प्रत्यक्षं भ्रान्तिमत् किं न भवेत् ?
६७ अथ लक्षणयुक्ते बाधासम्भवे तल्लक्षणमेव दूपितं भवति । संकलनं हि प्रत्यभिज्ञानचिह्नम् । तद्युक्तमपि च कररुहादौ प्रत्यभिज्ञानमवाध्यतेति तल्लक्षणमेव बाधितम् । प्रत्यक्षे तु यत्र बाधा, न तत्र तल्लक्षणमक्षूणम् , क्षणदाप्रियद्वयावलोकनायामभ्रान्तत्वाभावात् । यत्र तु तदक्ष्णं न तत्र वाधा, स्तम्भादिप्रत्यक्षवदिति चेत् । नैवम् । न खलु संकलनमात्रमेव प्रत्यभिज्ञाप्रमाणलक्षणमाचक्ष्महे, किन्तु स्वपरव्यवसायिज्ञानत्वरूपप्रमाणसामान्यलक्षणसद्भावे सति यत्संकलनम् । न च कररुहादिवेदने तदस्ति, विशिष्टस्य विपर्ययशून्यस्यावसायस्याभावादिति कथं लक्षणयुक्तेऽस्मिन्नपि वाधरोधः स्यात् ? ।
ફુદ. શંકા–પ્રત્યભિજ્ઞાનનાં પ્રામાણ્યને સહન નહિ કરનારા શાક્યો–બૌદ્ધો-ને કઈરીતે શાંત કરશે? કારણ કે તેઓ કહે છે કે–પ્રત્યભિજ્ઞા તે સર્વત્ર બ્રાન્ત જ છે. કારણ કે કાપી નાખ્યા પછી ફરીથી વધેલ નખ અને વાળ વિષે “આ તે જ નખ છે, “આ તેજ વાળ છે, આ પ્રકારની પ્રત્યભિજ્ઞાની જેમ સર્વત્ર પ્રત્યભિજ્ઞા બ્રાતિરૂપ જ છે.
સમાધાન–અહો ! આશ્ચર્યની વાત છે, કે આ બૌદ્ધોની તકતકણા-(પદાર્થ વિચારણા)માં કેવી કર્કશતા છે? કારણ કે–એકાદ પ્રત્યભિજ્ઞા બ્રાન્ત હોય એટલે બધી પ્રત્યભિજ્ઞાને ભ્રાન્ત માનવામાં આવે તે પછી આકાશમાં બે ચન્દ્રને વિષય કરનાર બ્રાન્ત પ્રત્યક્ષની જેમ બધા જ પ્રત્યક્ષે કેમ બ્રાન્ત સિદ્ધ નહિ થાય?
૬૭. બૌદ્ધ-લક્ષણ યુક્ત પદાર્થમાં બાધા હોય તે તે લક્ષણ જ દૂષિત થાય છે, એ નિયમ છે. અને “સંકલન એ પ્રત્યભિજ્ઞાનનું લક્ષણ છે, અને તે લક્ષણથી યુક્ત પ્રત્યભિજ્ઞાન નખ, કેશ વગેરેમાં બાધિત થાય છે, માટે પ્રત્યભિજ્ઞાનનું લક્ષણ જ બાધિત છે. પરંતુ પ્રત્યક્ષમાં તે-જ્યાં બાધા છે ત્યાં પ્રત્યક્ષનું લક્ષણ જ ઘટતું નથી કારણ કે-બે ચન્દ્રના દર્શનરૂપ પ્રત્યક્ષ અભ્રાન્ત નથી પણ ભ્રાંત છે. જ્યાં લક્ષણ ઘટે છે ત્યાં બાધા હતી જ નથી. જેમ કે–સ્તક્ષાદિપ્રત્યક્ષમાં લક્ષણ ઘટી શકે છે, માટે બાધ પણ નથી.
જેન–તમારું એ કથન ઉચિત નથી, કારણ કે–અમે કેવળ “સંકલનને જ પ્રત્યભિજ્ઞા પ્રમાણનું લક્ષણ કહેતા નથી, પરંતુ સ્વાપરવ્યવસાયિજ્ઞાનરૂપ પ્રમાણના સામાન્ય લક્ષણ સહિત જે સંકલન છે, તેને અમે પ્રત્યભિજ્ઞા પ્રમાણનું લક્ષણ કહીએ
१ तर्ककर्कण मु
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
३.६] . प्रत्यभिज्ञाप्रामाण्यम् । છીએ. અને તે લક્ષણ પૂર્વોક્ત નખકેશાદિના સંકલનમાં ઘટતું નથી. કારણ કે ત્યાં વિશિષ્ટ–અર્થાત વિપર્યાયરહિત અવસાય-નિશ્ચય નથી. પણ અન્યત્ર તે વ્યવસાય છે તેથી લક્ષણ યુક્ત પ્રત્યભિજ્ઞાન પ્રમાણમાં બાધ કઈ રીતે સિદ્ધ થશે?
(प०) अशक्यन्त इति अमृष्यन्तः । अहो तर्केति सूरिवाक्यम् । तर्कणेति ऊहस्याख्या ।
अथ लक्षण युक्तेत्यादि यादृक्ष लक्षणमुक्तं तल्लक्षणयुक्तः पदार्थो दृश्यते । अथ च व्यभिचरति वाध्यते । ततो विज्ञायते तल्लक्षणं साधु न भवति । वाधासम्भवे इति वाधासम्भवे सति प्रकृते योजयति संकलनं हीत्यादिना । तद्यक्तमिति संकलनयुक्तम् । कररुहादौ संकलनयुक्तमपि प्रत्यभिज्ञानमवाध्यतेति योगः। अक्षुणांमति पुरः 'किमिति' इत्यध्याहार्यम् । किन्तु स्वपरेति गद्ये स्वपरव्यवसायि ज्ञानस्वरूपं यत् प्रमाणस्य सामान्यलक्षणं तस्य सद्भावस्तस्मिन् । सामान्यग्रहणे हि विशेषग्रहणं सुलभम् । लक्षणयुक्त इति स्वपरव्यवसायिलक्षणयुक्ते ।
' (टिं०) अथ कथमित्यादि। अशक्यन्त इति असहमानाः। ते हीति सौगताः। इयमिति प्रत्यभिज्ञा यथा लूना लूनाः कररहाः पुनः पुनः प्ररोहन्तः ‘त एवामी' इति प्रत्यभिज्ञानम्, तदलीकम्, नवनवोत्पादात् । अमीषामिति शाक्यानाम् । . अथ लक्षणेति तस्मिन् प्रत्यभिज्ञाने । तल्लक्षणमिति प्रत्यभिज्ञानलक्षणम् ।
तद्युक्तमिति सकलतल्लक्षणचिह्नयुक्तम् । तल्लक्षणमिति प्रत्यक्षलक्षणम् । क्षणदाप्रियेति निशाकरः । तदिति प्रमाणलक्षणम्। किन्तु स्वपरेत्यादि । तदिति स्वपरव्यवसायिज्ञानत्वरूपप्रमाणसामान्यलक्षणम्। विपर्ययेति विपर्ययरहितस्य । अवसायस्येति ज्ञानस्य । अस्मिन्नपीति प्रत्यभिज्ञानेऽपि ।
६८ क्षणभङ्गुरत्वाद्भावानामैक्यगृहीतिन्तिरेवेति चेत् । अत्र तावत् क्षणभङ्गभङ्ग एवाभङ्गुरमुत्तरम् । अस्तु वा क्षणभङ्गस्तथापि नेयतैव निःशेषप्रत्यभिज्ञाप्रामाण्यमुत्पुंसयितुं शक्यम् । तथाहि-पदार्थेषु किमैक्यगृहीतिभ्रान्तिनिमित्तमिष्यते ? अपरापरोत्पादुकक्षणानां सादृश्यमिति चेत् । तत् किं सादृश्यमस्ति किञ्चित् ? तथा चेत् । कचित् 'तेन सदृशोऽयम्' इति प्रत्यभिज्ञा भगवती भजतामभीलुका तर्हि प्रामाण्यम् । नास्त्येव सादृश्यम्, विलक्षणत्वात् स्वलक्षणानामिति चेत् । इदानीमपि क पलायसे ? एवं तर्हि 'तस्माद् विलक्षणोऽयम्' इति प्रत्यभिज्ञा प्रामाण्यमास्तिघ्नुवीत ।
___वैलक्षण्यमपि नास्ति, परमाणुप्रचयमात्रत्वात् समस्तवस्तूनामिति चेत् । नन्वेवमपि 'तस्मादयं महान्, अल्पो वा प्रचयः' इत्यादिप्रत्यभिज्ञा भवतु प्रामाण्यशोभाभारभागिनी । प्रचयोऽपि न कश्चित्, नीलपीतादिपरमाणूनामेव तात्त्विकत्वादिति चेत् । अहो ! उत्तमर्णाकीर्णदुर्गताधमर्ण इवायं स्वयं तत्तदुक्तमपलप्यापलप्य निनझुर्भिक्षुः ।
१ ज्ञानप्रा मु । २ चेत्, किं मु ।
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रत्यभिज्ञाप्रामाण्यम् ।
[૩. –
૬૮. બૌદ્ધ—પણ બધા પદાર્થો ક્ષણભંગુર (ક્ષણમાં નાશ પામવાના સ્વભાવવાળા) છે, માટે તેમાં ઐક્યનું જ્ઞાન તે બ્રાન્તિરૂપ જ છે.
જૈન– આ બાબતમાં ક્ષણભંગવાદનો ભંગ એ જ અભંગ ઉત્તર છે અને ક્ષણભંગવાદ ભલે હોય તે પણ–એટલા માત્રથી બધાં જ પ્રત્યભિજ્ઞાનનાં પ્રામશ્યને ખંડિત કરવું શક્ય નથી. કારણ કે–અમે પૂછીએ છીએ કે પદાર્થમાં જે એકતાનું બ્રાન્તજ્ઞાન થાય છે, તેમાં કયું કારણ છે?
બૌદ્ધ–એક પછી એક એમ કુમપૂર્વક ઉત્પન્ન થનાર ક્ષણે (પદાર્થો)નું સદશ્ય એ બ્રાન્તિજનક છે.
જિન–તે શું સાદશ્ય એ કઈ પદાર્થ છે? જે સાદસ્ય પણ કોઈ એક પદાર્થ હોય તે કયાંઈક “આ તેની સટશ છે એવી ભગવતી પ્રત્યભિજ્ઞા નિર્ભયપણે પ્રમાણ સિદ્ધ થઈ જશે.
-સ્વલક્ષણરૂપ બધા પદાર્થો વિલક્ષણરૂપ હોવાથી સારશ્ય નામને કઈ પદાર્થ છે જ નહિ.
જૈન–સાશ્ય ભલે ન હોય આમ છતાં તમારે છૂટકારો નથી. કારણકે આ તેનાથી વિલક્ષણ છે–આ પ્રકારનું પ્રત્યભિજ્ઞાન તો પ્રમાણરૂપ માનવું જ પડશે.
બૌદ્ધ–વિલક્ષણતા પણ કોઈ સ્વતંત્ર પદાર્થ નથી, કારણ કે – સમસ્ત વસ્તુ પરમાણુના પુંજ (સમૂહ) રૂ૫ છે.
જેન- જે એમ હોય તે પણ આ પ્રચય(સમૂહ) તેનાથી મોટા છે, અથવા તેનાથી નાનું છે—ઈત્યાદિ આકારની પ્રત્યભિજ્ઞા તે પ્રામાણ્યરૂપ શોભાને વહન કરશે જ.
બૌદ્ધ–નીલપીતાદિ પરમાણુઓ જ તાવિક પદાર્થ હોવાથી તેમને પ્રચય ((પુંજ) કેઈ સ્વતંત્ર પદાર્થ નથી.
જૈન આશ્ચર્યની વાત છે કે–જેમ દેવાદાર પુરુષ વાયદા કરી કરીને લેણદાર સાહુકારથી નાસતે ભાગતે ફરે છે, તેમ આ બૌદ્ધ ભિક્ષુક પણ પિતે કહેલ પદાર્થને વારંવાર અપલાપ કરીને છટવા ચાહે છે.
(५०) अत्र तावदिति गद्ये इयतैवेति क्षणभङ्गेन । निःशेषप्रत्यभिज्ञाप्रामाण्यमित्यादि एतावतैव प्रत्यभिज्ञा प्रमाणं नास्तीति न वक्तव्यम् । तत् किं सादृश्यमिति सूरिवाक्यम् । तथा चेदिति अस्ति चेत् । तेनेति पूर्वक्षणेन । सदृशोऽयमिति उत्तरक्षणः । नास्त्येवेति चौद्धवाक्यम् । इदानीमपीति सूरिवाक्यम् । तस्माद्विलक्षणोऽयमिति अन्यापेक्षया हि वैलक्षण्यम् । वैलक्षण्यमपीति शाक्यवाक्यम् । नन्वेवमपीति सूरिवाक्यम् । तस्मादिति स्मरणोल्लेखः ।
(टि०)अत्र तावदित्यादि । तावदन्येषु शास्त्रेषु । अत्रैव वा क्षणभङ्गनिरासः प्ररूपितः । प्रसङ्गायातमत्रापि लेशतः प्रापये। क्षणभङ्गुरः पदार्थः अर्थक्रियाकारी अकिंचित्करो वा ? तनोत्तरपक्षोऽसत्कल्पः,
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रत्यभिज्ञाप्रामाण्यम् ।
गगनाम्भोरुहादिवत्तस्याऽसत्त्वापत्तेः । अथार्थक्रियाकारी-स सन् असन् वा कार्य कुर्यात् । उदीचीनस्तावद्दी(द्धी)नः वान्ध्येयवत्तस्य प्रमाणवन्ध्यत्वात् । प्राचीनः प्रमाणमुद्राहीनः । यतः सः क्षणभङ्गुरोऽर्थः स्वोत्पत्तिक्षणे, पूर्व, पश्चाद्वा कार्यव्यापारपरायणः संपद्यते।आद्यकल्पना अल्पीयसी तदानीमुत्पत्तिव्यग्रतया तस्य परव्यापारपराङ्मुखत्वात् । द्वितीयस्त्वश्रद्धेयः । अनुद्गतस्य पादपस्य च्छाया ग्रीष्मे मासि खरतरदिनकरतापोपतप्तपथिकजनशरीरसंतापाऽपहारमातन्वाना प्रतीयेत । नं च प्रतीतिस्तथा क्यापि प्रथते । तृतीयविकल्पः स्वल्पः, अस्तमितेऽपि मरीचिमालिनि भगवति तन्मरीचयोंऽन्धकारमपसारयन्त्वेव मृतस्यापि वचनवैचित्र्योत्पत्तिर्भवेत् । एवमनल्पकल्पान्तेऽपि न कल्पते । ततो भावानां क्षणिकत्वं भावरूपतां भजमानं भावयतां प्रतिभावतां भवतां न भद्राविर्भावो भावी, जिनमताभिमतस्य तात्त्विकस्य नित्यानित्यस्यैव भावस्य भावात् ।।
तथापि नेत्यादि। इयतैवेति क्षणिकत्वेनैव । तथा चेदिति सादृश्यमस्ति । तस्मादिति गवयादेः । अयमिति महिषादिः । परमाण्विति समस्तवस्तूनि परमाणुप्रचयरूपाणि । विश्वं विश्वं परमाणुमयमिति सौगताः । अतस्तद्विलक्षणं किमपि नास्ति । तस्मादिति पूर्वदृष्टप्रपञ्चात् उत्तमति ऋणग्राहकेणाकीर्णो धृतो दुर्गतो निःस्वो निर्द्रव्योऽधमर्ण ऋणदाता स इव । अयमिति भिक्षुः सौगतः । तत्तदुक्तमिति अपरापरोत्पादकेत्यादिकम् । निनक्षुरिति नटुमिच्छुः ।
६९ यदि हि सादृश्यादिकं न किञ्चिदस्ति, कथं तर्हि त्वयैव उत्तरीचक्रे ? विकल्पोप्रेक्षालक्ष्यमस्ति, न तु बाह्यं ग्राह्यमिति चेत् । नीलपीतादिविशेषोऽपि तथैवास्तु । बहिस्तदभावे कथं नैयत्येन विकल्पोल्लेख इति चेत् । सादृश्यादौ कथम् ? वासनातश्चेत् । अन्यत्रापि तत एवास्तु । वासनाया अपि नैयत्येन उद्बोधकं किञ्चित् बहिरेष्टव्यमिति चेत् । को नामात्र परिपन्थी ? किन्तु सादृश्यादिकमपि स्वीकुरु । ततो नीलपीतादिविशेषो वा बहित्यज्यताम्, सादृश्यादिकमपि वा मन्यताम् । नान्यथा प्रमाणमुद्रा मृष्यते । सिद्धे चैवं सादृश्यादौ यत्र पूर्वाकारेण संकलनम्, तत्र प्रत्यभिज्ञा प्रमाणम् । अन्यत्र तु प्रत्यक्षमेव । मा भूद् वा बहिः सादृश्यादि, तथाप्यनुमानवत् प्रमाणमेवेयम् । न ह्यनुमानपरिच्छेद्यमपि अग्नित्वादिसामान्यं बहिरस्ति तथापि यथा प्रणालिकया तद्विकल्पस्याग्न्यादिस्वलक्षणे प्रतिबन्धात् तत् प्रमाणम्, एवं सादृश्यादेरसत्त्वेऽपि सदृशादिस्वलक्षणे तद्विकल्पस्य प्रतिबन्धात् किं नेयमपि तपस्विनी तथा स्यात् ?
$ જેન– સાદણ્યાદિ પદાર્થ છે નહિ તે તેને માનીને ઉત્તર કેમ દીધે?
બૌદ્ધ–સાદક્ષ્યાદિ કલ્પનાથી આરોપિત પદાર્થ છે, પરંતુ બાહ્ય ગ્રાહ્યરૂપે નથી. અર્થાત્ તે કેવળ કાલ્પનિક છે.
જેન–તે નીલપીતાદરૂપ સ્વલક્ષણો–વિશેષેને પણ તેવા જ-કાલ્પનિક માને.
બૌદ્ધ–નીલપીતાદરૂપ બાહ્ય પદાર્થ ન હોય તે-નિયતરૂપે ભેદને ઉલ્લેખ કઈ રીતે થઈ શકે? અર્થાત “આ નીલ છે “આ પીત છે એ ભેદ બાહા વિના કેમ થાય ?
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रत्यभिज्ञालक्षणम् । જેન-તે-સાદડ્યાદિ પણ જે બાદો ન હોય તે તેમાં નિયત વિકલ્પને પ્રાગ કઈ રીતે થશે ? અથૉત્ “આ સાશ્ય છે એવો વિકલ્પ કઈ રીતે થશે?
બૌદ્ધ–સાદડ્યાદિકમાં નિયત વિકલ્પનો પ્રાગ વાસનાથી થઈ જશે.
જેન–તે પછી નીલપીતાદિવિશેષમાં પણ નિયત વિકલ્પને પ્રયોગ વાસનાથી જ થાય તેમાં શું વાંધે?
બૌદ્ધ-વાસનામાં પણ નિયત વિકલ્પના ઉધક તરીકે કોઈ પદાર્થને કારણું માનવું જોઈએ જ.
જેન–એ વાતાને કે વિરોધી છે અર્થાત એમાં અમને કોઈ વિરોધ નથી, પરંતુ સાદડ્યાદિકને પણ બાહ્યરૂપે માનો. એટલે કે-કાં તે નીલ પીતાદિવિશેને જ બાહ્ય તાત્વિક પદાર્થ તરીકે ન માને, અથવા સાદડ્યાદિકને પણ બાહ્ય પદાર્થ તરીકે સ્વીકારે આ બંને વાતમાંથી એકેને સ્વીકાર નહિ કરો તે તમે પ્રામાણિક કહેવાશે નહિ.
અને એ રીતે સાદયાદિ સિદ્ધ થઈ જવાથી જે સ્થળે પૂર્વાકારની સાથે સંકલન છે, ત્યાં પ્રત્યભિજ્ઞાનરૂપ પ્રમાણે છે. પણ જ્યાં પૂર્વકાર સાથે વર્તમા નનું સંકલન નથી ત્યાં તે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણે જ છે, એમ સમજવું. અથવા, સાદડ્યાદિક રૂપ પદાર્થ ભલે બાહ્યરૂપે ન હોય તે પણ અનુમાન પ્રમાણની જેમ આ પ્રત્યભિજ્ઞા પ્રમાણે તે છે જ. તમારા મતે અનુમાનનો વિષય “અગ્નિત્યાદિરૂપ સામાન્ય એ કંઈ બાહ્ય પદાર્થ નથી છતાં પણ અગ્નિ વિકલ્પને સંબંધ પરંપરાથી અગ્નિસ્વલક્ષણ (બાહ્ય અગ્નિવિશેષ) સાથે છે તેથી અનુમાન પ્રમાણ બને છે. એ જ પ્રકારે સાશ્યાદિ સામાન્ય પણ અસતુ હોવા છતાં તેના વિકલ્પને સંબંધ સદશ એવા સ્વલક્ષણ સાથે છે જ, તે એ ગરીબ બિચારી પ્રત્યભિજ્ઞા પણ પ્રમાણરૂપ કેમ નહિ થાય ? ___(प०) उत्तरीचक्र इति पूर्वम् । विकल्पोत्येक्षेत्यादि परः । लक्ष्यमिति गोचरस्याङ्ख्या । नीलपीतादीति सरिः। वहिरित्यादि परः। तदभाव इति नीलावभावे । नैयत्येनेति 'इदं नीलम्' 'इदं पीतम्' इत्यादिना । सादृश्यादाचित्यादि सूरिः । वासनात इति परः। वासनात इति विकल्पवासनातः । अन्यत्राऽपीति सूरिः । अन्यत्रापीति सादृश्यादौ । तत एवेति वासनातः । वासनाया अपीत्यादि परः । को नामेति सूरिः। स्त्रीकुर्विति हे शाक्य । ततो नीलेत्यादिना उपसंहारः । मृष्यते इति सहते । प्रणालिकयेति प्रवाहेण । तथा हि नार्थ विना तादात्म्यतदुत्पत्तित्यसम्बन्धप्रतिवद्धलिङ्गसद्भावः, न तद्विना तद्विषयं ज्ञानम्, न तज्ञानमन्तरेण प्रागवधारितसम्बन्वस्मरणम्, तदस्मरणे नानुमानमिन्याव्यभिचारित्वाद् 'भ्रान्तमपि [अनुमान] प्रमाणमिति सौगताशयः । तद्विकल्पस्येति अग्निसामान्यस्य । प्रतिवन्धादिति पर्यवसाના[િ તથા સ્થાતિ પ્રમાાં ચહ્ન)
(टि०) यदि हि सादृश्यादिकमित्यादि । वाह्यमिति घटपटकुटशकटादि । ग्राहमिति प्रत्यक्षेण साक्षाद् गृहीतुं न शक्यते किन्तु विकल्पेणैव तत् ज्ञायते ॥ तथैवेति विकल्पोत्प्रेशित एव ।
१ अत्र केनापि अभ्रान्तमिति संशोधितं कप्रतौ । तन्न युक्तम् ।
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
३. ७]
प्रत्यभिज्ञानम् ।
वहिस्तदभावे इति नीलपीतादिविशेषाऽभावे । विशेष एव बहिस्तावन्नास्ति । अन्यत्रापीति नीलपीतादिविशेषेऽपि । तत एवेति वासनात एव । उदवोधकमिति निश्चयोत्पादकं ज्ञापकम् । किञ्चिदिति प्रमाणम् । वहिरिति घटपटादिभावराशौ । त्यज्यतामिति विशेषान् [अ]बहीरूपान् मन्यध्वमित्यर्थः । अन्यथेति विशेपाणामन्तस्त्वे सादृझ्याद्यनगीकारे । प्रमाणमुद्रा की । सिद्धे चैवमित्यादि । इयमिति प्रत्यभिज्ञा । तद्विकल्पस्येति अग्नित्वादिसामान्यविकल्पस्य । तदिति अनुमानम् । प्रणालिकेयम्-तथाहि-नार्थ विना तादात्म्यतदुत्पत्तिरूपसम्बन्धप्रतिवद्ध. लिङ्गसद्भावः, न तद्विना तद्विपयं ज्ञानम् , न तज्ज्ञानमन्तरेण प्रागवधारितसंवन्धस्मरणम् , तदस्मरणे नानुमानमिति अर्थाव्यभिचारित्वात् भ्रान्तमप्यनुमानं प्रमाणमिति सौगताशयः । तद्विकल्पस्येति प्रत्यभिज्ञानविकल्पस्य । इयमपीति प्रत्यभिज्ञापि । तथेति प्रमाणम् ।
१० अथ 'अयमनेन सदृशः' इति प्रत्यभिज्ञा, प्रत्यक्ष वा ? क्वचित् किञ्चिदिति ब्रूमः । अनुभूततया परोक्षमप्येकं साक्षादिवाध्यवस्यतः पश्यतश्चापरं प्रत्यभिज्ञैवेयम् । भवति च परोक्षस्यापि साक्षादिवाऽध्यवसाये प्रत्यक्षसर्वनाम्ना परामर्शः 'एपोऽग्निरनुमीयते' 'अयमस्य वाक्यस्यार्थः' इति । उभयं तु प्रत्यक्षेण लक्षयतः प्रत्यक्षमेवैतदिति ॥६॥
૧૦ બૌદ્ધ-આ આના સરખે છે–આ જ્ઞાન પ્રત્યભિજ્ઞા છે કે પ્રત્યક્ષ
જૈન-કઈ સ્થળે પ્રત્યભિજ્ઞાસ્વરૂપ છે, તે કેઈ સ્થળે પ્રત્યક્ષરૂપ છે. પૂર્વે અનુભવેલ એક પરોક્ષ પદાર્થને સાક્ષાતુની જેમ જાણનારનું અને અન્યનું દર્શન કરનારનું એ જ્ઞાન પ્રત્યભિજ્ઞાન જ છે. પરોક્ષ પદાર્થને પણ સાક્ષાતુની જેમ નિશ્ચય કરવામાં આવે ત્યારે પ્રત્યક્ષબોધક સર્વનામથી બોધ થાય છે, જેમકે--
આ અગ્નિનું અનુમાન કરાય છે “આ વાક્યને આ અર્થ છે વિગેરે, અર્થાત આવા સ્થળમાં અગ્નિ આદિ પદાર્થો પક્ષ હોવા છતાં તેમને વિષે પ્રત્યક્ષमाघ २मा' वा सर्वनामनी प्रयास थये। छे.
અને જ્યાં ઉભયનું એટલે કે “આ આના સરખે છે એમાં બનેનું પ્રત્યક્ષદ્વારા દર્શન પુરુષને થતું હોય ત્યાં એ પ્રત્યક્ષ જ છે ૬.
(प०) अथ 'अयमनेन' इत्यादि परवाक्यम् । क्वचित् किञ्चिदिति म इति सूरिवाक्यम् । भवति चेत्यादिना पूर्वोक्तस्पप्टनम् । अयमस्य वाक्यस्यार्थ इति उच्चरितप्रध्वंसाद्वाक्यस्य परोक्षत्वम् ॥६॥
(टि०) अध्यवस्यत इति जानतः स्मरत इत्यर्थः । अपरमिति पूर्वावगतार्थसमानं द्वितीयमर्थमवलोकयतः ॥६॥
तर्कमपि कारणगोचरस्वरूपैः प्ररूपयन्तिउपलम्भानुपलभ्भसम्भवं त्रिकालीकलितसाध्यसाधनसंवन्धालम्बनं 'इद
मस्मिन् सत्येव भवति' इत्याद्याकारं संवेदनमूहापरनामा तकः ॥ ७ ॥
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
तर्कस्वरूपम् ।
[3. ઉ– ६१ उपलम्भानुपलम्भाभ्यां प्रमाणमात्रेण ग्रहणाग्रहणाभ्यां सम्भव उत्पत्तिर्यस्येति कारणकीर्तनम् । त्रिकालीकलितयोः कालत्रयीवर्तिनः साध्यसाधनयोर्गन्यगमकयोः सम्बन्धोऽविनाभावो व्यातिरित्यर्थः । स आदिर्यस्याशंपदेशकालवर्तिवाच्यवाचकसंब. न्धस्यालम्बनं गोचरः यस्य तत् तथेति विषयाविष्करणम् 'इदमस्मिन् सत्येव भवति' इत्यादिशब्दाद् इदमस्मिन्नसति न भवत्येव' इत्याकारम्, साध्यसाधनसंवन्धालम्बनम 'एवं जातीयः शब्द एवं जातीयस्यार्थस्य वाचकः', 'सोऽपि तथाभूतस्तस्य वाच्यः' इत्याकारं वाच्यवाचकभावालम्बनं च संवेदनमिहोपादीयतेति स्वरूपप्रतिपादनम् । एवंरूपं यद्वेदनं स तर्कः कीर्त्यते । ऊह इति च संज्ञान्तरं लभते ।
તકનાં કારણ, વિષય અને સ્વરૂપનું નિરૂપણ...
ઉપલબ્ધિ અને અનુપલબ્ધિથી ઉત્પન્ન થનાર ત્રણે કાળના સાથ અને સાધનના સંબંધ-વ્યાપ્તિને વિષય કરનાર, “આ હેય તો જ આ હાય એવા આકાર(સ્વરૂ૫)વાળું જ્ઞાન તક છે, જેનું બીજું નામ ઊહ છે, ૭,
૬૧ કઈ પણ પ્રમાણથી પદાર્થને ઉપલંભ-ગ્રહણ અને અનુપલંભ–અગ્રહણ જે થાય છે, તેનાથી જેને સંભવ એટલે ઉત્પત્તિ છે, તે. આથી ઊહના કારણનું કથન થયું. ત્રણે કાળમાં રહેલ સાથ અને સાધન અર્થાત ગમ્ય અને ગમકને જે સંબંધ છે તે અવિનાભાવ કે વ્યાપ્તિ છે, તે. તથા ત્રિકાલવતી વાગ્યવાચકને સંબંધ જેને વિષય બને છે તે. આ વિષયનું નિરૂપણ થયું. આ હોય ત્યારે જ આ હોય અને સૂત્રગત આદિ પદથી “આ ન હોય તે આ પણ ન હેય—એવા આકારનું પણ ગ્રહણ થયું. એટલે કે એ બન્ને પ્રકારના આકારવાળું જે સાધ્ય અને સાધનના સંબંધને વિષય કરનારું છે તે. તથા “આવા પ્રકારનો શબ્દ આવા પદાર્થને વાચક છે અને આવા પ્રકારને પદાર્થ આવા શબ્દને વાચ્ય છે એવા આકારવાળું વાચ્યવાચકભાવને આલંબન કરનારું એટલે કે વાચ્યવાચકના સંબંધને વિષય કરનારું જે જ્ઞાન છે, તે અહી સમજવાનું છે. આ પ્રકારના કથનથી તર્કના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કર્યું, એટલે કે-આવા પ્રકારનું જે જ્ઞાન હોય તે તકે કહેવાય છે. અને “ઊહ એ તેનું બીજું નામ છે.
(५०) सोऽपि तथाभूतेत्यादि गद्ये सोऽपीति अर्थः । तथाभूत इति तच्छन्दवाच्यतया ચોઃ !
(टि०) उपलम्भेत्यादि । प्रमाणमात्रेणेति प्रत्यक्षादिना । सोऽपीति अर्थः । तथाभूत इति एवंजातीयः सन् । तथाभूतस्येति एवंजातीयस्य शब्दस्य ।
६२ ये तु ताथागताः प्रामाण्यमूहस्य नोहाञ्चक्रिरे तेषामशेषशून्यत्वपातकापत्तिः । माः ! किमिदमकाण्डकूष्माण्डाडम्बरोड्डामरमभिधीयते ! कथं हि तर्कप्रामाण्यानुपगममात्रेणेशमसमञ्जसमापनीपयेत ? शृणु ! श्रावयामि किल । तर्काप्रामाण्ये तावन्नानु
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂ. ૭]
तर्कप्रामाण्यम् ।
मानस्य प्राणाः, प्रतिबन्धप्रतिपत्त्युपायापायात् । तदभावे न प्रत्यक्षस्यापि । प्रत्यक्षेण हि पदार्थान् प्रतिपद्य प्रमाता प्रवर्त्तमानः क्वचन संवादाद् इदं प्रमाणम्' इति, अन्यत्र तु विसंवादाद 'इदमप्रमाणम्' इति व्यवस्थाग्रन्थिमाबभीयात् । न खछत्पत्तिमात्रेणैव प्रमाणाप्रमाणविवेकः कर्त्तुं शक्यः । तदशायां उभयोः सौसदृश्यात् । संवादविसंवादापे क्षायां च तन्निश्चये निश्चित एवानुमानोपनिपातः । न चेदं प्रतिबन्धप्रतिपत्तौ तर्कस्व - रूपोपायापाये । अनुमानाध्यक्षप्रमाणाभावे च प्रामाणिक मानिनस्ते कौतस्कुती प्रमेयव्यवस्थापीत्यायाता त्वदीयहृदयस्येव सर्वस्य शून्यता । सापि वा न प्राप्नोति । प्रमाणमन्तरेण तस्या अपि प्रतिपत्तुमशक्यत्वादिति अहो ! महति प्रकटकष्टसङ्कटे प्रविष्टोऽयं तपस्वी किं नाम कुर्यात् ?
२१
કુર. બૌદ્ધો કે જેઓ ઊહ એટલે તને પ્રમાણુરૂપે સ્વીકારતા નથી, તે તેઓને સશૂન્યતારૂપ પાતક(દોષ)ની આપત્તિ આવશે.
ઔદ્ધ—અરે ! અકાલે-અવસર વિનાને થોડીક ગરમીથી અહંકારપૂર્વક આટલા માટે ઘાંઘાટ શે! ? (અર્થાત્ સમયને ઓળખ્યા વિના જેમ આવે તેમ આ શુ' ખાલા છે ?) તરૂપ પ્રમાણ ન માનીએ એટલાથી આવુ અસમંજસપણું એટલે કે સશૂન્યતારૂપ પાતક કઈ રીતે આવશે ?
જૈન : સાંભળે, અમે તે સભળાવીએ છીએ. તર્ક રૂપ પ્રમાણને નહિ માનવાથી પ્રથમ તે અનુમાનના પ્રાણ જ નહિ રહે-અર્થાત્ અનુમાન પ્રમાણ પણ સિદ્ધ નહિ થાય, કારણ કે-વ્યાપ્તિજ્ઞાનના ઉપાય જ નહિ મળે. અર્થાત્ ત પ્રમાણની સિદ્ધિ દ્વારા વ્યાપ્તિજ્ઞાનની સિદ્ધિ થાય છે. એટલે તને પ્રમાણુરૂપ ન માના તેા વ્યાપ્તિજ્ઞાન કઈ રીતે થાય ? અને વ્યાપ્તિજ્ઞાન વિના અનુમાન પણ કઈ રીતે થાય ? અને અનુમાન પ્રમાણના અભાવ થઈ જાય તે પ્રત્યક્ષના પણ પ્રાણ નહિ રહે. કારણ કે-પ્રમાતા પુરુષ પ્રત્યક્ષથી પદાર્થાને જાણીને તેમાં પ્રવતમાન થાય ત્યારે કોઈ સ્થળે સંવાદ—સલ પ્રવૃત્તિથી આ પ્રમાણુરૂપ છે, અને વિસ'વાદ—નિષ્ફલ પ્રવૃત્તિથી આ અપ્રમાણ રૂપ છે, એ પ્રમાણે વ્યવસ્થાની ગાંઠ વાળે છે. અર્થાત્ સંવાદ કે વિસંવાદથી પ્રત્યક્ષના પ્રામાણ્ય કે અપ્રામાણ્યના નિશ્ચય કરે છે. પ્રત્યક્ષની ઉત્પત્તિ થાય એટલા માત્રથી કાંઈ પ્રત્યક્ષનો પ્રમાણ કે અપ્રમાણરૂપે વિવેક કરવેા શકય નથી. કારણકે ઉત્પત્તિ કાળમાં તા પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન, તેના પ્રામાણ્ય કે અપ્રામાણ્યના નિણ ય ન થયા હોઈ, તે પ્રમાણ હોય કે અપ્રમાણુ હાય અને સમાન જ છે એટલે તેમના પ્રામાણ્ય કે અપ્રામાણ્યના નિ યમાં સંવાદ કે વિસ'વાદની અપેક્ષા રહે જ છે. અને તે માને અવશ્ય અનુમાન માનવું જ પડે છે, અને તે અનુમાન, જે વ્યાપ્તિજ્ઞાનને ઉપાય તર્ક ન હેાય તા થઈ શકતું નથી. એ પ્રમાણે અનુમાન અને પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુના અભાવ થઈ જશે. અને આ રીતે અનુમાન અને પ્રત્યક્ષ પ્રમાણને
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
तर्कप्रामाण्यम् ।
[३. ७ અભાવ થતાં પિતાને પ્રામાણિક માનનાર હે બૌદ્ધ ! તમારા મનમાં પ્રમેયની વ્યવસ્થા (સિદ્ધિો પણ કઈ રીતે થશે ? અર્થાત તક ન માનવાથી તમારા મતમાં પ્રમાણ કે પ્રમેયની કશી વ્યવસ્થા થઈ શકશે નહિ. એટલે જ્ઞાનશૂન્ય તમારા હૃદયની જેમ સર્વની શૂન્યતા પણ પ્રાપ્ત થઈ ગઈ. અથવા પ્રમાણ વિના એ સર્વશન્યતાને પણ નિશ્ચય કરી શકાતું નથી. આ રીતે તે આ અતિશય મેટા કષ્ટરૂપ સંકટમાં આવી પડેલા ગરીબ બિચારા તમે શું કરશો ?
(५०) आः किमिदमित्यादि परवाक्यम् । विति सूरिवाक्यम्। प्रतिवन्धेत्यादिगद्य उपायशब्देनात्र तर्कः । तदभावे इति अनुमानाभावे। न प्रत्यक्षस्यापीत्यग्रे प्राणा इति योज्यम् । आवश्नीयादिति एतच्चानुमानादेवेत्याशयः । तदशायामिति उत्पत्तिदशायाम् । उभयोरिति भ्रान्ताभ्रान्तयोः । तन्निश्चये इति प्रमाणाप्रमाणविवेकनिश्चये । न चेदमित्यादिगद्ये न चेदमनुमानं प्रवर्तते इति भावः । प्रतिवन्धप्रतिपत्ती तर्कस्वरूपोपायापाये इति । अथोत्पत्तिमात्रेण प्रामाण्याप्रमाण्यविवेकाभावेऽपि संवादविसंवादाभ्यां तद्विवेको भविष्यति । आचार्यः- एवं चेत्, तन्निश्चयार्थमनुमानमवश्यमेव कार्यम् । यथा सत्यमिदं संवादात्; असत्यमिदं विसंवादात् । अनुमानं च तर्काभावे प्रतिवन्धप्रतिपत्तौ न समर्थमिति भावः । सापीति सर्वशून्यता । प्रमाणमन्तरेणेत्यादि । तर्काऽभावे नानुमानम् । अनुमानाभावे च न प्रत्यक्षमपि इति प्रमाणाभावः ।
(टि) तेषामिति तथागतानाम् । कथं हि नर्केत्यादि । ईदृशमिति सर्वशून्यत्वपातकरूपम्। तदभावे इति अनुमानाऽभावे । प्रत्यक्षस्यापीति न प्राणा इति संवन्धः । तद्दशाया. मिति उत्पत्त्यवस्थायाम् । उभयोरिति प्रमाणाऽप्रमाणयोः । सोसदृश्यादिति समानभावात् । तन्निश्चये इति प्रामाण्याऽप्रामाण्यनिर्णये । इदमिति अनुमानम् । सापि वेति अथवा सर्वशून्यतापि । तस्या अपीति सर्वशून्यताया अपि । अयमिति तथागतः। तपस्वीति वराकः ।
६३ अथ
"धूमाधीवह्निविज्ञानं धूमज्ञानमधीस्तयोः ।
प्रत्यक्षानुपलम्माभ्यामिति पञ्चभिरन्वयः" ॥१॥ निर्णेष्यते । अनुपलम्भोऽपि प्रत्यक्षविशेष एवेति प्रत्यक्षमेव व्याप्तितात्पर्यपर्यालोचनचातुर्यवर्यम् , किं तर्कोपक्रमेणेति चेत् । ननु प्रत्यक्षं तावन्नियतधूमाग्निगोचरतया प्राक् प्रावृतत् । तद्यदि व्याप्तिरपि तावन्मात्रे एव स्यात्तदाऽनुमानमपि तत्रैव प्रवर्ततेति कुतस्त्यं धूमान्महीधरकन्धराऽधिकरणाशुशुक्षणिलक्षणम् ?
$ ४ तबलाद् बभूवान् विकल्पः सार्वत्रिकी व्याप्ति पर्याप्नोति निर्णेतुमिति चेत् । को नामैवं नामस्त, तर्कविकल्पस्योपलम्भानुपलम्भसम्भवत्वेन स्वीकारात् । किन्तु व्याप्तिप्रतिपत्तावयमेव प्रमाणं कक्षीकरणीयः । अथ तथाप्रवर्त्तमानोऽयं प्राक्प्रवृत्तप्रत्यक्षव्यापारमेवाभिमुखयतोति तदेव तत्र प्रमाणम् इति चेत् । तर्हि अनुमानमपि लिङ्गग्राहिप्रत्यक्षस्यैव व्यापारमामुखयतीति तदेव वैश्वानरवेदने प्रमाणम्, नानुमानम् इति किं न
१ मात्रैव मु।
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂ, ૭]
तर्कप्रामाण्यम् ।
स्यात् ? अथ कथमेवं वक्तुं शक्यम् ? लिङ्गप्रत्यक्षं हि लिङ्गगोचरमेव, अनुमानं तु साध्यगोचरम् इति कथं तत् तद्व्यापारमामुखयेत् ? तर्हि प्रत्यक्षं पुरोवर्त्तिस्वलक्षणेक्षणक्षुण्णमेव, तर्कविकल्पस्तु साध्यसाधनसामान्यावमर्पमनीषीति कथं सोऽपि तद् व्यापारमुद्दीपयेत् !
२३
ઙ્ગ બૌદ્ધ—કાર્ય કારણની અન્વયવ્યાપ્તિનુ' જ્ઞાન ઉપલભ-પ્રત્યક્ષ અને અનુપલભના પાંચકથી થાય છે, તે આ પ્રમાણે (૧) પહેલાં ધૃમનો અનુપલÆ. એટલે અગ્નિ અને ધૃમ ખન્નેથી રહિત છતાં દૃશ્ય ભૂતલાદિ પદામાં ધૂમાભા વસ્તુ” જ્ઞાન. ત્યાર ખાદ ક્રમે (ર) વદ્ધિવિજ્ઞાન અગ્નિનો ઉપલભ્ભ, (૩) ધૂમજ્ઞાન-ધૂમનો ઉપલમ્સ, (૪) અગ્નિનો અનુપલમ્ભ (૫ અને ધૂમને અનુપલભ્ભ
અહીં' અનુપલમ્ભ પણ પ્રત્યક્ષવિશેષ (પ્રત્યક્ષના ભેદરૂપ) જ છે, માટે પ્રત્યક્ષ જ વ્યાપ્તિજ્ઞાનના રહસ્યને વિચારવા સમથ છે. તે પછી તકને સ્વીકા રવાનું શું પ્રયેાજન છે ? અર્થાત્ આ રીતે પ્રત્યક્ષથી જ વ્યાપ્તિજ્ઞાન થઈ જાય છે, તે વ્યતિજ્ઞાનમાં તર્કની કોઈ જાતની ઉપયેાગિતા નથી
જૈન—પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ તે નિયત માગ્નિવિષયમાં પ્રવૃત્ત થયેલુ છે અને જો વ્યાપ્તિ પણ એટલાની જ હોય–અર્થાત્ નિયત ધૂમ અને અગ્નિની જ હોય તે અનુમાન પણ ત્યાં જ એટલે કે નિયત ધૂમ-અગ્નિમાં જ થશે. તે પછી પર્વતની કદરામાં રહેલ અગ્નિનું જ્ઞાન ધૂમથી કઈ રીતે થઈ શકશે ?
$૪ બૌદ્ધ—નિયતવિષયક પ્રત્યક્ષના મળથી ઉત્પન્ન થયેલ વિકલ્પ જ સર્વ દેશકાલની વ્યાસિના નિર્ણય કરવાને સમ છે.
જૈન—એવુ કાણુ નથી માનતું? અર્થાત્ અમારુ કથન પણ એ જ છે. એટલેકે-અમે એ પણ ઉપલમ્ભ (પ્રત્યક્ષ) અને અનુપલમ્સ(પ્રત્યક્ષવિશેષ થી ઉત્પન્ન થનાર તર્કરૂપ વિકલ્પ માનેલ છે. પણ સાથે સાથે અમરુ' એટલું જ કહેવુ' છે કે-વ્યાપ્તિજ્ઞાનમાં તા તે તરૂપ વિકલ્પને જ પ્રમાણુરૂપ માનવા જોઇએ.
બૌદ્ધ—પ્રત્યક્ષથી ઉત્પન્ન થએલ તરૂપ વિકલ્પ પૂર્વે થઈ ગયેલ પ્રત્યક્ષના વ્યાપારને જ અભિમુખ કરે છે-માટે પ્રત્યક્ષને જ વ્યાપ્તિજ્ઞાનમાં પ્રમાણ રૂપ માનવુ' જોઇએ, પણ તરૂપ વિકલ્પને નહિ.
જૈન-જો એમ હોય તે અનુમાન પણ લિંગ-હેતુથ્રાહી પ્રત્યક્ષના વ્યાપારને જ અભિમુખ કરતું હાવાથી ત્યાં-વૃદ્ધિવિજ્ઞાનમાં પણ પ્રત્યક્ષ જ પ્રમાણુ ખનશે પરંતુ અનુમાન નહિ થાય, એવું કેમ ન કહી શકાય ?
બૌદ્ધ—એમ કેમ કહેવાય ? કારણકે-લિંગગ્રાહી પ્રત્યક્ષ તે લિંગવિષયક જ હોય છે, અને અનુમાન તા સાવિષયક હોય છે, માટે અનુમાન લિંગગ્રાહી પ્રત્યક્ષના વ્યાપારને અભિમુખ કઈ રીતે કરી શકે ?
જૈન—તેા પછી પ્રત્યક્ષ પણ સન્મુખ રહેલ પેાતાના વિષયને જ જાણવામાં સમર્થ છે, અને તરૂપ વિકલ્પ તા-સાધ્યસાધનસામાન્યના-(સમસ્ત સાધ્યુ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ तर्कप्रामाण्यम् ।
[३. -७ સાધનના) જ્ઞાનમાં સમર્થ છે, માટે તે પણ પ્રત્યક્ષના વ્યાપારને કેમ ઉદીપન (अमिभुम) री श ?
(प०) अथ "धूमेत्यादि परवाक्यम् । प्रत्यक्षविशेप एवेत्यग्रे हेतोरिति शेपः । नन्विति सूरिः । नियतधूमाग्निगोचरतयेति महानसादिनियतदेशस्थितो धूमानी गोचरो यस्य स तथा तस्य भावस्तत्ता, तथा। तावन्मात्रे एवेति नियतधूमाग्निगोचरे एव। तत्रैवेति नियतदेशे एव । कुतस्त्यमित्यादी लक्षणमिति ज्ञानम्, तत्र प्रत्यक्ष(क्षा)प्रवृत्तरित्याशयः ।
तद्वलादिति प्रत्यक्षवलात् । निर्णेतुमिति काल्पनिकत्वाद्विकल्पस्य । को नामैवमित्यादि सूरिवाक्यम् । अयमेवेति तर्क एव । तथेति उपलम्भानुपलम्भसम्भवत्त्वेन । तदेवेति प्रत्यक्षम् । तत्रेति व्याप्तिप्रतिपत्तौ । तीत्यादिनाचार्यः प्रसङ्गमुत्पादयति । तदेवेति लिङ्गग्राहिप्रत्यक्षम् । अथ कथमित्यादि परवाक्यम् । तदिति अनुमानम् । तदव्यापारमिति लिङ्गप्रत्यक्षस्य व्यापारम् । तीत्यादि सूरिः । सोऽपीति तर्कः । तद्व्यापारमिति प्रत्यक्षव्यापारम् ।
___ (टि०) अथ "धूमाधीरित्यादि ॥ द्वौ उपलम्भौ, त्रयश्चानुपलम्भाः । उपलम्भः प्रत्यक्षमित्येकोर्थः । प्रत्यक्ष द्विमेदं वहिविज्ञानधूमज्ञान-लक्षणम् । अनुपलम्भस्त्रिभेदः । तथा च पूर्व धूमाधीः धूमेऽवुद्धि मादर्श देव । तयोरिति वह्नविज्ञानधूमज्ञानयोः अधीरनुपलब्धिरज्ञानमित्यर्थः । प्रत्यक्षं चानुपलम्भश्च प्रत्यक्षानुपलम्भी ताभ्याम् ॥ ननु प्रत्यक्षमित्यादि । * कार्यहेतो तावद् व्याप्तेः प्रतिपत्तिः प्रत्यक्षानुपलम्भपञ्चकाज्जायते । अग्निधूमव्यतिरिक्तेषु हि परिदृश्यमानेष्वपि भूतलादिपु प्रथमं धूमस्यानुपलम्भ एकः । तदनन्तरमग्नेरुपलम्भः, ततो धूमस्येत्युपलम्भद्वयम् । पश्चादग्नेरनुपलम्भोऽनन्तरं धूमस्यानुपलम्भ इति द्वावनुपलम्भौ । अनुपलम्भोपि प्रत्यक्षविशेष एव लक्षयितव्यः । इत्थं प्रत्यक्षानुपलम्भपञ्चकेनकस्यामपि व्यक्तौ कारणभावावगमो भवति 'अग्नेः कार्य धूमः' इति । यश्च यत्कार्यः स तेन नियतः । यदि तेन नियतो न स्यात् तदा तन्निरपेक्षत्वात् नित्यं सत्त्वमसत्त्वं वा तस्य स्यात् । ततश्चायमर्थः संपन्नः-यो यस्मादुत्पन्नः सकृदप्युपलब्धः स तस्मादेव नान्यस्मादिति प्रत्यक्षानुपलम्भपञ्चकात्कार्यहेतौ सार्वत्रिकाऽविनाभावप्रतीतिरुपजायते इति धूमाधीरित्यादेाख्या स्याद्वादरत्नाकरे* | तावन्मात्रे इति नियतधूमानिगोचर एव । तत्रैवेति नियतधूमाग्निगोचर एव । तद्वलादिति प्रत्यक्षवलात् । वभूवानिति संजात उत्पन्नः । सार्वत्रिकीमिति सर्वत्रभवां प्रत्यक्षाद्विकल्पो जायते विकल्पेन सार्वत्रिकीव्याप्तिर्निीयते । तर्कविकल्पस्येति तर्करूपो विकल्पस्तकविकल्पस्तस्य । अयमेवेति तर्कविकल्प एव । अथ तथेत्यादि ॥ अयमिति तर्कविकल्पः । तदेवेति प्रत्यक्षम् । तत्रेति व्याप्तिप्रतिप्रत्तौ । तदेवेति लिङ्गग्राहिप्रत्यक्षम् । कथं तदिति अनुमानम् । तद्व्यापारेति लिङ्गग्राहिप्रत्यक्षव्यापारम् । सोऽपोति तकविकल्पः । तद्व्यापारमिति प्रत्यक्षव्यापारम् ।।
६५ अथ सामान्यममान्यमेव, असत्त्वादिति कथं तत्र प्रवर्तमानस्तर्कः प्रमाणं स्याद् इति चेत् । अनुमानमपि कथं स्यात् ? तस्यापि सामान्यगोचरत्वाव्यभिचारात् “अन्यत् सामान्यलक्षणं सोऽनुमानस्य विषयः" [ न्यायबिन्दु १. १६, १७ ] इति धर्मकीर्त्तिना कीर्तनात् ।
* एतविहान्तर्गतोऽशो नास्ति ३३प्रतौ ।
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨, ૭]
तर्कप्रामाण्यम् । ६६ तत्त्वतोऽप्रमाणमेवैतद्, व्यवहारेणैवास्य प्रामाण्यात्, “सर्व एवायमनुमानानुमेयव्यवहारो वुद्धचारूढेन धर्मधर्मिन्यायेन" इति वचनादिति चेत् । तर्कोऽपि तथाऽस्तु । अथ नायं व्यवहारेणापि प्रमाणम्, सर्वथा वस्तुसंस्पर्शपराङ्मुखत्वात् इति चेन् । अनुमानमपि तथाऽस्तु | अवस्तुनिर्भासमपि परम्परया पदार्थप्रतिन्वधात् प्रमाणमनुमानमिति चेत्, किं न तोऽपि । अवस्तुत्वं च सामान्यस्याद्यापि केसरिकिशोरवक्त्रक्रोडदंष्ट्राङ्कुराकर्षायमाणमस्ति । सदृशपरिणामरूपस्यास्य प्रत्यक्षादिपरिच्छेचत्वात् इति तत्त्वत एवानुमानम्, तर्कश्च प्रमाणम् प्रत्यक्षवदिति पाषाणरेखा ॥७॥
હપ બૌદ્ધ–સામાન્ય તે અસત્ છે. માટે તે અમોને માન્ય નથી. તે સામાન્યમાં પ્રવર્તમાન તકે કઈ રીતે પ્રમાણરૂપ હોઈ શકે?
જૈન–તે પછી અનુમાન પણ કઈ રીતે પ્રમાણરૂપ થઈ શકશે? કારણકેઅનુમાન પણ સામાન્યને જ વિષય કરે છે, કારણકે- ધર્મકીતિએ કહ્યું છે કે“સ્વલક્ષણથી ભિન્ન છે, તે સામાન્ય છે, અને તે અનુમાનને વિષય છે.”
૬૬ બૌદ્ધ– તે બરાબર છે, પણ અનુમાન તાત્વિક રીતે તે અપ્રમાણે જ છે. માત્ર વ્યવહારથી જ તેનું પ્રામાણ્ય છે. કારણકે-કહ્યું છે કે “અનુમાન અને અનુમેયરૂપ આ સઘળો વ્યવહાર બુદ્ધિમાં આરૂઢ ધર્મ–ધર્મિના ન્યાયથી છે, પરંતુ વાસ્તવિક નથી.”
જેન–તે પછી તક પણ એ જ રીતે વ્યવહારથી પ્રમાણ થાય.
બૌદ્ધ-તર્ક તે વ્યવહારથી પણ પ્રમાણ નથી. કારણકે તે વસ્તુની સાથે સર્વથા સંબંધ રહિત છે.
જૈન–અનુમાન પણ વસ્તુ સાથે સંબંધ રહિત હોવાથી તે પણ વ્યવહારથી પ્રમાણ નહિ થાય.
બૌદ્ધ–જે કે અનુમાન અવસ્તુરૂપ સામાન્યનું બોધક છે, તે પણ તેને પરંપરાએ વરતુ સાથે સંબંધ હોવાથી તે પ્રમાણરૂપ છે.
જેન-–તે જ રીતે તક પણ પ્રમાણરૂપ કેમ નહિ થાય? વળી, સામાન્યમાં અવસ્તુતા સિદ્ધ કરવી એ તે કેસરી સિંહના બચ્ચાના મુખમાંથી દાઢ ખેંચવા જેવું છે. અર્થાત કેસરીસિંહના બચ્ચાની દાઢ કાઢવી એ સરલ નથી તેમ સામાન્યમાં અવડુત્વની સિદ્ધિ કરવી સરલ નથી. કારણકે સદૃશ પરિણામરૂષ સામાન્ય પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેથી સિદ્ધ છે. માટે પ્રત્યક્ષની જેમ અનુમાન અને તર્ક એ બને તાવિક પ્રમાણુરૂપ છે. આ પાષાણમાં કરેલી રેખા છે. અર્થાત કે ઈ પણ તેનું ખંડન કરવા સમર્થ નથી. ૭.
(प० । अथेत्यादि परः। तत्रेति सामान्ये । अन्यदिति स्वलक्षणादरम् । कीर्तनादिति न्यायविन्दौ तर्कशास्त्रे।
१ पदार्थे मु पु१
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६
अनुमानप्रकारनिरूपणम् ।
तत्वत इत्यादि परवाक्यम् । अस्येति अनुमानस्य । अथ नेत्यादि परवाक्यम् । अयमिति तर्कः । वस्त्विति स्वलक्षणस्याख्या । अनुमानमित्यादि सूरिः । अवस्वित्यादि परः । पदार्थप्रतिवन्धादिति स्वलक्षणपर्यवसानात् । अनुमानमिति भवद्रुच्या । तर्कश्च प्रमाणमिति अस्मद्रुच्या ७॥
टि०) तत्रेति सामान्ये । तस्यापीति अनुमानस्यापि । अन्यदिति वस्तु द्विधा स्वलक्षणलक्षण' सामान्यलक्षणं च। तत्र स्वलक्षणलक्षणं वस्तु प्रत्यक्षविषयः । अन्यत् सामान्यलक्षणमनुमानस्य विषयः । एतदिति अनुमानम् । अस्येति अनुमानस्य । तथेति व्यवहारेण प्रमाणं भवतु । अथ नायमिति तर्कः तथास्त्विति अप्रमाणं भवतु, सर्वथावस्तुसंस्पर्शपराङ्मुखत्वात् । अवस्तुनिर्भासमपीति सामान्यनिर्भासमपि । केसरिकिशोरेति यदस्मत्सदसि सामान्य निर्मूलमुन्मूलयितुमिच्छुस्त्वम् , तत् सिंह(ह) परिभूय तद्वक्त्रदंष्ट्रापकर्पणं चिकीर्षुः । तथा चोक्तम्
"आस्वादितद्विरदशोणितशोणशोभा सन्ध्यारुणामिव कलां शशलाञ्छनस्य । ज़म्भाविदारितमुखस्य मुखात् स्फुरन्ती
को हर्तुमिच्छति हरेः परिभूय दंष्ट्राम् ॥" अस्येति सामान्यस्य ॥७॥
अत्रोदाहरन्तियथा यावान कश्चिद् धूमः स सर्वो वही सत्येव भवतीति,
तस्मिन्नसत्यसौ न भवत्येव ॥ ८॥ अत्राद्यमुदाहरणमन्वयव्याप्तौ, द्वितीयं तु व्यतिरेकव्याप्तौ ॥८॥
“જે કે ઈ ધૂમ છે તે સર્વ અગ્નિ હેય તે જ હોય છે, તે ન હોય તે हात १ नथी.' ८. ___$1. सूत्रमा प्रथम दृष्टान्त म-१५०यासिनु छ, भने मी दृष्टान्त વ્યતિરેક વ્યાપ્તિનું છે. ૮,
अथानुमानस्य लक्षणार्थं तावत् प्रकारौ प्रकाशयन्ति
_अनुमानं द्विप्रकारं स्वार्थ परार्थं च ॥९॥ ६ १ नन्वनुमानस्याध्यक्षस्येव सामान्यलक्षणमनाख्यायैव कथमादित एव प्रकारकीर्तनमिति चेत् ? उच्यते । परमार्थतः स्वार्थस्यैवानुमानस्य भावात् । स्वार्थमेव ह्यनुमानं कारणे कार्योपचारात् परार्थं कथ्यते । यद्वक्यन्ति तत्रभवन्तः “पक्षहेतुवचनामकं परार्थमनुम नमुपचारात्" [ ३. २३ ] इति । नहि गोः, उपचरितगोत्वस्य च वाहीकम्यैकं लक्षणमस्ति । यत्पुनः स्वार्थेन तुल्यकक्षतयाऽस्योपादानम्, तद्वादे शास्त्रे चानेनैव व्यवहागत्, लोकेऽपि च प्रायेणास्योपयोगात् तद्वत् प्राधान्यख्यापनार्थम् । ..
१ स्वलक्षणं सामा-दे।
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
રૂ..]
अनुमानप्रकारनिरूपणम् । ६२ तत्र अनु हेतुग्रहणसंबन्धस्मरणयोः पश्चान्मीयते परिच्छिद्यतेऽर्थोऽनेनेत्यनुमानम् । स्वस्मै प्रमातुरात्मने इदम्, स्वस्य वार्थोऽनेनेति स्वार्थम् । स्वावबोधनिबन्धनमित्यर्थः । एवं परार्थमपि ।
અનુમાનના લક્ષણને જણાવવા માટે પ્રથમ તેના બે ભેદનું નિરૂપણ... અનુમાન બે પ્રકારે છે–સ્વાર્થનુમાન અને પરાર્થોનુમાન, ૯, .
ઉ૧ શંકા- પ્રત્યક્ષની જેમ અનુમાનનું સામાન્ય લક્ષણ જણાવ્યા સિવાય પ્રથમથી જ તેના ભેદ કેમ કહ્યા ?
સમાધાન–પરમાર્થથી-વાસ્તવિક રીતે તે સ્વાર્થીનુમાનરૂપ એક જ અનુમાન છે. પણ કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરીને સ્વાર્થનુમાનને જ પરાર્થનુમાન કહેવામાં આવે છે. એ પ્રમાણે સૂત્રકાર પિતે જ “Tહેતુવચનામે પ્રાથનુમાન મુ
(રૂ.૨૩) એ સૂત્રમાં કહેશે. ગૌ (બળદ) અને ઉપચારથી જેને ગૌ કહેવામાં આવે છે એવા વાહીક મજુર)નું એક જ લક્ષણ હેતું નથી. પણ સૂત્રમાં સ્વાર્થીનુમાનની તુલ્ય કક્ષાએ પરાર્થાનુમાન જે રીતે મૂકવામાં આવેલ છે તેનું કારણ એ છે કે-વાદમાં અને શાસ્ત્રમાં પણ પરાર્થનુમાનથી જ વ્યવહાર થાય છે, અને લોકમાં પણ પ્રાયઃ પરાર્થોનુમાનનો ઉપયોગ છે, એટલે પરાર્થીનુમાનની પણ સ્વાર્થોનુમાનની જેમ પ્રધાનતા જણાવવી.
$૨. ગ7 એટલે હેતુનું ગ્રહણ અને સંબંધનું સ્મરણ થયા પછી મીરેજેનાથી પદાર્થનું જ્ઞાન થાય તે અનુમાન છે. સ્વ અર્થે જે અનુમાન એટલે કે પ્રમાતાને પિતાને માટે જે અનુમાન અથવા સ્વ અર્થ જેથી સરે તેવું અનુમાન એટલે કે જેથી સ્વયં પ્રમાતાનું પ્રયોજન સિદ્ધ થાય તેવું અનુમાન તે સ્વાનુમાન છે. સારાંશ એ છે કે પ્રમાતાના પિતાના જ્ઞાનમાં જે કારણ હોય તે. પરાર્થોનુમાનની વ્યુત્પત્તિ પણ સ્વાર્થોનુમાનની જેમ સમજી લેવી.
(प.) यद् वक्ष्यन्तीति इहैव परिच्छेदे । अनुमानमुपचारादिति पक्षहेतुवचनस्य जडरूपतया मुख्यतः प्रामाण्यायोगे सत्युपचारादित्युक्तम् । कारणे कार्योपचारात्-प्रतिपाद्यगतं हि यत् ज्ञानं तस्य कारणं पक्षादिवचनम् । कार्ये कारणोपचाराद्वा-प्रतिपादकगतं हि यत् स्वार्थानु. मानं तस्य कार्य पक्षादिवचनमिति मर्म । न हि गोरित्यादि । अनोपदेशः-यदि हि प्रथममनुमानस्य सामान्यलक्षणं कथ्येत तदा द्वयोरप्यनुमानयोरेकमेव लक्ष्यं स्यात्, अस्ति च पृथक् । तद्वदिति स्वार्थानुमानवत् । तत्रेति उपप्रदर्शने ।
(टि) स्वार्थमेवेत्यादि ॥'कारणे इति वचनरूपापन्ने । कार्योपचारादिति कार्यस्य ज्ञानस्य उपचारात् । कारणे कार्योपचारात्-कोऽर्थः ? प्रतिपाद्यगनं यज्ज्ञानं तस्य कारणं पक्षादिवचनम्, कार्ये कारणोपचाराद्वा-प्रतिपादकगतं हि यत् स्वार्थानुमानं तस्य कार्य पक्षादिवचनमित्यर्थः । उपचारादिति पक्षहेतुवचनस्य जडरूपतया मुख्यतः प्रामाण्यायोगे सति उपचा
१ "प्रतिवन्धादिति स्वलक्षणपर्यवसानात् प्रमाणमिति योज्यं तस्यापि तथारूपत्वात् । परमार्थत इति । यदि हि अनुमानसामान्यलक्षणे कथ्यते तदा द्वयोरप्यनुमानयोरेकमेव लक्षणं स्यात् , अस्ति च पृथक् " इत्यधिकं देप्रती ।
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
अनुमानप्रामाण्यम् ।
[રૂ. ૬
रादित्युक्तम् । वाहीकस्येति भारवाहकस्य, भारवाहकत्वाद 'अयं गौः' इति केनाप्युक्तस्य । अस्येति परार्थस्यानुमानस्य । अनेनेति : वचनरूपापन्नेन परार्थेन । 'अस्यैवेति परार्थस्यैव ॥ तद्वदिति स्वार्थानुमानवत् ॥
।
$ ३ अत्र चार्वाकश्र्चयति – नानुमानं प्रमाणम्, गौणत्वात् । गौणं धनुमानम्, उपचरितपक्षा दिलक्षणत्वात् । तथाहि-
" ज्ञातव्ये पक्षधर्मत्वे पक्षो धर्म्यभिधीयते । व्याप्तिकाले भवेद्धर्मः साध्यसिद्धौ पुनर्द्वयम् " ॥ १ ॥ इति ।
अगौणं हि प्रमाणं प्रसिद्धम्, प्रत्यक्षवदिति ।
$ ४ तत्रायं वराकरचावार्कः स्वारूढां शाखां खण्डयन्नियतं भौतमनुकरोति । गौणत्वादिति हि साधनमभिदधानो ध्रुवं स्वीकृतवानेवायमनुमानं प्रमाणमिति कथं तदेव दलयेत् ? न च पक्षधर्मत्वं हेतुलक्षणमाचक्ष्महे येन तत्सिद्धये साध्यधर्मविशिष्टे धर्मिणि प्रसिद्धमपि पक्षत्वं धर्मिण्युपचरेम, अन्यथाऽनुपपत्त्येकलक्षणत्वाद्धेतोः । नापि व्याप्तिं पक्षेणैव ब्रूमहे, येन तत्सिद्धये धर्भे तदारोपयेमहि । साध्यधर्मेणैव तदभिधानात् ।
§રૂ. ચાર્વાક—અનુમાન પ્રમાણુરૂપ નથી, કારણ કે તે ગૌણુ છે. અનુમાન ગૌણુ જ છે, કારણ કે તેના પક્ષાદિ ઔપચારિક છે. તે આ પ્રમાણે-હેતુની પક્ષધર્માંતા જાણવી હોય ત્યારે ધર્મીને પક્ષ કહેવામાં આવે છે, અર્થાત્ હેતુનું લક્ષણ છે કે તે પક્ષના ધ હોવા જોઈ એ. આ પ્રસંગે પક્ષ શબ્દથી ધમી` સમજવાના છે, પણ ન્યાસિ પ્રસંગમાં પક્ષ એટલે ધમ છે. અર્થાત્ જ્યારે ન્યાસિનું ગ્રહણ કરવાનું હોય છે, ત્યારે પક્ષ શબ્દને અથ ધર્મ છે. જેમકે જ્યાં જ્યાં ધૂમાડા છે ત્યાં ત્યાં અગ્નિ છે એવી વ્યાસિ આપણે કરીએ છીએ ત્યારે પર્વતરૂપ ધમીના અગ્નિરૂપ ધ પક્ષ મનાચે છે પણ પતરૂપ ધમી નિહ અને વળી સાધ્યસિદ્ધિમાં તે ધમ અને ધી અન્ને પક્ષ શબ્દના વાચ્ય અને છે. અર્થાત્ ધૂમ હેતુથી માત્ર વૃદ્ધિ નહિ પણ પર્વત અને વહ્નિને સમુદાય સિદ્ધ થાય છે. આ પ્રકારે પક્ષ શબ્દને ત્રણેય પ્રસ`ગે જુદો જુદો અથ થાય છે. તેથી અનુમાન ગૌણ પ્રમાણુરૂપે સિદ્ધ થાય છે, અને પ્રમાણ તે પ્રત્યક્ષની જેમ અગૌણુ જ હાવું જોઈએ.
§૪ જૈન—આ ગરીબ બિચારા ચાર્વાક જે ડાળ ઉપર બેઠા છે તે જ ડાળને કાપનાર ભૂત(જડ)નું જ અનુકરણ કરી રહ્યો છે. કારણ કે તે ગૌણ છે' એવા હેતુનુ કથન કરીને તેણે અનુમાનને પ્રમાણરૂપે અવશ્ય સ્વીકાયુ" જ છે. તે તેનુ ખંડન કઈ રીતે કરી શકે ? વળી, હેતુ પક્ષના ધમ ાવા જોઈ એ એવુ' અમે માનતા પણ નથી. અમારે મતે સાધ્યધર્માંથી યુક્ત ધી જ પક્ષ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે તેથી હેતુને પક્ષના ધર્મ સિદ્ધ કરવા માટે કેવળ ધમી ને ઉપચારથી પક્ષ કહેવા संमतः पाठः । २ कथमेतदेव मुपु ।
१ अस्य- इति स्थाने टिप्पणकारेण अस्यैव इति
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
३. ९.] अनुमानप्रामाण्यम् ।
२९ પડતું નથી કારણ કે અમારે મતે તે હેતુનું લક્ષણ એકમાત્ર અન્યથાનુપપત્તિ છે. તેમ જ વ્યામિ સંબંધ પણ અમે પક્ષ સાથે કરતા નથી, આથી વ્યાપ્તિની સિદ્ધિ માટે અમારે ધમને પક્ષ કહેવું પડતું નથી. અમે તો હેતુની વ્યાપ્તિને સંબંધ સાધ્યધર્મ સાથે કહીએ છીએ.
(प०) उपचरितपक्षादिलक्षणत्वादिति उपकल्पितपक्षादिलक्षणत्वात् ।
पक्षधर्मत्वे इति हेतोः सत्के । धर्मीति पर्वतादिः । धर्म इति वह्निमत्त्वादिः । इहापि चेत् साध्यधर्मविशिष्टो धर्मी पक्ष उच्येत तदा यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्र चित्रभानोरिव धरित्रीधरस्याप्यनुवृत्तिः प्राप्नुयादिति गर्भार्थः । साध्यसिद्धौ पुनयमिति साध्यसिद्धौ पञ्चावयवप्रयोगावसरे पुनर्द्वयम् । कोऽर्थः ? साध्यधर्मविशिष्टो धर्मी पक्ष उच्यते ।
भौतमिति भूताविष्टम् । तदेवेति अनुमानमेव । उपचरेमेत्यतः पुरो वाक्यारम्मे अस्मन्मते इति गम्यम् । पक्षेणैवेति मुकुलितेनैव । येनेति कारणेन । तत्सिद्धये इति व्याप्तिसिद्धये । धर्मे इति वह्निमत्त्वादौ । तदिति पक्षत्वम् । आरोपयेमहीत्यस्य पुरः किन्त्विति शेषः । तदभिधानादिति व्याप्त्यभिधानादस्माकम् ।
ज्ञातव्ये इत्यादि । हेतुलक्षणे निश्चेतव्ये धर्मिमात्रे समुदायोपचारात् पक्षशब्दो वर्तते, मुख्यपक्षकदेशत्वं चान्न समुदायोपचारनिमित्तमिति । न च साध्यधर्मिणोऽन्यत्र न पक्षत्वप्रसंगः । तथा व्याप्तिग्रहणकाले धर्मी पक्षो न भवति । यतो दृष्टान्ते धर्मिणाऽव्याप्तो हेतुन सिद्धः, अत एव धर्माधर्मिसमुदायोऽपि व्याप्तिग्रहणकाले न पक्षो धर्ममात्र तु युक्तम् । धर्मेणैव दृष्टान्ते हेतुाप्तो यतः । साध्यप्रतीतिकालेऽपि धर्ममात्रं न पक्षोपि तु समुदायः, निराधारस्य धर्मस्याऽसिद्धेः । नापि धर्मिमात्रं पक्षो धर्मिणः पक्षत्वेन पक्षधर्मग्रहणकाल एव सिद्धत्वात् । ततः साध्यप्रतीतिकाळे धर्मधर्मिसमुदाय एव पक्षो युक्तः ।।
(टि०) येन तत्सिद्धये इत्यादि ॥ तत्सिद्धये इति पक्षधर्मत्वसिद्धये । धर्मिणीति केवल एव न साध्यधर्मविशिष्टे । तत्सिद्धये इति व्याप्तिसिद्धये । तदिति पक्षत्वम् । तदभिधानादिति व्याप्त्यभिधानात् ।
६५ नन्वानुमानिकप्रतीतौ धर्मविशिष्टो धर्मी, व्याप्तौ तु धर्मः साध्यमित्यभिधास्यत इत्येकत्र गौणमेव साध्यत्वमिति चेत् । मैवम् । उभयत्र मुख्यतल्लक्षणभावेन साध्यत्वस्य मुख्यत्वात् । तल्किमिह द्वयं साधनीयम् ? सत्यम् । नहि व्याप्तिरपि परस्य प्रतीता, ततस्तत्प्रतिपादनेन धर्मविशिष्टं धर्मिणमयं प्रत्यायनीय इत्यसिद्धं गौणत्वम् । अथ नोपादीयत एव तत्सिद्धौ कोऽपि हेतुस्तहि कथं अप्रमाणिका प्रामाणिकस्येष्टसिद्धिः स्यादिति नानुमानप्रामाण्यप्रतिषेधः साधीयस्तां दधाति ।
"नानुमानं प्रमेत्यत्र हेतुः स चेत् क्वानुमामानताबाधनं स्यात् तदा । नानुमानं प्रमेत्यत्र हेतुर्न चेत् क्वानुमामानतावाधनं स्यात्तदा ॥१॥” इति संग्रहश्लोकः
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
×
अनुमानप्रामाण्यम् ।
[૩.૨
૭પ ચાર્વાક આનુમાનિક પ્રતીતિમાં ધર્મવિશિષ્ટ ધી સાધ્ય છે અને વ્યાપ્તિમાં ધર્મ સય છે એમ (સૂત્ર ૩. ૨૦, ૧૮)સૂત્રકાર પેને જ કહેશે, એટલે ઉક્ત બન્નેમાંથી એક સ્થળે તા ‘સાધ્યત્વ’ ને ગૌણ માનવું જ પડશે
જૈન—એમ ન કહો કારણકે-ઉપરક્ત બન્ને સ્થળે સાધ્યતારૂપ મુખ્ય લક્ષણ એક જ હાવાથી તે મને મુખ્ય જ છે.
ચાર્વાક—તે શુ' અહીં વ્યાપ્તિ અને સાધ્યધમાં એ બન્ને સાધનીય છે ? જૈન—હા, એમ જ છે પરને વ્યાપ્તિ પણ પ્રસિદ્ધ નથી તેથી તેનુ પ્રતિ પાદન કરીને પછી ધર્મયુક્ત ધમી એને બતાવવા જાઈએ. માટે ગૌણુત્ર' હેતુ અસિદ્ધ છે.
ચાર્લીંક—અનુમાનના પ્રામાણ્યની સિદ્ધિ માટે અમે કેાઈ પણ હતુ નહિ
સ્વીકારીએ.
જૈન—તે। પ્રામાણિક પુરુષને પ્રમાણ વિના ઇષ્ટસિદ્ધિ કઈ રીતે થશે ? આ પ્રકારે અનુમાનના પ્રામાણ્યના નિષેધ સિદ્ધ થઈ શકતા નથી. “અનુમાન પ્રમા ણુરૂપ નથી એ સિદ્ધ કરવાને 'ગૌણુત્ર' હેતુ કહો તે અનુમાનને ખાધ કઈ રીતે થઈ શકશે ? અને જો અનુમાન પ્રમાણુરૂપ નથી એ સિદ્ધ કરવાને કાઈ હેતુ જ ન હોય તે પણ અનુમાનના ખાધ કઇ રીતે થઈ શકશે ?”
(१०) नन्वानुमानिकेत्यादि परवाक्यम् । अभिधास्यत इति भवद्भिरेव । तत् किमिह द्वयमिति धर्मो धर्मी च । प्रामाणिकस्येति भवतः ।
हेतुरिति गौणत्वम् । क्वानुमानतावाधनं स्यात् । तदेति गौणत्वहेतोरङ्गीकारात् ।
(टि०) एकत्रेति व्याप्तौ साध्यत्वं गौणमेवेति संवन्धः । उभयत्रेति आनुमानिकप्रती तौ व्याप्तौ : च । तल्लक्षणेति अप्रतीतमनीराकृतमभीप्सितं साध्यमिति साध्यलक्षणभावेन । द्वयमिति साध्यं व्याप्तिश्च । तत्प्रतिपादनेनेति व्याप्तिप्रतिपादनेन । अयमिति परः शिष्यादिश्चार्वाको वा । तत्सिद्धाविति अनुमानप्रामाण्यसिद्धौ विषयसप्तमी ।
६६ कथं वा प्रत्यक्षस्य प्रामाण्यनिर्णयः ? | यदि पुनरर्थक्रिया संवादात् तत्र तन्निर्णयस्तर्हि कथं नानुमानप्रामाण्यम् ? । प्रत्यपीपदामे च
“प्रत्यक्षेपि परोक्षलक्षणमतेर्येन प्रमारूपता ।
प्रत्यक्षेऽपि कथं भविष्यति मते तस्य प्रमारूपता ||१||" इति ॥९॥
કુć વળી, પ્રત્યક્ષના પ્રામાણ્યના નિર્ણય પણ કઈ રીતે થશે ? ચાર્વાક—અથ ક્રિયાના સવાદથી પ્રત્યક્ષમાં પ્રામણ્યને નિર્ણય થાય છે.
જૈન તા તે જ રીતે અનુમાનનુ પ્રામાણ્ય પણ કેમ સિદ્ધ નહિ થાય ? અમે કહ્યું પણ છે કે
“જેણે પરાક્ષ-અનુમાનની પ્રમાણુતાનુ ખ’ડન કર્યુ છે તેને મતે પ્રત્યક્ષમાં પણ પ્રમાણુતા કઈ રીતે સિદ્ધ થશે ?” ત્
૧ °પદ્દામવ-વૃત્તિ પષ્નિાપઃ ।
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
३. ११]
स्वार्थानुमानस्वरूपम् । (प.) कथं वेत्यादिगो अनुमानप्रामाण्यं विनेति गम्यम्। तत्रेति प्रत्यक्षे प्रत्यपीप'दामैवेति वयमेव प्रतिपादितवन्तः । प्रत्यक्षेपीति प्रतिक्षिप्ता । परोपलक्षणमतेरिति अनुमानादेः । येनेति नास्तिकेन । प्रत्यक्षेऽपीत्यादि अनुमानपूर्वकत्वात् प्रत्यक्षस्य ॥९॥
(टि.) यदि पुनरित्यादि । तत्रेति प्रत्यक्षे । तन्निर्णय इति प्रामाण्यनिर्णयः॥ नानुमानेति अनुमानं प्रमाणम्, अर्थक्रियासंवादादिति हेतुः । प्रत्यपीपदामेति वयं स्तुती कृतवन्तः काव्यार्द्धमेतत् । प्रत्यक्षेपीति प्रतिक्षिप्ता । परोक्षेति परोक्षरूपस्य ज्ञानस्य । येनेति चार्वाकेण.। तस्येति लोकायतस्य ॥९॥
तत्र स्वार्थ व्यवस्थापयन्ति
तत्र हेतुग्रहणसंवन्धस्मरणकारणकं साध्यविज्ञानं स्वार्थम् ॥१०॥ ६१ हिनोत्यन्त वितणिजर्थत्वाद् गमयति परोक्षमर्थमिति हेतुः, अनन्तरमेव निर्देक्ष्यमाणलक्षणस्तस्य ग्रहणं च प्रमाणेन निर्णयः, संवन्धस्मरणं च यथैव संबन्धो व्याप्तिनामा प्राक् तर्केणाऽतर्कि, तथैव परामर्शस्ते कारणं यस्य तत्तथा । साध्यस्याख्यास्यमानस्य विशिष्टं संशयादिशून्यत्वेन ज्ञानं स्वार्थमनुमानं मन्तव्यम् ॥१०॥
સ્વાર્થોનુમાનનું નિરૂપણ–
હેતુનું જ્ઞાન અને અવિનાભાવ સંબંધનું સ્મરણ એ કારણેથી ઉત્પન્ન थनार ने साध्यनुज्ञान, त स्वार्थानुमान छ. १०.
११ हिनोति-मामा २० प्रत्यय' 'णिज्' ने। मथ मन्तगत समજવાને છે તેથી જણાવે છે એવો અર્થ થાય છે. એટલે કે પરોક્ષ પદાથને જે જણાવે તે હેતુ છે. તેનું લક્ષણ હવે પછી તરત જ કરવામાં આવશે. એ હેતનું ગ્રહણ એટલે પ્રમાણથી નિર્ણય અને સંબંધનું સ્મરણ-જે પ્રકારે વ્યામિનામનો સંબંધ પહેલાં તક પ્રમાણથી જાર્યો હતો તે જ પ્રકારે તેને પરામર્શ અર્થાત હેતુનું ગ્રહણ અને સંબંધનું સ્મરણ તે બે જેનાં કારણે છે તેવું. સાધ્ય, જેનું લક્ષણ આગળ કરવામાં આવશે, તેનું વિશિષ્ટ એટલે સંશયાદિરહિત જ્ઞાન-તે स्वार्थानुमान छे. १०.
(प.) तत्रेति तत्र तयोर्द्वयोर्मध्ये । अतर्कीति कथितः ॥१०॥ हेतुस्वरूपं निरूपयन्ति---
निश्चितान्यथानुपपत्त्येकलक्षणो हेतुः ॥११॥ ६१ अन्यथा साध्यं विना, अनुपपत्तिरेव, न मनागप्युपपत्तिः । प्रयत्नानन्तरीयकत्वे साध्ये विपक्षकदेशवृत्तेरनित्यत्वस्यापि गमकत्वापत्तेः । ततो निश्चिता निर्णीताऽन्यथानुयपत्तिरेवैका लक्षणं यस्य स तादृशो हेतुज्ञेयः । अन्यथाऽनुपपत्तिश्चात्र हेतुप्रक्रमात साध्यधर्मेणैव साधू ग्राह्या । तेन तदितरार्थाऽन्यथाऽनुपपन्नैः प्रत्यक्षादिज्ञान तिव्याप्तिः ॥११॥
१. अत्र मूले पदाम च - इति पाठः ।
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिलक्षणादिकदर्थनम् । तत्रैवेति नित्यत्वे एव । तत्रेति विपक्षे । लक्षणत्रयपञ्चकसद्भावादिति लक्षणत्रयं सौगतमते, लक्षणपञ्चकं यौगमते ॥१२॥
(टि.) त्रीणि पक्षेत्यादि । तेनेति योगेन। तल्लक्षणत्वेनेति हेतुलक्षणत्वेन । अतद्धर्म इति न पक्षधर्मः । शब्ढेऽनित्ये साध्ये चाक्षुपत्वात्-अयं हेतुः पक्षधर्मो न भवेत् । तत इति सपक्षात् शब्दं विहाय श्रावणत्वस्यापरस्य सपक्षस्याभावात् । तत्रैवेति शब्दनित्याचे । तत्रैति विपक्ष पयस्वति प्रदेशे । प्रत्यक्षेति नन्वनुमानेन यदि वाधा तदा प्रकरणसमः स्यात् । तद्वंदेवेति जलवदेव । ताभ्यामिति प्रत्यक्षागमाभ्याम् । न चायमिति योगसौगताभिप्रायः । निरपाय इति दुःखरहितो न ॥१२॥ एतदुपपादयन्ति
तस्य हेत्वाभासस्यापि संभवात् ॥१३॥ ६१ अनेन अतिव्याप्ति प्रागुक्तलक्षणस्याऽऽचख्युः । स श्यामः तत्पुत्रत्वात् प्रेक्ष्यमाणेतरतत्पुत्रवदित्यत्र समग्रतल्लक्षणवीक्षणेऽपि हेतुत्वाभावात् ।
६२ अत्र विपक्षे असत्त्वं निश्चितं नास्ति, न हि श्यामत्वासत्त्वे तत्पुत्रत्वेन अवश्यं निवर्तनीयमित्यत्र प्रमाणमस्तीति सौगतः । स एवं निश्चितान्यथानुपपत्तिमेव शब्दान्तरोपदेशेन शठः शरणीकरोतीति सैव भगवती लक्षणत्वेनास्तु ।
मेनु समर्थन. १२ ते
तिने त्यालासमा ५ सम 2. १३. ૬૧ આથી ઉક્ત બૌદ્ધ તથા યૌગ(નૈયાયિક)ના લક્ષણમાં અતિવ્યાપ્તિ જણાવી. તે આ પ્રમાણે—તે શ્યામ છે, તપુત્ર હોવાથી. એટલેકે તેને–મિત્રાને પુત્ર હોવાથી, જેવા કે તેના બીજા પુત્રો છે. આ હેતુમાં બૌદ્ધ અને નિયાચિક કથિત લક્ષણે સંપૂર્ણ હોવા છતાં તે હેતુ નથી.
$૨ બૌદ્ધ–ઉક્ત હેતુમાં ત્રિક્ષલણ નથી કારણકે તેને વિપક્ષમાં અભાવ નિશ્ચિત નથી. તે એટલા માટે કે “શ્યામત્વ ન હોય તે તત્યુત્રત્વ પણ ન હોય આ વ્યાપ્તિની સિદ્ધિમાં કઈ પ્રમાણ નથી આથી તે હેત્વાભાસ જ છે.
જેન–આ પ્રમાણે કહીને શઠ એવા તમે બીજા શબ્દોથી હેતુના લક્ષણ તરીકે નિશ્ચિતાન્યાનુપપત્તિનું જ શરણ સ્વીકાર્યું છે. માટે તે જ ભગવતી નિશ્ચિતાન્યથાનુપપત્તિ એક માત્ર હેતુનું લક્ષણ રહે.
(प.) अत्र विपक्षे इत्यादि परः । सागत इति सौगतो वदति । (टि०) अनेनातिव्याप्तिमित्यादि ॥ प्रागुक्तेति पूर्व यौग-ताथागताभ्यां प्रतिपादितस्य हेतोलक्षणत्रयस्य लक्षणपञ्चकस्य च । तल्लक्षणेति हेतुलक्षणविलोकनेपि। सैवेति निश्चितान्यथानुपपत्तिः ।
६३ यौगस्तु गर्जति-अनौपाधिकस्सम्बन्धो व्याप्तिः । न चायं तत्पुत्रत्वेऽस्ति । शाकाद्याहारपरिणामाद्युपधिनिबन्धनत्वात् । साधनाऽव्यापकः साध्येन समव्याप्तिकः किलोपाधिरभिधीयते । तथा चात्र शाकाद्याहारपरिणाम इति उपाधिसभावात् न तत्पुत्रत्वे
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂ. ૬]
पक्षधर्मत्व निराकरणम् ।
३५
विपक्षासत्त्वसम्भव इति । सोऽपि न निश्चितान्यथानुपपत्तेरतिः रेक्तमुक्तवानिति सबैकाऽस्तु। नहि अनौपाधिकसम्बन्धे सति किञ्चिदवशिष्यते, यदपोहाय शेषलक्षणप्रणयनमक्षूणं स्यात् ।
६४ पक्षाभावे रसवतीधूमोऽपि पर्वते सप्तार्चिषं गमयेत् इत्यभिदधानो बौद्धो न बुद्धिमान् । यतः पक्षधर्मत्व (वा) भावेऽपि किं नैष तत्र तं गमयेत् ? ननु कौतुकमेतत् । ननु कथं हि नाम पक्षधर्मतापगमे रसवतीधर्मः सन् धूमो महीधकन्धराधिकरणं धनञ्जयं ज्ञापयतु इति चेत् । एवं तर्हि जलचन्द्रोsपि नभश्चन्द्र मा जिज्ञपतु, जलचन्द्रस्य - जलधर्मत्वात् । अथ जलनभश्चन्द्रान्तरालवर्त्तिनस्तावतो देशस्यैकस्य धर्मित्वेन जलचन्द्रस्य तद्धर्मत्वनिश्चयात् कुतो न तज्ज्ञापकत्वमिति चेद् । एवं तर्हि रसवतीपर्वतान्तरालवर्तिवसुन्धरा प्रदेशस्य धर्मित्वमस्तु । तथा च महानसधूमस्यापि पर्वतधर्मता निर्णयात् जलचन्द्रवत् कथं न तत्र तद्गमकत्वं स्यात् ? | पक्षधर्मता खलभयत्रापि निमित्तम् । ततो यथाऽसौ स्वसमीपदेशे धूमस्य धूमध्वजं गमयतोऽम्लानतनुरास्ते, तथा व्यवहितदेशेऽपि पर्वतादौ तदवस्थैव । अन्यथा जलचन्द्रेऽपि नासौ स्याद् देशव्यवधानात् । । સ્થાવું,
ડુ૩ યૌગ—અમારી ગર્જના છે કે ઉપાધિ રહિત જે સબધ તે વ્યાપ્તિ કહેવાય છે. અને તે તત્પુત્રત્વ હેતુમાં તે શાકાદિ આહારના પરિણામાદિરૂપ ઉપાધિ લાગેલી છે. સાધન(હેતુ)ના અવ્યાપક અને સાધ્યને સમવ્યાપ્તિવાળા પદાર્થ ઉપાધિ કહેવાય છે. અહીં પણ શાકાદિ આહારના પરિણામ આવે જ છે. એટલે ઉપાધિ હોવાથી તત્પુત્રત્વમાં વિપક્ષાસત્ત્વ લક્ષણના સભવ નથી, માટે પૂર્વોક્ત હેતુલક્ષણમાં અતિવ્યાપ્તિ નથી.
જૈન--ઉપર મુજબ જોરશેારથી કથન કરીને તમે પણ નિશ્ચિતાન્યથાનુપપત્તિ' થી-ભિન્ન કેાઈ લક્ષણ કહેતા નથી, તા પછી તે જ એક લક્ષણ રહેા. કારણ કે– સબંધને અનૌપાધિક માનવામાં આવે તે એવું કઈ બાકી નથી રહેતુ કે જેના નિરાકરણ માટે અન્ય લક્ષણ કરવું પડે
$૪ બૌદ્ધ—પક્ષધરૂપ હેતુલક્ષણ જે માનવામાં ન આવે તે એટલે કે હેતુને પક્ષના ધમ માનવામાં ન આવે તે રસેાડાને ધૂમ પણ પતમાં અગ્નિને ખાધક થઈ જશે.
જૈન—તમારુ' આ કથન તમારી બુદ્ધિમત્તાને સૂચવતું નથી, કારણકે અમે પૂછીએ છીએ કે-હેતુને પક્ષના ધર્મ માનવામાં ન આવે તે પણ તે પક્ષમાં વિદ્ધના શા માટે એધક ન થાય ?
બૌદ્ધ.ખરેખર તમારા આ પ્રશ્ન કૌતુક જેવા છે, કારણકે-રસોડાના મ એ પક્ષરૂપ પર્વતના ધમ ન હોવાથી પર્વતમાં કેવી રીતે વિના એક અને એ તમે જ કહાને ?
૧ °ધર્મતોવ સુ। પુ૧ | પુર | ૨ તદ્ પ મુકે
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
हेतुस्वरूपम् ।
[३. १२हेतु सक्षा -- નિશ્ચિત એવી અન્યથાનુપપત્તિ એ એક જ હેતુનું લક્ષણ છે. ૧૧.
$૧ અન્યથા-સાધ્યવિના, અનુપપત્તિ-અઘટના અર્થાત્ સાધ્ય વિના અંશતઃ પણ ઉપપત્તિ ન હોવી જોઈએ. અન્યથા અંશતઃ ઉપપત્તિવાળે વિપક્ષેકદેશવૃત્તિ
અનિત્યત્વ એ હેતુ પ્રયત્નાનન્તરીયકત્વને સાધક બની જશે. એટલે કે-શબ્દ પ્રયત્નાન તરીક-પ્રયત્નજન્ય છે, કારણ કે તે અનિત્ય છે. આ હેતુની યદ્યપિ સાધ્યભાવવાળા આકાશમાં વૃત્તિ નથી છતાં પણ સાધ્યાભાવવાળા વિદ્યદાદિ પદાર્થમાં વૃત્તિ છે જ, અર્થાત તે અંશતઃ સાધ્ય વિના ઉપપન્ન છે. પણ હેતુમાં અન્યથાનુપત્તિ તે સર્વથા હોવી જોઈએ. આ જ વસ્તુને સૂચવવા નિશ્ચિત એવું વિશેષણ આપ્યું છે અને તેથી “નિશ્ચિતાન્યાનુપપત્તિ” એ જ માત્ર હેતુનું લક્ષણ સમજવાનું છે. અહીં હેતુનું પ્રકરણ હોવાથી અન્યથાનુપતિ સાધ્ય ધર્મના સંબંધે જ જાણવી. તેથી કરીને સાધ્યધર્મથી ભિન્ન ઘટાદિ પદાર્થ સંબંધી અન્યથાનુપપત્તિવાળાં પ્રત્યક્ષાદિજ્ઞાનમાં હેતુલક્ષણની અતિવ્યામિ નથી. અર્થાત્ ઘડા વિના ઘટનું પ્રત્યક્ષજ્ઞાન થતું જ નથી. છતાં ઘટનું અસ્તિત્વ પ્રત્યક્ષજ્ઞાનને હેતુ બનાવી અનુમાનથી સિદ્ધ કરાતું નથી, કારણ કે તે સાધ્યેતર છે. એટલે કે પ્રત્યક્ષજ્ઞાન પિતાના વિષચ વિના અનુપપન્ન હોઈ અન્યથાનુપપન્ન છે છતાં પિતાના વિષયમાં તે હેતુ ન કહેવાય ૧૧.
(प०) ततो निश्चितेत्यादिना तत्त्वमाह । तदितरार्थान्यथानुपपन्नैरिति साध्यादितरे येऽर्था घटादयस्तैरित्यादिसमासः । प्रत्यक्षादिज्ञान तिव्याप्तिरिति तेषामपि अन्यथानुपपत्तिमात्रेण हेतुत्वं न ॥११॥
(टि०) प्रयत्नानन्तरीयेत्यादि । प्रयत्नश्चेतनावतो व्यापारः । विपक्षकदेशेति अप्रयस्नानन्तरीयमाकाशविद्युदादि । विद्युदादौ वर्ततेऽनित्यत्वं नाकाशादौ । विद्युदादौ अनित्यत्वं विद्यते परं प्रयत्नानन्तरीयकत्वं नास्ति इति अनित्यत्वादिति हेतुरगमकः । यदि मनागपि उपपत्तिरछीक्रियते तदा.गतिः इति योगः । तदितरो घटादिरर्थः पदार्थसार्थः तत्र निश्चलैः । साध्यादितरे येऽर्था घटादयः, तेषामप्यन्यथानुपपत्तिमात्रेण हेतुत्वं न ॥११॥ एतद्वयवच्छेद्य दर्शयन्ति--
न तु त्रिलक्षणकादिः ॥१२॥ ६१ त्रीणि पक्षधर्मत्व-सपक्षसत्त्व-विपक्षासत्त्वानि लक्षणानि यस्य सौगतसम्मतस्य हेतोः । आदिशब्दाद् योगसङ्गीतपञ्चलक्षणकहेत्ववरोधः । तेनाऽबाधितविषयत्वाऽसत्प्रतिपक्षत्वयोरपि तल्लक्षणत्वेने कथनात् । तथाहि-वह्निमत्त्वे साध्ये धूमवत्वं पक्षस्य पर्वतस्य धर्मः, न शब्दे चाक्षुषत्ववदतद्धर्मः । सपक्षे पाकस्थाने सन्, न तु प्राभाकरेण शब्दनित्यत्वे साध्ये श्रावणत्ववत् ततो व्यावृत्तम् । विपक्षे पयस्वति प्रदेशेऽसन् , न तु तत्रैव साध्ये प्रमेयत्ववत् तत्र वर्तमानम् । अबाधित विषयम् , प्रत्यक्षागमाभ्यां अबाध्यमानसाध्य. खाद, न तु मनुष्णस्तेजोऽवयवो द्रव्यत्वाजलवत, विप्रेण सुरा पेया द्रवत्वात् तद्वदेवेतिवत्
१ णत्वक मु।
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂ. ૨૨]
त्रिलक्षणादिकदर्थनम्। ताभ्यां बाधितविषयम् । असत्प्रतिपक्षम्-साध्यविपरीतार्थोपस्थापकानुमानरहितम्, न पुनर्नित्यः शब्दोऽनित्यधर्मानुपलब्धेरित्यनुमानमिव सत्प्रतिपक्षम्, इति लक्षणत्रयपञ्चकसद्भावाद् गमकम् । तत एतादृक्षलक्षणलक्षितमेवाक्षूणं लिङ्गम्-इति सौगत-योगयोरभिप्रायः । न चायं निरपायः ॥१२॥
હેતુલક્ષણના વ્યવછેદ્યનું નિરૂપણ – પરંતુ હેતુ ત્રણ આદિ લક્ષણવાળે નથી. ૧૨.
પક્ષધર્મવ, સપક્ષસત્ત્વ અને વિપક્ષાસત્ત્વ લક્ષણવાળ હેતુ બૌદ્ધો માને છે, અને દિ શબ્દથી અબાધિતવિષયત્વ તથા અસત્મતિપક્ષત્વ એ બે મળીને પાંચ લક્ષણવાળો હેતુ યૌગે (નૈયાચિકે) માને છે. એ બને હેતુલક્ષણેને આથી વિરોધ થાય છે. તેઓ આ પ્રમાણે માને છે
૧ ક્ષત્તિ –વદ્ધિમત્વ સાધ્ય હોય ત્યારે ધૂમ એ પર્વતરૂપ પક્ષને ધર્મ છે, પણ શબ્દરૂપ પક્ષમાં ચાક્ષુષવની જેમ તે પક્ષને અધર્મ નથી.
૨. સાક્ષસવ ધૂમરૂપ હેતુ પાકશાલારૂપ સપક્ષ (દષ્ટાનત)માં વિદ્યમાન હોય, પણ પ્રાભાકરે (મીમાંસકે) શબ્દમાં નિત્યત્વ સિદ્ધ કરવાને કહેલ- શ્રાવણત્વ હેતુની જેમ પક્ષથી વ્યાવૃત્ત-સપક્ષમ અવિદ્યમાન ન હોય અર્થાત સપક્ષમાં હેતુનો અભાવ ન હોય.
૩. વિપક્ષારવ-ધૂમરૂપ હેતુને જલાશયરૂપ વિપક્ષમાં અભાવ હોય પણ અગ્નિને સિદ્ધ કરવાને કહેલ પ્રમેયત્વ હેતની જેમ વિપક્ષમાં સભાવ ન હોય. - ૪. અવધિવિપ-પ્રત્યક્ષ અને આગમ પ્રમાણથી સાધ્ય અબાધિત હોય તો તે હેતનું અબાધિતવિષચત્વ છે પરંતુ અગ્નિ ઠડે છે, દ્રવ્ય હેવાથી, જલની જેમ આમાં સાધ્ય પ્રત્યક્ષથી બાધિત છે અને બ્રાહ્મણે સુરા પીવી જોઈએ, દ્રવ છે માટે, પાણીની જેમ–આમાં સાધ્ય આગમથી બાધિત છે. માટે દ્રવ્યત્વ અને દ્રવત્વ એ બને હેતુ બાધિતવિષય છે. હેતુ તે અબાધિતવિષય હોવું જોઈએ.
૫. અબ્રતિપક્ષવ સાધ્યથી વિપરીત અર્થ અર્થાત્ સાધ્યાભાવને સિદ્ધ કરનાર અનુમાનથી રહિત હેતુ હોય પરંતુ શબ્દ નિત્ય છે, અનિત્ય ધર્મોનું જ્ઞાન થતું ન હોવાથી. આ અનુમાનની સાથે જ તેનું વિધી–શબ્દ અનિત્ય છે, નિત્યધર્મોનું જ્ઞાન થતું ન હોવાથી. આ અનુમાન છે. આ પ્રકારે હેતુ સ...તિપક્ષ-વિરુદ્ધઅનુમાનવાળો ન હોય.
આ રીતે હેતુ બૌદ્ધના મતે ત્રણ લક્ષણવાળે, અને તૈયાયિકના મતે પાંચ લક્ષણવાળે હોવાથી હેતુ ગમક છે. માટે આવા લક્ષણોવાળો હેતુ નિર્દોષ છે. આ સીંગત અને નૈયાયિક, યૌગને અભિપ્રાય છે. પણ તે નિર્દોષ નથી ૧૨.
(प०) तल्लक्षणत्वेनेति हेतुलक्षणत्वेन । शन्दे इति शब्देऽनित्ये साध्ये । अतद्धर्म इति न शब्दस्य धर्मः । ततो व्यावृत्तमिति ततः सपक्षाघ्यावृत्तम् सपक्षोऽपि नास्तीति भावः ।
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
पक्षधर्मत्वनिराकरणम् ।
३. १३જેન–જે એમ જ હોય, અર્થાત હતુ પક્ષને ધર્મ હોય તો જ બોધક બને એ નિયમ હોય તે જલચંદ્ર પણ નભચંદ્રને જ્ઞાપક નહિ બની શકે. કારણ કે જલચંદ્ર એ જલને ધર્મ છે, પરંતુ નભને ધર્મ નથી તેથી પક્ષધર્મતાનો અભાવ ત્યાં પણ છે. એટલે તે ગમક ન બની શકે, પણ બને તે છે. તેથી પક્ષધર્મતા એ હેતુનું આવશ્યક લક્ષણ નથી.
બૌદ્ધ–જલચંદ્ર અને નભચંદ્રને મદભાગવતી સમગ્ર પ્રદેશ એક ધમી. રૂપ હોવાથી જલચંદ્ર પણ તેને ધર્મ છે એ નિશ્ચય છે જ. તે જલચંદ્ર નભચંદ્રને બોધક કેમ નહિ થાય ?
જૈનતે તે જ પ્રકારે રસોડા અને પર્વતને મધ્યભાગવત્તી સમગ્ર પૃથ્વી પ્રદેશ પણ એક ધમ થાય અને તે રીતે રસોડાને ધૂમ પણ પર્વતના ધર્મરૂપે નિશ્ચિત થશે. તે તે રસોડાનો ધૂમ પણ પર્વતમાં અગ્નિનું અનુમાન કેમ નહિ. કરાવે ? કારણકે બને સ્થળે (રસોડાના ધૂમમાં અને જલચંદ્રમાં) પક્ષધર્મતારૂપ નિમિત્ત તે છે. અને તે પક્ષધમતારૂપ નિમિત્ત, જેમ અગ્નિની સમીપે રહેલ ધૂમ અગ્નિને જણાવે તેમાં તત્પર છે, તેમ વ્યવહિત દેશમાં પણ તે અગ્નિને જણાવે એમાં તત્પર છે જ. અન્યથા જલચંદ્રની પક્ષમતા પણ ગમકતાનું નિમિત્ત નહિ બને. કારણકે-ત્યાં પણ દેશનું વ્યવધાન તે છે જ.
(५०) अयमिति सम्बन्धो अनौपाधिकः । शाकाद्याहारे इत्यादि गद्ये शाकाद्याहारो गर्भावस्थात्मकः । साध्येनेति श्यामत्वेन । तथा चानेति साधनाव्यापकः साध्येन समव्याप्तिकच । न तत्पुत्रत्वे विपक्षासत्त्वसम्भवः इति यौगो वक्ति। सोऽपीति यौगः।।
पक्षधर्मत्वाभावे इत्यादि सूरिवाक्यम् । एप इति रसवतीधूमः । तत्रेति पर्वते । तमिति सप्ताचिषं, गमयेदिति वक्ष्यमाणयुक्त्या । ननु कौतुकमित्यादि परः । एवं तर्हि इत्यादि सूरिः । जलधर्मत्वादिति नभःस्थितचन्द्रज्ञापनं न युक्तमिति भावः । अथ जलेत्यादि बौद्धः । एवं तर्हि रसवतीत्यादि सूरिः। तत्रेति पर्वते । तद्गमकत्वमिति वह्निगमकत्वम् । असा. विति पक्षधर्मता । स्वसमीपदेशे महानसादौ । स्वसमीपदेशेऽम्लानं तनुरास्ते इति योगः।
(टि.) न चायमिति संवन्धः । साधनेति यो यस्तत्पुत्रः स स शाकाद्याहारपरिणामवान् । सर्वत्र उपाधिः साध्यं क्रियते । अग्रे ततो हेतुहेतुः क्रियते । यथा च स श्यामः शाकाद्याहारपरिणामे सति तत्पुत्रत्वात् । सोपीति नैयायिकः । सवैकेति निश्चितान्यथानुपपत्तिः ।
पक्षधर्मत्वेत्यादि ॥ सप्ताचिपमिति अग्निं ज्ञापयेत् । एप इति धूमः । तत्रेति. पर्वते। तमिति सप्ताचिपम् । तद्धर्मत्वेति। जलचन्द्रनभ चन्द्रान्तरालवर्तितावत्प्रदेशधर्मत्वनिर्णयात् । तज्ज्ञापकत्वमिति नभश्चन्द्रावगमकम् । तत्रेति पर्वतनितम्बे । तद्गमकत्वमिति वैवानरज्ञापकत्वं भवेत् । उभयत्रापीति रसवती धूमे जलचन्द्रे च । असाविति पक्षधर्माता । तदवस्थैवेति अम्लानतनुरास्ते केनापि प्रकारेणाऽनिराकृतेत्यर्थः । अन्यथेति यदि सा पक्षधर्माता व्यवहितदेशत्वान्न स्फुटा प्रतिभासते तदा । असाविति पक्षधर्मता।
६५ अथ नेयमेवात्र गमकत्वाङ्गम्, किन्तु कार्यकारणभावोऽपि । कार्य च किमपि कीदृशम् । तदिह कृपीटजन्मा स्वसमीपप्रदेशमेव धूमकार्यमर्जेयितुमधीशानः; नभश्चन्द्रस्तु
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७
[३. १३
सपक्षसत्त्वलक्षणनिराकरणम् । व्यवहितदेशमपीति न महानसधूमो महीधरकन्धराकोणचारिणमाशुशुक्षणिं गमयतीति चेत् । नन्वेवं धूमस्तदेशेनैव पावकेनान्यथानुपपन्नः, नीरचन्द्रमाः पुनरतदेशेनाऽपि नभश्चन्द्रेण, इत्यन्यथाऽनुपपत्तिनिर्णयमात्रसद्भावादेव साध्यसिद्धेः संभवात् किं नाम जलाकाशमृगाङ्कमण्डलान्तरालार्धमित्वकल्पनाकदर्थनमात्रनिमित्तेन पक्षधर्मतावर्णनेन ? । योगस्याप्येवमेव च पक्षधर्मत्वानुपयोगो दर्शनीयः ।।
ઉપ બૌદ્ધ–જલચંદ્રમાં માત્ર પક્ષધર્મતા જ ગમકતાનું કારણ નથી પરંતુ કાર્યકારણભાવ પણ છે. વળી, કાર્ય પણ કેઈક કેવું હોય છે ને કેઈક કેવું હોય છે, તેથી અહીં અગ્નિ સ્વસમીપ પ્રદેશમાં જ ધૂમરૂપ કાર્યને ઉત્પન્ન કરવાને સમર્થ છે, પરંતુ આકાશચંદ્ર તો દૂરદેશવતી જલચંદ્રરૂપ કાર્યને ઉત્પન્ન કરવાને સમર્થ છે. આથી રડાને ધૂમ પર્વતના એક ખૂણામાં રહેલ વ્યવહિત અગ્નિને બેધક બનતું નથી.
જન–આ પ્રકારે તે ધૂમ સ્વદેશમાં રહેલા અગ્નિ સાથે અને જલચંદ્ર દૂરદેશવતી આકાશચંદ્ર સાથે અનુપપગ્ન સંબંધ ધરાવે છે. એટલે કે રસડામાં અગ્નિ વિના ધૂમ નથી અને જલમાં ચંદ્ર આકાશના ચંદ્ર વિના નથી. म. अरे 'अन्यथानुपपत्ति'ना निण्य मात्रथी र साध्य सिद्ध थनय छे. तो જલચંદ્ર અને આકાશચંદ્રના મધ્યવતી એક પ્રદેશને ધમી તરીકે ક૫વાના કષ્ટમાં કારણભૂત પક્ષધર્મતાના વર્ણનનું શું પ્રજન છે ? અર્થાત્ કંઈ પણ પ્રયોજન નથી. ચૌગને પણ આ જ પ્રમાણે હેતુમાં પક્ષધર્માતાને અનુપગ सावी !.
(प०) अथ नेयमित्यादि ताथागतः। स्वसमीपप्रदेशमेवेति निकटोऽवस्थानप्रदेशो यस्येति विग्रहः । अधीशान इति समर्थः । सोऽपि धूमः स्वसमीपप्रदेशमेव वह्नि गमयितुं समर्थ इति भावः। व्यवहितदेशमपीति तत्र तादृक् कार्यम् । इतीति अतः कारणात् । नन्वेवमित्यादि सूरिः । नभश्चन्द्रेणेति नभश्चन्द्रेण सहान्यथानुपपन्नः ।
(टि.) इयमेवेति पक्षधर्मतैव । अत्रेति पावकानुमाने । तद्देशेनेति रसवत्यादिदेशस्थेनैव वह्निना । नीरचन्द्रमा इति जलचन्द्रः । अतद्देशेनापीति जलप्रदेशव्यतिरिक्तेनापि किंतु गगनप्रतिष्ठेन ।
६६ सपक्षसत्त्वमप्यनौपयिकम्, सत्त्वादेरगमकत्वापत्तेः । यस्तु पक्षाद् बहिष्कृत्य किमपि कुटादिकं दृष्टान्तयति तस्यापूर्वः पाण्डित्यप्रकारः कुटस्यापि पटादिवद् विवादास्पदत्वेन पक्षाद् बहिष्करणाऽनुपपत्तेः । तथा च कथमयं निदर्शनतयोपदर्येत ? प्रमाणान्तरात्तत्रैव क्षणिकत्वं प्राक् प्रसाध्य निदर्शनतयोपादानमिति चेद् । ननु तत्रापि कः सपक्षीकरिष्यते ? यदि क्षणिकत्वप्रसाधनपूर्व पदार्थान्तरमेव, तदा दुर्वारमनवस्थाकदर्थनम् । अन्यथा तु न सपक्षः कश्चित् । यत एव च प्रमाणात् क्षणिकत्वनिष्टङ्कनं कुटे प्रकटयते तत एव पटादिपदार्थान्तरेष्वपि प्रकटयताम्, किमपरप्रमाणोपन्यासालीकप्रागल्भीप्रकाशनेन ।
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८
सपक्षसत्त्वलक्षणनिराकरणम् ।
[३. १३8 वाहीमासे ४९स 'सपक्षसत्त्व'३५ हेतुसक्षा ५५] पायथी सिद्ध થતું નથી. કારણ કે હેતુનું આવું લક્ષણ કરવાથી વસવારિ હેતુઓમાં અગમકતાની આપત્તિ આવશે, અર્થાત્ તે હેતુઓ સાધ્યસાધક થઈ શકશે નહિ. વળી જે ઘટાદિ કઈ પણ પદાર્થને પક્ષમાંથી પૃથક કરીને તેને દૃષ્ટાન્ત કહે છે, सात तेम ४१ 'सत्त्वादि'३५ हेतुनी सपक्षवृत्तिनी स्थापना ४२ छ, तेनुपांडित्य તે કેઈ અપૂર્વ છે. કારણ કે પટાદિની જેમ ઘટ પણ વિવાદાસ્પદ હોવાથી પક્ષથી પૃથફ થઈ શકે તેમ નથી. તે પછી ઘટને દષ્ટાન્ત તરીકે કઈ રીતે કહી શકાય?
બૌદ્ધ–ઘટમાં અન્ય અનુમાન પ્રમાણથી પ્રથમ ક્ષણિકત્વ સિદ્ધ કરીને પછી દૃષ્ટાન્ત તરીકે તેનું ગ્રહણ કરેલ છે.
જૈન–પરંતુ તે અનુમાનમાં પણ કેને સપક્ષ કરશે ? જે બીજા કઈ પણ પદાર્થમાં ક્ષણિકત્વની સિદ્ધિ કરીને તેને દષ્ટાન્ત બનાવશે તે અનવસ્થારૂપ પીડા રોકવી મુશ્કેલ થશે. અન્યથા એટલે કે દૃષ્ટાન્ત વિના જ જે ઘટમાં क्षता सिद्ध ४२।। तो 'सपक्ष' वा वस्तु १ नहि २९. मने जी જે પ્રમાણથી ઘટમાં ક્ષણિકને સિદ્ધ કરો છો, તે જ પ્રમાણથી પટાદિરૂપ બીજા પદાર્થોમાં પણ ક્ષણિકત્વને સિદ્ધ કરી લે, અને તે પછી એક જ ક્ષણિકતાને ‘સિદ્ધ કરવા માટે જુદા જુદા પ્રમાણને પ્રયાગ કરી છેટી બડાઈ હાંકવાથી શું
(प०) निदर्शनतयेति दृष्टान्ततया । तत्रापीति कुटादिसाधनेऽपि । अन्यथा विति कुटादिकं न दृष्टान्तयति चेत् । तत एवेति तस्मादेव प्रमाणात् । किमपरप्रमाणेति गये अपरप्रमाणं सत्त्वानुमानम् ।
(टि०) अनौपयिकमिति न उपायसाध्यम्-केनाप्युपायेन न सिद्ध्यतीत्यर्थः ॥ सत्त्वा. देरिति क्षणिकत्वसाधनाय सौगतप्रयुक्तस्य हेतोः। सर्व क्षणिकं सत्त्वादित्यभिदधानेन तथागतेन सर्व जगतीवस्तु पक्षतयोपाददे । अतस्तद्वयतिरिक्तस्य कस्यापि.सपक्षस्याभावात् । -तथा चेति विवादास्पदत्वे सति । अयमिति कुटादिः। निदर्शनतयेति दृष्टान्तत्वेन । तत्रैवेति घटादावेवः। घटादावपि क्षणिकत्वं प्रसाध्य . सपक्षीकरणादनवस्था । ननु तत्रापीति घटस्य.क्षणिकत्वसाधने । यदि क्षणिकत्वेति क्षणिकत्वस्य प्रसाधनं पूर्व यस्य पदार्थान्तरस्य शकटादेः सम्मत-शकटादावपि क्षणिकत्वं प्रसाध्य सपक्षीकरणादनवस्था । अन्यथेति क्षणिकत्वाऽप्रसाधने । अस्मत्संमतेन सर्वस्य नित्यानित्यस्यैव भावात् सपक्षाभावः । तत एवेति प्रत्यक्षादिप्रमाणत एव ।
६७ यस्तु'साध्यधर्मवान् सपक्षः' इति सपक्षं लक्षयित्वा पक्षमेव सपक्षमाचक्षीत-'साध्यधर्मवत्तया हि सपक्षत्वम्, साध्यत्वेनेष्टतया तु पक्षत्वम्; न च विरोधः, चास्तवस्य सपक्षत्वस्येच्छाव्यवस्थितेन पक्षत्वेन निराकर्तुमशक्यत्वात्' इति स महात्मा निश्चितं निविण्णः, सत्त्वादेः क्षणिकत्वाद्यनुमाने सपक्षसत्त्वावसायवेलायामेव साध्यधर्मस्यावबोधेनानुमानानर्थक्यात् । पक्षो हि साध्यधर्मवत्तया सपक्षश्चेत् निश्चिक्ये, हेतोश्च तत्र सत्त्वम्, तदा किं नाम पश्चाद्धेतुना साधनीयम् !
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
TRI]
निश्चितान्यथानुपपत्तिस्थापनम् ।
$ ८ किञ्च । एवमनेन सैपक्ष लक्षयता "साध्यधर्मसामान्येनः समानोऽर्थः सपक्षः" इति दिग्नागस्य,
"अनुमेयेऽथ तत्तुल्ये सद्भावो नास्तिताऽसति "
इति धर्मश्च वचो निश्चितं वञ्चितमेव स्यात् ।
$ ९ यौगश्च केवलान्वयव्यतिरेकमनुमानमनुमन्यमानः कथं पञ्चलक्षणतां लिङ्गस्य संवाहयेत् ? इति निश्चितान्यथानुपपत्तिरेवैकं लिंङ्गलक्षणमक्षूणम् ।
"
तत्त्वमेतदेव प्रपञ्चः पुनरयमिति चेत्, तर्हि सौगतेनाबाधितविषयत्वमसत्प्रतिपक्षत्यम्, ज्ञातत्वं च योगेन च ज्ञातत्वं लक्षणमाख्यानीयम् । अथ विपक्षान्निथि. तव्यावृत्तिमात्रेणावाधितविषयत्वमसत्प्रतिपक्षत्वं च ज्ञापक हेत्वधिकारात् ज्ञातत्वं च लब्धमेवेति चेत्, तर्हि गमकं हेत्वधिकारादशेषमपि लब्धमेवेति किं शेषेणापि प्रपञ्चे - નેતિ ॥૨૨॥
89 મૌદ્ધ-સપક્ષનું લક્ષણૢ આવુ કરીએ-જે સાધ્યધમ વાળા હોય તે સપક્ષ. આ રીતે પક્ષ એ જ સપક્ષ થયા. પરંતુ સાધ્યધમ જેમાં હોય તે સપક્ષ, અને એ જ ધર્મોને સાધ્યરૂપે સ્વીકારીએ તે તે પક્ષ. આ રીતે સપક્ષ માનવામાં કાંઈ વિરાધ નથી. કારણ કે વસ્તુતઃ તે સપક્ષ છતાં તેને આપણે આપણી ઈચ્છાથી જો પક્ષ કહીએ તે તેથી તેની સપક્ષતાનું નિરાકરણ થઈ જતું નથી.
જૈન—આ પ્રમાણે સપક્ષતાના ખુલાસા કરનાર આ મહાત્મા ખરેખર નિવે દને પામેલ છે. સત્ત્વ હેતુથી ક્ષણિકત્વસાધક અનુમાનમાં જ્યારે સપક્ષસત્ત્વને નિય કરવાના પ્રંસગ આવે છે, ત્યારે જ સાધ્યધર્મનું જ્ઞાન એટલે કે ક્ષણિકતાની સિદ્ધિ થઈ જ જાય છે, તેા પછી અનુમાન કરવું નિરથ ક જ થઈ પડશે. કારણ કે તમે પક્ષ એ જ સાધ્યધમ વાળા હાવાથી સપક્ષ છે એવા નિશ્ચય કયો છે; અને હેતુનુ ત્યાં સત્ત્વ પણ નિશ્ચિત કર્યું" છે. તે આ પછી કઈ વસ્તુ ખાકી રહી જાય છે, જેની સિદ્ધિ હતુથી થશે ?
§૮ વળી સપક્ષનુ આવું લક્ષણુ કરીને સાધ્યધમ સામાન્યને કારણે જે પક્ષ સમાન હોય તે સપક્ષ’ દિગ્માગના આ વચનની તથા અનુમૈય અને તનુશ્યમાં સદ્ભાવ અને વિપક્ષમાં અસદ્દભાવ” એ ધમકીર્તિના વચનની વચના જ કરી છે.
ફુલ તે જ રીતે કેવલાન્વયી અને કેવલવ્યતિરેકી અનુમાનને માનનાર યૌગ (ભૈય યિક) હેતુમાં પાંચ લક્ષણેાના નિર્વાહ કઈ રીતે કરી શકશે ? માટે નિશ્ચિંતાચવાનુંપત્તિ' એ એક જ હેતુનુ' નિર્દોષ લક્ષણ છે, એ સિદ્ધ થયુ.
શકા—પરમાથથી હેતુનુ' લક્ષણ તા આ એક જ છે, પરંતુ ત્રણ કે પાંચ લક્ષણ એ તા એને જ વિસ્તાર છે.
સમાધાન—એમ માનીએ તે-ખૌદ્ધે અાધિતવિષય, અસત્પ્રતિપક્ષત્વ અને જ્ઞાતત્વ એ ત્રણ તથા નૈયાયિકે જ્ઞાતત્વ લક્ષણનું પણુ કથન કરવું જોઇએ.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
साध्यस्वरूपम् ।
[३. १४श-विपक्षमा निश्चयपू मला छ मेम उवामाथी अबाधितविपयत्व अने. असत्प्रतिपक्षत्व, मने मे ज्ञा५४ सय छे. २मा पातथी ज्ञातत्व प्राप्त થઈ ગયેલ જ છે.
સમાધાન–જે એમ હોય તે-હેતુ ગમક છે, એટલું કહેવાથી તમારા કહેલાં સઘળાં લક્ષણ પણ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે જ, તે ફરીથી એ લક્ષણો કહેવાની શી આવશ્યકતા છે ? અર્થાત કંઈ આવશ્યકતા નથી. ૧૩,
(प०) यस्त्विति भवत्पक्षीयः। पक्षमेवेति तस्यापि ह्येतदेव लक्षणम्। आचक्षीतेत्यस्मात् पुरः 'कथयति चेत्थम्' इति गम्यम् । न च विरोध इति को भावः ? साध्यधर्मवत्तया सपक्षत्वं साध्यत्वेनेष्टतया पक्षत्वम् । वास्तवस्येति सहजसिद्धस्य । वास्तवत्वं च साध्यधर्मवत्तया । इच्छाव्यवस्थितेनेति साधयितुमिष्टतया। अशक्यत्वादित्यस्य पुरः 'प्रवदति' इत्युचितत्वाद् गम्यम्। स महात्मेति उपहासवचनम् । सत्वादेरिति पुरः 'कथम्' इति गम्यम् । साध्यधर्मस्येति क्षणिकत्वस्य । अवबोधेनेति पक्षसपक्षयोरक्यात् सपक्षे यदा साध्यधर्मावबोधो जातस्तदा पक्षेऽपि । अनुमानानर्थक्यादिति सपक्षे सत्त्वं निश्चित्यैव हि हेतुः प्रयोज्यः । अत्र च पक्षसपक्षयोरैक्यं त्वया कृतम् । ततः सपक्षसत्त्वनिश्चये एव साध्यधर्मनिश्चयान्निरर्थकमनुमानमित्यर्थः । एतदेव स्पष्टयति-पक्षो हीत्यादिना। तोरिति सत्त्वात् ।
___ एवमिति अनया रीत्या । अनेनेति पूर्वोक्तवादिना । सपक्ष लक्षयतेति पक्ष एवेति ज्ञेयम् । दिग्नागस्येति न्यायप्रवेशकसूत्रकर्तुः । तत्तुल्ये इति सपक्षे। असतीति विपक्षे ।
तत्त्वमेतदेवेत्यादिना योगसौगतोक्तिः। ज्ञातत्वं चेति प्रतीतत्वं च। ज्ञापकहेत्वधिकारादिति कारकहेतुस्तु प्रमाणे नोपयुज्यते ॥१३॥
(टि.) यस्त्विति अर्चटश्चर्चचतुरः । विरोध इति पक्षसपक्षयोः । वास्तवस्येति मुख्यस्य । साध्यधर्मस्येति 'पक्ष एव सपक्षः' इत्यङ्गीक्रियमाणे क्षणिकत्वस्य पूर्वमेव सिद्धत्वादन्यथा सपक्ष एव न स्यात् । अतो वैयर्थ्य प्रागपि पक्षसपक्षसिद्धेः । पक्षो हीति पक्ष एव सपक्षो निश्चितो यदि तत्र पक्षे सत्त्वं च हेतोनिर्णीतम् ।
एवमिति साध्यधर्मवान् सपक्ष इति प्रकारेण ।। __ अनेनेति दुर्घटार्चटमतानुयायिना धीमतान्तेवासिना। साध्यधर्मेति अनित्यत्वादिना। दिग्नागस्येति न्यायप्रवेशकसूत्रकारस्य । अनुमेये इति पक्षे । तत्तुल्ये इति पक्षसमाने सपक्षे इत्यर्थः । सद्भाव इति हेतोरिति शेषः । ननु साध्यधर्मवान् सपक्षः । असतीति विपक्षे । निश्चितान्यथेत्यादि ।
अयमिति पञ्चलक्षणः ।
तहि सौगतेनेति बौद्धेन त्रिलक्षणहेत्वङ्गीकारात् । शेषलक्षणत्रयम्-द्वयं नैयायिक प्रतिपन्नं तृतीयं ज्ञातत्वं चाङ्गीकरणीयम्। नैयायिकेन तु पञ्चलक्षणसाधनस्वीकारात्, षष्ठं ज्ञात. त्वलक्षणमाश्रयितव्यं षल्लक्षणत्वाद्धेतोः । अशेषमपीति पञ्चलक्षणत्वमपि ॥१३॥
साध्यविज्ञानमित्युक्तमिति साध्यमभिदधति
अप्रतीतमनिराकृतमभीप्सितं साध्यम् ॥१४॥
६१. अप्रतीतमनिश्चितम्, अनिराकृतं प्रत्यक्षाद्यबाधितम् , अभीप्सितं साध्यत्वेनेष्टम् ॥१४॥ १ नेन पक्षं मु।
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂ.૨૮]
साध्यनिरूपणम् । સાધ્યવિજ્ઞાન એમ ૧૦ મા સૂત્રમાં કહેલ છે. માટે સાધ્યલક્ષણનું નિરૂપણું– અપ્રતીત, અનિરાકૃત અને અભીતિ હેય તે સાધ્ય છે. ૧૪. “
$1. અપ્રતીત એટલે અનિશ્ચિત, અનિરાકૃત એટલે પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેથી અબાધિત અને અભીસિત એટલે સાધ્ય તરીકે ઈષ્ટ સમજવું. ૧૪.
अप्रतीतत्वं समर्थयन्तेशङ्कितविपरीतानध्यवसितवस्तूनां साध्यताप्रतिपत्त्यर्थमप्रतीतवचनम्॥१५॥
१. एवंविधमेव हि साध्यम्, अन्यथा साधनवैफल्यात् ॥१५॥ સાધ્યના અપ્રતીત વિશેષણનું સમર્થન–
જેમને વિષે શંકા, વિપર્યય અને અનધ્યવસાય હેય એ સાથે બને છે, તે જણાવવા માટે “અપ્રતીત એમ કહેવામાં આવ્યું છે. ૧૫.
હ૧ આવા લક્ષણથી યુક્ત જ “સાધ્ય હોય છે. અન્યથા હોય તે તેની સિદ્ધિ કરવી એ વ્યર્થ બની જાય છે. ૧૫.
अनिराकृतत्वं सफलयन्तिप्रत्यक्षादिविरुद्धस्य साध्यत्वं मा प्रसज्यतामित्यनिराकृतग्रहणम् ॥१६॥ ६१. प्रत्यक्षादिविरुद्धस्य धनञ्जयादौ शैत्यादेः ॥१६॥ સાધ્યના અનિરાકૃત વિશેષણની સફલતા
પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણથી બાધિત પદાર્થ સાધ્ય થઈ ન જાય, તે માટે “અનિ. રાકૃત' એ વિશેષણનું ગ્રહણ કરેલ છે. ૧૬.
હૃ૧ અગ્નિ આદિમાં શૈત્ય આદિની સિદ્ધિ કરવી એ પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાશુથી વિરુદ્ધ-બાધિત છે. ૧૬
अभीप्सितत्वं व्यञ्जयन्तिअनभिमतस्यासाध्यत्वप्रतिपत्तयेऽभीप्सितपदोपादानम् ॥१७॥ ६१. अनभिमतस्य साधयितुमनिष्टस्य ॥१७॥ સાધ્યના “અભીસિત પદની સાર્થકતા–
જે પદાર્થ સાધવાને-સિદ્ધ કરવાને અનભિમત હોય તે પદાર્થ સાધ્ય બનતે નથી એ જણાવવા માટે અભીસિત વિશેષણ ગ્રહણ કરેલ છે. ૧૭.
અનભિમત એટલે સાધવાને અનિષ્ટ. ૧૭. साध्यत्वं सूत्रत्रयेण विषयविभागेन सङ्गिरन्तेव्याप्तिग्रहणसमयाऽपेक्षया साध्यं धर्म एवान्यथा तदनुपपत्तेः ॥१८॥ ६१ धर्मो वह्निमत्त्वादिः, तस्या व्याप्तेरनुपपत्तेः ॥१८॥ વિષયને વિભાગ કરી ત્રણ સૂત્ર દ્વારા સાધ્યનું નિયમન કરી બતાવે–
વ્યાપ્તિ ગ્રહણ કરવાના સમયે ધર્મ જ સાધ્ય હોય છે, અન્ય પ્રકારે વ્યાપ્તિ ઘટી શકતી નથી. ૧૮.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
साध्यनिरूपणम् ।
[ ३. १९
F૧ ધમાઁ એટલે હિમાદિ, તદનુપપત્તિ એટલે વ્યાપ્તિની અનુપપત્તિ, ૧૮. (१०) व्याप्तिग्रहणेति सूत्रे धर्म एवेति न तु धर्गी ॥१८॥
एतदेव भावयन्ति -
न हि यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्र चित्रभानोरिव धरित्रीधरस्याप्यनुवृत्तिरस्ति ||१९||
व्यक्तमेतत् ॥ १९॥
ઉપરાષ્ઠત સૂત્રનુ* વિશેષ સ્પષ્ટીકરણુ
જ્યાં જ્યાં ધૂમ હોય ત્યાં ત્યાં અગ્નિની જેમ પર્યંતની પણ અનુવૃત્તિ
नथी. १८.
આ સૂત્રને અથ સ્પષ્ટ જ છે. તે આ પ્રમાણે ત્યાં ત્યાં ધૃમ છે ત્યાં ત્યાં પર્વત અગ્નિવાળા છે-આ પ્રમાણે વ્યાપ્તિ બનતી નથી. ૧૯. आनुमानिकप्रतिपच्त्यवसरापेक्षया तु पक्षाऽपरपर्यायस्तद्विशिष्टः प्रसिद्ध धर्मी ||२०||
९१. आनुमानिकी प्रतिपत्तिरनुमानोद्भवा प्रमितिः, तद्विशिष्टो व्याप्तिकालापेक्षया साध्यत्वाभिमतेन धर्मेण विशिष्टः ॥ २० ॥
આનુમાનિક પ્રતિપત્તિ સમયે તા તેથી યુકત ધમી સાધ્ય છે. તેનું બીજું નામ પક્ષ છે. ૨૦
૭૧ આનુમાનિક પ્રતિપત્તિ એટલે અનુમાનજન્ય પ્રમિતિ. તેથી યુક્ત એટલે વ્યાપ્તિકાલની અપેક્ષાએ સાધ્ય તરીકે જે ધમ ઈષ્ટ હૈાય તેથી ચુક્ત > धर्मी ते साध्य छे. २०.
प्रसिद्ध धर्मीत्युक्तम् । अथ यतोऽस्य प्रसिद्धिस्तदभिदधति
धर्मिणः प्रसिद्धिः कचिद्विकल्पतः कुत्रचित्ममाणतः कापि विकल्पप्रमाणाभ्याम् ||२१|
९१. विकल्पोऽध्यवसायमात्रम् ॥२१॥
ધમી પ્રસિદ્ધ છે એમ કહેલ છે. તે-ધમીની પ્રસિદ્ધિ શાથી થાય છે, તેનું નિરૂપણ—
ધમીની પ્રસિદ્ધિ કાંઇક વિકલ્પથી, કાંઈક પ્રમાણથી, તો કાંઈક વળી વિકલ્પ અને પ્રમાણ બન્નેથી થાય છે. ૨૧.
$૧ માત્ર અધ્યવસાય તે વિકલ્પ છે. ૨૧.
अथात्र क्रमेणोदाहरन्ति -
यथा समस्ति समस्त वस्तुवेदी, क्षितिधरकन्धरेयं धूमध्वजवती, ध्वनिः परिणतिमान् ॥२२॥
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ३. २२]
विकल्पसिद्धर्मिनिरूपणम् ।
४३ १. अत्राघोदाहरणे धर्मिणो विकल्पेन सिद्धिः । न हि हेतुप्रयोगात् पूर्व विकल्प विहाय विश्ववित् कुतोऽपि प्रासिध्यत् । द्वितीये प्रमाणेन प्रत्यक्षादिना, क्षितिधरकन्धरायास्तदानी संवेदनात् । तृतीये तुभाभ्याम् । न हि श्रूयमाणादन्येषां देशकालस्वभावव्यवहितध्वनीनां ग्राहक किञ्चित् तदानीं प्रमाण प्रवर्तत इति विकल्पादेव तेषां सिद्धिः ।
भथी हार
સમસ્ત વસ્તુને જાણનાર (સર્વજ્ઞ) છે, પર્વતની ટોચ અગ્નિવાળી છે, શબ્દ પરિણતિવાળે (અનિત્ય) છે. ૨૨
હુલ અહીં પહેલા ઉદાહરણમાં ધર્મની સિદ્ધિ વિકલ્પથી છે. કારણ કે હેતુને પ્રયાગ કર્યા પહેલાં વિકલ્પ વિના બીજા કોઈ પ્રમાણથી સર્વજ્ઞરૂપધમી સિદ્ધ નથી. બીજું ઉદાહરણ પ્રમાણસિદ્ધધમીનું જાણવું. કારણ કે પર્વતની ટેચરૂપ ધમી તે વખતે પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણથી સિદ્ધ છે. જ્યારે ત્રીજું ઉદાહરણ તે વિકલ્પ અને પ્રમાણુ બનેથી સિદ્ધ થયેલા ધમીનું જાણવું. વર્તમાન કાળે સાંભળવામાં આવતા શબ્દ સિવાયના દેશ કાળ કે સ્વભાવથી વ્યવધાનવાળા શબ્દોનું ગ્રાહક કઈ પણ પ્રમાણે તે વખતે નથી તેથી તેવા શબ્દની સિદ્ધિ વિકલ૫થી જ છે. અર્થાત અહીં શબ્દથી ત્રણેકાળના અને સર્વ દેશના શબ્દ - અભિપ્રેત છે. તેથી શબ્દરૂપ ધમી અંશતઃ વિ૫થી અને અંશતઃ પ્રમાણથી सिद्ध छे. ____ (प०) अत्राद्योदाहरणे इत्यादि गद्ये, कुतोऽपीति प्रमाणात् । अन्येषामिति एतावता श्रयमाणो ध्वनिः प्रमाणसिद्धोऽन्ये विकल्पसिद्धाः ।। (टि०) तृतीये तूभाभ्यामित्यादि ॥ तेषामिति ध्वनीनाम् ।
६२ ननु नास्ति विकल्पसिद्धो धर्मी, तन्मात्रेण सिद्धेः कस्याप्यसंभवात् । अन्यथाऽहंप्रथमिकया प्रमाणपर्येषणप्रयासः परीक्षकाणामकक्षीकरणीय एव भवेत् । प्रमाणमूलतायां पुनरेतस्य प्रमाणसिद्धप्रकारेणैव गतार्थत्वादिति । सोऽयं स्वयं विकल्पसिद्धं धर्मिणमाचक्षाणः परोक्तं प्रत्याचक्षाणश्च नियतमुत्स्वप्नायते । यदि हि विकल्पसिद्धो धर्मी नास्त्येव, तदा 'नास्ति विकल्पसिद्धो धर्मी, तन्मात्रेण सिद्धेः कस्याप्यसंभवात्' इत्यत्र कथं तमेवावोचथाः ! परोपगमादयमस्त्येवेति चेत् ।
"यदि परोपगमः प्रमितिस्तदा कथमयं प्रतिषेधविधिर्भवेत् ।
अथ तथा न तदापि बतोच्यतां कथमयं प्रतिषेधविधिर्भवेत्" ॥१॥ तस्मात् प्रमाणात् पृथग्भूतादपि विकल्पादस्ति काचित्तथाविधा सिद्धिः यामनाश्रयता तार्किकेण न क्षेमेणासितुं शक्यत इति ॥२२॥
હર શંકા વિકલ્પ માત્રથી કેઈની પણ સિદ્ધિ થતી નથી. માટે વિકલ્પ સિદ્ધ ધમી છે જ નહિ, જે કદાચ વિકલ્પથી પણ પદાર્થની સિદ્ધિ માનવામાં
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિપરિત માનસન્ !
[૨. ૨૨આવે તે–અમે પ્રથમ પ્રામાણિક થઈ એ અર્થાત્ અમે પ્રમાણને પ્રથમ જાણી લઈએ એ જે પરીક્ષક પુરુષને પ્રયત્ન છે તે વ્યર્થ થઈ જશે. અને જો વિક૫ને પ્રમાણમૂલક કહે તે ધમી પ્રમાણસિદ્ધ થશે. એટલે કે–પ્રમાણુસિદ્ધ ' ધમીના પ્રકારથી જ ગતાર્થ હોઈ અન્ય પ્રકાર અનાવશ્યક છે.
' સમાધાન–આવું કથન કરનાર પોતે જ વિકલ્પસિદ્ધ ધર્મ સ્વીકારે છે. અને વળી બીજાએ કહેલ વિકલ્પસિદ્ધ ધર્મનું ખંડન પણ કરે છે. માટે અવશ્ય . તે ઉંઘમાં જ બકવાદ કરી રહેલ છે એમ માનવું. કારણ કે-જે વિકસિદ્ધ ધર્મી નથી તે પછી તમે એમ કેમ કહ્યું કે વિકલ્પ માત્રથી કેઈની પણ સિદ્ધિ થતી નથી માટે વિકલ્પસિદ્ધ ધર્મ છે નહિ, એટલે કે આ અનુમાનમાં તમે પિતે. વિકલ્પસિદ્ધ ધમીને પક્ષ તરીકે કેમ કહ્યો ?
શંકા–અમે ભલેને ન માને પણ બીજાઓએ તે વિકલ્પસિદ્ધ ધર્મી માનેલ છે માટે તેને સ્વીકાર કરીને અમે અહીં એમ કહ્યું છે.
સમાધાન–પણ બીજાઓની માન્યતા પ્રમાણસિદ્ધ હોય તો તેને નિષેધ કેમ કરી શકાય ? અથવા બીજાઓની માન્યતા પ્રમાણસિદ્ધ ન હોય તે પણ ધર્મી અસતું હોવાથી તેનો નિષેધ કઈ રીતે થઈ શકે ? અર્થાત ન થઈ શકે માટે પ્રમાણથી ભિન્ન એવા વિકલપથી પણ કઈ એક એવી પદાર્થની સિદ્ધિ છે, કે જેને માન્યા સિવાય તાકિકને સુખ ઉપજતું નથી સારાંશ છે કે (૧) જે પક્ષધમનું અસ્તિત્વ કે નાસ્તિત્વ પ્રમાણથી સિદ્ધ ન હોય, પરંતુ અસ્તિત્વ કે નાસ્તિત્વ સિદ્ધ કરવાને માટે જેને પક્ષ તરીકે નિર્દેશ કરવામાં આવે તે વિકલપથી સિદ્ધ કહેવાય. જેમકે–સર્વજ્ઞ, સર્વજ્ઞનું અસ્તિત્વ કે નાસ્તિત્વ હજુ સુધી સિદ્ધ નથી માટે સર્વજ્ઞ વિકલ્પસિદ્ધધર્મી છે, (૨) પ્રત્યક્ષ કે બીજા કોઈ પ્રમાણથી , જેના અસ્તિત્વને નિશ્ચય હોય તે પ્રમાણસિદ્ધધર્મી કહેવાય છે, જેમ કે-પર્વત. ' પર્વત પ્રત્યક્ષપ્રમાણથી સિદ્ધ છે. (૩) શબ્દ અનિત્ય છે, આ અનુમાનને ધમીં શબ્દ ઉભયસિદ્ધ છે, કારણ કે વર્તમાનકાલીન શબ્દ પ્રત્યક્ષથી અને ભૂતભવિષ્ય કાલીન શબ્દ વિકલ્પથી સિદ્ધ છે. ૨૨.
(प) ननु नास्तीति सौगतगद्यम् । सोऽयं स्वयमित्यादि सूरिवाच्यम् । धर्मि-.. णमाचक्षाण इति धर्मी हि प्रतीतः कर्त्तव्यः । तस्य नास्तित्वं साथ्यो धर्मः ।
प्रमितिरिति प्रमाणम् । अथ तथा नेति परोपगमो न प्रमाणम् । तार्किकेणेति.. મતા સોપાર્જ વચમ્ અરરા ___ (टि०) तन्मात्रेणेति विकल्पमात्रेण । कस्यापीति पदार्थस्य । अन्यथेति विकल्पमात्रेण सिद्धावपि । अहंप्रथमीति अहमहमिकया । एतस्येति विकल्पस्य । तमेवेति विकल्पसिम्मिणम् । परोपगमादिति जैनेनाङ्गीकारात् । अयमिति विकल्पद्धिो धी।
यदि परेत्यादि । परोपंगम इति जैनेनाङ्गीकृतपक्षःप्रमाणं चेत् । अयमिति भवत्प्रयुक्तः। ... પ્રતિતિ વિસનિ વિધિઃ છે તથા નેતિ પામો જ પ્રમાં ત્રા
अधुना परार्थानुमानं प्ररूपयन्तिपक्षहेतुवचनात्मकं परार्थमनुमानमुपचारात् ॥२३॥.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩]
परार्थानुमाननिरूपणम् । ६१ पक्षहेतुवचनात्मकत्वं च परार्थानुमानस्य व्युत्पन्नमतिप्रतिपाद्यापेक्षयाऽत्रोक्तम् । अतिव्युत्पन्नमतिप्रतिपाद्याऽपेक्षया तु धूमोऽत्र दृश्यत इत्यादि हेतुवचनमात्रात्मकमपि तद्भवति । बाहुल्येन तत्प्रयोगाभावात्तु नैतत्साक्षात्सूत्रे सूत्रितम्, उपलक्षितं तु द्रष्टव्यम्।
६२ मन्दमतिप्रतिपाद्यापेक्षया तु दृष्टान्तादिवचनात्मकमपि तद्भवति । यद्वक्ष्यन्ति "मन्दमतींस्तु व्युत्पादयितुं दृष्टान्तोपनयनिगमनान्यपि प्रयोज्यानि" (३. ४२.) इति ।
६३ पक्षहेतुवचनस्य च जडरूपतया मुख्यतः प्रामाण्याऽयोगे सति उपचारादित्युक्तम् । कारणे कार्योपचारादित्यर्थः । प्रतिपाद्यगतं हि यज्ज्ञानं तस्य कारणं पक्षादिवचनम् । कार्ये कारणोपचाराद्वा । प्रतिपादकगतं हि यत् स्वार्थानुमानं तस्य कार्य तद्वचनमिति ॥२३॥
પરાથનુમાનનું લક્ષણ– પક્ષ અને હેતુનાં વચનરૂપ પરાર્થનુમાન ઉપચારથી છે, ૨૩.
$૧ પક્ષ અને હેતુના વચનરૂપ પરાર્થોનુમાન છે એમ જે કહેવામાં આવ્યું છે, તે વ્યુત્પન્ન બુદ્ધિવાળા શિષ્ય (જિજ્ઞાસુ શ્રોતા) ની અપેક્ષાથી કહેલ છે, અને અતિવ્યુત્પન્નબુદ્ધિવાળા શિષ્યની અપેક્ષાએ તે “અહીં ધૂમાડે દેખાય છે એ પ્રમાણે માત્ર હેતુવચનાત્મક પણ પરાર્થનુમાન હોય છે. પરંતુ માત્ર હેતુચનાત્મક પરાર્થોનુમાનને પ્રયોગ બહુધા થતું નથી, માટે સૂત્રમાં તેનું સાક્ષાત ઉપાદાન કરેલ નથી, પરંતુ ઉપલક્ષણ દ્વારા તે પણ સમજી લેવું.
ફુર વળી, મંદ મતિવાળા શિષ્યાદિની અપેક્ષાએ તે દુષ્ટાન્તાદિવચનરૂપ પણ પરાર્થોનુમાન થાય છે. આ બાબત સૂત્રકાર પોતે જ “મંદમતિને બંધ કરાવવા માટે દષ્ટાન્ત, ઉપનય અને નિગમનને પણ પ્રયોગ કર એમ કહે છે. (જુઓ ૩. ૪૨.).
હ૩ પક્ષ અને હેતુ વચન જડરૂપ હોવાથી મુખ્યપણે તેમાં પ્રામાણ્યને ગ નથી માટે સૂત્રકારે તેને ઉપચારથી અનુમાન કહેલ છે. કારણમાં કાયને, અથવા કાર્યમાં કારણને એમ ઉપચાર બે પ્રકારે થાય છે તે આ પ્રમાણેશિષ્યાદિગત જ્ઞાનનું કારણ પક્ષાદિ વચન છે તેથી તેમાં જ્ઞાનરૂપ કાર્યનો ઉપચાર છે. તેવી જ રીતે પ્રતિપાદક (આચાય)ગત સ્વાર્થોનુમાનજ્ઞાનનું કાર્ય પક્ષાદિ વચન છે આથી કાર્યમાં કારણને પણ ઉપચાર સિદ્ધ થશે. ૨૩,
(५०) प्रतिपादकगतं हीत्यादिगद्ये स्वार्थानुमानमिति कारणभूतम् ॥२३॥ (टि.) पक्षहेत्वित्यादि ॥ तदिति परार्थानुमानम् । तत्प्रयोगेति हेतुप्रयोगाभावात् ।
जडरूपतयेति यतः स्वपरव्यवसायि ज्ञानं प्रमाणं ततः पक्षहेतुवचनं जडस्क्भावमेव । तस्येति स्वार्थानुमानस्य । तद्वचनमिति परार्थानुमानवचनम् ॥२३॥
संप्रति व्याप्तिपुरस्सरं पक्षधर्मतोपसंहारं तत्पूर्विकां वा व्याप्तिमाचक्षाणान् भिक्षून् पक्षप्रयोगमङ्गीकारयितुमाहुः-.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
पक्षप्रयोगसमर्थनम् ।
[ ३. २४
साध्यस्य प्रतिनियतधर्मिसंवन्धिताप्रसिद्धये हेतोरुपसंहारवचनवत् पक्षप्रयोगोऽप्यवश्यमाश्रयितव्यः ||२४||
६१ यथा यत्र धूमस्तत्र धूमध्वज इति हेतोः सामान्येनाधारप्रतिपत्तावपि पर्वतादिविशिष्ट धर्मिधर्म ताधिगतये 'धूमश्चात्र' इत्येवं रूपमुपसंहारवचनमवश्यमाश्रीयते सौगतैः, तथा साध्यधर्मस्य नियतधर्मिधर्मतासिद्धये पक्षप्रयोगोऽप्यवश्यमाश्रयितव्य इति ॥२४॥ વ્યાપ્તિપૂર્વક પક્ષધર્માંતાને ઉપસાર, અથવા પધમતાના ઉપસંહાર. પૂર્વક વ્યાપ્તિના પ્રયાગ કરનાર ભિક્ષુ-બૌદ્ધ પણ પક્ષપ્રયેાગ સ્વીકારે તે માટેનુ
थन
૪૬
સાધ્ય નિયતધમી સાથે સમૃદ્ધ છે તે સિદ્ધ કરવા માટે હેતુના ઉપસ દ્વાર વચનની જેમ પક્ષને પ્રચાગ પણ અવશ્ય કરવા જોઇએ ૨૪.
૭૧ જ્યાં ધૂમ હાય ત્યાં અગ્નિ હાય એ વ્યાપ્તિના પ્રયાગથી સામાન્ય રૂપે હેતુના આધારનુ જ્ઞાન થઈ જાય છતાં ધૂમાડો પર્વતાદિ રૂપ વિશેષ ધી ને ધર્મ છે એ પ્રકારે પક્ષધર્મ તાનું જ્ઞાન કરવા અહીં ધૂમ છે,’ એ પ્રમાણે હેતુનુ ઉપસ’હાર વચન જેમ બૌદ્ધોએ માનેલ છે, તેમ સાધ્યને પણ નિયતધમી ને ધર્મ સિદ્ધ કરવાને તેઓએ પક્ષ પ્રયાગ પણ અવશ્ય સ્વીકારવા જોઈએ. સારાંશ કે ૌદ્ધ પક્ષના પ્રયાગ કરવાનું આવસ્યક માનતા નથી. એ માન્યતાનું નિરાકરણ અહી” છે. જો પક્ષના પ્રયાગ કરવામાં ન આવે તે સાધ્ય કચાં સિદ્ધ કરવાનુ છે એ જાણવામાં નહિ આવે, માટે સાધ્યધર્મોના નિયતધમી સાથે સંબધ જણાવવા માટે પક્ષનું કથન કરવુ' આવશ્યક છે. ૨૪.
(टि०) संप्रतीत्यादि । उपसंहारमिति यत्सत्तत्क्षणिकं सन्तश्च भावाः । तत्पूर्विका मिति पक्षधर्मतोपसंहार पूर्विकाम्I - शब्दः कृतको दृश्यते यच्च कृतकं तदनित्यम् ॥ २४ ॥
अमुमेवार्थे सोपालम्भं समर्थयन्ते
त्रिविधं साधनमभिधायैव तत्समर्थनं विदधानः कः खलु न पक्षप्रयोगमङ्गीकुरुते ॥२५॥
९१ त्रिविधं कार्यस्वभावानुपलम्भभेदात् । तस्य साधनस्य समर्थनम् - असिद्धतादिव्युदासेन स्वसाध्यसाधनसामर्थ्यो पदर्शनम् । न हि असमर्थितो हेतुः साध्यसिद्ध्यङ्गम्, अतिप्रसङ्गात् । ततः पक्षप्रयोगमनङ्गीकुर्वता तत्समर्थनरूपं हेतुमनभिधायैव तत्समर्थनं विधेयम् ।
९२ " हन्त हेतुरिह जल्प्यने न चेत्, अस्तु कुत्र स समर्थनाविधिः । तहिं पक्ष इह जल्प्यते न चेत्, अस्तु कुत्र स समर्थनाविधिः ॥१॥ प्राप्यते ननु विवादतः स्फुटं पक्ष एष किमतस्तदाख्यया । तर्हि हेतुरपि लभ्यते ततोऽनुक्त एव तदसौ समर्थ्यताम् ॥२॥
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂ. ૨૬ ]
परार्थप्रत्यक्षम् । मन्दमतिप्रतिपत्तिनिमित्तं सौगत ! हेतुमथामिदधीथाः ।
मन्दमतिप्रतिपत्तिनिमित्तं तर्हि न किं परिजल्पसि पक्षम् ॥३॥॥२५॥ - પક્ષપ્રાગની આવશ્યક્તાનું ઉપાલંભ (ઠપકે) આપીને સમર્થન
ત્રણ પ્રકારનાં હેતુનું કથન કરીને તેનું સમર્થન કરનાર એ કેણ હશે કે જે પક્ષને પ્રવેગ કરવાને સ્વીકાર ન કરે ? ૨૫..
છું. કાર્ય, સ્વભાવ અને અનુપલબ્ધિ એમ ત્રણ પ્રકારે હેતુ છે. તે હેતુનું સમર્થન–એટલે તેમાં અસિદ્ધતા આદિ દોષ દૂર કરીને પિતાના સાધ્યને સિદ્ધ કરવાનું સમર્થ દેખાડવું તે. કારણ કે સમર્થન વિનાને હતુ અતિપ્રસંગ દેષને કારણે સાધ્યસિદ્ધિનું કારણ થઈ શકતું નથી. એટલે કે પક્ષપ્રગ નહિ સ્વીકારનાર બૌદ્ધ હેતુના સમર્થનરૂપ અંગની પૂતિ પણ હેતુના કથન વિના જ કરવી જોઈએ, અર્થાત હેતના પ્રગ વિના જ તેનું સમર્થન કરે !
$ ૨ શંકા–“ જે અહીં હેતુ ન કહેવાય તે સમર્થન વિધિ ક્યાં થાય?
સમાધાન–એમ હોય તે-અનુમાનમાં પક્ષ ન કહેવાય તે સમર્થન વિધિ કયાં થશે ? એ તમે જ કહે.
શંકા–વિવાદથી આ પક્ષ છે એમ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે, તે પછી તેનું કથન કરવાની શી આવશ્યકતા છે ?
સમાધાન–જે એમ હોય તે એ જ રીતે હેતુ પણ વિવાદથી જ્ઞાત થઈ જશે માટે હેતુના કથન વિના જ તેનું સમર્થન કરવું જોઈએ.
શંકા–મંદબુદ્ધિવાલા પુરુષને માટે હેતુનું કથન કરવું જોઈએ.
સમાધાન–તે પછી મંદબુદ્ધિવાળા પુરુષને માટે પક્ષનું કથન કેમ કરતા નથી ?” ૨૫.
(प.) कार्यस्वभावानुपलम्भभेदादिति यत्र धूमस्तत्र वह्निः इति कार्यहेतुः । यत् सत् 'तत्क्षणिकं इति स्वभावहेतुः । यदुपलब्धिलक्षणप्राप्तं सन्नोपलभ्यते तन्नास्ति इत्यनुपलब्धिहेतुः।
हन्त हेतुरित्यादि परः । स इति असिद्धतादिव्युदासरूपः । तर्हि पक्ष इति सूरिः। स समर्थनाविधिरिति हेतुरूपः । प्राप्यते इति परः । तर्हि हेतुरित्यादि सूरिः ॥२५॥
(टि०) ततः पक्षप्रयोगेत्यादि । तत्समर्थनेति परवादिना पक्षदूषणे उद्भाविते पक्षसमर्थनलक्षणम् । पक्षसमर्थन-मदीयोऽयं हेतुरसिद्धो न भवतीत्यभिधाने पक्षः समर्थ्यत एव, यतोऽयमपि पक्ष एव ॥ तत्समर्थनमिति पक्षसमर्थनम् ॥२५॥ ___ अथ प्रत्यक्षस्यापि पारायं समर्थयन्तेप्रत्यक्षपरिच्छिन्नार्थाभिधायि वचनं पराथै प्रत्यक्षम् , परप्रत्यक्ष
હેતુ પારદા. ११ यथाऽनुमानप्रतीतोऽर्थः परस्मै प्रतिपाद्यमानो वचनरूपापन्नः परार्थमनुमानमुच्यते, तथा प्रत्यक्षप्रतीतोऽपि तथैव पराथै प्रत्यक्षमित्युच्यताम्, परप्रत्यायनस्योभयत्राप्यविशिष्टत्वादिति ॥२६॥
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
परार्थप्रत्यक्षम् ।
[[રૂ. ૨૭ પ્રત્યક્ષ પણ પરાર્થ છે એવું સમર્થન–
પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુથી જાણેલ પદાર્થનું કથન કરનારું વચન પાથ પ્રત્યક્ષ છે, કારણ કે તે પરના પ્રત્યક્ષમાં કારણ છે. ૨૬.
૧. અનુમાનથી જાણેલ પદાર્થને બીજા પુરુષને બંધ કરાવવા માટે કરાતું કથન જેમ પરાર્થાનુમાન કહેવાય છે, તેમ પ્રત્યક્ષથી જાણેલ પદાર્થને પર પુરુષને પ્રત્યક્ષ બંધ કરાવવા માટે કરાતા કથનને પરાર્થ પ્રત્યક્ષ કહેવું જોઈએ, કારણ પરને બંધ કરાવે એ બન્ને સ્થળે સમાન જ છે. ૨૬. (५०) तथैवेति परस्मै प्रतिपाद्यमानः ॥२६॥
एतदुल्लिखन्तियथा पश्य पुरः स्फुरत्किरणमणिखण्डमण्डिताभरणभारिणी जिनपति
પ્રતિમા આરા ६१ व्यक्तमदः । एवं स्मरणादेरपि यथासम्भवं पारायं प्रतिपत्तव्यम् । तथा ૨ વનિત્ત
"स्मरत्यदो दाशरथिर्भवन् भवानमुं वनान्ताद् वनिताऽपहारिणम् । पयोधिमावद्धचलज्जलाविलं विलय लङ्कां निकषा हनिष्यति ॥१॥" [शिशु०१.६८.]
"परिभावय स एवाऽयं मुनिः पूर्वं नमस्कृतः" इत्यादि ॥२७॥ પરાર્થ પ્રત્યક્ષનું ઉદાહરણ– "
જેમ કે કિરણે પ્રસારતી મણિઓના કણે જડેલ આભૂષણેને ધારણ કરનારી આ સામેની જિનેશ્વર ભગવંતની પ્રતિમા જે. ર૭.
હુ ૧ આને અર્થ સ્પષ્ટ છે. એ જ રીતે યથાસંભવ પરાર્થે સ્મરણાદિ પણ જાણી લેવું જોઈએ. કહ્યું છે કે –“આપ રામ હતા ત્યારે બાંધેલ અને ચલાયમાન જલયુક્ત સમુદ્રને ઓળંગી આપે વનમાંથી સ્ત્રીનું અપહરણ કરનાર આને (રાવણને, લંકા પાસે હો તે યાદ છે ? ” આ પરાર્થે સમરણનું દૃષ્ટાન્ત છે.
જાઓ આ તે જ મુનિ છે, કે જેને આપણે પહેલાં નમસ્કાર કર્યા હતા. આ પરાર્થ પ્રત્યભિજ્ઞાનનું દૃષ્ટાન્ત છે. ૨૭.
प्रासङ्गिकमभिधाय पक्षहेतुवचनात्मकं परार्थमनुमानमिति प्रागुक्तं समर्थयन्तेपक्षहेतुवचनलक्षणमवयवद्वयमेव परप्रतिपत्तेरङ्गम् , न दृष्टान्तादि
વજન ૨૮. ६१. आदिशब्देनोपनयनिगमनादिग्रहः । एवं च यद् व्याप्त्युपेतं पक्षधर्मतोपसंहाररूपं सौगतैः, पक्षहेतुदृष्टान्तस्वरूपं भादृप्राभाकरकापिलैः, पक्षहेतुदृष्टान्तोपनयनिगमनलक्षणं नैयायिकवैशेषिकाभ्यामनुमानमाम्नायि, तदपास्तम्, व्युत्पन्नमतीन् प्रति पक्षहेतुवचसोरेवोपयोगात् ॥२८॥
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩. ૨૬ ] हेतुप्रयोगनिदर्शनम् ।
४९ પ્રાસંગિકની ચર્ચા કરીને હવે પૂર્વે કહેલ પક્ષ અને હેતુના વચનરૂપ પરાર્થોનુમાનનું સમર્થન કરે છે–
પક્ષ અને હેતુને પ્રયોગ એમ બે જ અવયવો પરને બંધ કરાવવામાં કારણ છે, પરંતુ દુષ્ટાત આદિને પ્રવેગ કારણ નથી. ૨૮.
$ ૧ સૂત્રમાં કહેલ “આદિ પદથી ઉપનય અને નિગમનાદિનું ગ્રહણ કરવું. આ પ્રમાણે કહેવાથી–બૌદ્ધ સંમત વ્યાપ્તિયુક્ત પક્ષધર્મતાના ઉપસંહાર રૂપ; ભટ્ટ, પ્રાભાકર (બને મીમાંસક) તથા કાપિલ (સાંખ્ય)ને માન્ય પક્ષ, હેતુ અને દષ્ટાન્તરૂપ, તથા નૈયાચિક અને વૈશેષિકને સંમત–પક્ષ, હેતુ, દષ્ટાન્ત, ઉપનય અને નિગમનરૂપ અનુમાનનું નિરસન થયું જાણવું. કારણ કે-વ્યુત્પન્નમતિ પ્રમાતાને પક્ષ અને હેતુ વચનનો જ ઉપયોગી છે. ૨૮.
पक्षप्रयोगं प्रतिष्ठाप्य हेतुप्रयोगप्रकारं दर्शयन्तिहेतुप्रयोगस्तथोपपत्त्यन्यथानुपपत्तिभ्यां द्विप्रकारः ॥२९॥
११. तथैव साध्यसंभवप्रकारेणैवोपपत्तिस्तथोपपत्तिः । अन्यथा साध्याभावप्रकारेणानुपपत्तिरेवान्यथानुपपत्तिः ॥२९॥
પક્ષપ્રાગની પ્રતિષ્ઠા કરીને હેતુપ્રયોગના પ્રકારનું કથન–
હેતુપ્રગ-૧ તાપપત્તિ અને ૨ અન્યથાનુપપત્તિ-એમ બે પ્રકારે છે. ૨૮.
$ ૧ તથ્ર–એટલે કે-સાધ્યને સંભવ(સત્તા) હોય તે જ હેતુની ઉપપત્તિ થાય તે તપપત્તિ છે. અન્યથા એટલે સાધ્યને અભાવ હોય ત્યારે હેતુની અનુપપત્તિ જ હોય તે અન્યથાનુપપત્તિ છે. ૨૯
अमू एव स्वरूपतो निरूपयन्ति-- सत्येव साध्ये हेतोरुपपत्तिस्तथोपपत्तिः, असति साध्ये हेतोरनुपप
निगदव्याख्यानम् ॥३०॥ હેતુના એ બન્ને પ્રકારનું સ્વરૂપ
સાધ્ય હોય તો જ હેતુનું હોવું તે તાપપત્તિ છે, અને સાધ્ય ન હોય તે હેતુનું પણ ન જ હેવું તે અન્યથાનુયપત્તિ છે. ૩૦.
વ્યાખ્યા સ્પષ્ટ છે. ૩૦ प्रयोगतोऽपि प्रकटयन्तियथा कृशानुमानयं पाकप्रदेशः, सत्येव कृशानुमत्त्वे धूमवत्त्वस्योपपत्तेः,
___असत्यनुपपत्तेर्वा ॥३१॥ एतदपि तथैव ॥३१॥ હેતુના બંને પ્રકારના પ્રગનું પ્રદર્શન–
જેમ કે-આ પાકશાલા-રસોડું અગ્નિવાળું છે, કારણ કે અગ્નિ હોય તો જ ધૂમ હોય છે, અથવા અગ્નિ ન હોય તે ધૂમ પણ હેતું નથી. ૩૧.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
दृष्टान्तप्रयोगवैयर्थ्यम् ।
[૩, ૩રઆ સૂત્રની વ્યાખ્યા પણ સ્પષ્ટ જ છે. ૩૧. (प०) एतदपि तथैवेति निगदव्याख्यातमेव ॥३१॥ (टि.) एतदपि तथैवेति निगदव्याख्यातमेव ॥३१॥ अमुयोः प्रयोगौ नियमयन्ति---- अनयोरन्यतरमयोगेणैव साध्यप्रतिपत्तौ द्वितीयप्रयोगस्यैकत्रानु
પ્રચાગની વિજેતા
નક્કી
$१ अयमर्थः-~-प्रयोगयुग्मेऽपि वाक्यविन्यास एव विशिष्यते, नार्थः । स चान्यतरप्रयोगेणैव प्रकटीबभूवेति किमपरप्रयोगेण ? इति ॥३२॥
હેતુના આ બંને પ્રકારના પ્રાગ વિષે નિયમન–
આ બેમાંથી કેઈ એકનો પ્રયોગ કરવાથી સાધ્યનું જ્ઞાન થતું હોવાથી એક જ સ્થળે બીજાનો પ્રયાગ વ્યર્થ છે, ૩૨.
$ ૧ હેતુના આ બન્ને પ્રકારના પ્રગમાં વાક્યરચનાની જ વિશેષતા છે પરંતુ અર્થની નથી. અને તે અર્થ તે કોઈ પણ એક પ્રકારના પ્રાગથી પ્રકટ થઈ જાય છે, તે પછી બીજા પ્રયોગની શી જરૂર છે ? ૩૨.
88 મથ થયુ “ તાહિ પરપ્રતિપુર (રૂ. ૨૮) ઊંતિ | तत्र दृष्टान्तवचनं तावन्निराचिकीर्षवः--तद्धि किं परप्रतिपत्त्यर्थ परैरङ्गीक्रियते ?, किंवा हेतोरन्यथानुपपत्तिनिर्णीतये ?, यहाऽविनाभावस्मृतये ?--इति विकल्पेषु प्रथमं विकल्पं तावद् दृषयन्तिन दृष्टान्तवचनं परप्रतिपत्तये प्रभवति, तस्यां पक्षहेतुवचनयोरेव
વ્યાપાર પર રૂરૂા. ६२ प्रतिपन्नाऽविस्मृतसंबन्धस्य हि प्रमातुरग्निमानयं देशो धूमवत्त्वान्यथानुपपत्तेरित्येतावतैव भवत्येव साध्यप्रतीतिरिति ॥३३॥
છુ ૧ દષ્ટાન્તાદિને પ્રયોગ પરને બોધનું કારણ નથી એમ કહેવામાં આવ્યું છે. તેમાંથી પ્રથમ દૃષ્ટાતવચનનું નિરાકરણ કરવાની ઈચ્છાથી સૂત્રકાર, દષ્ટાન્ત વચનનો અંગીકાર પર પ્રતિપત્તિ (બીજના જ્ઞાન) માટે છે, હેતુની અન્યથાનુપપત્તિના નિર્ણય માટે છે કે અવિનાભાવ સંબંધ-વ્યાપ્તિ)ના સ્મરણ માટે છે ? આ ત્રણ વિકલ્પમાંથી પહેલા વિકલપના દૂષણનું કથન કરે છે
દૃષ્ટાન્તવચન પરને બંધ કરાવવાને સમર્થ નથી, કારણ કે બીજાના બોધમાં પક્ષ અને હેતુવચનને જ વ્યાપાર જોવામાં આવે છે, ૩૩.
$ ૧ જેણે સંબંધને પ્રથમ જા હોય અને તેને ભૂલ્યો પણ ન હોય, એવા પ્રમાતાને તો “આ પ્રદેશ અગ્નિવાળે છે, કારણ કે અગ્નિ ન હોત તે છૂમ ન હત” માત્ર આટલું કહેવાથી જ, અર્થાત્ પક્ષ અને હેતુવચનથી જ સાધ્યનું જ્ઞાન થઈ જાય છે. ૩૩.
(५०) प्रतिपन्नाविस्मृतसम्बन्धस्येति पूर्वज्ञाताऽविस्मृतसम्बन्धस्य ॥३३॥ (टि०) तद्धीति दृष्टान्तवचनम् ।
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
दृष्टान्तप्रयोगवैयर्थ्यम् ।
न दृष्टान्तेत्यादि । तस्यामिति परप्रतिपत्तौ ॥३३॥
द्वितीयं विकल्पं परास्यन्ति
न च हेतोरन्यथानुपपत्तिनिर्णीतये, यथोक्ततर्कप्रमाणादेव तदुपपत्तेः ॥ ३४ ॥
३. २६]
५१
९१ दृष्टान्तवचनं प्रभवतीति योगः ||३४| નીજા વિકલ્પનું ખંડન-
હેતુની અન્યથાનુપપત્તિના નિર્ણય કરવામાં પણ નથી, કારણ કે–હેતુના અવિનાભાવના નિર્ણય તા પૂવેક્તિ તક પ્રમાણથી જ થાય છે. ૩૪,
૬૧ સૂત્ર ૩૩ માંથી ‘દૃષ્ટાન્તવચન સમય” આ અંશની અનુવૃત્તિ ‘નથી’ पहेला १२वी. ३४.
अत्रैवोपपत्त्यन्तरमुपवर्णयन्ति -
नियतैकविशेषस्वभावे च दृष्टान्ते साकल्येन व्याप्रयोगतो विप्रतिपत्तौ तदन्तरापेक्षायामनवस्थितेर्दुर्निवारः समवतारः ||३५||
६१ प्रतिनियतव्यक्तौ हि व्याप्तिनिश्चयः कर्तुमशक्यः । ततो व्यक्त्यन्तरेषु व्याप्त्यर्थं पुनर्दृष्टान्तान्तरं मृग्यम् । तस्यापि व्यक्तिरूपत्वेनापरदृष्टान्तापेक्षायामनवस्था स्यात् ||३५||
આમાં જ મીજી યુક્તિનું પ્રદશ ન~~
દૃષ્ટાન્ત નિયત એક સ્વભાવવાળુ હોય છે, માટે તેમાં સંપૂર્ણ વ્યાપ્તિ ઘટી શકતી નથી. એટલે જ્યારે દૃષ્ટાન્તમાં વ્યાપ્તિ સંબધી વિવાદ ઉપસ્થિત થાય ત્યારે મીજી દૃષ્ટાન્ત શાધવુ પડે અને તેથી અનવસ્થા ઢાષ અનિવાય थर्ध पडशे. उप.
૬ ૧ કેાઈ એક નિયત વ્યક્તિમાં વ્યાપ્તિનેા નિશ્ચય થઈ શકતા નથી. તેથીખીજી વ્યક્તિમાં વ્યાપ્તિના નિશ્ચય માટે મીજી દૃષ્ટાન્ત શેાધવુ પડે, અને એ પણ એક વ્યક્તિવિશેષ હોવાથી તેમાં પણ વ્યાપ્તિના નિશ્ચય માટે નવુ' દૃષ્ટાન્ત शोध पडे. मे रीते मनवस्था होष भावे छे. उप.
(प०) नियतैकविशेषस्वभावे इति नियत एको विशेषः कृतकत्वादिः । तदन्तरापेक्षायामिति दृष्टान्तान्तरापेक्षायाम् । प्रतिनियतव्यक्ताविति महानसादौ व्याप्तिनिश्चयः कर्तुमशक्य इति । को भावः ? सामान्यमात्रव्यापिका हि सा ||३५||
तृतीयविकल्पं पराकुर्वन्ति
नाप्यविनाभावस्मृतये, प्रतिपन्नप्रतिबन्धस्य व्युत्पन्नमतेः पक्षहेतुप्रदर्शनेनैव तत्प्रसिद्धेः ॥३६॥
६१ दृष्टान्तवचनं प्रभवतीति योगः ||३६||
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्याप्तिनिरूपणम् ।
[૩. રૂ9– અવિનાભાવનું સ્મરણ કરાવવામાં પણ નથી. કારણ કે-જે બુદ્ધિમાન પુરુષે પૂર્વે વ્યાપ્તિ જાણી છે, તેને માત્ર પક્ષ અને હેતુ જણાવવા માત્રથી જ અવિનાભાવતું મરણ થઈ જાય છે, ૩૬. સૂત્ર ૩૩ માંથી દુષ્ટાતવચન સમર્થ આ અંશનાં અનુવૃત્તિ કરવી. ૩૬. अमुमेवाथै समर्थयन्तेअन्तर्व्याप्त्या हेतोः साध्यप्रत्यायने शक्तावशक्ती च बहिर्व्याप्ते
હવન થઈ રૂછી ૨ ચમ:-- "अन्तर्व्याप्तेः साध्यसंसिद्धिशक्तौ बाह्यव्याप्तेर्वर्णनं वन्ध्यमेव ।
अन्तर्व्याप्तेः साध्यसंसिद्धयशक्तौ बाह्यव्याप्तेर्वर्णनं बन्ध्यमेव ॥१॥"
मत्पुत्रोऽयं वहिर्वक्ति, एवंरूपस्वरान्यथानुपपत्तेः, इत्यत्र बहिर्याप्त्यभावेऽपि गमकत्वस्य; स झ्यामः, तत्पुत्रत्वात् , इतरतत्पुत्रवत् - इत्यत्र तु तद्भावेऽप्यगमकत्वस्योपलब्धेरिति ॥३७॥
એ જ બાબતનું સમર્થન–
હેતુ અન્તવ્યક્તિ દ્વારા સાધ્ય જણાવવાને સમર્થ હેય તે બહિર્બાપ્તિનું કથન કરવું વ્યર્થ છે, અને અન્તવ્યક્તિ દ્વારા હેતુ જે સાધ્યને જણાવવાને અસમર્થ હેય તો પણ બહિવ્યકિતનું ઉઠ્ઠાવન વ્યર્થ છે. ૩૭.
S 1 આ પ્રમાણે અર્થ છે-“અન્તવ્યક્તિ સાધ્યસિદ્ધિમાં સમર્થ હોય તેબહિવ્યક્તિનું વર્ણન વ્યર્થ છે. અને અન્તવ્યનિ સાધ્યસિદ્ધિમાં અસમર્થ હોય તે પણ બહિર્વાસિનું વર્ણન વ્યર્થ છે. ”
“આ મારે પુત્ર બહાર બોલે છે, નહિતર આ સ્વર હોય નહિ–આ સ્થળે દૃષ્ટાન્ત નથી તે પણ હેતુની ગમકતા જણાય છે. અને તે શ્યામ છે, તેને (મિત્રાનો) પુત્ર હોવાથી, તેના બીજા પુત્રની જેમ.” અહીં બહિવ્યક્તિ તે છે પણ અન્તવ્યક્તિ ન હોવાથી હેતુની ગમતા જણાતી નથી. ૩૭.
अर्थतयोः स्वरूपमाहुः-- पक्षीकृत एव विपये साधनस्य साध्येन व्याप्तिरन्ताप्तिः, अन्यत्र तु
રિતિક રૂ૮ यथाऽनेकान्तात्मकं वस्तु, सत्त्वस्य तथैवोपपत्तेरिति, अग्निमानयं देशः धृमवत्त्वात्, य एवं स एवम्, यथा पाकस्थानमिति च ॥३९॥ અન્તર્થાપ્તિ અને બહિવ્યક્તિનું સ્વરૂપ
પક્ષ તરીકે સ્વીકારેલ પદાર્થમાં જ સાધ્ય સાથે સાધનની વ્યાપ્તિ હેય તે તે અન્તવ્યક્તિ છે, અન્યત્ર હોય તો તે બહિર્બાપ્તિ છે. ૩૮.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
.. ४२] उपनय-निगमनयोर्वैयर्थ्यम् ।
५३ જેમ કે-વસ્તુ અનેકાન્ત સ્વરૂપ છે. કારણ કે તેનું સત્વ અનેકાન્ત bય તે જ સિદ્ધ થાય છે. આ પ્રદેશ અગ્નિવાળે છે, જેમકે-પાકિસ્થાન રસોડું. ૩૯
(प०) पक्षीकृत एव विषये इति अनेकान्तात्मकवस्तुलक्षणे । अन्यत्र विति न्यत्रापि दृष्टान्तादौ ॥३८॥ अग्निमानयमिति वहिर्व्याप्तिः ॥३९॥ उपनय-निगमनयोरपि परप्रतिपत्तौ सामर्थ्य कदर्थयन्ते-- नोपनयनिगमनयोरपि परप्रतिपत्तौ सामर्थ्य पक्षहेतुप्रयोगादेव तस्याः
सद्भावात् ॥४०॥ १ न केवलं दृष्टान्तस्येत्यपेरर्थः ॥४०॥ ઉપનય અને નિગમન પણ પરપ્રબંધમાં સમર્થ નથી–
પરને પ્રબોધમાં ઉપનય અને નિગમનનું પણ સામર્થ્ય નથી. કારણ કે- પક્ષ અને હેતુવચનના ઉપયોગથી જ પરને બંધ થાય છે. ૪૦.
૬ ૧. માત્ર દૃષ્ટાન્તનું જ સામર્થ્ય નથી એમ નહિ પણ ઉપનય અને નિગમનનું પણ સામર્થ્ય નથી એ જણાવવાનું સૂત્રમાં “પણ” શબ્દનું ગ્રહણ છે. ૪૦.
एतदेवाहुःसमर्थनमेव परं परप्रतिपत्त्यङ्गमास्तां तदन्तरेण दृष्टान्तादिप्रयोगेऽपि
तदसंभवात् ॥४१॥ ६१ प्रयुज्यापि हि दृष्टान्तादिकम्, समर्थनं हेतोरवश्यं वक्तव्यम्, इतरथा साध्यसिद्ध्यसंभवादिति तदेवाभिधीयताम्, किं दृष्टान्तादिवंचनेन ? इति ॥४१॥
એ જ બાબતને સ્પષ્ટ કરે છે–
સમર્થનને જ પરપ્રતિપત્તિનું પરમ કારણ માનવું જોઈએ. કારણ કે-દુષ્ટાન્ત આદિને પ્રગટ કરવા છતાં પણ જે સમર્થન ન હોય તો પરને બોધ થતો નથી. ૪૧.
$ ૧. દષ્ટાન્તાદિકને પ્રયોગ કરીને પણ હેતનું સમર્થન તે અવશ્ય કરવું જોઈએ. અન્યથા સાધ્યની સિદ્ધિ થઈ શકશે નહિ. માટે હેતનું સમર્થન કરે પરંતુ દૃષ્ટાન્તાદિ પ્રયોગની શી આવશ્યકતા છે ? ૪૧.
व्युत्पन्नानाश्रित्य परार्थानुमानमभिधाय मन्दमतीनुद्दिश्य तत् प्रपञ्चयन्तिमन्दमतींस्तु व्युत्पादयितुं दृष्टान्तोपनयनिगमनान्यपि प्रयोज्यानि ॥४२॥
६१ अपिशब्दात् पक्षहेतू, पक्षादिशुद्धयश्च पञ्च ग्राह्याः । तत उत्कृष्टं दशावयवं परार्थानुमानमित्युक्तं भवति । मध्यमं तु नवावयवादारभ्य यावत् व्यवयवम् । जघन्यं पुनः साधनमात्रोपन्यासस्वरूपम् । प्रतिपाद्यानां मन्दव्युत्पन्नातिव्युत्पन्नत्वात् । तदुक्तम्
"अन्यथाऽनुपपत्त्येकलक्षणं लिङ्गमिष्यते । प्रयोगपरिपाटी तु प्रतिपाद्यानुसारतः ॥१॥” इति ॥४२॥
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
પષ્ટ
દારતનgoÉ ! વ્યુત્પન્નબુદ્ધિની અપેક્ષાએ પરાથનુમાન કહ્યું. હવે મંદમતિની અપેક્ષાએ પરાથનુમાનને વિસ્તાર કરે છે–
મદબુદ્ધિવાળાને બોધ કરાવવાને દત્ત, ઉપનય અને નિગમનને પણ પ્રાગ કરવો જોઈએ. ૪૨.
હું ૧ સૂત્રગત પણ શબ્દથી પક્ષ, હેતુ અને પક્ષાદિની પાંચ શુદ્ધિનું ગ્રહણ કરવું. અર્થાત દષ્ટાન્નાદિ ઉપરાંત તેનું પણ કથન કરવું જોઈએ એટલે કે ઉત્કૃષ્ટ પદાર્થોનુમાન દશ અવયના પ્રાગવાળું થાય છે, મધ્યમ પરાથનુમાન નવ અવયવથી લઈને બે અવયવ સુધી થાય છે, અને જઘન્ય પરાર્થનુમાન માત્ર હેતુના કથનરૂપ એક અવયવવાળું જ હોય છે. આ ભેદ થવાનું કારણ પ્રતિપાઘ-શિષ્ય-શ્રેતા વિગેરેમાં કઈ મંદબુદ્ધિ હોય છે, તે કઈ અતિવ્યુત્પન્ન હોય છે, એ છે. માટે પરાથનુમાનમાં કે એક પ્રકાર નથી. કહ્યું છે કે “અન્યથાનપપત્તિરૂપ એક લક્ષણવાળે જ હેતુ ઈ ટ છે. પરંતુ પ્રગપરિપાટી તે પ્રતિપાઘ-શિષ્યાદિ શ્રોતા પુરુષને અનુસરીને જ થાય છે.” ૪૨.
(५०) साधनमात्रोपन्यासस्वरूपमिति धूमोऽत्र दृश्यते इत्याकारः । प्रतिपाद्यानामिति शिष्याणाम् ॥४२॥
अथ दृष्टान्तं प्रकटयन्तिप्रतिवन्धप्रतिपत्तेरास्पदं दृष्टान्तः ॥४३॥
६१ प्रतिवन्धो व्याप्तिरविनाभावः । तत्स्मरणस्थानं महानसादिदृष्टान्तो સેવઃ ||જરૂા.
દષ્ટાન્તનું વિવરણ– પ્રતિબંધના જ્ઞાનનું સ્થાન છે. ૪૩.
હું ૧ પ્રતિબંધ એટલે વ્યાપ્તિ કે અવિનાભાવ. તેના મરણનું જે સ્થાન તે પાઠશાલાદિ દષ્ટાન્ત છે. ૪૩.
भेदतोऽमून् दर्शयन्तिस द्वेधा-साधर्म्यतो वैधयंतश्च ॥४४॥
६१ समानो धर्मो यस्याऽसौ सधर्मा । विसदृशो धर्मो यस्याऽसौ विधर्मा, तयोर्भावः साधयं वैधयं च, ततः ॥४४||
દિષ્ટાન્તના ભેદ તેના બે ભેદ છે–સામ્યથી અને વૈર્યથી ૪૪.
g૧ સમાન ધર્મવાળો સધર્મા અને વિસટશ-અસમાન ધર્મવાળો વિધર્મા કહેવાય છે. તેને ભાવ–એટલે તેવા હોવું તે-સાધર્યું અને વૈધમ્ય છે. તે કારણે દષ્ટાન્ત બે પ્રકારે છે. ૪૪.
(५०) तत इति साथम्य वैधयं चाश्रित्य दृष्टान्तो द्वधा भवति ॥४४॥
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂ. ૧ર ]
उपनय-निगमननिरूपणम् ।
५५
आद्यं प्रकारमाहुः -
यत्र साधनधर्मसत्तायामवश्यं साध्यधर्मसत्ता प्रकाश्यते, स साधर्म्य -
દમ્રાન્તઃ શાખા
यथा यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्र वह्निर्यथा महानसः || ४६॥ દૃષ્ટાન્તના પ્રથમ પ્રકાર—
જ્યાં સાધનધર્મ (હેતુ) હેાવાથી અવશ્ય સાધ્ય ધર્મની સત્તા અતાવવામાં આવે તે સાધ દૃષ્ટાન્ત છે. ૪૫.
જેમકે—જ્યાં જ્યાં ધૂમ હેાય ત્યાં ત્યાં અગ્નિ હેાય છે, જેમકે—સાડું, ૪૬
द्वितीयभेदं दर्शयन्ति
'
यत्र तु साध्याभावे साधनस्यावश्यमभावः प्रदर्श्यते स वैधर्म्य - દક્ષાન્તઃ ॥૪॥
यथाऽग्न्यभावे न भवत्येव धूमः, यथा जलाशये ॥४८॥
દૃષ્ટાન્તના મીજો ભેદ—
જ્યાં સાધ્યના અભાવથી અવશ્ય સાધનના અભાવ દેખાડાય તે વૈધ દૃષ્ટાન્ત છે. ૪૭.
જેમકે-અગ્નિ નહિ હેાવાથી ધૂમ પણ છે જ નહિ, જેમકે-જલાશયમાં. ૪૮. उपनयं वर्णयन्ति——
हेतोः साध्यधर्मिण्युपसंहरणमुपनयः ||४९ ॥ यथा धूमात्र प्रदेशे ॥५०॥
ઉપનયનુ વર્ણન
સાધ્યધમી (પક્ષ)માં હેતુના ઉપસ’હાર કરવા-(અર્થાત પક્ષમાં હેતુનુ પુનઃ કથન કરવુ) તે ઉપનય કહેવાય છે. ૪૯,
જેમકે-આ પ્રદેશમાં ધૂમ છે. ૫૦ निगमनं लक्षयन्ति -
साध्यधर्मस्य पुनर्निगमनम् ॥ ५१ ॥
११ साध्यधर्मिण्युपसंहरणमिति योगः ॥ ५१ ॥ यथा तस्मादग्निरत्र ॥५२॥
નિગમનનું લક્ષણ અને ઉદાહરણ— પણ સાધના, તે નિગમન કહેવાય છે. ૫૧.
આ સૂત્રમાં ઉપરના સૂત્ર ૪૯ માંથી સાધ્યધમી માં ઉપસ’હાર' એ અ’શના સબધ કરી લેવેા. ૫૧
જેમકે-માટે અહીં અગ્નિ છે, પર.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
हेतुनिरूपणम् ।
[૨. કરૂ
पक्षवचनादीनां पूर्वाचार्यप्रवर्तितां संज्ञां कथयन्ति
एते पक्षप्रयोगादयः पञ्चाप्यवयवसंज्ञया कीर्त्यन्ते ॥५३॥ ६१ अपिशब्दात् तच्छुद्धीनामप्यवयवसंज्ञा विज्ञेया ॥५३॥ પક્ષવચનાદિની પૂર્વાચાર્યોએ કહેલ સંજ્ઞાનું કથન–એ પક્ષપ્રાગાદિ પાંચ પણ “અવયવ” નામથી ઓળખાય છે. ૫૩.
સૂત્રગત પણ શબ્દથી પક્ષાદિની પાંચ શુદ્ધિની પણ અવયવ સંજ્ઞા જાણવી. ૫૩.
प्रागुक्तमेव हेतुं प्रकारतो दर्शयन्तिउक्तलक्षणो हेतुर्द्विप्रकार:-उपलब्ध्यनुपलब्धिभ्यां भिद्यमानत्वात्॥५४॥ પૂર્વે કહેલ હેતુના ભેદ– પૂર્વે કહેલ હેતુના બે પ્રકારે છે– ઉપલબ્ધિરૂપ, અને અનુપલધિરૂપ. ૫૪.
अर्थतयोः साध्यमाहुःउपलब्धिर्विधिनिषेधयोः सिद्धिनिबन्धनम् , अनुपलब्धिश्च ॥५५॥ यथा चैतदेवं तथा वक्ष्यते ॥५५॥ બને પ્રકારના હેતુના સાધ્યનું કથન
ઉપલબ્ધિ હેતુથી વિધિ અને નિષેધ બને સિદ્ધ થાય છે, અને અનુપ લબ્ધિ હેતુથી પણ. ૫૫.
આ કેવી રીતે છે તે વિષે કહેવાશે. ૫૫. विधिमभिदधति
વિધિ સંશા કદ્દા १ सदसदंशात्मनो वस्तुनो योऽयं सदंशो भावरूपः, स विधिरित्यभिधीयते ॥५६॥ વિધિનું લક્ષણસત અંશ વિધિ છે. પ૬,
હું ૧ સત અને અસત ઉભય સ્વરૂપ પદાર્થને ભાવરૂપ જે સત્ અંશ છે, તે વિધિ કહેવાય છે. પ. प्रतिषेधं प्रकटयन्ति
પ્રતિઘોડસર્વશઃ કળા ६१ तादृशस्यैव वस्तुनो योऽयमसदंशोऽभावस्वभावः, स प्रतिपेध इति જીયતે પછી
પ્રતિષેધનું લક્ષણઅસત અંશ પ્રતિષેધ છે, પણ
હું ૧ સત્ અને અસત્ ઉભય સ્વરૂપ પદાર્થનો અભાવરૂપ જે અસત અંશ છે તે પ્રતિષેધ કહેવાય છે. પ૭.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩. ક૬]
અમાનિત્તા (प०) तादृशस्यैवेति सदसदंशात्मनः ॥५७॥
अस्यैव प्रकारानाहु:स चतुर्दा प्रागभावः प्रध्वंसाभाव इतरेतराभावोऽत्यन्ताभावश्च ॥५८।।
६१ प्राक् पूर्व वस्तूत्पत्तेरभावः, प्रध्वंसश्चासावभावश्च, इतरस्येतरस्मिन्नभावः, अत्यन्तं सर्वदाऽभावः । विधिप्रकारास्तु प्राक्तनैर्नोचिरे । अतः सूत्रकृद्भिरपि नाभिदधिरे ॥५८॥
પ્રતિષેધના પ્રકારો
તે ચાર પ્રકારે છે– ૧ પ્રાગભાવ, ૨ પ્રāસાભાવ, ૩ ઇતરેતરાભાવ, ૪ અત્યતાભાવ. ૫૮,
S૧ વતની ઉત્પત્તિની પૂર્વે જે અભાવ તે પ્રાગભાવ છે. પ્રદáસ (નાશ) રૂપ અભાવ તે પ્રર્વાસાભાવ છે. ઇતરને ઈતરમાં અભાવ એટલે કે એક વસ્તુને બીજી વસ્તુમાં અભાવ તે ઇતરેતરાભાવ છે અને અત્યન્ત એટલે સર્વદા અભાવ તે અત્યન્તાભાવ છે. પૂર્વાચાર્યોએ વિધિના ભેદ કહ્યા નથી, માટે સૂત્રકારે પણ કહ્યા નથી. ૫૮.
तत्र प्रागभावमाविर्भावयन्ति
यन्निवृत्तावत्र कार्यस्य समुत्पत्तिः सोऽस्य प्रागभावः ॥५९॥ ६१ यस्य पदार्थस्य निवृत्तावेव सत्याम्, न पुनरनिवृत्तावपि; अतिव्याप्तिप्रसक्तेः; अन्धकारस्यापि निवृत्तौ कचिज्ञानोत्पत्तिदर्शनादन्धकारस्यापि ज्ञानप्रागभावत्वप्रसङ्गात् । न चैवमपि रूपज्ञानं तन्निवृत्तावेवोत्पद्यत इति तत्प्रति तस्य तत्त्वप्रसक्तिरिति वाच्यम्, अतीन्द्रियदर्शिनि नक्तञ्चचरादौ च तद्भावेऽपि तद्भावात् । स इति पदार्थः, અતિ વાર્થ બ3
પ્રાગભાવનું લક્ષણ
જે પદાર્થની નિવૃત્તિ-નાશ થવાથી જ કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય તે તેને પ્રાગભાવ છે. ૫૯. - અહીં સૂત્રમાં જે પદાર્થની નિવૃત્તિ થવાથી જ એમ કહી એ જણાવ્યું છે, કે–જે પ્રાગભાવ હોય તેની નિવૃત્તિ કાર્યોત્પત્તિ માટે આવશ્યક છે. એટલે કે તે નિવૃત્તિ ન હોય તે કાર્ય ઉત્પન્ન ન જ થાય. આ પ્રકારે તેની નિવૃત્તિને આવશ્યક ન. માનવામાં આવે તો જે પ્રાગભાવ ન હોય તે પણ પ્રાગભાવ થઈ જશે, અને તેથી અતિવ્યાપ્તિ દોષ આવશે. જેમ કે–અંધકારની નિવૃત્તિ થયે કવચિત રૂપજ્ઞાન થાય છે, માટે તે પણ રૂપજ્ઞાનનો પ્રાગભાવ થઈ જાય. પરંતુ રૂપજ્ઞાન અંધકારની નિવૃત્તિથી જ થાય છે એમ નથી. અંધકાર હોય છતાં પણ અતીન્દ્રિય દશિઓને તથા નકત ચોને રૂપજ્ઞાન થાય છે. માટે અંધકારને પ્રાગભાવ કહેવાય નહિ, કારણ કે તેની રૂપજ્ઞાન માટે નિવૃત્તિ આવશ્યક નથી. સૂત્રમાં “તે એટલે પદાર્થ અને તેને એટલે કાર્યને સમજવું. ૫૯
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
अभावनिरूपणम् ।
[ ३. ६०
(१०) तत्प्रतीति ज्ञानं प्रति । तस्येति अन्धकारस्य । तत्त्वंप्रसक्तिरिति प्रागभावत्वप्रसङ्गः । वाच्यमिति न चैवमपि वाच्यमिति योगः । नक्तञ्चरादाविति उलूकमार्जारादौ । तद्भावेऽपीति अन्धकारभावेऽपि । तद्भावादिति रूपज्ञानभावात् ॥५९॥
५८
(टि० ) यस्य पदार्थस्य निवृत्तावित्यादि । क्वचिदिति निशाचरादौ ॥ तन्निवृत्ताविति अन्धकारनिवृत्तावेव । न ह्यन्धकारपूरपरिप्लावितापवरककूण के रूपघटादिज्ञानं कस्याप्युन्मज्जेत ॥ तत्प्रतीति रूपिज्ञानं प्रति । तस्येति अन्धकारस्य । तत्त्वप्रसक्तिरिति प्रागभावत्वप्रसंगः। तद्भावेपीति अन्धकारसद्भावेऽपि । तद्भावादिति ज्ञानसंभवात् ॥५९॥
अत्रोदाहरन्ति -
यथा मृत्पिण्डनिवृत्तावेव समुत्पद्यमानस्य घटस्य मृत्पिण्डः ॥ ६० ॥ પ્રાગભાવનું ઉદાહરણ
જેમકે-માટીના પિ’ડની નિવૃત્તિ થવાથી જ ઉત્પન્ન થનાર ઘડાના, માટીને पिंड मे आगभाव छे. १०.
प्रध्वंसाभावं प्राहु:
यदुत्पत्तौ कार्यस्यावश्यं विपत्तिः सोऽस्य प्रध्वंसाभावः ॥ ६१ ॥ $१ यस्य पदार्थस्योत्पत्तौ सत्यां प्रागुत्पन्नकार्यस्यावश्यं नियमेन, अन्यथातिप्रसङ्गाद् विपत्तिर्विघटनम्, सोऽस्य कार्यस्य प्रध्वंसाऽभावोऽभिधीयते ॥६१॥
उदाहरन्ति
यथा कपालकदम्बकोत्पत्तौ नियमतो विपद्यमानस्य कलशस्य कपालकदम्बकम् ॥६२॥
પ્રધ્વંસાભાવનું લક્ષણ—
જેની ઉત્પત્તિથી કાર્યના અવશ્ય નાશ થઈ જાય તે તેના પ્રઘ્ન'સાભાવ છે. ૬૧, ૭૧ જે પદાર્થની ઉત્પત્તિ થવાથી પ્રથમ ઉત્પન્ન થયેલ કાર્યના અવશ્ય નાશ થાય, તે પદાર્થ તે કાના પ્રસાભાવ કહેવાય છે. કાર્યની વિપત્તિ(નાશ) અવશ્ય માનવી જોઈ એ. અન્યથા અતિપ્રસંગ છે. અર્થાત્ કાર્યંની અવસ્ય વિપત્તિ ન સ્વીકારવામાં આવે તા-અધકારની ઉત્પત્તિ થવાથી રૂપજ્ઞાનને કત્રચિત્ નાશ થાય છે, તે અંધકાર પણ રૂપજ્ઞાનના પ્રધ્યસાભાવ થઇ જાય. આમ અતિવ્યાપ્તિ થાય. પણ સદા એમ નથી બનતુ કેઅંધકાર થવાથી રૂપજ્ઞાનને નાશ જ થાય. માટે સૂત્રમાં કહ્યુ છે કે કાયની વિપત્તિ આવશ્યક છે. સૂત્રગત 'ते' सेटसे पहार्थ भने 'तेन' मेटले अर्थना, शेभ अर्थ समन्व. ६१.
પ્રધ્વસાભાવનું ઉદાહરણ~~
જેમકે-કપાલસમૂહ-(ઠીકરાં-ટુકડા) ઉત્પન્ન થવાથી અવરય નાશ પામનાર घटना पाससमूह (हीरां) मे प्रध्वंसाभाव छे. १२.
इतरेतराभावं वर्णयन्ति
स्वरूपान्तरात् स्वरूप व्यावृत्तिरितरेतराभावः ॥ ६३॥
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂ.૬૬ ]
अभावनिरूपणम् ।
$१ स्वभावान्तरान्न पुनः स्वस्वरूपादेव, तस्याभावप्रसक्तेः, स्वरूपव्यावृत्तिः स्वस्वभाकयवच्छेद इतरेतराभावोऽन्यापोहनामा निगद्यते ॥ ६३ ॥
५९
उदाहरणमाहु:
यथा स्तम्भस्वभावात् कुम्भस्वभावव्यावृत्तिः ||६४ || ઇતરેતરાભાવનું લક્ષણ—
કોઈ એક સ્વરૂપને ખીજાના સ્વરૂપથી ભેદ તે ઇતરેતરાભાવ છે. ૬૩. $૧ અહીં ભેદ ખીજાના સ્વભાવથી સમજવાને છે, પરંતુ સ્વસ્વરૂપથી નહિ. જો સ્વસ્વરૂપથી પણ ભેદ હોય તા પોતાના જ અભાવ થઈ જાય. સ્વરૂપબ્યાવૃત્તિ એટલે અન્યથી સ્વસ્વભાવને વ્યવચ્છેદ તે ઇતરેતરાભાવ કહેવાય છે. અન્યાપેાહુ' એ તેની ખીજી સૌંજ્ઞા છે. ૬૩.
ઇતરેતરાભાવનુ' ઉદાહરણ
જેમકે-સ્તÆસ્વરૂપથી કુમ્મસ્વરૂપની જે વ્યાવૃત્તિ-ભેદ છે, તે ઇતરેતરા
ભાવ છે. ૬૪.
अत्यन्ताभावमुपदिशन्ति
कालत्रयाsपेक्षिणी हि तादात्म्यपरिणामनिवृत्तिरत्यन्ताभावः ||६५ || ११ अतीतानागतवर्त्तमानरूपकालत्रयेऽपि याऽसौ तादात्म्यपरिणामनिवृत्तिरेकत्वपरिणतिव्यावृत्तिः, सोऽत्यन्ताभावोऽभिधीयते ॥ ६५॥
निदर्शयन्ति-
यथा चेतनाऽचेतनयोः ||६६ ||
११ न खलु चेतनमात्मतत्त्वमचेतनपुद्गलात्मकतामचकलत्, कलयति, कलयिष्यति वा, तच्चैतन्यविरोधात् । नाप्यचेतनं पुद्गलतत्त्वं चेतनस्वरूपताम्, अचेतनत्वવિરોધાત્ ॥૬ ૬||
અત્યન્તાભાવનું લક્ષણ~
ત્રણે કાલમાં જે તાદાત્મ્ય-રૂપપરિણામની નિવૃત્તિ છે, તે અત્યન્તાભાવ
છે. ૬૫.
$í અતીત, અનાગત અને વર્તમાન રૂપ ત્રણે કાલમાં જે તાદાત્મ્ય પરિણામ—એકત્વ પરિણામની વ્યાવૃત્તિ (અર્થાત એક સ્વરૂપે ન થવું) તે અત્યન્તાભાવ કહેવાય છે. ૫.
અત્યન્તાભાવનું ઉદાહરણ-~~
જેમકે-ચેતન અને અચેતનમાં અત્યતાભાવ છે. ૬૬.
$૧ આત્મતત્ત્વરૂપ ચેતન કદી પણ અચેતન-પુદ્ગલરૂપે થયુ' નથી, થતુ નથી અને થશે પણ નહિ, કારણ કે-ચેતનમાં રહેલ ચૈતન્ય સ્વભાવના અચેતન સાથે વિરાધ છે. તે જ રીતે અચેતનત્વના ચૈતન્ય સાથે વિરેધ હોવાથી અચેતન-પુદ્દગલતત્ત્વ પણ ચેતનસ્ત્રરૂપને પામ્યું નથી, પામતુ' નથી અને પામશે પણ નહિ. ૬૬.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपलब्धिहेतुनिरूपणम् ।
[. ૬૭अथोपलब्धि प्रकारतो दर्शयन्तिપ૪ વિદચવોપરિસિદ્ધપરિઘ% ૬ળા -
६१ न केवलमुपलब्ध्यनुपलब्धियां भिद्यमानत्वेन हेतोःविध्यमित्यपेरर्थः । । अविरुद्धो विरुद्धश्चात्र साध्येन साई द्रष्टव्यः । ततस्तस्योपलब्धिरिति ॥६७॥
ઉપલબ્ધિના ભેદે– ઉપલબ્ધિહેતુ પણ બે પ્રકારે છે-અવિરુદ્ધોપલબ્ધિ અને વિરુદ્ધોપલબ્ધિ ૬૭.
$૧ માત્ર ઉપલબ્ધિ અને અનુપલબ્ધિ રૂપ ભેદથી, હેતુના બે ભેદ નથી. પરંતુ ઉપલબ્ધિના પણ બે ભેદ છે, એ સૂત્રમાં કહેલ પણ’ શબ્દનો અર્થ છે. અહીં હેતુને અવિધિ કે વિરોધ સાધ્ય સાથે જાણ. તેવા હેતુની ઉપલબ્ધિ તે-અવિરુદ્ધોપલબ્ધિ અને વિરુદ્ધોપલબ્ધિ કહેવાય છે. ૬૭ आद्याया भेदानाहुः
तत्राविरुद्धोपलब्धिविधिसिद्धौ पोढा ॥६८॥ પહેલી અવિરુદ્ધોપલબ્ધિના ભેદ––
તે બન્નેમાંથી અવિરુદ્ધોપબિધ વિધિરૂપ સાધ્યની સિદ્ધિમાં છ પ્રકારે છે. ૬૮. (૦) વિશ્વવિક્રાવિયા ૬૮
तानेव व्याख्यान्ति-- साध्येनाविरुद्धानां व्याप्यकार्यकारणपूर्वचरोत्तरचरसहचराणामुप
६१ ततो व्याप्याऽविरुद्धोपलब्धिः, कार्याऽविरुद्धोपलब्धिः, कारणाऽविरुद्धोपलब्धिः, पूर्वचराविरुद्धोपलब्धिः, उत्तरचराविरुद्धोपलब्धिः, सहचराविरुद्धोपलब्धिरिति षट् प्रकारा भवन्ति । अत्र हि साध्यं शब्दस्य परिणामित्वादि, तस्याऽविरुद्धं व्याप्यादि प्रयत्नानन्तरीयकत्वादि वक्ष्यमाणं तदुपलब्धिरिति ॥६९||
વિધિસાધક અવિરુદ્ધોપલબ્ધિના છ ભેદનું વર્ણન
સાધ્યની સાથે અવિરુદ્ધ એવા વ્યાપ્ય, કાર્ય, કારણ, પૂર્વચર, ઉત્તરચર અને સહુચરૂપ હેતુઓની ઉપલબ્ધિ છે. ૬૯
$૧. તેથી ૧ વ્યાપ્યા વિરુદ્ધોપલબ્ધિ, ૨ કાર્યાવિરુદ્ધોપલબ્ધિ, ૩ કારણુંવિરુદ્ધોપલબ્ધિ, ૪ પૂર્વચાવિરુદ્ધોપલબ્ધિ, ૫ ઉત્તરરાવિરુદ્ધોપલબ્ધિ અને ૬ સહચરાવિરુદ્ધોપલબ્ધિ–આ પ્રમાણે અવિરુદ્ધોપલબ્ધિ હેતુના છ પ્રકાર થાય છે.
અહીં શબ્દનું પરિણામિત્વ સાધ્ય છે, તેથી અવિરુદ્ધ પ્રયત્નાનન્તરીચકવાદિ રૂપ વ્યાપ્યાદિ હેતુઓની ઉપલબ્ધિ સમજવી. એ બધા વિષે આગળ કહેવામાં આવશે. ૬૯
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૈ, ૯૦]
कारणहेतुसमर्थनम् ।
६१
$१ अत्र भिक्षुर्भाषते - विधिसिद्धौ स्वभावकार्ये एव साधने साधीयसी, न कारणम् | तस्यावश्यंतया कार्योत्पादकत्वाभावात् प्रतिबद्धावस्थस्य मुर्मुरावस्थस्य चाचूमस्यापि धूमध्वजस्य दर्शनात् । अप्रतिबद्धसामर्थ्यम्, उग्रसामग्रीकं च तद् गमकमिति चेत् । एवमेतत् किन्तु नैतादृशमर्वाग्रहशाऽवसातुं शक्यमिति । तन्निराकर्तुं कीर्तयन्ति -
"
तमस्विन्यामास्वाद्यमानादानादिफलरसा देकसामय्यनुमित्या रूपाद्यनुमितिमभिमन्यमानैरभिमतमेव किमपि कारणं हेतुतया यत्र शक्तेरप्रतिस्खलनमपरकारणसाकल्यं च ॥ ७० ॥
९२ तमस्विन्यामिति रुपाप्रत्यक्षत्वसूचनाय । शक्तेर प्रतिस्खलनं सामर्थ्यस्याऽप्रतिचन्धः । अपरकारणसाकल्यं शेपनिःशेप सहकारिसम्पर्कः । रजन्यां रस्यमानात्किल रसात् तज्ञ्जनकसामग्र्यनुमानम्, ततोऽपि रूपानुमानं भवति ।
$ ३ प्राक्तनो हि रूपक्षणः सजातीयरूपान्तरक्षणलक्षणं कार्यं कुर्वन्नेव विजातीय रसलक्षणं कार्य करोतीति प्राक्तनरूपक्षणात्सजातीयोत्पाद्यरूपक्षणान्तरानुमानं मन्यमानैः सौगतैरनुमतमेव किञ्चित्कारणं हेतुः यस्मिन् सामर्थ्याऽप्रतिबन्धः कारणान्तरसाकल्यं च निश्चेतुं शक्यते ।
૬૧. અહીં બૌદ્ધ ભિક્ષુતુ' કહેવું છે કે વિધિરૂપ સાધ્યની સિદ્ધિમાં સ્વભાત્ર હેતુ અને કાર્યં હતુ એ બે જ ઉત્તમ હેતુએ છે પરંતુ કારણ હતુ નથી. કારણ કે કારણ અવશ્ય કાર્યોત્પાદક હેતુ નથી. જેમકે-ઢાંકેલા અને અગારા રૂપ અગ્નિ ધૃમ વિનાનેા પણ અનુભવાય છે. જો કે જેના સામર્થ્યને પ્રતિખધ ન થયા હોય અને જે ઉગ્ર સામગ્રીવાળુ કારણ હાય તે કાર્ય નુ મેધક હોય છે પરંતુ અર્વાષ્ટિ(બાહ્યષ્ટિ-ચ ચક્ષુ)વાળા પુરુષ એવા કારણના નિશ્ચય કરી શકતા નથી. માટે કારણને હેતુ માની શકાય નહિ ખૌદ્ધની એ માન્યતાનું નિરાકરણ આચાય આ પ્રમાણે કરે છે—
ધારી ગતે આસ્વાદ્યમાન ચૂસવામાં આવતી કેરી આદિના રસથી તે રસને ઉત્પન્ન કરનાર કારણસમગ્રીનુ અનુમાન, અને તે સામગ્રીથી રૂપાદિ(કાય)નું અનુમાન માનનારે કોઈ પણ પ્રકારના કારણને હેતુરૂપે સ્વીકારેલ જ છે, જો તે કારણની શક્તિનું અસ્ખલન હોય અને બીજા સહકારી કારણેાની પૂર્ણતા હાય. ૭૦.
ફુર સૂત્રમાં અધારી રાતે એમ કહ્યું તે રૂપનુ' પ્રત્યક્ષ નથી એમ સૂચવ વાને છે. શક્તિનું અસ્ખલન એટલે સામર્થ્યને અપ્રતિમધ, એટલે શક્તિમાં રુકાવટ ન હાય. ખીજાં સહકારી કારણાની પૂર્ણતા એટલે શેષ સમગ્ર કારણેણની ઉપસ્થિતિ. અધારી રાતે ચાખવામાં આવતા રસથી તે રસ એ કાર્ય હોઈ તે તે તેના પૂર્વના રસ, રૂપ, ગન્ધ અને સ્પર્શની સામગ્રીથી ઉત્પન્ન થયા છે એવું
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
દર
कारणहेतुसमर्थनम् ।
[ રૂ. ૭૦
અનુમાન કરાય છે ત્યાર પછી તે રસાત્પાઇક સામગ્રીથી જેમ રસ ઉત્પન્ન થયે તેમ તેથી જ રૂપ પણ ઉત્પન્ન થયું છે—એવું અનુમાન થાય છે.
$૩ તે આ રીતે-પૂર્વકાલીન રૂપ ક્ષણ, સજાતીય રૂપન્તર ક્ષણરૂપ કાને ઉત્પન્ન કરતી વખતે જ, વિસ્તૃતીય ક્રૂસ રૂપકાને પણ ઉત્પન્ન કરતું હોવાથી જો રસનું પ્રત્યક્ષ હાય તે--તેની ઉત્પાદક સામગ્રીમાં રહેલ પૂર્વકાલીન રૂપક્ષણથી સજાતીય કારૂપ ખીજા રૂપક્ષનું અનુમાન માનનાર બૌદ્ધોએ કાઈ પણ એક કારણને હેતુ તરીકે માનેલ જ છે, કે-જે કારણના સામર્થ્ય શક્તિને નાશ ન થયેા હોય અને જેનાં અન્ય સમસ્ત સહકારી કારણેાની ઉપસ્થિતિને પણ નિશ્ચય થઈ શક્તા હૉય.
(प०) रजन्य रस्यमानात् किल रसात्तज्जनकसामग्यनुमानमिति अत्रास्ति तथाविधरसजनिका सामग्री तथाविधरसान्यथानुपपत्तेः । ततोऽपीति तज्जनकसामग्रयनुमानात् रूपानुमानमिति — अस्त्यत्र तथाविधं रूपम्, आस्वाद्यमानरसेन रूपस्यैकसामग्रीकत्वात् ।
रसलक्षणमिति सहकारित्वेन । कारणान्तरसाकल्यमिति सहकारिकारणान्तर
सामग्रयम् ।
(ટિ૦) તસ્કૃતિ રહ્ય। પ્રતિવ≠તિ મન્ત્રાયવષ્ટધહ્ય । तदिति कारणम् । अर्वाशेति सामान्येन भवादृशेन । अवसातुमिति ज्ञातुम् ।
रस्यमानादिति आस्वाद्यमानात् । तज्ञ्जनकेति रसोत्पादकसामग्रयनुमानम् । ततोऽपीति रसोत्पादक सामग्रयनुमानतः । यस्मिन्निति हेतौ ।
४ अथ नैतत् कारणात् कार्यानुमानम्, किन्तु स्वभावानुमानमदः । ईदृशरूपान्तरोत्पाद समर्थमिदं रूपम्, ईदृशरसजनकत्वादित्येवं तत्स्वभावभूतस्यैव तज्जननसामर्थ्यस्यानुमानादिति चेत् । नन्वेतदपि प्रतिबन्धाभाव कारणान्तरसाकल्य निर्णयमन्तरेण नोपपद्यत एव । तन्निश्चये तु यदि कारणादेव तस्मात् कार्यमनुमास्यते, तदा किं नाम दुश्चरितं चतस्वी विचारयेत् ? । एवम् अस्त्यत्र च्छाया, छत्रादित्यादीन्यव्यभि - चारनिश्चयादनुमानान्येवेत्युक्तं भवति ||७० ||
$૪ બૌદ્ધ : આ અનુમાન કારણથી કાર્યાનુમાન રૂપ નથી પરંતુ સ્વભાવાનુમાન છે. જેમ કે—આ રૂપ આવા બીજા રૂપને ઉત્પન્ન કરવા સમર્થ છે, કારણ કે તે આ પ્રકારે રસેાત્પાદનમાં સમ છે. અર્થાત્ એ પ્રમાણે રૂપથી રૂપનું અનુમાન નહિ પણ રૂપના અન્ય રૂપને ઉત્ત્પન્ન કરવાના સામર્થ્યનું અનુમાન થાય છે. અને સામર્થ્ય એ તે રૂપને સ્વભાવ છે, તેથી તે સ્વભાવાનુમાન કહેવાય.
જૈનઃ રૂપના એ સ્વભાવનું અનુમાન પણ પ્રતિખ'ધાભાવના અને સમસ્ત સહકારી કારણેાના નિશ્ચય એ એ વિના થઈ શકતું જ નથી, એટલે પ્રતિમધા ભાવને અને સમસ્ત સહકારી કારણેાના નિશ્ચય થઈ ગયા હૈાય ત્યારે કારણ હેતુથી કાર્યનું અનુમાન કરાય તેમાં બુદ્ધિમાન એવા તમાને શું અઘટિત થયાનું જણાય છે ?
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂ. ૭૬ ]
पूर्वचरोत्तरचरहेतुसमर्थनम् । એ રીતે–અહીં છાયા છે, કારણ કે છત્ર છે વગેરે પ્રાગે પણ અનુમાન જ છે. કારણ કે તેમાં અવ્યભિચારનો નિશ્ચય છે, માટે કારણરૂપ હેતુથી કાર્ય. રૂપ અનુમાન થાય છે, એ સિદ્ધ થયું.
સારાંશ છે કે બૌદ્ધ ઉપલબ્ધિ હેતુના સ્વભાવ અને કાર્ય એ બે ભેદ જ માને છે. પરંતુ કારણાદિ ભેદે માનતા નથી સ્વમતની સિદ્ધિ માટે તેઓ કહે છે કે—કાને કારણ સાથે અવિનાભાવ છે પણ કારણને કાર્ય સાથે અવિનાભાવ નથી, કારણ કે-કારણ વિના કાર્ય હોતું નથી પણ કાર્ય વિનાનું કારણ તે હોય છે. માટે કારણને હેતુ તરીકે મનાય નહિ. બૌદ્ધોની આ માન્યતાનું નિરાકરણ કરવાને બે વાત કહેવામાં આવી છે–
(૧) દરેક કારણ હેતુરૂપ હોતું નથી પણ જે કારણ નું કાર્યોત્પાદક સામર્થ્ય મણિમન્નઔષધિ વિગેરે પ્રતિબંધક દ્વારા રોકાયું ન હોય અને જેના સમસ્ત સહકારી કારણ વિદ્યમાન હેય. એવું વિશિષ્ટ કારણ જ હેતુ તરીકે માનવામાં આવેલ છે, કારણ કે આવું કારણ હોય તે અવશ્ય કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય છે.
(૨) બૌદ્ધ પિતે પણ કારણને હેત તરીકે માને છે, એ પણ દાન્ત દ્વારા સમજાવ્યું છે. અંધારી રાત્રે કોઈ કેરી ખાતે હોય છે ત્યારે તેને રૂપનું પ્રત્યક્ષ નથી પણ રસનું પ્રત્યક્ષ છે એટલે તે કેરીના રસથી તે રસને ઉત્પન્ન કરનારી સામગ્રી (પૂર્વકાલીન રસ-રૂપ વિગેરે)નું અનુમાન કરે છે, અહીં ચાખવામાં આવતે રસ કાયરૂપ છે. અને પૂર્વકાલીન રસ-રૂપ વિગેરે કારણરૂપ છે આ કાર્યથી કારણનું અનુમાન થયું. ત્યાર પછી કેરી ખાનાર તે કારણભૂત રૂપાદિ સામગ્રીથી વર્તમાનકાલીન રૂપનું અનુમાન કરે છે. આ કારણથી કાર્યનું અનુમાન છે. આ રીતે બૌદ્ધ સ્વયં કારણથી કાર્યનું અનુમાન કરે છે તે પછી કારણને હેતુ કેમ ન માને? આ પ્રકારને બૌદ્ધો સ્વભાવાનુમાનાન્તર્ગત માને છે પણ તેમ કરવું અનાવશ્યક છે, એમ ઉપર જણાવ્યું છે. ૭૦.
(૫૦) અર્થ જૈવિત્યાર પરવાય નૈતરત #ગુમાનિિત ! માવઃ ? बौद्धा हि कार्यात् कारणानुमानं मन्यन्ते, न तु कारणात् कार्यानुमानम् । नन्वेतदपीत्यादि गद्ये प्रतिवन्धशब्देन स्खलनम् । छायेति कार्यभूता ॥७०॥
(टि.) तत्स्वभावेति ! ईदृशरूपान्तरोत्पादस्वभावस्यैव । तज्जननेति ईदृशरसोत्पादनसामर्थ्यस्य । एतदपीति स्वभावानुमानमपि ॥७॥
अथ पूर्वचरोत्तरचरयोः स्वभाव-कार्य-कारणहेत्वनन्तर्भावाद्भेदान्तरत्वं समर्थयन्तेपूर्वचरोत्तरचरयोने स्वभाव कार्यकारणभावौ, तयोः कालव्यवहितावनुप
સ્ત્ર+માત ૫૭ ६१ साध्यसाधनयोस्तादात्म्ये सति स्वभावहेतौ, तदुत्पतौ तु कार्ये कारणे वाऽन्तर्भावो विभाव्येत । न चैते स्तः । तादात्म्यं हि समसमयस्य प्रयत्नानन्तरीयकत्व-परिणामित्वादेरुपपन्नम् । तदुत्पत्तिश्चान्योऽन्यमव्यवहितस्यैव धूम-धूमध्वजादेः समधिगता, न तु व्यवहितकालस्य, अतिप्रसक्तेः ॥७१॥
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
पूर्वचरोत्तरचरहेतुसमर्थनम् ।
[3. ૭૨સ્વભાવ, કાર્ય કે કારણ હેતમાં અતર્ભાવ થતું ન હોવાથી પૂર્વચર અને ઉત્તરચર સ્વતંત્ર હેતુઓ છે એનું સમર્થન
પૂર્વચર અને ઉત્તર હેતુઓ સાધ્યના સ્વભાવ કે કાર્યકારણભાવરૂપે નથી, કારણ કે-સ્વભાવ અને કાર્યકારણભાવ કાલનું વ્યવધાન હોય ત્યાં હતા નથી. ૭૧.
સાધ્ય અને સાધનામાં જ્યારે તાદાભ્ય સંબંધ હોય ત્યારે હેતુને સમાવેશ સ્વભાવ હેતુમાં થાય છે. પરંતુ જે સાધ્ય અને સાધનમાં તદુત્પત્તિ સંબંધ હોય તે હેતુને સમાવેશ કાર્ય હેતુ કે કારણ હેતુમાં થઈ શકે છે. પરંતુ આ પૂર્વચર અને ઉત્તરચરમાં તાદાસ્ય કે તદુપત્તિ સંબંધ નથી. કારણ કે–તાદામ્ય તે સમસમયે-એકકાલે વિદ્યમાન પ્રયત્નાનન્તરીયકવ અને પરિણામિત્વાદિ રૂપ સાધ્ય–સાધનમાં હોય છે; અને તદુપત્તિ તે–અન્ય કાલ વ્યવધાન રહિત અગ્નિ અને ધૂમમાં હોય છે. પરંતુ કાલના વ્યવધાનવાળા પદાર્થોમાં અતિપ્રસંગ હોવાથી તદત્પત્તિ હોતી નથી, અર્થાત્ કાલનું વ્યવધાન હોય ત્યાં કાર્યકારણભાવ ઘટે નહિ આ પ્રકારે પૂર્વચર અને ઉત્તરચરની કાલાતરમાં ઉપલબ્ધિ હોવાથી તેને સ્વભાવ, કાર્ય કે કારણમાં અન્તર્ભાવ થતું નથી.
સારાંશ કે તાદામ્ય સંબંધ હોય ત્યાં સ્વભાવ હેતુ હોય છે અને તદુત્પત્તિ સંબંધ હોય ત્યાં કાર્ય હેતુ કે કારણહેતુ હોય છે. તાદાતસ્ય સંબંધ સમકાલીન વસ્તુઓમાં હોય છે અને તદુત્પત્તિ-કાર્યકારણભાવ સંબંધ અવ્યવહિત પૂર્વોત્તર ક્ષણવતી અગ્નિ અને ધૂમ આદિમાં હોય છે. આ રીતે કાલનું વ્યવધાન તારામ્ય અને તદુત્પત્તિ બનેમાં નથી. જ્યારે પૂર્વ ચર અને ઉત્તરચરમાં કાલનું વ્યવધાન હોય છે. માટે એ બન્નેને સ્વભાવ, કાર્ય કે કારણ હેતુમાં સમાવેશ થઈ શકતો નથી. ૭૧.
(५०) तयोरिति स्वभाव-कार्यकारणभावयोः ॥१॥
(टि०) साध्यसाधनयोरित्यादि । एते इति तादात्म्यतदुत्पत्ती । प्रयत्नानन्तरीयेति शब्दादौ धर्मिणि ॥४१॥
६१ ननु कालव्यवधानेऽपि कार्यकारणभावो भवत्येव, जाग्रबोधप्रबोधयोमरणारिष्टयोश्च तथादर्शनादिति प्रतिजानानं प्रज्ञाकरं प्रतिक्षिपन्ति
न चातिक्रान्तानागतयोर्जाग्रहशासंवेदन-मरणयोः प्रवोधोत्पातौ प्रति कारणत्वं, व्यवहितत्वेन निर्व्यापारत्वात् ॥७२॥
२ अयमर्थः । जाग्रद्दशासंवेदनमतीतं सुप्तावस्थोत्तरकालभाविज्ञानं वर्तमान प्रति; मरणं चानागतं ध्रुवावीक्षणादिकमरिष्टं साम्प्रतिकं प्रति व्यवहितत्वेन व्यापारपराङ्मुखम्-इति कथं तत्तत्र कारणत्वमवलम्बेत ? । निर्व्यापारस्यापि तत्कल्पने सर्व सर्वस्य कारणं स्यात् ।।७२॥
$૧ કાલનું વ્યવધાન હોય તો પણ કાર્યકારણભાવ હોય છે જેમકે-જાગ્રત અવસ્થાને બોધ અને પ્રધ(સૂઈને ઊઠયા પછીના જ્ઞાન)માં તથા મરણ અને
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂ. ૭]
कार्यकारणव्यवस्था। અરિષ્ટમાં. આ પ્રકારે કાલનું વ્યવધાન હોવા છતાં કાર્યકારણભાવ છે, એવું માનનાર પ્રજ્ઞાકરનું નિરાકરણ–
અતીતકાલીન જાગ્રત દશાનું સંવેદના અને અનાગતકાલીન મરણ અનુક્રમે વર્તમાનકાલીન પ્રબોધનું અને અરિષ્ટનું કારણ નથી, કારણ કેકાલનું વ્યવધાન હેવાથી વ્યાપાર ઘટી શકતા નથી. ૭૨.
હર જાગ્રત અવસ્થાનું સંવેદન અતીત છે, તેથી તે સુણાવસ્થા પછીના વર્તમાન જ્ઞાનમાં, અને એ જ રીતે મરણ એ અનાગત-ભવિષ્યત્ છે, તે વર્તમાનમાં ધ્રુવના અદશન રૂપ અરિષ્ટ–અમંગળ-માં, કાલનું અંતર હોવાથી વ્યાપાર રહિત છે. અર્થાત, તે તે કાર્ય પદાર્થની ઉત્પત્તિકાલે તે તે કારણ પદાર્થ છે જ નહિ, તો તેની ઉત્પત્તિ માટેનો વ્યાપાર કેવી રીતે કરે ? માટે જાગ્રદેવસ્થાનો બોધ પ્રબોધમાં અને મરણ અમંગળમાં કારણ રૂપ કઈ રીતે થઈ શકે ? વ્યાપાર રહિત પદાર્થને પણ કારણ તરીકે ક૯૫વામાં આવે તે–સર્વ પદાર્થો સર્વનાં કારણું બની જશે. ૭૨.
(प०) प्रज्ञाकरमिति सौगतविशेषम् ।
वर्तमान प्रतीत्यतः पुरः व्यापारपराङ्मुखमिति गम्यम् । तदिति जाग्रहशासंवेदनं मरणं च । तति प्रबोधे अरिष्टे च । कथं तत्तत्र कारणत्वमालम्बेतेति जाग्रदृशासंवेदनं न प्रबोधस्य कारणं किन्तु क्षयोपशमः, मरणं चोत्पातस्य कारणं न, किन्तु धातुचित्तादिविपर्यय इति मर्म ॥७२॥
(टि०) ननु कालेत्यादि । तथेति कालव्यवधानेऽपि कार्यकारणभावावीक्षणात् । प्रतिजानानमिति प्रज्ञाकरं मन्यमानम् । कथं तदिति जाग्रद्दशासंवेदनमतीतं, मरणागत च ॥ तत्रेति वर्तमानज्ञाने अरिष्टवीक्षणादौ सांप्रतिके । तत्कल्पने इति कारणत्वकल्पने ॥७२॥
इदमेव भावयन्तिस्वव्यापारापेक्षिणी हि कार्य प्रति पदार्थस्य कारणत्वव्यवस्था, कुला
- શૈવ ઢાં પ્રતિ ૭રૂા. ६१ अन्वय-व्यतिरेकावसेयो हि सर्वत्र कार्यकारणभावः । तौ च कार्यस्य कारणव्यापारसव्यपेक्षावेव युज्यते । कुम्भस्येव कुम्भकारव्यापारसव्यपेक्षाविति ॥७३॥
ઉપરોક્ત કથનનું સમર્થન–
પિતાના વ્યાપારની અપેક્ષાએ જ પદાર્થને કાર્ય પ્રત્યે કારણતા છે. અર્થાત કાર્યની ઉત્પત્તિમાં વ્યાપારવાળે પદાર્થ જ કારણરૂપ મનાય છે. જેમ કે-કુંભાર પિતાના વ્યાપારની અપેક્ષાએ જ ઘટમાં કારણ છે. ૭૩.
હલ કાર્યકારણભાવનો નિશ્ચય સર્વત્ર અન્વય અને વ્યતિરેકથી જ થાય છે. અને કાર્યને તે અન્વય-વ્યતિરેક કારણના વ્યાપારને જ આધીન છે. જેમકે – કુંભને અન્વય-વ્યતિરેક કુંભારના વ્યાપારને જ આધીન છે. ૭૩.
(प.) ताविति अन्वयव्यतिरेको ॥७३॥ (टि०) अन्वयेत्यादि । ताविति अन्वयव्यतिरेकौ ॥७३॥
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
कार्यकारणव्यवस्था ।
[૩, ૭
ननु चातिक्रान्ताऽनागतयोर्व्यवहितत्वेऽपि व्यापारः कथं न स्यादित्यारेकामधरयन्ति
न च व्यवहितयोस्तयोापारपरिकल्पनं न्याव्यमतिप्रसक्तेः ॥७४॥ ६१ तयोरतिक्रान्ताऽनागतयोर्जाग्रद्दशासंवेदन-मरणयोः ॥७४॥
વ્યવધાનયુક્ત હોવા છતાં અતીત અને અનાગત પદાર્થોને વ્યાપાર કેમ નહિ થાય? એ શંકાનો પરિહાર
વ્યવધાનવાળા તે બંનેમાં પણ વ્યાપારની કલ્પના કરવી એ ન્યાયયુક્ત નથી. કારણ કે-એવું માનવાથી અતિપ્રસકિત દોષ આવશે. ૭૪,
$૧. ‘બંનેમાં” એટલે અતીતકાલીન જાગ્રદશા સંવેદના અને અનાગતકાલીન મરણ એ બન્નેમાં. ૭૪.
अतिप्रसक्तिमेव भावयन्तिपरम्पराव्यवहितानां परेपामपि तत्कल्पनस्य निवारयितुमशक्यत्वात् ॥७५॥
३१ परेपामपि रावण-शङ्खचक्रवर्त्यादीनाम् । तत्कल्पनस्य व्यापारकल्पनस्य ।
१२ अथान्वय-व्यतिरेकसमधिगम्यः कार्यकारणभावः । ततो व्यवधानाविशेषेऽपि यस्यैव कार्यमन्वय-व्यतिरेकावनुकरोति, तदेव तत्कारणम् । अन्यथाऽव्यवधानाविशेपेऽपि किं न काष्ठकृशानुवत्तत्र स्थित एव शर्कराकणनिकरोऽपि धूमकारणं स्यात् ? ततो नातिप्रसङ्ग इति चेत् ।
નવચરતHવે માવા, લ વાત્ર તાવત્ નાચેવ ) ના દ્રારંવે-પરयोरभाव एव सर्वदा तत्कार्योत्पादात् । अथ स्वकाले सतोरेव तयोस्तत्कार्योत्पतेरन्वयः कथं न स्यादिति चेत्, तह-शोऽयं रावणादिमिरप्यस्यास्त्येव । सत्यम्, अस्त्येव व्यतिरेकस्तु रिक्त इति चेत् ।
અતિપ્રસક્તિ દોષનું સ્પષ્ટીકરણ–
કારણ કે–પરંપરાથી વ્યવધાનવાળા અન્ય પદાર્થો વિષે પણ તેની કલ્પનાનું નિવારણ થઈ શકશે નહિ. હા,
g૧. “અન્ય પદાર્થો એટલે રાવણ-શંખચક્રવતી આદિ. તેની કલ્પનાનું એટલે વ્યાપારની કલ્પનાનું.
૬૨ શંકા-કાર્યકારણુભાવનું જ્ઞાન અન્વય-વ્યતિરેકથી થાય છે, એટલે જે પદાર્થોમાં વ્યવધાનને કારણે કશી વિશેષતા ન હોય છતાં પણ જેની સાથે કાર્યને અન્વય-વ્યતિરેક હોય તે જ કારણ છે, એમ માનવું જોઈએ. અન્યથા અવ્યવધાનની સમાનતા છતાં લાકડાના અગ્નિની જેમ ત્યાં જ અવ્યવહિતરૂપે રહેલ રેતીને કણસમૂહ પણ ધૂમનું કારણ કેમ ન બને? માટે વ્યવધાન– અવ્યવધાન ગૌણ બાબત છે. તેથી ઉપરોક્ત અતિપ્રસંગ દોષ આવશે નહિ.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭
રૂ. 6
कार्यकारणव्यवस्था । સમાધાન–તમારી વાત ખરી છે. અન્વય એટલે તે(કારણ)ની સત્તા હેય તે તે(કા)ની સત્તા હોય છે. અને આ અન્વયે પ્રસ્તુતમાં છે જ નહિ, કારણ કે–જાગ્રશાસંવેદન અને મરણને અભાવ હોય ત્યારે જ તેના કાર્યોની (પ્રબોધ અને અમંગળની) ઉત્પત્તિ થાય છે. નહિ કે તેમનું સત્વ હોય ત્યારે.
શંકા–જાગ્રશાસંવેદન અને મરણ સ્વકાલમાં વિદ્યમાન છે, તેથી જ તેમનાં ઉપરોક્ત કાર્યો ઉત્પન્ન થાય છે, તે અન્વયે કેમ નહિ?
સમાધાનઆ પ્રકારને અવય તે રાવણ આદિ સાથે પણ છે. એટલે કે તેમને કારણ કેમ ન માનવાં?
બૌદ્ધ–ખરી વાત. રાવણાદિ સાથે અન્યાય તે છે, પરંતુ વ્યતિરેક તે નથી, માટે કારણ ન બને.
(प०) तत्कल्पनस्येति व्यापारकल्पनायाः । अथान्वयेत्यादि परवाक्यम् । कार्यमिति कार्य कर्तृ ।
तत्कार्योत्पादादिति प्रबोधारिष्टकार्योत्पत्तेः । ईदृशोऽयमिति अथमन्वयः । अस्येति कार्यत्य ।
(टि.) अथान्वयेत्यादि । तद्धावे इति धूमसभावे भावोऽग्निमत्त्वस्य । स चेति भावो बोधारिष्टवीक्षणलक्षणः । अत्रेति भवदुक्त जाग्रद्दशासंवेदने मरणे च ।। तत्कार्योत्पादादिति तयोर्जाग्रद्दशासंवेदनमरणयोः कार्यबोधोत्पातयोरुत्पत्तिसंभवात् ॥ तयोरिति जाग्रहशासंवेदनमरणयोः । तत्कार्योत्पत्तरिति तयोः कार्य बोधोत्पातलक्षणं तत्कार्य - तस्योत्पत्तिः । अयमिति अन्वयः । अस्येति व्यापारस्य कार्यस्य ।
६३ ननु कोऽयं व्यतिरेको नाम ? तदभावेऽभाव इति चेत् । स तर्हि जाग्रदशासंवेदनादेः कथं स्यात् । तदभाव एव सर्वदा प्रबोधादेर्भावात् । स्वकाले त्वभावस्तस्य नास्त्येवेति कथं व्यतिरेकः सिद्धिमधिवसेत् ? इति न व्यवहितयोः कार्यकारणभावः संभवति ।। ७५ ।।
૬૩ જૈન–જે એમ જ હોય તે તમે વ્યતિરેક કેને કહે છે ? બૌદ્ધ-કારણના અભાવમાં કાર્યને અભાવ” એ—વ્યતિરેક છે.
જનતે જાગ્રશાસંવેદનાદિને પિતાના કાર્ય સાથે આ વ્યતિરેક કઈ રીતે થઈ શકશે? કારણ કે-જાશાસંવેદનાદિના અભાવકાલમાં જ પ્રબોધાદિ. કાર્યોને સદા સદ્ભાવ છે અને જાગ્રહશાસંવેદનાદિને સ્વકાલમાં અભાવ તે છે જ નહિ. માટે વ્યતિરેક કઈ રીતે સિદ્ધ થશે? આ પ્રકારે વ્યવધાનવાળા પદાથેને કાર્યકારણભાવ સિદ્ધ થઈ શકતો નથી. ૭૫.
(प०) तस्येति जाग्रद्दशासंवेदनादेः ॥७५।।
(टि.) तदभावे इति धर्माभावे । अभाव इति हेतोरसत्त्वम् । स इति व्यतिरेकः । तदभाव इति तस्य जाग्रद्दशासंवेदनस्याऽसत्त्वे। तस्येति जाग्रद्दशासंवेदनस्य मरणस्य वा ॥७॥
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८
.
सहचरहेतुसमर्थनम् ।
[३. ७६सहचरहेतोरपि स्वभाव-कार्य-कारणेपु नान्तर्भाव इति दर्शयन्ति
सहचारिणोः परस्परस्वरूपपरित्यागेन तादात्म्यानुपपत्तेः, सहोत्पादेन तदुत्पत्तिविपत्तेश्च सहचरहेतोरपि प्रोक्तेषु नानुप्रवेशः ॥७६ ॥
१ यदि हि सहसंचरणशीलयोर्वस्तुनोस्तादात्म्यं स्यात् , तदा परस्परपरिहारेण स्वरूपोपलम्भो न भवेत् । अथ तदुत्पत्तिः; तदा पौर्वापर्येणोत्पादप्रसङ्गात् सहो. त्पादो न स्यात् । न चैवम् । ततो नास्य प्रोक्तेपु स्वभाव-कार्य-कारणेष्वन्तर्भावः ॥७६॥
સહચર હેતુને પણ સ્વભાવ, કાય કે કારણ હેતુમાં સમાવેશ થતો નથી. એનું સમર્થન–
સહચરનું પરસ્પર સ્વરૂપ ભિન્ન ભિન્ન હેવાથી તેમાં તાદાય સંબંધ ઘટી શકતો નથી. વળી તેઓ એક સાથે જ ઉત્પન્ન થતા હોવાથી તદુત્પત્તિ પણ ઘટતી નથી. માટે સહચર હેતુને સ્વભાવ, કાર્ય કે કારણ હેતુમાં સમાवेशथत नथी. ७६.
S૧ સહચર-સાથે રહેનાર પદાર્થોને પરસ્પર તાદાત્મ્ય સંબંધ હોય તે તેઓ એક બીજાથી જુદા જણાય નહિ. તેવી જ રીતે તેઓને તદુત્પત્તિ સંબંધ હોય તે આગળ પાછળ ઉત્પત્તિને પ્રસંગ હોવાથી સહપત્તિ ન થાય. પરંતુ એ પ્રમાણે નથી. અર્થાત સહચર પદાર્થો પરસ્પર ભિન્ન રૂપવાળા છે અને સાથે ઉત્પન્ન થાય છે. માટે પૂર્વે કહેલા સ્વભાવ, કાર્ય કે કારણ હેતુમાં તેને સમાવેશ थत! नथी. ७६.
(प०) सहसंचरणशीलयोरिति अश्विनीकुमारयोरिव । पौर्वापर्येणोत्पादप्रसङ्गादिति नियतप्राकालभावि कारण नियतोत्तरकालभावि कार्यम् ॥७६॥
इदानीं मन्दमतिव्युत्पत्तिनिमित्तं साधर्म्य-वैधाभ्यां पञ्चावयवां व्याप्याविरुद्धोपलब्धिमुदाहरन्ति
ध्वनिः परिणतिमान् , प्रयत्नानन्तरीयकत्वात् , यः प्रयत्नानन्तरीयकः स परिणतिमान्, यथा स्तम्सः, यो वा न परिणतिमान् स न प्रयत्नानन्तरीयकः, यथा वान्ध्येयः, प्रयत्नानन्तरीयकश्च ध्वनिः, तस्मात् परिणतिमानिति व्याप्यस्य साध्येनाऽविरुद्धस्योपलब्धिः साधम्र्येण चैधर्येण च ॥ ७७॥ ___अत्र ध्वनिः परिणतिमानिति साध्यधर्मविशिष्टधर्माभिधानरूपा प्रतिज्ञा । प्रयत्नानन्तरीयकत्वादिति हेतुः । यः प्रयत्नानन्तरीयक इत्यादी तु व्याप्तिप्रदर्शनपूर्वी साधर्म्य. वैधाभ्यां स्तम्भ-बान्ध्येयरूपो दृष्टान्तौ । प्रयत्नानन्तरीयकश्च ध्वनिरित्युपनयः । तस्मात् परिणतिमानिति निगमनम् ।
२ यद्यपि व्याप्यत्वं कार्यादिहेतूनामप्यस्ति, साध्येन व्याप्यत्वात् । तथापि तन्नेह विवक्षितम्, किन्तु साध्येन तदात्मीभूतस्याकार्यादिरूपस्य प्रयत्नानन्तरीयकत्वादेः स्वरूपमित्यदोपः ।। ७७ ।।
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂ. ૮૬]
पञ्चावयवप्रयोगप्रदर्शनम् ।। હવે મંદ મતિ શ્રોતાને સમજાવવા સાધમ્ય અને ધમ્ય દ્વારા પાંચ અવયવવાળી વ્યાખ્યાવિરુદ્ધોપલબ્ધિનું ઉદાહરણ– ' શબ્દ પરિણતિમાન-અનિત્ય છે, પ્રયત્નથી ઉત્પન્ન થતો હેવાથી. જે પ્રયત્ન દ્વારા ઉત્પન્ન થાય તે પરિણતિમાન હોય છે, જેમકે-થાંભલો, વળી જે પરિણતિ માન–અનિત્ય ન હોય તે પ્રયત્નથી ઉત્પન્ન થતો નથી. જેમકે–વંધ્યાપુત્ર, શબ્દ પ્રયતનથી ઉત્પન્ન થાય છે. માટે પરિણતિમાન છે–આ પ્રમાણે આ સાધ્યની સાથે અવિરુદ્ધ એવા વ્યાય હેતુની ઉપલબ્ધિ સાધ અને વૈધમ્ય (અવય -વ્યતિરેક) દ્વારા છે. હ૭.
61 આ સૂત્રમાં “શબ્દ પરિણતિમાન છે એ અંશ સાધ્યમથી વિશિષ્ટ ધમીના કથનરૂપ પ્રતિજ્ઞા છે અને “પ્રયત્નથી ઉત્પન્ન થતો હોવાથી એ હેતુ છે. તથા જે પ્રયત્ન દ્વારા ઈત્યાદિ કહ્યું છે તેમાં અન્વયવ્યાતિ પ્રદશન કરી સ્ત. ભરૂપ સાધમ્ય દૃષ્ટાંત અને “જે પરિણતિમાન ન હોય” ઈત્યાદિ કહ્યું છે તેમાં વ્યતિરેક વ્યક્તિનું પ્રદર્શન કરી વૈધ દાન્ત બતાવ્યું છે, “શબ્દ પ્રયત્નથી ઉત્પન્ન થાય છે એ ઉપનય છે અને માટે પરિણતિમાન છે એ નિગમન છે.
હુર યદ્યપિ કાર્યાદિ હતુઓમાં પણ વ્યાખ્યત્વ છે, કારણ કે તેઓ પણ સાધ્યના વ્યાપ્ય છે, તે પણ તે વ્યાખ્યત્વ અહીં વિવક્ષિત નથી પરંતુ જે સાધ્ય. ની સાથે કથંચિત્ તાદાસ્યપરિણામને પામેલ હોય પણ કાર્યકારણાદિ રૂપ ન હોય એવું પ્રયત્નાનન્તરીયકવાદિ હેતુનું વ્યાપ્યસ્વરૂપ જ અહીં વિવક્ષિત છે. તેથી કેઈ દોષ નથી. ૭૭
(टि०) ध्वनिः परिणतिमानित्यादि । शब्दोऽनित्यः। यदा शब्दमुद्दिश्य प्रयत्नानन्तरीकत्वहेतुवशादनित्यत्वं साध्यते तदा विशिष्टं शब्दं पक्षीकृत्य प्रयत्नानन्तरीयकत्वं साधनमुपन्यसनीयम् । अन्यथा हि शव्दमात्रपरिग्रहे प्रयत्नानन्तरीयकत्वमव्यापकाऽसिद्धं स्यात् । नहि प्रयत्नानन्तरं सर्वशन्दानां जन्माऽस्ति । घण्टावण्वादौ वातादपि शब्दप्रादुर्भावात् । यद्यपीत्यादि ॥ व्याप्यत्वमिति हेतुत्वम् । कार्यादिहेतूनामिति कृतकत्वादीनामपि । तदिति कृतकत्वहेतुत्वम् । इहेति शब्दानित्यत्वे साध्ये ॥ तदात्मीभूतस्येति व्याप्यरूपसंजातस्य कृतकत्वादि. व्यतिरिक्तस्य । स्वरूपमिति विवक्षितम् ॥७८॥
अथ कार्याऽविरुद्धोपलब्ध्यादीनुदाहरन्तिअस्त्यत्र गिरिनिकुन्जे धनब्जयो धूमसमुपलम्भादिति कार्यस्य ॥७८॥ ६१ साध्येनाऽविरुद्धोस्योपलब्धिरिति पूर्वसूत्रादिहोत्तरत्र चानुवर्तनीयम् ॥ ७८ ॥ भविष्यति वर्ष तथाविधवारिवाहविलोकनादिति कारणस्य ॥ ७९ ॥
६१ तथाविधेति सातिशयोन्नतत्वादिधर्मोपेतत्वं गृह्यते ॥ ७९ ॥ उदेष्यति मुहूर्त्तान्ते तिष्यतारकाः पुनर्वसूदयदर्शनादिति पूर्वचरस्य ॥ ८० ॥
१ तिष्यतारकेति पुण्यनक्षत्रम् ।। ८० ॥ उदगुर्मुहूर्तात्पूर्वं पूर्वफलान्य उत्तरफल्गुनीनामुद्गमोपलव्धेरित्युत्तरचरस्य।।८१॥
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦ उपलब्धिहेतुनिरूपणम् ।
[૬. ૮૨अस्तीह सहकारफले रूपविशेपः समास्वाधमानरसविशेषादिति संहचरस्य ||८२॥
१ इयं च साक्षात् पोढाऽविरुद्धोपलब्धिरुक्ता । परम्परया पुनः संभवन्तीयमत्रैवान्तर्भावनीया । तद्यथा, कार्यकार्याऽविरुद्धोपलब्धिः कार्याविरुद्धोपलब्धौ । अभूदत्र कोशः कलशोपलम्भात् इति । कोशस्य हि कार्य कुशूलस्तस्य चाविरुद्ध कार्य कुम्भ इत्येवमन्या अप्यत्रैवान्तर्भावनीयाः ॥ ८२ ।।
કાર્યાવિરુદ્ધોપલધ્યાદિનાં ઉદાહરણ–
આ પર્વતના નિકુંજમાં અગ્નિ છે, કારણ કે-ધૂમ સ્પષ્ટ જોવામાં આવે છે–આ કાર્યની. ૭૮,
$૧ “સાધ્યની સાથે અવિરુદ્ધ... ઉપલબ્ધિ છે એ પ્રમાણે પૂર્વસૂત્રમાંથી અહીં અને હવે પછીના સૂત્રમાં અનુવૃત્તિ કરી લેવી. ૭૮.
વરસાદ થશે. કારણકે-તથાવિધ વાદળાં જોવામાં આવે છે-આ કારણની. ૭૯.
S૧ પ્રસ્તુતમાં તથાવિધ એટલે અતિશય ઊંચા વગેરે વાદળાં સમજ્યાં. અર્થાત એવાં વાદળાં જે અવશ્ય વરસે. ૭૯.
એક મુહૂર્ત પછી તિષ્યતારકાને ઉદય થશે. કારણ કે-અત્યારે પુનર્વસુનક્ષત્રને ઉદય જોવામાં આવે છે–આ પૂર્વચરની. ૮૦
S૧ તિવ્રતારા એટલે પુષ્ય નક્ષત્ર સમજવું. ૮૦.
એક મુહૂર્ત પહેલાં પૂર્વગુની નક્ષત્રને ઉદય થઈ ગયો છે- આ ઉત્તરચરની. ૮૧.
આ કેરીમાં રૂ૫ વિશેષ છે. કારણ કે ચાખવામાં આવતો રસ વિશેષ છે, આ સહુથરની. ૮૨.
$૧ આ પ્રમાણે છ પ્રકારની સાક્ષાત્ અવિરુદ્ધોપલબ્ધિ કહેવામાં આવી. અને પરંપરાએ તે જે અવિરુદ્ધીપલબ્ધિઓ થાય છે, તેમને આમાં જ અન્તર્ભાવ કર. તે આ પ્રમાણે કાર્યકર્યાવિરુદ્ધોપલબ્ધિનો કાચ વિરુદ્ધોપલબ્ધિમાં અતર્ભાવ છે. જેમકે-અહીં કેશ હિતે, કારણ કે–કલશની ઉપલબ્ધિ થાય છે. અહીં કેશનું કાર્ય કુશૂલ છે અને તેનું અવિરુદ્ધ કાર્ય કલશ છે. આ પ્રમાણે અન્ય જે પરંપરાએ અવિરુદ્ધોપલબ્ધિઓ હોય તેમને ઉપરોક્ત અવિરુદ્ધોપલબ્ધિઓમાં અન્તર્ભાવ કરી લે. ૮૨.
___ अधुना विरुद्धोपलब्धिभेदानाहुःविरुद्धोपलब्धिस्तु प्रतिषेधप्रतिपत्तौ सप्तप्रकारा ॥८३॥
હવે વિરુદ્ધોપલબ્ધિના ભેદે જણાવે છે – પ્રતિષેધને સિદ્ધ કરનારી વિરુદ્ધોપલબ્ધિ સાત પ્રકારે છે, ૮૩. પ્રથમ વાર પ્રાણ પ્રારાથતિ
तत्राद्या स्वभावविरुद्धोपलब्धिः ॥८४॥
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१
રૂ. ૮૧] .
उपलब्धिहेतुप्रदर्शनम् । ६१ प्रतिषेध्यस्यार्थस्य यः स्वभावः स्वरूपम् , तेन सह यत् साक्षाद् विरुद्धम् , तस्योपलब्धिः स्वभावविरुद्धोपलब्धिः ॥८४॥
एतामुदाहरन्तियथा नास्त्येव सर्वथैकान्तोऽनेकान्तस्योपलम्भात् ॥८५॥ ३१ स्पष्टो हि सर्वथैकान्तानेकान्तयोः साक्षाद्विरोधो भावाऽभावयोरिव ।
२ नन्वयमनुपलब्धिहेतुरेव युक्तः ‘यावान् कश्चित् प्रतिषेधः स सर्वोऽनुपलव्धेः" इति वचनादिति चेत् । तन्मलीमसम् । उपलग्भाभावस्यात्र हेतुत्वेनानुपन्यासात् । अथ विरुद्धयोः सर्वथैकान्तानेकान्तयोर्वह्निशीतस्पर्शयोरिव प्रथमं विरोधः स्वभावानुपलब्ध्या प्रतिपन्न इत्यनुपलब्धिमूलत्वात्स्वभावविरुद्धोपलब्धेरनुपलब्धिरूपत्वं युक्तमेवेति चेत् । तर्हि साध्यधर्मिणि भूधरादौ, साधने च धूमादावध्यक्षीकृते सतीदमप्यनुमानं प्रवर्तत इति प्रत्यक्षमूलत्वादिदमपि प्रत्यक्षं किं न स्यात् ? इति ।।८५।।
પ્રથમ સ્વભાવવિરુદ્ધોપબ્ધિને પહેલો પ્રકાર પ્રકટ કરે છે– તેમાંને પહેલે ભેદ સ્વભાવવિરુદ્ધોપલબ્ધિ છે. ૮૪.
૬૧ પ્રતિષેધ્ય પદાથના સ્વભાવ–સ્વરૂપની સાથે જેને સાક્ષાત વિરોધ હોય તેની ઉપલબ્ધિ તે સ્વભાવવિરુદ્ધોપલબ્ધિ છે. ૮૪.
તેનું ઉદાહરણ– જેમકે-સર્વથા એકાત નથી, કારણ કે અનેકાન્તની ઉપલબ્ધિ થાય છે. ૮૫.
ફુલ ભાવ અને અભાવની જેમ એકાંત અને અનેકાન્તને સાક્ષાત વિરોધ સ્પષ્ટ જ છે.
દુર શંકા : પ્રસ્તુત વિરોદ્ધોપલબ્ધિરૂપ હેતને અનપલબ્ધિહેતરૂપ જ માનવો જોઈએ કારણકે કહેવામાં આવ્યું છે કે_બજે કઈ પ્રતિષેધ છે તે સૌ અનુપલબ્ધિથી જ સિદ્ધ થાય છે.”
સમાધાનઃ આમ કહેવું યુક્તિહીન છે. કારણ કે–અહીં ઉપલબ્ધિના અભાવને હેત તરીકે કહેલ નથી. તે તે અનુપલબ્ધિ કેમ કહેવાય ?
શકાઃ અગ્નિ અને શીત સ્પર્શની જેમ સર્વથા વિરુદ્ધ એવા એકાન્ત અને અનેકાન્તને વિરોધ સર્વ પ્રથમ સ્વભાવાનુપલબ્ધિથી જ જાયે છે માટે અનુપુલબ્ધિમૂલક હોવાથી સ્વભાવવિરુદ્ધઉપલબ્ધિને પણ અનુપલબ્ધિરૂપ જ માનવી તે યુક્તિસિદ્ધ કહેવાય.
સમાધાનઃ તે પછી સાધ્ય ધમી પર્વતાદિનું અને ધૂમાદિ હેતુઓનું પ્રત્યક્ષ થયા પછી જ અનુમાન પ્રવૃત્ત થાય છે, તેથી પ્રત્યક્ષમૂલક હોવાથી એ અનુમાન પણ પ્રત્યક્ષરૂપ કેમ ન માનવું ? ૮૫.
(प०) नन्वयमनुपलब्धिहेतुरिति परवाक्यम् । अथ विरुद्धयोरित्यादि परवाक्यम् ॥८५॥ (f૦) નાસિત રાત્ત ફત્યાદિ
उपलम्भाभावस्येति नात्र प्रसज्यप्रतिषेधमानं किन्तु पर्युदासः। स च वस्त्वन्तरविधिरूपः । अत्रेति सर्वथैकान्तनिषेधानुमाने ।।८५।।
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨ उपलब्धिहेतुप्रदर्शनम् ।
રૂ. ૮विरुद्धोपलब्धेराद्यप्रकारं प्रदर्थ शेपानाख्यान्ति
प्रतिषेध्यविरुद्धव्याप्तादीनामुपलब्धयः पद ॥८६॥ F१ प्रतिपेध्येनार्थेन सह ये साक्षाद्विरुद्धास्तेषां ये व्याप्तादयो व्याप्य-कार्यकारण-पूर्वचरोत्तरचर-सहचरास्तेपामुपलव्धयः षड् भवन्ति । विरुद्धव्याप्तोपलब्धिः, विरुद्धकार्योपलब्धिः, विरुद्धकारणोपलब्धिः, विरुद्धपूर्वचरोपलब्धिः, विरुद्धोत्तरचरोपलब्धिः, विरुद्धसहचरोपलब्धिश्चेति ॥८६॥
વિરુદ્ધોપલબ્ધિને પ્રથમ પ્રકાર જણાવ્યું. હવે બીજા વિષે જણાવે છે –
પ્રતિષેધ્ય(જેને પ્રતિષેધ કરવાનું છે)થી વિરુદ્ધ પદાર્થના વ્યાપ્તાદિની ઉપલબ્ધિઓ છ પ્રકારની છે. ૮૬
ફુલ પ્રતિય પદાર્થની સાથે જેને સાક્ષાત વિષેધ છે તેવા વિરુદ્ધ પદાર્થોના જે વ્યાપ્તાદિ–એટલે કે વ્યાખ્ય-કાર્ય-કારણ-પૂર્વચર-ઉત્તરચર અને સહચર છે તેની ઉપલબ્ધિઓ છ થાય છે. તે આ પ્રમાણે–૧ વિરુદ્ધ વ્યાપ્તોપલબ્ધિ, ૨ વિરુદ્ધકાપલબ્ધિ, ૩ વિરુદ્ધકારણ પલબ્ધિ, ૪ વિરુદ્ધપૂર્વચપલબ્ધિ, પ વિરુદ્ધોત્તરચરપલબ્ધિ, અને ૬ વિરુદ્ધસહચરેપલબ્ધિ. ૮૬.
क्रमेणासामुदाहरणान्याहु:विरुद्धव्याप्तोपलब्धिर्यथा नास्त्यस्य पुंसस्तत्त्वेषु निश्चयस्तत्र सन्देहात् ॥८७॥
$ ? સત્ર નીવાહિતરવારો નિશ્ચય પ્રતિવેદક, તક્રિશ્નાનિશ્વય, તેન व्याप्तस्य सन्देहस्योपलब्धिः ॥८७||
છ પ્રકારની વિરુદ્ધપલબ્ધિનાં અનુક્રમે ઉદાહરણો–
આ પુરુષને તોમાં નિશ્ચય નથી. કારણ કે તેને તેમાં સંદેહ છે–આ વિદ્ધવ્યાપ્તપલબ્ધિ છે. ૮૭.
g૧ અહીં જીવાદિત નિશ્ચય પ્રતિષેધ્ય છે, તેથી સાક્ષાત વિરુદ્ધ અનિશ્ચય છે, તેનાથી વ્યાપ્ત સંદેહ છે. તે સદેહની ઉપલબ્ધિ છે તેથી નિશ્ચય સંભવે નહિ. સારાંશ કે વ્યાપ્ત એટલે વ્યાપ્ય છે. તેની ઉપલબ્ધિ અહીં સમજવાની છે. એટલે જયાં વ્યાપ્ય–વ્યા હોય ત્યાં વ્યાપક હોય જ તેથી સંદેહ હોઈ અનિશ્ચય હાય જ. ૮૭. विरुद्धकार्योपलब्धियथा न विद्यतेऽस्य क्रोधाद्युपशान्तिर्वदनविका
રાઃ ૮૮ાા ६१ वदनविकारस्ताम्रतादिः, आदिशब्दादधरस्फुरणादिपरिग्रहः । अत्र च प्रतिपेभ्यः क्रोधाद्युपशमः, तद्विरुद्धस्तदनुपशमः, तत्कार्यस्य वदनविकारादेरुपરિધ: ૧૮૮ - આ પુરુષમાં ક્રોધાદિની શાંતિ નથી. કારણ કે તેના મુખ ઉપર વિકારવગેરે લેવામાં આવે છે-આ વિરુદ્ધ કાયાપલબ્ધિ છે. ૮૮.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂ. .]
उपलब्धिहेतुप्रदर्शनम् । હા વદન વિકાર-એટલે મુખની લાલાશ વિગેરે જાણવા અને આદિ શબ્દથી હોઠનું સ્કુરાયમાન થવું–હોઠનું ફરકવું, ભ્રકુટિ વાંકી થવી, આંખ લાલ થવી વિગેરેનું ગ્રહણ જાણવું. આ અનુમાનમાં પ્રતિષેધ્ય છે ક્રોધાદિને ઉપશમ, તેથી સાક્ષાત્ વિરુદ્ધ છે ફોધાદિને અનુપમ. અને તેનાં કાર્ય વદન વિકારાદિની ઉપલબ્ધિ છે, તેથી કોંધના ઉપશમને અભાવ સિદ્ધ થાય છે. ૮૮. विरुद्धकारणोपलब्धियथा नास्य महरसत्यं वचः समस्ति रागद्वेष
कालुष्याऽकलङ्कितज्ञानसंपन्नत्वात् ॥८९॥ ६१ प्रतिषेध्येन ह्यसत्येन सह विरुद्धं सत्यम् , तस्य कारणं रागद्वेषकालुण्याकलङ्कितज्ञानम् । तत् कुतश्चित्सूक्ताभिधानादेः सिद्धयत् सत्यं साधयति । तच्च सिद्धचदसत्यं प्रतिपेधति ॥८९॥
આ મહર્ષિ અસત્ય વચન બોલતા નથી, કારણ કે તે રાગદ્વેષરૂપ કાલુષ્યના કલંકરહિત જ્ઞાનવાળા છે. આ વિરુદ્ધકારણેપલબ્ધિ છે. ૮૯.
$૧ અહીં પ્રતિષેધ્ય “અસત્ય છે તેનાથી સાક્ષાત્ વિરુદ્ધ સત્ય છે અને સત્યનું કારણ રાગદ્વેષરૂપ કાલિમાથી રહિત જ્ઞાન છે. એવા જ્ઞાનની સિદ્ધિ કઈ પ્રકારની સૂક્તિથી થાય છે. તેવું જ્ઞાન સત્યને સિદ્ધ કરે છે અને સિદ્ધ થતું સત્ય અસત્યને નિષેધ કરે છે. ૮૯. (प०) प्रतिपेध्येन होत्यादिगो सिद्धयदिति ज्ञानं सिद्धयत् ॥८९॥ विरुद्धपूर्वचरोपलब्धिर्यथा नोद्गमिष्यति मुहूर्त्तान्ते पुष्यतारा रोहि
યુમાન્ ૨ | ६१ प्रतिपेध्योऽत्र पुप्यतारोद्गमः, तद्विरुद्रो मृगशीर्पोदयः, तदनन्तरं पुनर्वसूदयस्यैव भावात् । तत्पूर्वचरो रोहिण्युदयस्तस्योपलब्धिः ॥९॥
એક મુહૂર્ત પછી પુષ્યતારા નક્ષત્રનો ઉદય નહિ થાય, કારણ કે અત્યારે રોહિણી નક્ષત્રને ઉદય છે. આ વિરૂદ્ધપૂર્વચપલબ્ધિ છે. ૯૦.
$૧ અહીં પુષ્યતારાનો ઉદય પ્રતિષેધ્ય છે. તેનાથી વિરુદ્ધ મૃગશીર્ષને ઉદય છે. કારણ કે–પુષ્યતારાની પહેલાં પુનર્વસુ નક્ષત્રનો જ ઉદય થાય છે પણ અહીં તે મૃગશીર્ષના પણ પૂર્વચર રહિણના ઉદયની ઉપલબ્ધિ છે. ૯૦. विरुद्धोत्तरचरोपलब्धिर्यथा नोदगान्मुहूर्तात्पूर्व मृगशिरः पूर्वफल्गुन्युदयात्॥९१॥
$ १ प्रतिपेध्योऽत्र मृगशीर्षोदयः, तद्विरुद्धो मघोदयः, अनन्तरमाोदयादेरेव भावात् । तदुत्तरचरः पूर्वफल्गुन्युदयस्तस्योपलब्धिः ॥९१॥
એક મુહર્ત પહેલાં મૃગશિર નક્ષત્રને ઉદય થયો નથી. કારણ કે અત્યારે પૂર્વગુની નક્ષત્રનો ઉદય છે, આ વિરુદ્ધોત્તરપલબ્ધિ છે. ૯૩.
હ૧ અહીં મૃગશીર્ષને ઉદય પ્રતિષેધ્ય છે, તેનાથી વિરુદ્ધ મઘાને ઉદય છે. અને મૃગશીર્ષના ઉદય પછી આદ્રને જ ઉદય થાય છે પણ અહીં તે મઘાન. ઉત્તર પૂર્વ ફલ્યુનીના ઉદયની ઉપલબ્ધિ છે. ૯૧.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपलब्धिहेतु प्रदर्शनम् ।
[ ३.९२
विरुद्धसहचरोपलब्धिर्यथा नास्त्यस्य मिथ्याज्ञानं सम्यग्दर्शनात् ॥ ९२॥ $ १ प्रतिपेध्येन हि मिथ्याज्ञानेन सह विरुद्धं सम्यग्ज्ञानम्, तत्सहचरं सम्यग्दर्शनम् । तच्च प्राण्यनुकम्पादेः कुतश्चित् लिङ्गात्प्रसिद्धचत्सहचरं सम्यग्ज्ञानं साधयति ।
७४
$ २ इयं च सप्तप्रकाराऽपि विरुद्धोपलब्धिः प्रतिपेध्येनार्थेन साक्षादिरोधमा - श्रित्योक्ता, परम्परया विरोधाश्रयणेन त्वनेकप्रकारा विरुद्धोपलब्धिः संभवन्त्यत्रैवाभियुकैरन्तर्भावनीया । तद्यथा कार्यविरुद्धोपलब्धिर्व्यापकविरुद्धोपलब्धिः कारणविरुद्धोपलब्धिरिति त्रयं स्वभावविरुद्धोपलब्धौ । तत्र कार्यविरुद्धोपलब्धिर्यथा — नात्र देहिनि दुःखकारणमस्ति, सुखोपलम्भादिति । साक्षादत्र सुखदुःखयोर्विरोधः । प्रतिपेध्यस्वभावेन तु दुःखकारणेन परम्परया । व्यापक विरुद्धोपलब्धिर्यथा- न सन्निकर्षादिः प्रमाणम्, अज्ञानत्वादिति । साक्षादत्र ज्ञानत्वाज्ञानत्वयोर्विरोधः, प्रतिपेध्यस्वभावेन तु ज्ञानत्वव्याप्येन प्रामाण्येन व्यवहितः । कारणविरुद्धोपलब्धिर्यथा – नासौ रोमहर्षादिविशेपवान्, समीपवर्त्तिपावक विशेषादिति । अत्र पावकः साक्षाद्विरुद्धः शीतेन । प्रतिपेध्यस्वभावेन तु रोमहर्पादिना शीतकार्येण पारम्पर्येण ।
९३ ये तु - नास्त्यस्य हिमजनितरोमहर्षादिविशेषो धूमात्; प्रतिपेध्यस्य हि रोमहर्षादिविशेषस्य कारणं हिमं तद्विरुद्धोऽग्निस्तत्कार्यं धूम इत्यादयः कारणविरुद्ध कार्योपलव्ध्यादयो विरुद्धोपलब्धेर्भेदाः - ते यथासंभवं विरुद्धकार्योपलब्ध्यादिष्वन्तर्भावनीयाः ॥९२॥
આ પુરુષને મિથ્યાજ્ઞાન નથી, કારણ કે તેને સમ્યગ્દર્શન છે. આ વિરુદ્ધ सहयशेपलब्धि छे. ८२.
§૧ અહીં પ્રતિષેધ્ય મિથ્યાજ્ઞાન છે તેનાથી વિરુદ્ધ સમ્યજ્ઞાન છે, અને તેનુ સહચર સમ્યગ્દČન છે અને પ્રાણી ઉપર અનુકમ્પાદિ કાઈ પણ હેતુથી સધાતુ. તે સમ્યગ્દશ્યૂન પેાતાના સહુચર સભ્યજ્ઞાનને સિદ્ધ કરે છે.
ઠુર આ સાત પ્રકારની વિરુદ્ધોપલબ્ધિ પ્રતિષેધ્ય પદાર્થ સાથે સાક્ષાત્ વિરાધને આધારે કહી છે. પરંતુ પર પરાએ વિરાધના આશ્રય કરવામાં આવે તો જે અનેક પ્રકારની વિરુદ્ધોપલબ્ધિઓ થાય છે, તેના બુદ્ધિમાનાએ આમાં જ અન્તર્ભાવ કરી લેવે, તે આ પ્રમાણે-કાય વિરુદ્ધોપલધિ, વ્યાપકવિરુદ્ધોપલબ્ધિ, કારણવિરુદ્ધોપલબ્ધિ-આ ત્રણના સ્વભાવવિરુદ્ધોપલબ્ધિમાં અન્તર્ભાવ કરવા. તેમાં કાર્યવિરુદ્ધોપલબ્ધિનુ ઉદાહરણ—આ આત્માને વિષે દુઃખનું કારણ નથી, કારણ કે-સુખની પ્રતીતિ થાય છે. સુખ અને દુઃખને પરસ્પર સાક્ષાત્ વિધ છે, પણ પ્રસ્તુતમાં પ્રતિપેય સ્વભાવ દુઃખના કારણ સાથે સુખના વિરાધ પર’પરાથી છે. વ્યાપવિરુદ્ધોપલબ્ધિનું. ઉદાહરણ—સન્નિદિ પ્રમાણુરૂપ નથી,
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
:
રૂ. ૨૬]
अनुपलब्धिहेतु निरूपणम् ।
७५
કારણ કે–તે અજ્ઞાનરૂપ છે, અહી જ્ઞાનત્વ અને અજ્ઞાનત્વના સાક્ષાત્ વિરાધ છે, પરંતુ પ્રતિષેધ્ય સ્વભાવ જ્ઞાનત્વના વ્યાપ્ય પ્રામાણ્ય સાથે અજ્ઞાનને પરપરાએ વિરાધ છે. કારણવિરુદ્ધોપલબ્ધિનું ઉદાહરણ—આ પુરુષ રામહદિરૂપ વિશેષવાળા નથી, કારણ કે-નજીકમાં અગ્નિવિશેષ છે. અહી અગ્નિ અને શીતના પરસ્પર સાક્ષાત્ વિરાધ છે, પરંતુ પ્રતિષેધ્ય સ્વભાવ શીતના કાર્યરૂપ રામહર્ષાદ્ધિ સાથે અગ્નિના પરપરાએ વિધિ છે.
$૩ વળી, આ પુરુષને હિંમ(બરફ)જનિત રોમહર્ષાદિવિશેષ નથી. કારણ કે-અહીં ધૂમ છે. પ્રસ્તુતમાં પ્રતિષેધ્ય રામહર્ષાદિવિશેષ છે, તેનુ કારણ હિમ છે. તેનાથી સાક્ષાત્ વિરુદ્ધ અગ્નિ છે, અને તેનું કાય ધૂમ છે—આ પ્રમાણે કારણવિરુદ્ધકાયે પલબ્ધિ વિગેરે જે વિરુદ્ધોપલબ્ધિ છે ;તેના યથાસ ભવ વિરુદ્ધકાચેર્ચાપલબ્ધિ આદિમાં અન્તર્ભાવ કરવા. ૯૨.
(१०) तत्र कार्यविरुद्धोपलब्धिरिति तत्र तासां मध्ये | ज्ञानत्वव्याप्येने ति જ્ઞાનત્ત્વ સાધવું ચસ્થતિ વિત્રઃ । ચે સ્થિતિ 'ધર્મોત્તરાયઃ (?) ISRI
(ટિ૰) TMાવિન્દ્વોપરિત્યાવિદુઃલારાં વિષાવિ, વાર્ચે દુઃલમ્ ॥૬॥ इति श्री साधुपूर्णिमागच्छीय श्रीमदाचार्यगुणचन्द्रसूरिशिष्य पं० ज्ञानचन्द्रविरचिते रत्नाकरावतारिका टिप्पनके तृतीयः परिच्छेदः समाप्तः ॥ श्री ॥ सम्प्रत्यनुपलब्धि प्रकारतः प्राहु:
अनुपलब्धेरपि द्वैरूप्यम्, अविरुद्धानुपलब्धिर्विरुद्धानुपलब्धिश्च ॥९३॥ $ १ अविरुद्धस्य प्रतिपेध्येनार्थेन सह विरोधमप्राप्तस्यानुपलब्धिरविरुद्धाऽनुपરુધ્ધિ: | પવૅ વિરુદ્રાનુષધ્ધિનિ ||૧૨॥ અનુપલબ્ધિના ભેદ
અનુપલબ્ધિના પણ એ ભેદ છે અવિરુદ્વાનુપલબ્ધિ અને વિરુદ્ધાનુપલબ્ધિ. ૯૩ $1 અવિરુદ્ધ-અટલે પ્રતિષધ્ય પદાર્થ સાથે જેને વિરાધ ન હાય, તેની જે અનુપલબ્ધિ, તે અવિરુદ્ધાનુપલબ્ધિ છે. એ જ રીતે વિરુદ્ધ-એટલે પ્રતિષધ્ય પદાથ સાથે જેને વિરાધ હાય તેની અનુપલબ્ધિ, તે વિરુદ્ધાનુપલબ્ધિ છે. ૯૩.
(१०) अविरुद्धानुपलब्धिरिति निषेधसाधयित्री । विरुद्धानुपलब्धिरिति विधिસાચિત્રો ૫.૫
• सम्प्रत्यविरुद्धानुपलब्धेर्निपेधसिद्धौ प्रकारसङ्ख्यामाख्यान्ति
.
तत्राविरुद्धानुपलब्धिः प्रतिषेधावबोधे सप्तप्रकारा ॥ ९४ ॥ अमूनेव प्रकारान् प्रकटयन्ति—
प्रतिषेध्येनाविरुद्धानां स्वभावव्यापककार्यकारणपूर्वचरोत्तरचरसहचराणामनुपलब्धिः ॥९५॥
१ अत्र 'धर्मोत्तरादिना ये उक्ताः' इति सम्यक् स्यात् ।
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुपलब्धिहेतु निरूपणम् ।
[ રૂ. ૨૬१ एवं च स्वभावानुपलब्धिः, व्यापकानुपलब्धिः, कार्यानुपलब्धिः, कारणानुપરુધ્ધિ:, પૂર્વપરાનુપધ્ધિ:, ઉત્તરપરાનુવધિ:, સરાનુવરુધ્ધિશ્રુતિ ॥૧૬॥ પ્રતિબંધસાધક અવિરુદ્ધાનુપલબ્ધિના ભેદાની સખ્યા જણાવે છેપ્રતિષેધને સિદ્ધ કરનારી અવિરુદ્ધાનુપલબ્ધિ સાત પ્રકારે છે. ૯૪. તે પ્રકારોનું પ્રકાશન—
પ્રતિષેય પદાની સાથે અવિરુદ્ધ એવા સ્વભાવ-વ્યાપક-કાર્ય-કારણપૂર્વ ચર-ઉત્તરચર અને સહુથ્થરની અનુપબ્ધિ છે. ૯૫.
૭૧ એ રીતે ૧ સ્વભાવાનુપલબ્ધિ, ૨ વ્યાપકાનુપલબ્ધિ, ૩ કાર્યાનુપલબ્ધિ, ૪ કારણાનુપલબ્ધિ,૫ પૂર્વ ચરાવુપલબ્ધિ, દ્ ઉત્તરચરાનુપલબ્ધિ અને ૭સહચરાનુપલબ્ધિ–મા સાત ભેદ અવિરુદ્વાનુપલબ્ધિનાં છે. ૯૫.
क्रमेणामूनुदाहरन्ति ---
स्वभावानुपलब्धिर्यथा नास्त्यत्र भूतले कुम्भ उपलब्धिलक्षणप्राप्तस्य तत्स्वभावस्यानुपलम्भात् ॥ ९६ ॥
$ १ उपलब्धिलक्षणप्राप्तस्येति उपलब्धिर्ज्ञानम्, तस्य लक्षणानि कारणानि चक्षुरादीनि, तैर्द्युपलब्धिर्लक्ष्यते जन्यत इति यावत् तानि प्राप्तः ; जनकत्वेनोपलब्धिकारणान्तर्भावात् स तथा दृश्य इत्यर्थस्तस्यानुपलम्भात् ॥९६॥
સાત પ્રકારની અવિરુદ્ધાનુપલબ્ધિનાં અનુક્રમે ઉદાહરણા
આ ભૂતલમાં કુંભ નથી, કારણ કે-ઉપલબ્ધિલક્ષણપ્રાપ્ત તેના સ્વભાવને અનુપલ’ભ છે. આ સ્વભાવાનુપલબ્ધિ છે. ૯૬.
ફુર, ઉપલબ્ધિલક્ષણુપ્રાસ' આના અર્થ આ પ્રમાણે છે-ઉપલબ્ધિ—— એટલે જ્ઞાન. લક્ષણ એટલે કારા-ચક્ષુ ઇન્દ્રિય વગેરે. કારણ કે ચક્ષુ આદિ કારણાથી જ્ઞાન લક્ષિત થાય છે. અર્થાત્ ઉત્પન્ન થાય છે. ચક્ષુ આદિ કારણાને પ્રાપ્ત થયેલ-એટલે કે જ્ઞાનના જનક હાવાથી સ્વયં ઘટને પણ જ્ઞાનના કારણેણમાં અન્તર્ભાવ થાય છે. અર્થાત્ તે પણ પાતાના દર્શીનનુ કારણ મનતા હાઈ ઉપલબ્ધિ કારણને પ્રાપ્ત કહેવાય. એટલે કે તે દૃશ્ય છે. આમ કુંભ દૃશ્ય સ્વભાવ છતાં તેની અનુપલબ્ધિ છે. ૯૬.
( प ० ) स तथा दृश्य इति द्रष्टुं योग्यः ॥ ९६ ॥
व्यापकानुपलब्धिर्यथा नास्त्यत्र प्रदेशे पनसः पादपानुपलब्धेः ॥९७॥ कार्यानुपलब्धिर्यथा नास्त्यत्राप्रतिहतशक्तिकं बीजमङ्करानवलोकनात् ॥९८॥ $ १ अप्रतिहतशक्तिकत्वं हि कार्यं प्रत्यप्रतिबद्धसामर्थ्यात्वं कथ्यते । तेन बीजमात्रेण न व्यभिचारः ॥९८॥
૭૬
कारणानुपलब्धिर्यथा न सन्त्यस्य प्रशमप्रभृतयो भावास्तत्त्वार्थश्रद्धानाभावात् ॥ ९९ ॥
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂ. ૨૦૨] अनुपलब्धिहेतुप्रदर्शनम्।
૭૭ ६१ प्रशमप्रभृतयो भावा इति प्रशमसंवेगनिर्वेदानुकम्पास्तिक्यलक्षणजीवपरिणामविशेषाः । तत्त्वार्थश्रद्धानं सम्यग्दर्शनं तस्याऽभावः कुतोऽपि देवव्यभक्षणादेः पापकर्मणः सकाशासिद्धयंस्तत्त्वार्थश्रद्धानकार्यभूतानां प्रशमादीनामभावं गमयति ॥९९॥
આ પ્રદેશમાં પનસ નથી કારણ કે અહીં વૃક્ષ નથી, આ વ્યાપકાનુપલબ્ધિ છે. ૯૭.
અહીં અપ્રતિહત શક્તિવાળું બીજ નથી. કારણ કે અંકુર દેખાતા નથી. આ કાર્યાનુપલબ્ધિ છે. ૯૮.
૬૧ કાર્યનિષ્પત્તિની દષ્ટિએ જે કારણનું સામર્થ્ય પ્રતિબંધ રહિત હોય તે કારણને અપ્રતિહસશક્તિક-એટલે કાપતિ માટે અવિકલ કહેવાય છે. આથી સામાન્ય બીજ વડે વ્યભિચાર થશે નહિ અથતુ અહીં વિશિષ્ટ પ્રકારનું બીજ વિવક્ષિત છે, જે હોય તે અંકુર થાય જ. ૯૮.
આ પુરુષમાં પ્રથમ આદિ ભાવે નથી કારણકે–તેને તત્વાર્થમાં શ્રદ્ધાને અભાવ છે-આ કા૨ણાનુપલબ્ધિ છે, ૯૯.
$૧ પ્રશમ આદિનું વિવરણ છે કે, પ્રશમ-સંવેગ-નિવેદ-અનુકમ્પા અને આસ્તિક્ય. એ જીવના પરિણામવિશેષે છે. તત્ત્વાર્થ શ્રદ્ધાન એટલે સમ્યગુ દશન. તેને અભાવ કેઈ દેવદ્રવ્યના ભક્ષણાદિપાપકર્મથી સિદ્ધ થાય છે અને તેથી તે તત્ત્વાશ્રદ્ધાનના કાર્યરૂપ પ્રશમાદિ ભાવના અભાવને બોધ કરાવે છે, ૯૯. पूर्वचरानुपलब्धियथा नोद्गमिष्यति मुहूर्तान्ते स्वातिनक्षत्रं चित्रो
યાવનાત | | उत्तरचरानुपलब्धियथा नोदगमत् पूर्वभद्रपदा मुहूर्त्तात्पूर्वमुत्तरभद्रपदोद्
માનવ માત્ર ૨૦ શા सहचरानुपलब्धियथा नास्त्यस्य सम्यग्ज्ञानं सम्यग्दर्शनानुप
સ્ત્રઃ ૨૦૨ ६१ इयं च सप्तधाऽप्यनुपलब्धिः साक्षादनुपलम्भद्वारेण, परम्परया पुनरेषा सम्भवन्त्यत्रैवाऽन्तर्भावनीया । तथाहि-नास्ति एकान्तनिरन्वयं तत्त्वम्, तत्र क्रमाक्रमानुपलब्धेरिति या कार्यव्यापकानुपलब्धिः, निरन्वयतत्त्वकार्यस्यार्थक्रियारूपस्य यद्वचापकं क्रमाक्रमरूपं तस्यानुपलम्भसद्भावात् । सा व्यापकानुपलब्धावेव प्रवेशनीया । एवमन्या अपि यथासम्भवमास्वेव विशन्ति ॥१०२॥
એક મુહૂર્ત પછી સ્વાતિ નક્ષત્રનો ઉદય નહિ થાય કારણ કે ચિત્રાને ઉદય જેવા નથી–આ પૂર્વચરાનુપલબ્ધિ છે. ૧૦૦.
સારાંશ છે કે ચિત્રાના ઉદય પછી સ્વાતિને ઉદય થાય છે. અહીં સ્વાતિને ઉદય પ્રતિધ્ય છે તેનાથી અવિરુદ્ધ પૂર્વચર ચિત્રાના ઉદયની અનુપલબ્ધિ છે, માટે આ અવિરુદ્ધપૂર્વ ચરાનુપલબ્ધિ છે. ૧૦૦.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुपलब्धिहेतुप्रदर्शनम्।
[૩. ૨૦એક મુહૂર્ત પહેલાં પૂર્વભાદ્રપદા નક્ષત્રનો ઉદય થયો નથી. કારણ કે ઉત્તર ભદ્રપદાને ઉદય જણાતું નથી. આ અવિરુદ્ધોત્તરચરાનુપલબ્ધિ છે. ૧૧.
સારાંશ કે અહીં પ્રતિષેધ્ય પૂર્વભાદ્રપદાને ઉદય છે. તેનાથી અવિરુદ્ધ ઉત્તરચર ઉત્તરભાદ્રપદાના ઉદયની અનુપલબ્ધિ છે. ૧૦૧.
આ પુરુષને સમ્યજ્ઞાન નથી કારણ કે તેમાં સમ્યગ્દર્શનની અનુપલબ્ધ છે. આ સહચરાપલબ્ધિ છે, ૧૦૨.
$1 આ સાત પ્રકારની અનુપલબ્ધિ સાક્ષાત અનુપલંભ-અનુપલબ્ધિ દ્વારા કહી છે. પરંપરાએ તે તેના જે અનેક ભેદ થાય છે તેમને આમાં જ અન્તર્ભાવ કરવો તે આ પ્રમાણે-તત્ત્વ એકાન્ત નિરન્વય (ઉછિન્ન) નથી, કારણ કે –તેમાં કમાકેમની અનુપલબ્ધિ છે–આમાં નિરન્વય તત્વનું કાર્ય અથકિયા છે અને તેના વ્યાપક ક્રમ-અક્રમ છે. એટલે એ કાર્યવ્યાપકાનુપલબ્ધિ કહેવાય. તેને વ્યાપકાનુપલબ્ધિમાં અન્તર્ભાવ કરવો. આ રીતે પરંપરાથી થતી બીજી અનુપલબ્ધિએને પણ યથાસંભવ ઉક્ત અનુપલબ્ધિઓમાં જ અન્તર્ભાવ થાય છે. ૧૦૨
__ (प०) इयं च सप्तधाऽप्यनुपलब्धिरिति इयमुक्तरूपा । तत्रेति एकान्तानरन्वये तत्त्वे । कार्यव्यापकानुपलब्धिरित्यतः पुरः कथमिति योज्यम् ॥१०२॥ __विरुद्धाउपलब्धि विधिसिद्धौ भेदतो भाषन्तेविरुद्धानुपलब्धिस्तु विधिप्रतीतौ पञ्चधा ॥१०३॥
तानेव भेदानाहुःविरुद्धकार्यकारणस्वभावव्यापकसहचरानुपलम्भभेदात् ॥१०४॥
६१ विधेयेनार्थेन विरुद्धानां कार्यकारणस्वभावव्यापकसहचराणामनुपलम्भा अनुपलब्धयस्तैर्भेदो विशेषस्तस्मात् । ततश्च विरुद्धकार्यानुपलब्धिः, विरुद्धकारणानुपलब्धिः, विरुद्धस्वभावानुपलब्धिः, विरुद्धव्यापकानुपलब्धिः, विरुद्धसहचरानुपलब्धि શ્રેતિ I૬૦ાા .
વિધિસાધક વિદ્ધાનુપલબ્ધિના ભેદોની સંખ્યા– વિધિને સિદ્ધ કરનારી વિરુદ્ધાનુપલબ્ધિ પાંચ પ્રકારે છે. ૧૦૩. વિદ્ધાનુપલબ્ધિના ભેદ
વિરુદ્ધ એવાં કાર્ય-કારણ-સ્વભાવ-વ્યાપક અને સહચરના ભેદથી વિરુ દ્વાનુપલિધુ પાંચ પ્રકારની છે. ૧૦૪.
૧ વિધેય પદાર્થથી વિરુદ્ધ કાર્ય-કારણ-સ્વભાવ-વ્યાપક અને સહચરની અનુપલબ્ધિના વિશેષથી વિરુદ્ધાનુપલબ્ધિના પાંચ ભેદ થાય છે. તે આ પ્રમાણે૧ વિરુદ્ધકર્યાનુપલબ્ધિ, ૨ વિરુદ્ધકારણનુપલબ્ધિ, ૩ વિરુદ્ધસ્વાભાવાનુપલબ્ધિ, ૪ વિરુદ્વવ્યાપકાનુપલબ્ધિ અને પ વિરુદ્ધસહચરાનુપલબ્ધિ. ૧૦૪.
क्रमेणैतासामुदाहरणान्याहुःविरुद्धकार्यानुपलब्धियथाऽत्र शरीरिणि रोगातिशयः समस्ति, नीरोग
જાપારધેિ છે? ૦૫. . . . .
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९
રૂ. ૨૦૭]
अनुपलब्धिहेतुनिरूपणम् । ६१ विधेयस्य हि रोगातिशयस्य विरुद्धमारोग्यम्, तस्य कार्य विशिष्टो व्यापारः, तस्यानुपलब्धिरियम् ॥१०५।।
અનુક્રમે એ બધીનાં ઉદાહરણ–
આ પ્રાણીમાં રોગને અતિશય-છે, કારણ કે-નીગ વ્યાપાર જણાત નથી. આ વિરુદ્ધ કાર્યાનુપલબ્ધિ છે. ૧૦૫.
$૧ અહીં વિધેય-સાધ્ય રોગતિશય છે. તેનાથી વિરુદ્ધ આરોગ્ય છે. તે આરોગ્યનું વિશિષ્ટ કાર્ય અનુપલબ્ધ છે. ૧૦૫. विरुद्धकारणानुपलब्धिर्यथा विद्यतेऽत्र प्राणिनि कष्टम्, इष्टसंयोगाभावात्।।१०६॥ ___१ अत्र विधेयं कष्टम्, तद्विरुद्धं सुखम्, तस्य कारणं इष्टसंयोगः, तस्यानुपરેપ ? ૧દ્દા
આ પ્રાણીને કષ્ટ છે, કારણ કે તેને) ઈષ્ટ સંયોગનો અભાવ છે. આ વિરુદ્ધકારણાનુપલબ્ધિ છે. ૧૦૬.
S૧ અહીં વિધેય કષ્ટ છે, તેનાથી વિરુદ્ધ સુખ છે, તેનું કારણ ઈષ્ટ સ ગની અનુપલબ્ધિ છે. ૧૦૬. विरुद्धस्वभावानुपलब्धियथा वस्तुजातमनेकान्तात्मकमेकान्तस्वभावानु
___ पलम्भात् ॥१०७॥ ६१ वस्तुजातमन्तरङ्गो बहिरङ्गश्च विश्ववर्ती पदार्थसार्थः । अम्यते गम्यते निश्चायत इत्यन्तो धर्मः, न एकोऽनेकः, अनेकश्वासावन्तश्चानेकान्तः । स आत्मा स्वभावो यस्य वस्तुजातस्य तदनेकान्तात्मकं सदसदाद्यनेकधर्मात्मकमित्यर्थः । अत्र हेतुः एकान्तस्वभावस्य सदसदाद्यन्यतरधर्मावधारणस्वरूपस्यानुपलम्भादिति । अत्र विधेयेनानेकान्तात्मकत्वेन सह विरुद्धः सदायेकान्तस्वभावः, तस्यानुपलब्धिरसौ॥१०७॥
સમસ્ત વસ્તુ અનેકાન્ત સ્વરૂપ છે, કારણ કે એકાત સ્વભાવ પ્રતીત નથીઆ વિરુદ્ધસ્વભાવાનુપલબ્ધિ છે. ૧૦૭.
સમસ્ત વસ્તુ–એટલે જગમાં રહેલ અંતરંગ અને બાહ્ય એ બને પ્રકારને અર્થ સમૂહ. અથૉ એટલે બોધ કરાય, નિશ્ચય કરાય, તે અન્તઃ– એટલે ધર્મ. એક ન હોય તે અનેક. આ અનેક અને અન્ન અને શબ્દોને કર્મધારય સમાસ કરવાથી એટલે કે અનેક એવાં જે અન્ત તે “અનેકાન્તર. એ અનેકાન્ત સ્વભાવ છે જેને તે અનેકાન્તાત્મક. એટલે કે બધી વસ્તુઓ સતઅસત આદિ અનેક ધર્મસ્વરૂપ છે–આ પ્રમાણે અથ થા. આ અનુમાનમાં સત-અસત વગેરે ધર્મમાંથી કોઈ પણ એક ધર્મના નિશ્ચયરૂપ એકાન્તસ્વભાવની અનપલબ્ધિ, એ હેત છે. અહીં વિધેય અનેકા તાત્મકવ-અનેકાન્ત સ્વભાવ છે, તેની વિરુદ્ધ સદાદિ એકાત સ્વભાવ છે. તેની અનુપલબ્ધિ છે માટે આ વિરુદ્ધસ્વભાવાનુપલબ્ધિ છે. ૧૦૭,
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुपलब्धिहेतुनिरूपणम् ।
[३. १०८(५०) अन्तरङ्ग इति आत्मकर्मादिः । वहिरङ्ग इति घटादिः ॥१०॥ विरुद्धव्यापकानुपलब्धिर्यथा अस्त्यत्र च्छाया, औष्ण्यानुपलब्धेः ॥१०८॥
११ विधेयया छायया विरुद्धस्तापः, तद्व्यापकमौष्ण्यम् , तस्यानुपलब्धिरियम् ॥१०८॥
मही छाया छ, ४१२५ डे- तानी अनुपला छे. २मा विरुद्धच्या५४४. नुपाधि छे. १०८.
Shઅહીં વિધેય છાયા છે, તેની વિરુદ્ધ તાપ છે. અને તાપની વ્યાપક ઉષ્ણતાની અનુપલબ્ધિ છે. ૧૦૮. विरुद्धसहचरानुपलब्धियथा अस्त्यस्य मिथ्याज्ञानम्, सम्यग्दर्शनानुप
लब्धेः ॥१०९॥ ११ विधेयेन मिथ्याज्ञानेन विरुद्धं सम्यग्ज्ञानम्, तत्सहचरं सम्यग्दर्शनम् , तस्यानुपलब्धिरेषा ॥१०९॥
इति प्रमाणनयतत्त्वालोके' श्रीरत्नप्रभाचार्यविरचितायां रत्नाकरावतारिकाख्यलघुटीकायां स्मरणप्रत्यभिज्ञान
तर्कानुमानस्वरूपनिर्णयस्तृतीयः परिच्छेदः ॥ . આ પુરુષમાં મિથ્યાજ્ઞાન છે, કારણ કે–તેનામાં સમ્યગ્દર્શન દેખાતું નથી. -2241 वियुद्धसहयरानु५८५ छे. १०६.
હું અહીં વિધેય-સાધ્ય મિથ્યાજ્ઞાન છે, તેથી વિરુદ્ધ સમ્યજ્ઞાન છે, અને તેના સહચર સમ્યગ્દશનની અનુપલબ્ધિ છે. ૧૦૯.
એ પ્રમાણે પ્રમાણનયતત્વાક' નામના ગ્રંથમાં શ્રી. રત્નપ્રભાચાર્ય વિરચિત રત્નાકરાવતારિકા નામની લઘુટીકામાં સ્મરણ-પ્રત્યભિજ્ઞાન-તક-અનુમાનસ્વરૂપનિર્ણય નામના ત્રીજા પરિછેદને શ્રી રૈવતાચલચિત્રકૂટાદિ પ્રાચીન(જીણ)તીર્થોદ્ધારક શ્રીવિજયનીતિસૂરીશ્વરજીના શિષ્યાણ મુનિ મલયવિજયજીએ સ્વઅભ્યાસ સમયે કરેલ ગુર્જર ભાષાનુવાદ પૂર્ણ થયે.
(प०) स्मृतेः प्रामाण्यस्थापनं १, नैयायिकमीमांसकाभिप्रेतप्रामाण्यस्योपमानस्य प्रत्यभिज्ञायामन्तर्भावः २, बौद्धाप्रामाण्यस्थापनं ३, चौद्धाप्रमाणीकृततर्कप्रामाण्यस्थापनं ४, नास्तिकाप्रमाणितानुमानप्रामाण्यस्थापनं ५, वौद्धाभिमतत्रिलक्षणकयौगाभिप्रेतपञ्चलक्षणहेतुनिराकरणेन निश्चितान्यथानुपपत्त्ये कलक्षणहेतुस्थापनं ६, विकल्पसिद्धधर्मिस्थापनं ७, वौद्धानामपि पक्षाङ्गीकारणं ८, दृष्टान्तोपनयनिगमनानां परप्रतिप्रत्त्यङ्गतानिरासः ९, अत एव व्याप्तिपक्षधर्मतारूपस्य सौगतानां, पक्षहेतुदृष्टान्तस्वरूपस्य भाट्टप्राभाकरकापिलानां, पक्षहेतुदृष्टान्तोपनयनिगमनात्मकस्य योगवैशेषिकाणां अनुमानस्य निरासः १०, कारणात् कार्यानुमानस्य वौद्धानभिप्रेतस्य स्थापन ११, पूर्वचरोत्तरचरसहचराणां स्वभावकार्यकारणतानिरासः १२, प्रज्ञाकराभिप्रेतजाग्रद्दशासंवेदनमरणयोः प्रबोधारिष्टे प्रति कारणत्वनिरासः १३ ॥ छ ।
॥ इति तृतीयपरिच्छेदवादसंग्रहः ॥ १ लोकालकारे-मु।
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
अर्हम्। अथ चतुर्थः परिच्छेदः।
संप्रति परोक्षस्य पञ्चमप्रकारमागमाख्यं बहुवक्तव्यत्वात् परिच्छेदान्तरेणोपदिशन्ति
आप्तवचनादाविर्भूतमर्थसंवेदनमागमः ॥१॥ ६१ आप्तः प्रतिपादयिष्यमाणस्वरूपः, तद्वचनाज्जातमर्थज्ञानमागमः । आगम्यन्ते मर्यादयाऽवबुध्यन्तेऽर्था अनेनेत्यागमः ॥१॥
પક્ષપ્રમાણુના આગમ નામના પાંચમા ભેદમાં વિશેષ કહેવાનું હોવાથી ગ્રંથકાર તેનું જુદા પરિછેદમાં વર્ણન કરે છે–
આપ્તપુરુષના વચનથી ઉત્પન્ન થયેલું અર્થજ્ઞાન આગમ છે. ૧.
હર જેના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરાશે તેવા આસપુરુષના વચનથી ઉત્પન્ન થયેલું અર્થ જ્ઞાન તે આગમ પ્રમાણ છે. મર્યાદાપૂર્વક જેના વડે પદાર્થ જણાય ते मागभ छ. १.
(५०) ।। ॐ नमः।। चतुर्थपरिछेदे प्रतिपादयिष्यमाणस्वरूप इति । अभिधेय वस्तु यथावस्थित यो जानीते यथाज्ञातं चाभिधत्ते स आप्तः ॥१॥
. ननु यद्यर्थसंवेदनमागमः, तर्हि कथमाप्तवचनात्मकोऽसौ सिद्धान्तविदां प्रसिद्ध इत्याशङ्कयाऽऽहु:
उपचारादाप्तवचनं च ॥२॥ ६१ प्रतिपाद्यज्ञानस्य ह्याप्तवचनं कारणमिति कारणे कार्योपचारात् तदप्यागम इत्युच्यते, अनन्योपायताख्यापनार्थम् ।
६२ अत्रैवं वदन्ति काणादाः-शब्दोऽनुमानम् , व्याप्तिग्रहणबलेनार्थप्रतिपादकत्वाद्, धूमवत्, इति । तत्र हेतोरामुखे कूटाकूटकार्षापणनिरूपणप्रवणप्रत्यक्षेण 'व्यभिचारः, तथाभूतस्यापि तत्प्रत्यक्षस्यानुमानरूपताऽपायात् । आः! कथं प्रत्यक्षं नाम भूत्वा व्याप्तिग्रहणपुरस्सरं पदार्थ परिच्छिन्द्यात् ? उन्मीलितं हि चेल्लोचनम्, जातमेव परीक्षकाणां कूटाकूटविवेकेन प्रत्यक्षमिति क्व व्याप्तिग्रहणावसर इति चेत् । एतदेवान्यत्रापि प्रतीहि । तथाहि-समुच्चारितश्चेद् ध्वनिः; जातमेव जनस्य शब्दार्थसंवेदनमिति क्व व्याप्तिग्रहणावसर इति ? एवं तर्हि नालिकेरद्वीपवासिनोऽपि पनस
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगमस्वरूपम्। शब्दात् तदर्थसंवित्तिः स्यादिति चत् । किं नापरीक्षकस्यापि कार्पापणे कूटाकूटविवेकेन प्रत्यक्षोत्पत्तिः ।
જે આગમપ્રમાણ અર્થના જ્ઞાનરૂપ છે, તે સિદ્ધાન્તવેત્તાઓમાં આપ્તના વચનરૂપ આગમ પ્રમાણે કઈ રીતે પ્રસિદ્ધ છે ? એ શંકાનું નિવારણ–
ઉપચારથી આતનું વચન પણ આગમ છે. ૨
$1 શિષ્ય(શ્રોતા)ના જ્ઞાનનું કારણ આપ્તવચન છે માટે કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરી આપ્તવચન પણ આગમ કહેવાય છે. આ ઉપચાર એટલા માટે જરૂરી છે કે આગમ પ્રમાણમાં વચન સિવાય બીજું કઈ કારણ નથી.
S૨ વૈશેષિક–શબ્દ અર્થાત્ આગમ અનુમાન છે, કારણ કે-ધૂમની જેમ વ્યાતિજ્ઞાનના બળથી અને બોધક છે.
જેન–પ્રસ્તુત અનુમાનના પ્રારંભમાં જ સિક્કાઓમાંથી ખરાખોટાને વિવેક કરનાર પ્રત્યક્ષથી હેતુને વ્યભિચાર છે. કારણ કે એવું પ્રત્યક્ષ વ્યાતિજ્ઞાનના બળથી પરીક્ષા કરે છે, છતાં તે અનુમાન નથી.
વિશેષિક અરે ! પ્રત્યક્ષ છતાં તે વ્યાણિગ્રહણ પૂર્વક પદાર્થબોધક કઈ રીતે હોઈ શકે? આપણે અનુભવ છે કે આંખ ઉઘાડતાંની સાથે જ પરીક્ષક પુરૂષોને ખરાખોટાને વિવેક કરનાર પ્રત્યક્ષ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. એટલે તેમાં વ્યાપ્તિનું ગ્રહણ કરવાને અવસર જ ક્યાં છે?
જેન– એ જ પ્રમાણે શબ્દ વિષે પણ સમજી લે. તે આ પ્રમાણે-શબ્દચાર થતાં જ પુરુષને શબ્દના અર્થનું જ્ઞાન થઈ જ જાય છે તે તેમાં પણ વ્યાપ્તિનું ગ્રહણ કરવાને અવકાશ ક્યાં છે ?
વૈશેષિક—શબ્દોચ્ચાર માત્રથી જ જે બોધ થઈ જતો હોય તે નાલિયેર દ્વીપમાં વસનાર પુરુષને પણ પનસ શબ્દના શ્રવણથી તેના વાચ્ય અર્થનું જ્ઞાન થવું જોઈએ.
જેન–તે પછી અપરીક્ષક પુરુષને સિક્કા જોતાંવેંત જ ખરાખોટા સિકકાને ભેદ કરનાર પ્રત્યક્ષની ઉત્પત્તિ કેમ થતી નથી, તે તમે જ કહેને?
. (प०) प्रतिपाद्यज्ञानस्येति शिष्यज्ञानस्य । अनन्योपायताख्यापनार्थमिति आप्तवचनं विनाऽर्थसंवेदनं न भवत्येव ।
- आमुखे इति आदावेव । व्यभिचार इति व्याप्तिग्रहणवलेनार्थप्रतिपादकमपि भविप्यति, अनुमानमपि न भविष्यति, यथा कूटाकूटकापणनिरूपणप्रगुणं प्रत्यक्षम् । तथाभूतस्यापीति व्याप्तिग्रहणवलेनार्थप्रतिपादकस्यापि । तत्प्रत्यक्षस्येति कूटाकूटकार्षापणनिरूपणप्रवणप्रत्यक्षस्य । आ इत्यादि काणादः। परिच्छिन्द्यादित्यतः पुरः किमितीति गम्यम् । एतदेवेत्यादि सूरिवाक्यम् । अन्यत्रापीति आगमेऽपि । प्रतीहीत्यतः पुरः कथमिति गम्यम् । एवं तीत्यादि परः। किं नेत्यादि सूरिः। ___ (टि०) ॥चतुर्थपरिच्छेदः॥ तर्हि कथमित्यादि । असाविति आगमः । सिद्धान्तविदामिति जैनागमप्रवीणानामित्युपहासः ।
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
४. २.]
आगमप्रमाणस्य पार्थक्यम् । तदपीति आप्तवचनमपि । अनन्योपायेति । आप्तवचनप्रकार परित्यज्य केनाप्यपरेणोपायेनागमो न सिद्धयतीत्यर्थः ।
तत्रेति शब्दस्यानुमानसाधकेऽनुमाने । हेतोरिति व्याप्तिग्रहणेनेत्यादिकस्य । 'आमुखे इति अनुमानप्रारम्भे । तथाभूतस्येति व्याप्तिग्रहणवलेनार्थप्रतिपादकस्य । तत्प्रत्यक्षस्येति कूटाकूटकार्षापणप्रत्यक्षस्य । अन्यत्रापीति शव्देऽपि जानीहि । एवं तहीत्यादि । तदर्थसंवित्तिरिति पनसशब्दवाच्यपदार्थज्ञानम् ।
६३ अथ यावानेतादृशविशेषसमाकलितकलेवरः कार्षापणः, तावानशेषः कूटोsकूटो वा निष्टकनीयस्त्वया-इत्युपदेशसाहायकापेक्षं चक्षुरादि तद्विवेके कौशलं कलयति, न चापरीक्षकस्यायं प्राक् प्रावर्तिप्टेति चेत् । तर्हि शब्दोऽपि यावान् पनसशब्दस्तावान् पनसार्थवाचक इति संवित्तिसहायः तत्प्रतिप दने पटीयान् । न च नालिकेरद्वीपवासिनः प्रागियं प्रादुरासीदिति कथं तस्य तत्प्रतीतिः स्यात् ? । अथैतादृशसंवेदनं व्याप्तिसंवेदनरूपमेव । तदपेक्षायां च शब्दार्थज्ञानमनुमानमेव भवेदिति चेत् । कूटा कूटकापणविवेकप्रत्यक्षमपि किं न तथा, तत्रापि तथाविधोपदेशस्य व्याप्त्युल्लेखस्वरूपत्वात् ।
६४ अथ व्याप्तेः प्राक् प्रवृत्तावपि तदानीमभ्यासदशापन्नत्वेनानपेक्षणात् प्रत्यक्षमेवैतत्, तदपेक्षायां तु भवत्येवैतदनुमानम्-कूटोऽयं कार्षापणः, तथाविधविशेषसमन्वितत्वात्, प्राक्प्रेक्षितकार्षापणवत्-इति चेत् । एतदेव समस्तमन्यत्रापि तुल्यं विदाङ्करोतु भवान् ।
५ न खल्वभ्यासदशायां कोऽपि व्याप्ति शब्देऽप्यपेक्षते, सहसैव तज्ज्ञानोत्पत्तेः । अनभ्यासे तु को नाम नानुमानतां मन्यते ? यथा कस्यचिद्विस्मृतसङ्केतस्य कालान्तरे पनसशब्दश्रवणे-यः पनसशब्दः स आमूलफलेग्रहिविटपिविशेषवाचकः, यथा यज्ञदत्तोक्तः प्राक्तनः, तथा चायमपि देवदत्तोक्त इति । एवं च पक्षकदेशे सिद्धसाध्यता, शब्दोऽनुमानमित्यत्र सकलवाचकानां पक्षीकृतानामेकदेशस्यानुमानरूपतया स्वीकृतत्वात् । यस्त्वागमरूपतया स्वीकृतः शब्दः, तत्राभ्यासदशापन्नत्वेन व्याप्तिग्रहणापेक्षैव नास्ति, अन्यथा कूटाकूटकार्षापणप्रत्यक्षेण व्यभिचारापत्तेः । तथा 'च हेतोरसिद्धिः । एवं च शब्दत्वस्य व्याप्तिग्रहणानपेक्षावे सिद्धे विवादास्पदः शब्दो नानुमानम् , तद्विभिन्नसामग्रीकत्वात् , कूटाकूटकार्षापणविवेकप्रत्यक्षवत् , इति सिद्धम् ।'
૬૩ વૈશેષિક–આવા આવા વિશેષથી યુક્ત સ્વરૂપવાળા સિક્કાને ખરેપેટે જાણ એવા ઉપદેશની સહાય હોય તે આંખ આદિ ખરા-ખેટાના વિવેકમાં કુશળ બને છે. પણ આ પ્રકારને ઉપદેશ અપરીક્ષક પુરુષને પહેલાં મળે નથી માટે તેનું જ્ઞાન તેવું થતું નથી.
१ आमुख्ये-डे-३। २ डे-३-टिप्पणसंमतः 'तद्विवेककौ” इति पाठः । ३ °स्पदं-इति टिप्पणे पाठः ।
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगमस्य पार्थक्यम् ।
[૪. ૨
જૈન–તે જ પ્રમાણે જ “પનસ શબ્દ છે તે પનસરૂપ અને વાચક છે એવા જ્ઞાનની સહાયતા હોય તે જ શબ્દ અર્થનું પ્રતિપાદન કરી શકે છે. પણ તેવું જ્ઞાન નાળિયેર દ્વીપવાસી પુરુષને પહેલાં થયું ન હતું, માટે પનસ શબ્દ સાંભળવાથી પનસ” અર્થને બેધ તે પુરુષને કઈ રીતે થઈ શકે?
વૈશેષિક–પણ આવું જ્ઞાન તે વ્યાપ્તિ જ્ઞાનરૂપ જ છે અને તેવા જ્ઞાનની શબ્દના અર્થજ્ઞાનમાં જે અપેક્ષા હોય તે શબ્દાર્થ જ્ઞાન અનુમાન જ થશે.
જેન–તે જ ન્યાયે ખરા-ખોટા સિક્કાને વિવેક કરનાર પ્રત્યક્ષ પણ અનુમાનરૂપ કેમ નહિ થાય? કારણ કે ત્યાં પણ પૂર્વોક્ત ઉપદેશ વ્યાપ્તિના પ્રયોગરૂપ જ છે. - ૬૪ વૈશેષિક–વ્યાપ્તિનું જ્ઞાન પ્રથમ થઈ ગયું છે. છતાં પણ જ્યારે પરીક્ષક ખરા-ખેટાને વિવેક કરે છે ત્યારે અભ્યાસને કારણે વ્યાપ્તિની અપેક્ષા નથી માટે તે જ્ઞાન પ્રત્યક્ષસ્વરૂપ જ છે. પરંતુ જે વ્યાપિની અપેક્ષા રાખે છે તે જ્ઞાન અનુમાનરૂપ જ થાય. જેમકે–આ સિક્કો બેટે છે, કારણ કે-ખોટા સિક્કામાં રહેલ વિશેષોથી યુક્ત છે, પૂર્વે જેયેલ ખોટા કાષપણ-સિકકાની જેમ.
જૈન–આ બધુંય શબ્દમાં પણ સમાન જ છે, એમ જાણે.
ઉપ અભ્યાસ દશામાં શબ્દજ્ઞાન વખતે કઈ પણ પુરુષ વ્યાપ્તિની અપેક્ષા રાખતું નથી કારણ કે-શબ્દચ્ચારની સાથે જ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. અને અનભ્યાસ દશામાં તે વળી શબ્દમાં કેણ તેની અનુમાનતા નથી માનતું? જેમકે–સ કેત ભૂલી જનાર પુરુષને કાલાન્તરમાં “પનસ' શબ્દ સાંભળવાથી એવું થાય છે કે આ પનસ’ શબ્દ મૂળ સુધી ફળવાળા વૃક્ષ વિશેષ વાચક છે. કેમકે-પહેલાં યજ્ઞદત્તે કહેલ પનસની જેમ દેવદત્ત કહેલ
આ પનસ શબ્દ પણ તે જ છે. અને આ રીતે શબ્દમાં અનુમાનરૂપતા સિદ્ધ કરવાને તમેએ જે અનુમાન કહેલ છે તેમાં પક્ષકદેશમાં સિદ્ધસાધ્યતા રૂપ દોષ પણ છે. કારણ કે તમે જ્યારે એમ કહે છે કે શબ્દ એ અનમાન છે ત્યારે પક્ષરૂપ બનાવેલ જેટલા શબ્દો છે તેમાંથી એક દેશ—એટલે અનત્યસ્ત શબ્દની બાબતમાં અમે એ પણ અનુમાનરૂપતા સ્વીકારી છે. પણ આગમ તરીકે જે શબ્દ અમે સ્વીકાર્યો છે તે અભ્યસ્ત હોવાથી તેમાં તે વ્યાણિગ્રહણની અપેક્ષા જ નથી. તેમ ન માનવામાં તે સિકકામાં ખરા-ખોટાનો વિવેક કરનાર પ્રત્યક્ષથી વ્યભિચાર આવશે. એ અમે કહ્યું જ છે. માટે તમારે હતુ અસિદ્ધ થયો અને એ રીતે શબ્દમાં વ્યાપ્તિ ગ્રહણની અપેક્ષા સિદ્ધ નથી માટે વિવાદાસ્પદ-(અભ્યાસદશાપન) શબ્દ પણ અનુમાનથી ભિન્ન સામગ્રીવાળો હોવાથી ફૂટાટ કાર્દાપણના વિવેચક પ્રત્યક્ષની જેમ અનુમાન નથી એ સિદ્ધ થયું.
(५०) अथेत्यादि परः। एतादृशविशेषेति तथाविधमुद्रोपलक्षणम् । तद्विवेके इति कूटविवेके अयमिति उपदेशः । तर्हि शब्दोऽपीत्यादि सूरिगीः । तत्प्रतिपादने इति पनसार्थपरि'
૧ પરિણાને ઢા
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगमस्य पार्थक्यम् ।
ज्ञापने । इयमिति संवित्तिः । तस्येति नालिकेरद्वीपवासिनः । तत्प्रतीतिरिति पनसार्थपरिज्ञानम् । अथेति परवाक्यम् । एतादृशसंवेदनमिति पूर्वसंवित्तिसहायम् । यदपेक्षायामिति व्याप्त्यपेक्षायाम् । कुटेत्यादि सूरिः। किं न तथेति किं नानुमानमित्यर्थः । किं न तथेत्यग्रे किमितीति गम्यम् । तत्राऽपीति कूटाकूटविवेकप्रत्यक्षेऽपि । व्याप्त्युल्लेखस्वरूपत्वादिति अनुमानत्वं प्राप्नोतीति भावः
अथ व्याप्तेरित्यादि परः । तदपेक्षायमिति व्याप्त्यपेक्षायाम् । एतदिति प्रत्यक्षम्। अनुमानमिति अनुमानरूपत्वमेव दर्शयति । तथाविधविशेषेत्यादि प्राक्संकेतितं ज्ञेयम् । एतदेवेत्यादि सूरिः । अन्यत्रापीति आगमेऽपि ।
शब्देऽपीति प्रत्यक्षे इव तथाविधे शब्दे व्याप्त्यपेक्षा नास्तीत्यर्थः । शब्दश्रवणे इति शब्दश्रवणे सति । अयमपीति अनुभूयमानः । एवं चेत्यादिना आचार्य एव प्रपञ्चयति । सिद्धसाध्यतेत्यग्रे कथमिति गम्यम् । अनुमानरूपतयेति अनभ्यासदशायाम् । अन्यथेति तत्रापि व्याप्तिग्रहणापेक्षायाम् । हेतोरिति भवदीयस्य ।
टि.) तद्विवेके इति' कूटाकूटकार्षापण विचारदक्षताम् । अपरीक्षकस्येति परीक्षानभिज्ञस्य । अयमिति उपदेशः । तत्प्रतिपादके इति पनसशब्दवाच्यार्थप्रतिपादने । पटीयानिति प्रकृष्टः पटुः पटीयान् । “गुणादिष्ठेयन्सौ वा" [ कातन्त्रे नाम्नि च० २।६।४० वृत्तौ पृ० १३५] ईयन्सप्रत्ययः। "तद्वदिष्ठेमेयस्य वहुलम्" [कातन्त्रे आख्याते ३।२।१२ वृत्तौ पृ० १७३ ] उकारलोपः। इयमिति संवित्तिः । तस्येति नालिकेरद्वीपवासिनः। तत्प्रतीतिरिति पनसवाच्यार्थप्रतीतिः। तदपेक्षायामिति व्याप्त्यपेक्षायाम् । तथेति कथं नानुमानम् । तत्रापीति कूटाकूटकार्षापणप्रत्यक्षेपि । तथाविधेति शब्दस्यार्थमभिव्यञ्जयतो यादृश उपदेशस्तादृश उपदेशः कूटकार्षापणप्रत्यक्षेऽपि समस्तीति भावः ।
एतदिति कूटाफूटकार्षापणप्रत्यक्षम् । तदपेक्षायामिति व्याप्त्यपेक्षायाम् ॥ अन्यत्रापीति शन्देऽपि।
एवं च पक्षेत्यादि ॥ वाचकानामिति शब्दानाम् । विवादास्पदमिति अभ्यासदशापन्नः ॥ तद्विभिन्नेति अनुमानव्यतिरिक्तसामग्रीकत्वात् ।
६६ किंच । वाचामनुमानमानतामातन्वानोऽसौ कथं पक्षधर्मतादिकमादर्शयेत् ? । चैत्रः ककुदादिमदर्थविवक्षावान् , गोशब्दोचारणकर्तृत्वात् , अहमिव-इतीत्थमिति चेत् । नन्वतो विवक्षामात्रस्यैव प्रतीतिः स्यात् । तथा च कथमर्थे प्रवृत्तिर्भवेत् ? । विवक्षातोऽर्थसिद्धिरिति चेत् । मैवम् । अस्यास्तव्यभिचारात् , अनाप्तानां अन्यथाऽपि तदुपलब्धेः । अथ यथाप्तोक्ताच्छब्दात् तथाऽऽप्तविवक्षातोऽर्णैवार्थसिद्धिभविष्यतीति चेत् । सत्यम् । किन्त्वप्रतीतिपराहतैवेयं परम्परा, शब्दश्रुतौ सत्यां प्रतीत्यन्तराव्यवहितस्यैव अर्थस्य संवेदनात् , यथा लोचनव्यापारे सति रूपस्य । अपि च, अप्रातीतिकैतादृकल्पनामहापातकं क्रियतां नाम, यदि नान्या गतिः स्यात् । अस्ति चेयम्, शब्दस्य स्वाभाविकवाच्यवाचकभावसंबन्धद्वारेण अर्थप्रत्यायकत्वोपपत्तेः । एतच्च "स्वाभाविकसामर्थ्यसमयाभ्यां-' [ ४. ११ ] इत्यादि सूत्रे निर्णेष्यते ॥२॥
१ तद्विवेककौशलमिति- डे३ । २ मूले 'स्पदः-इति पाठः । ३ यथा प्रोक्ता मु । ४ क्षाऽतो मु।
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું
आगमोदाहरणम् ।
[ ૪. ૐ
હૈદ વળી શબ્દને અનુમાન માનનાર આ વૈશેષિક પક્ષમતા વગેરે હેતુલક્ષણા કઈ રીતે જણાવશે ?
વૈશેષિક—ચૈત્ર બુધવાળા પદાર્થની વિક્ષાવાળે છે, ગે શબ્દના ઉચ્ચાર કરતા હોવાથી, મારી જેમ, આ પ્રમાણે પક્ષધર્માદ્રિ છે.
જૈન—આ અનુમાનથી તેા કેવળ વિજ્ઞાની જ સિદ્ધિ થશે, તેા એ રીતે અથ માં પ્રવૃત્તિ કઈ રીતે થશે? વળી, વિવક્ષાથી અસિદ્ધિ થાય છે. એમ પણ નથી, કારણ કે-વિવક્ષાના અ સાથે વ્યભિચાર પણ છે, કારણ કે-અનામ પુરુષોની વિવક્ષા વિપરીત પણ જોવામાં આવે છે.
વૈશેષિક—જેમ આમના કહેલ શબ્દથી અથસિદ્ધિ થાય છે, તેવી જ રીતે આપ્ત પુરુષની વિવક્ષાથી પણ અથ સિદ્ધિ થશે.
જૈન--તે વાત ઠીક છે પરંતુ આ પર પરા( પ્રથમ શબ્દનુ' સાંભળવું, પછી વિવક્ષાની પ્રતીતિ, પછી અથની પ્રતીતિ એવી પરંપરા)ની પ્રતીતિ થતી જ નથી તેથી તે નિરાકૃત છે, કારણ કે-નેત્રના વ્યાપાર થતાં જ જેમ રૂપનુ જ્ઞાન થાય છે, તેવી જ રીતે શબ્દ સાંભળતાંવેંત જ અન્ય કેાઈ વિવક્ષાની પ્રતીતિના વ્યવધાન વિના જ અર્થનું જ્ઞાન થાય છે. વળી, ખીજે કાઈ મા ન હેાય તે આવી પ્રતીતિથી વિરુદ્ધ કલ્પના કરવાનુ મહાપાતક વšારી લેવું ચેગ્ય અને છે, પરંતુ અહી' બીજે માગ તે છે જ. કારણ કે- શબ્દમાં સ્વાભાવિક વાચ્યવાકભાવ સંબધ છે અને તેથી તે અથ ના ખેાધક બની શકે છે. એ વાત સ્વામાવિજ્ઞામર્થ્યસમયાભ્યામ્ ઈત્યાદિ સૂત્રમાં ગ્રંથકાર પોતે જ કહેશે. ૨.
( प ० ) असाविति काणादः । तथा चेति विवक्षामात्रप्रतीतो सत्याम् । तथा च कथमिति अनुमानाद्धि अनुमेयेऽर्थे प्रवृत्तिर्भवत्येव । अस्या इति विवक्षातः । तद्यभिचारादिति अर्थसिद्धेर्व्यभिचारात्। अन्यथापीति अर्थसिद्धिं विनाऽपि । तदुपलब्धेरिति विवक्षोपलब्धेः । अथ यथेत्यादि परः । इयं परम्परेति आदौ विवक्षा, ततः शब्दोच्चारणं, ततोऽर्थै प्रतीतिः । प्रतीत्यन्तराव्यवहितस्यैवेति विवक्षारूपप्रतीत्यन्तराव्यवहितस्यैव । इयमिति गतिः । सम्बन्धद्वारेणेति सङ्केतद्वारेण । अर्थप्रत्यायकत्वोपपत्तेरिति 'शब्दस्यार्थप्रत्यायकत्वोपपસેરિતિ ચોઃ રા
(टि०) असाविति कणभक्षः । पक्षधर्मतादिकमिति नहि घटादिके द्रव्ये शब्दः समस्त किन्तु वक्तर्येव । नन्वत इति अनुमानात् । अस्या इति विवक्षायाः । तद्व्यभिचारादिति तेनार्थेन सह व्यभिचारात् । अन्यथापीति अर्थाऽभावे अपि । तदुपलब्धेरिति विवक्षोपलब्धेः । परंपरेति प्रथमं शब्दाकर्णनं ततो विवक्षाविचारणम्, तत आप्ताऽनाप्तपरीक्षा इति परिपाटी अप्रतीतैव । प्रतीत्यन्तरेति विवक्षाया अन्तरेणानन्तरितस्य शब्दश्रवणादेवाभ्यासदशापन्नत्वेन विवक्षाविचारादृतेऽर्थज्ञानोत्पादात् ॥ अपि चेत्यादि । इयमिति गतिः ॥२॥
उदाहरन्ति -
समस्त्यत्र प्रदेशे रत्ननिधानम्, सन्ति रत्नसानुप्रभृतयः ||३|| ६१ वक्ष्यमाणलौकिकजनकादिलोकोत्तर तीर्थंकराद्यपेक्षया क्रमेणोदाहरणोभयी ॥ ३ ॥
૧ રાષ્ટ્રાર્થન
-31
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
8. ?]
आप्तस्वरूपम् ।
८७
આગમનું ઉદાહરણ—
આ પ્રદેશમાં રત્નોના ખજાના છે, રત્નનાં શિખરવાળા પર્વત (મેરુ)
આદિ છે. ૩ $૧
હવે પછીના સૂત્રમાં આગમના ભેદ કહેવાશે એક તા લૌકિક, પિતા આદિ અને મીજો લેાકેાન્તર, તીર્થંકરાદિ, આ બન્નેની અપેક્ષાએ સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં ક્રમશઃ એ ઉદાહરણ કહ્યાં છે. 3.
आप्तस्वरूपं प्ररूपयन्ति --
अभिधेयं वस्तु यथावस्थितं यो जानीते यथाज्ञानं चाभिधत्ते
સ બતઃ શો
$१ आप्यते प्रोक्तोऽर्थोऽस्मादित्याप्तः । यद्दा, आप्ती रागादिदोषक्षयः, सा विद्यते यस्येत्यर्शआदित्वादति आप्तः । जानन्नपि हि रागादिमान् पुमानन्यथाऽपि पदार्थान् कथयेत्, तद्व्युच्छित्तये यथाज्ञानमिति । तदुक्तम्
"आगमो ह्याप्तवचनमाप्ति दोषक्षयं विदुः ।
क्षीणदोषोऽनृतं वाक्यं न ब्रूयाद्धेत्वसम्भवात् " ॥ १॥ इति ।
९२ अभिधानं च ध्वनेः परम्परयाऽप्यत्र द्रष्टव्यम् । तेनाक्षरविलेखनद्वारेण, अङ्कोपदर्शनमुखेन, करपल्लव्यादिचेष्टाविशेषवशेन वा शब्दस्मरणाद्यः परोक्षार्थविषयं विज्ञानं परस्योत्पादयति, सोऽव्याप्त इत्युक्तं भवति । स च स्मर्यमाणः शब्द आगम રૂત્તિ 1
આપ્તનું સ્વરૂપ—
જે અભિધેય વસ્તુને યથારૂપે જાણે અને જે પ્રમાણે જાણતા હોય તે પ્રમાણે જ કહે, તે આપ્ત છે. ૪.
૭૧ જેના કહેવાથી પટ્ટાના યથા મેધ પ્રાપ્ત થાય તે આપ્ત છે, અથવા આપ્તિ-એટલે રાગાદિ દોષના ક્ષય, તે આપ્તિવાળા હોય તે આસ. અહીં આ શબ્દ વ્યાકરણપ્રસિદ્ધ અદિ ગણુના હાવાથી મત્વીય અત્ પ્રત્યય થવાથી આપ્ત' રૂપ સિદ્ધ થયેલ છે. રાગાદિ દોષવાળા પુરુષ પદાને જાણતા હાવા છતાં કેાઈ વખતે અન્યથા-(અયથાર્થ રૂપે) પણ કથન કરે માટે તેનું નિરાકરણ કરવા સૂત્રમાં ‘યાજ્ઞાન' વિશેષણ કહેલ છે, આ જ વાત પુષ્ટ કરવાને કહ્યું છે છે કે- આપ્ત પુરુષનું વચન એ આગમ છે, અને દોષના ક્ષયને આપ્તિ કહે છે. ક્ષીણ દોષવાળા પુરુષ જૂઠ્ઠું વાકય ખેલતા નથી કારણ કે–તેમાં અસત્ય ખેલવાનું કોઈ કારણ નથી.”
કુર. અહીં શબ્દમાં અર્થાભિધાનતા પર પરાથી પણ છે એમ જાણવુ', માટે અક્ષર વિલેખનથી અથવા અંકના ઉપદનાદિથી, કરપલ્લવી આદિ ચેષ્ટા વિશેષથી શબ્દસ્મરણ કરાવી પરાક્ષ પદાથ વિષયક જ્ઞાન બીજાને ઉત્પન્ન કરાવે તે
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
आप्तस्वरूपम् ।
પણ આપ્ત કહેવાય છે, અને અક્ષર વિલેખનાદિ દ્વારા જે શબ્દનું મરણ થયું • ते शम् मागम वाय छे. ४.
(५०) आप्यते इति श्रोतृभिः । प्रोक्त इति तेनैव वक्त्रा । यथाज्ञानमिति यथाज्ञानं चाभिधत्ते।
अभिधानमिति अर्थस्य भणनम् । ध्वनेरिति शब्दस्य ॥१॥
(टि०) आगमो हीत्यादि ॥ हेत्वसंभवादिति अनृतवाक्यस्य कारणाभावात् । रागद्वेषमोहाद्यशेषदोषान् विहायानृतभाषणे नान्यन्निदानम् ।।
अभिधानमित्यादि ॥ ध्वनेरिति ध्वनेरुपलक्षणं शब्दस्य प्रसिद्धत्वात् करपल्लवीप्रभृतयोऽष्टादशलिपयो मूलदेव्यादयः कपालिलाटमुख्या देशभाषा उपचारादाक्षिप्ता ज्ञातव्याः ॥४॥ कस्मादमूदृशस्यैवाप्तत्वमित्याहुः--
तस्य हि वचनमविसंवादि भवति ॥५॥ ६१ यो हि यथावस्थिताभिधेयवेदी; परिज्ञानानुसारेण तदुपदेशकुशलश्च भवति तस्यैव यस्माद्वचनं विसंवादशून्यं संजायते । मूढवञ्चकवचने विसंवादसंदर्शनात् । ततो यो यस्यावञ्चकः, स तस्याप्त इति ऋष्यार्यम्लेच्छसाधारणं वृद्धानामाप्तलक्षणमनूदितं भवति ॥५॥
ઉપર જણાવેલ પુરુષને જ આપ્ત કહેવાનું કારણ– કારણ કે-તેનું વચન અવિસંવાદી હોય છે. ૫
ફૂલ જે પુરુષ પદાર્થને જેવા સ્વરૂપે હોય તેવા સ્વરૂપે જાણનાર છે, અને વળી પિતાના જ્ઞાનને અનુસારે પદાર્થના ઉપદેશમાં કુશલ છે, તેવા પુરુષનું જ વચન વિસંવાદથી રહિત છે માટે તે આપ્ત છે. કેમકે મૂઢ અને વંચક પુરુષના વચનમાં વિસંવાદ જોવાય છે. તેથી જે જેને અવંચક હોય તે તેને આપ્ત છે, આ પ્રકારે ઋષિ, આર્ય અને સ્વેચ્છમાં સાધારણ એવા આ વૃદ્ધોએ કરેલ આપ્ત લક્ષણને અનુવાદ કર્યો છે. પ.
(प०) मूढवञ्चकवचने इति मूढो न जानाति, वञ्चकस्तु जाननप्यन्यथा वक्ति ॥५॥
(टि.) यो यस्यावञ्चक इति अत्राप्तशब्देन केवलज्ञानशाली नम्रामरासुरनरेश्वरनिकुरम्बमौलिमौलिमणिप्रभाजालोत्तेजितचरणनखकान्तिस्तीर्थकरः केवल एव नाभ्युपगम्यते जैनैः, किन्तु म्ले. च्छादिरपि यो यं न वञ्चयेत्स तं प्रति आप्तः । मगधाधिपश्रेणिकं प्रति अभयकुमारमहामात्य]बुद्धिवद्धोप्यविकलविद्याद्वयदायी मातझो यथा ॥५।। आप्तभेदो दर्शयन्ति -
स च द्वेधा लौकिको, लोकोत्तरश्च ॥६॥ . . १ लोके सामान्यजनरूपे भवो लौकिकः । लोकादुत्तरः प्रधानं मोक्षमार्गोपदेशकत्वाल्लोकोत्तरः ॥६॥
આસ પુરુષના ભેદ– આત બે પ્રકારના છે-લૌકિક અને લેકર. ૬.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
४. ७]
आप्तनिरूपणम् ।
तावेव वदन्ति
लौकिको जनकादिलोंकोत्तरस्तु तीर्थकरादिः ॥७॥ ६१ प्रथमादिशब्देन जनन्यादिग्रहः । द्वितीयादिशब्देन तु गणधरादिग्रहणम् ।
६२ ये तु श्रोत्रियाः श्रुतेरपौरुषेयत्वे पौरुषं स्फोरयांचक्रः, ते कीदृशीं श्रुतिमम्मास्थाय-किं वर्णरूपाम् , आनुपूर्वीरूपां वा ? यदि प्राचिकीम् , तदस्पष्टम् , उपरिष्टात् “अकारादिः पौद्गलिको वर्णः' (४. ९) इत्यत्र वित्रास्यमानत्वादस्याः । अथोदीचीनाम् , तर्हि तत्र तत्प्रतीतो प्रत्यक्षम् . अनुमानम् , अर्थापत्तिः, आगमो वा प्रमाण प्रणिगद्येत । न प्रत्यक्षम् , अस्य तादात्विकभावस्वभावावभासमात्रचरित्रपवित्रत्वात् , "सम्बद्धं वर्तमानं च गृह्यते चक्षुरादिना" [ मी० श्लो० प्र० ८४ ) इति वचनात् ।
यैव श्रुतिर्मया प्रागध्यगायि, सैवेदानीमपीति प्रत्यभिज्ञाप्रत्यक्षमझूण लक्ष्यत एवास्याः सदात्वमवद्योतयदिति चेत्, नन्वसौ "समुदयमात्रमिदं कलेवरम्" इत्यादिलोकायतागमेष्वप्येकरसैवास्तीति तेऽपि तथा स्युः । तथा च तत्पठितानुष्ठाननिष्ठा पटिष्ठता विप्राणामपि प्राप्नोति, अन्यथा प्रत्यवायसंभवात् । अथात्रेयमभिधानानन्तरानुपलम्भेन वाध्यते, किं न श्रुतावपि ? । अभिव्यक्त्यभावसंभवी तदानीमनुपलम्भः श्रुतौ, नाभावनिवन्धन इति चेत् । किं न नास्तिकसिद्धान्तेऽप्येवम्, इति सकलं समानम् ।
ફુલ લોક-સામાન્ય જનમાં જે હેય, તે લૌકિક અને ક્ષમાગને ઉપદેશ કરવાથી લેકથી ઉત્તર-પ્રધાન તે લેકોત્તર છે. ૬.
તે બને વિષે કહે છે – જનક-પિતા આદિ લૌકિક અને તીર્થકર આદિ લોકેત્તર આપ્ત છે. ૭.
ઉ૧ સૂત્રમાં જનક શબ્દ સાથે રહેલ આદિ પદથી માતા આદિનું અને તીર્થકર શબ્દ સાથે રહેલ આદિ પદથી ગણધર આદિનું ગ્રહણ જાણવું.
$ર જે મીમાંસકે વેદમાં અપૌરુષેયત્વ-નિત્યત્વ સિદ્ધ કરવાને પુરુષાર્થ ફેરવી રહેલ છે, તેમને અમે પૂછીએ છીએ કે કૃતિવેદને કેવા પ્રકારે તેઓ માને છે-વર્ણરૂપ કે આનુપૂવરૂપ? જો કૃતિને વર્ણરૂપ માનવામાં આવે તે त योग्य नथा, २५-माग "अकारादिः पौगालिको वर्णः" ४.९. मे सूत्रमा આ વર્ણરૂપ વેદની અપૌરુષેયતાનું નિરાકરણ કરવામાં આવશે. શ્રુતિને આનપૂવરૂપ માનીને અપષેય કહે તે-તે આનુપૂવરૂપ અપૌરુષેયત્વ-નિત્યત્વને સિદ્ધ કરનારું પ્રમાણ પ્રત્યક્ષ છે, અનુમાન છે, અર્થાપતિ છે કે આગમ છે? પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ તે કહી શકશે નહિ. કારણ કે-“સંબદ્ધ અને વર્તમાન
१२
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतेरपौरुषेयत्वनिराकरणम् ।
[४. ७વસ્તુનું ચક્ષુ વિગેરે ઇન્દ્રિયેથી ગ્રહણ થાય છે.” એ વચનથી પ્રત્યક્ષ તત્કાલિક(વર્તમાન) પદાથને જ જણાવવામાં ચરિતાર્થ છે.
મીમાંસક–જે શ્રુતિનું મેં પહેલાં ગાન કરેલું તે જ અત્યારે પણ ગાઈએ પ્રમાણે શ્રુતિના નિત્યત્વને સિદ્ધ કરનાર પ્રત્યભિજ્ઞાન રૂપ પ્રત્યક્ષ સમર્થ છે.
तैन-त! 'समुदयमात्रमिदं कलेवरम्'-भूताना समुहाय मात्र३५ मा शरी२ છે, અર્થાતુ કેઈ આત્મા સિદ્ધ નથી–આદિ નાસ્તિના આગમને વિષે પણ તેવી પ્રત્યભિજ્ઞા સમાન જ છે, માટે નાસ્તિકના આગમે પણ નિત્ય થશે. અને એમ થતાં નાસ્તિકોના આગમમાં પતિ-જણવેલ આચરણની પટુતા વેદપાઠી બ્રાહ્મએ પણ પ્રાપ્ત કરવી પડશે અને તેમ નહિ કરે તે આપત્તિ આવી પડશે.
મીમાંસક–લોકાયતના આગમ વિષેની પ્રત્યભિજ્ઞા બાધિત છે; કારણ, તેના અભિધાન પછી તરત જ તે આગમની અનુપલબ્ધિ છે.
જૈન-તે જ પ્રમાણે વેદમાં પ્રત્યભિજ્ઞા કેમ બાષિત નહિ થાય?
મીમાંસક-અભિધાન પછી વેદને જે અનુપલંભ છે, તે અભિવ્યક્તિના અભાવને કારણે છે, પરંતુ વેદના અભાવના કારણે નથી.
જૈન–નાસ્તિકના સિદ્ધાન્ત વિષે પણ એમ કેમ નહિ બને ? આ રીતે તે વેદ અને નાસ્તિક આગમમાં બધી વાતે સમાન છે.
(प०) प्रथमादिशब्देनेति जनकादिरिति सूत्रस्थेन । द्वितीयादिशब्देनेति तीर्थकरादिरिति सूत्रस्थेन।
अकारादिरित्यादि । पुरुपप्रेरितभाषाद्रव्यवर्गणाभिनिष्पाद्यते एता वर्णरूपा श्रुतिपौरुपेयी। अस्या इति वर्णरूपायाः। तत्रेति आनुपूर्वीरूपश्रुतौ। तत्प्रतीताचिति अपौरुषेयत्वप्रतीतौ। तादात्विकेत्यादिगद्ये तादात्विकाः पुरोवर्तिनः।
__यैवेत्यादिपरः। अस्या इति श्रुतेः । एकरसैवेति परिपूर्णा । तथा स्युरिति सनातना स्युः। अथेत्यादि परः । अत्रेति लोकायतागमे । इयमिति प्रत्यभिज्ञा। किं न श्रुतावपीति सूरिः। अभिव्यक्तीत्यादि परः। तदानीमिति अभिधानानन्तरम् । अभावनिवन्धन इति अभिव्यक्त्यभावहेतुकः । किं नेत्यादि सूरिः। एवमिति अभिव्यक्त्यभावसम्भवी अनुपलम्भः ।
(टि.) ये तु श्रोत्रिया इत्यादि ॥ ते इति श्रोत्रियाः । आस्थायेति अङ्गीकृत्य । अस्या इति वर्णरूपायाः श्रुतेनिराचिकीर्पया प्रचिक्रंसितत्वात् । तर्हि तति श्रुतौ । तत्प्रतीताविति तस्याऽपौरुषेयत्वस्य प्रतीतिस्तत्प्रतीतिस्तस्याम् । अस्येति प्रत्यक्षस्य । तादात्विकभावेति वर्तमानकालभावपदार्थप्रकटनकृतार्थत्वात् ।
संवद्धमिति स्वयोग्यतया गोचरीभूत, न च वैशेपिकादिवदिमचक्रवशान्नेत्रसंलग्नं, तस्य प्रागेव प्राप्यकारिवादे व्यपास्तत्वात् ।
अध्यगायोति के गैरै शब्दे ॥ " संध्यक्षरान्तानामा.” [कातन्त्र ३।४।२०। पृ० २०६] अद्यतनीत "भावकर्मणोश्च" [कातन्त्र ३।२।३०। पृ० १८०] इच् । “आयिरिच्यादन्तानाम् कातन्त्र ३१।२०। पृ. २४८] "इचस्तलोपः" [कातन्त्र ३।४।३२। पृ० २११] अस्या इति श्रुतेः । सदात्वमिति सनातनत्वम् । नन्वसाविति प्रतिज्ञा ॥. लोकायतेति । नास्ति
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
४. ७]
श्रुतेरपौरुषेयत्वनिराकरणम् । कसिद्धान्तेष्वपि । एकरसैवेति समानैव । तेऽपीति लोकायतागमाः । तथा स्युरिति अपौरुषेया नित्याश्च भवेयु ॥ तत्पठितेति तेषां लोकायतागमानां पठनाचरणपटुता । अन्यथेति तदपठनेऽनाचरणे च । प्रत्यवायेति अपवादोत्पत्तेः । अथात्रेति लोकायतागमे । इयमिति प्रत्यभिज्ञा । अनुपलम्भेति तदैव विनष्टत्वात् । अभिव्यक्त्यभावेति यैः कारणैः शब्दोऽभिव्यज्यते तदभावे संभवतीत्येवंशीलः । तदानीमिति अभिव्यञ्जककारणासाकल्ये प्रत्यभिज्ञा नुपलव्धेर्वेदनाऽभावहेतुः ॥ - ३ किंच । अनुभवानुचरणचतुरं प्रत्यभिज्ञानम्, अनुभवश्च प्रायेण प्रत्यभिज्ञां ताद्भविकीम्, जातिस्मृत्यादिमतः कस्यापि कतिपयभवविषयां च प्रभावयितुं प्रभुःइति कथमनादौ काले केनापि नेयं श्रुतिः सूत्रिता-इति प्रकटयितुं पटीयसीयं स्यात् । तन्न तत्र प्रत्यक्षं क्षमते । ____ नाप्यनुमानम्, तद्धि कञस्मरणम्, वेदाध्ययनवाच्यत्वम्, कालत्वं वा । तत्रैतेषु सर्वेष्वपि प्रत्यक्षानुमानागमबधितत्वं तावत्पक्षदोषः । तत्र प्रत्यक्षवाधः तावत्तथाविधमठपीठिकाप्रतिष्ठशठवठराध्वद्गातृहोतृप्रायप्रचुरखण्डिकेषु यजुःसामर्च उच्चैस्तरां युगपत् पूत्कुर्वत्सु कोलाहलममी कुर्वन्तीति प्रत्यक्ष प्रादुरस्ति, तेन चापौरुषेयत्वपक्षो बाध्यते । अभिव्यक्तिसद्भावादेवेयं प्रतीतिरिति चेत् । तर्हि हंसपक्षादिहस्तकेप्वपि किं नेयं तथा ?--इति तेऽपि नित्याः स्युः । वर्णयिष्यमाणवर्णव्यक्तिव्यपाकरणं चेहाप्यनुसन्धानीयम् ।
૬ ૩ વળી, પ્રત્યભિજ્ઞાન અનુભવનું અનુસરણ કરવામાં ચતુર છે. અર્થાત જેવો અનુભવ હોય તેવું પ્રત્યભિજ્ઞાન થાય છે. અને અનુભવ સામાન્યરીતે તે જ ભવ (જન્મ)માં પ્રત્યભિજ્ઞાને ઉત્પન્ન કરવા સમર્થ છે અને કયારેક વળી જાતિ મરણ (પૂર્વજન્મના સ્મરણ) વાલા પુરુષને કેટલાક પૂર્વભવવિષયક પ્રત્યભિજ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરવા સમર્થ છે. પરંતુ અનાદિ કાળમાં કેઈએ આ કૃતિ વેદ)ની રચના કરી નથી એ વાત પ્રકટ-(સિદ્ધ) કરવાને આ પ્રત્યભિજ્ઞા કઈ રીતે સમર્થ થશે ? આ પ્રત્યક્ષ કૃતિ–વેદના અપૌરુષેયત્વ નિત્યત્વ) ને સિદ્ધ કરવા સમર્થ घारे नथी.
અનુમાન પ્રમાણ પણ કૃતિમાં નિત્યત્વ સિદ્ધ કરવા સમર્થ નથી, કારણકે. અનુમાનમાં કર્યો હેતુ છે? શું કર્થસ્મરણ અર્થાતુ, કર્તાનું સમરણ નથી તે, કે વેદાધ્યયનવાવ કે કાલ છે? આ બધા અનુમાનમાં પ્રત્યક્ષ, અનુમાન અને આગમથી બાધ હોઈ પક્ષષ છે. તેમાં પ્રત્યક્ષથી બાધ આ પ્રમાણે છે— મઠની પીઠિકામાં બેઠેલા શઠ-વંચક અને બઠર-જડ એવા અવયું, ઉગા, હોત. मन तमना भने शिष्यो न्यारे यः (य ) साम-(साभवह) * (वह) ઉચ્ચ સ્વરે એકીસાથે પિકારતા હોય છે ત્યારે તેમને વિષે આ લેકે કોલાહલ કરી રહ્યા છે એ પ્રકારે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ ઉત્પન્ન થાય છે અને તેથી અપૌરુષેયત્વને બાધ થાય છે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतेरपौरुषेयत्वनिराकरणम् ।
[४. ७મીમાંસક–તમે જણાવી તે કેલાહલ વિષેની પ્રત્યક્ષ પ્રતીતિ શ્રુતિની અભિવ્યકિત-પ્રાદુર્ભાવ છે અને નહિ કે શ્રુતિની ઉત્પત્તિ વિષે
- જૈન–તે હંસાક્ષાદિ હસ્તમુદ્રા વિષે પણ અભિવ્યક્તિને કારણે આવી પ્રતીતિ કેમ નહિ થાય? માટે તે પણ નિત્ય થશે. અને વળી, આગળ ૯માં સૂત્રમાં) વર્ણની અભિવ્યક્તિનું ખંડન કરાશે તે પણ અહીં સમજી લેવું.
(प०) अनुभवानुचरणचतुरमिति अनुभवानुगमनदक्षम् । कतिपयभवविपयामिति परिगणीतभवविषयाम् । तत्रेति श्रुतेरपौरुषेयत्वे ।
एतेप्विति हेतुपु। हंसपक्षादिहस्तकेवपीति भरतशास्त्रप्रसिद्धेषु चतुःषष्टि. संख्येषु । इयमिति प्रतीतिः। तथेति अभिव्यक्तिसद्भावादेव । . (टि०) अनुभवेत्यादि ॥ प्रत्यक्षानुसरणनिपुणम् । तानविकीमिति तस्मिन्नेव भवे जन्मनि भावात्ताभविकी भवार्थे इकण् । सूत्रितेति न रचिता ॥ तन्न तति आनुपूर्वीरूपविकल्पतः श्रुतेरपौरुषेयत्वसिद्धौ ॥
नाप्यनुमानमित्यादि । तद्धीति अनुमानम् । खण्डिकेष्विति शिष्येषु । यजुःसामार्च इति अध्वर्यवो यजुर्वेदाध्यायिनः। उद्गातारः सामपाठप्रवीणाः, होतार ऋग्वेदोच्चारतत्पराः । तेन चेति प्रत्यक्षेण । इयं प्रतीतिरिति । कोलाहलकरणरूपा । 'हंसपक्षादीति भरतशास्त्र-- प्रसिद्धा हंसपक्षादयो हस्तकास्तेविति। इयमिति प्रतीतिः । कोलाहलकरणरूपा। तथेतीति अभिव्यक्तिसद्भावादेव । तेऽपीति हस्तका अपि ॥ वर्णव्यक्तीति वर्णाभिव्यञ्जक्रनिराकरणम् ।
६४ श्रुतिः पौरुषेयी, वर्णाद्यात्मकत्वात् , कुमारसंभवादिवत्-इत्यनुमानबाधः । . पुरुषो हि परिभाव्याभिधेयभावस्वभावं तदनुगुणां ग्रन्थवीथीं ग्रथ्नाति, तदभावे कौतस्कुतीय संभवेत् ? । यदि हि शङ्खसमुद्रमेघादिभ्योऽपूरुषेभ्योऽपि. कदाचित् तदात्मकं वाक्यमुपलभ्येत, तदाऽत्रापि संभाव्येत । न चैवम् । ........
६५ अथ वर्णाद्यात्मकत्वमात्रं हेतूचिकीर्षितं चेत् , तदानीमप्रयोजकम्, वल्मी-.. कस्य कुलालपूर्वकत्वे साध्ये मृद्विकारत्ववत् । अथ लौकिकश्लोकादिविलक्षणं तत् । तर्हि । विरुद्धम्, साधनशून्यं च कुमारसंभवादिनिदर्शनम्, तत्रैव साध्ये विशिष्टमृद्विकारत्व- .. वत्, कटदृष्टान्तवच्चेति चेत् । नैतच्चतुरस्रम् । यतस्तन्मात्रमेव हेतुः, न चाप्रयोजकम् विशिष्टवर्णाद्यात्मकत्वस्यैव क्वाप्यसंभवाद् । दुःश्रव-दुर्भणत्वादेस्तु श्रुतिविशेषस्य- .... ... "नांष्ट्रास्त्वाष्ट्रारिराष्ट्रे न भ्राष्ट्र नादंष्ट्रिणो जनाः। : ...
धार्तराष्ट्राः सुराष्ट्रे न महाराष्ट्रे तु नोष्ट्रिणः ॥ १ ॥" : इत्यादौ लौकिकश्लोके सविशेषस्य सद्भावात् । अभ्यधिष्महि च-......
"यत् कौमारकुमारसंभवभवाद् वाक्यान्न किञ्चित् क्वचित् ।
वैशिष्टयं श्रुतिपु स्थितं तत इमाः स्युः कर्तृशून्याः कथम् ॥” इति ।
"प्रजापतिर्वेदमेकमासीत्, नाहरासीत् , न रात्रिरासीत्, स तपोऽतप्यत, तस्मात्तपनः, तपनाच्चत्वारो वेदा मजायन्त" इति स्वकर्तृप्रतिपादकागमवाधः ।......
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક. ૭]
श्रुतेरपौरुषेयत्वनिराकरणम् । ननु नायमागमः प्रमाणम्, भूतार्थाभिधायकत्वात् । कार्य एव ह्यर्थे वाचा प्रामाण्यम्, अन्वय-व्यतिरेकाभ्यां लोके कार्यान्वितेषु पदार्थेषु पदानां शक्त्यवगमादिति चेत् । तदश्लोलम् । कुशलोदकसम्पर्ककर्कशः साधूपास्याप्रसङ्ग इत्यादेर्भूतार्थस्यापि शब्दस्य लोके प्रयोगोपलम्भात् । अथात्रापि कार्यार्थतेव, तस्मादत्र प्रवर्त्तितव्यम् इत्यवगमादिति चेत् । स तयवगम औपदेशिकः, औपदेशिकार्थकृतो वा भवेत् । न तावदाद्यः, तथाविधोपदेशाश्रवणात् । द्वितीयस्तु स्यात् । न पुनस्तत्रोपदेशस्य प्रामाण्यम्, अस्य स्वार्थप्रथामात्रचरितार्थत्वात् । प्रतिपादकत्वेनैव प्रमाणानां प्रामाण्यात् । अन्यथा प्रवृत्ताविव तत्साध्यार्थेऽपि प्रामाण्यप्रसङ्गात् । प्रत्यज्ञस्य च विवक्षितार्थवत् तत्साध्यार्थक्रियाऽपि प्रमेया भवेत् । तस्मात् पुरुपेच्छाप्रतिबद्धवृत्तिः प्रवृत्तिरस्तु । मा वा भूत्, प्रमाणेन पदार्थपरिच्छेदश्चेत् चक्राणः, तावतैव प्रेक्षावतोऽपेक्षाबुद्धेः पर्यवसानात् पुण्यं प्रामाण्यमस्यावसेयम् ।
यद्वा, अस्तु 'तस्मादत्र प्रवर्तितव्यम्' इत्यवगमात् कुशलोदत्यादिवाक्यानां प्रामाण्यम् । किंतु तद्वदेव वेदे कर्तृप्रतिपादकागमस्यापि प्रामाण्यं प्रासाझीदेवेति सिद्ध . आगमवाधोऽपि ।
૬૪ વળી, શ્રુતિ પૌરુષેયી છે, વર્ણાદિસ્વરૂપ હેવાથી, કુમારસંભવની જેમ. આ રીતે અપૌરુષેયવરૂપ સાધ્યમાં અનુમાનથી પણ પક્ષને બાધ છે, કારણ કે પુરુષ જ અભિધેય પદાર્થના સ્વરૂપને જાણીને તેને અનુસરતી ગ્રંથ રચના કરે છે, તે પુરુષના અભાવમાં આ વેદરૂપ ગ્રન્થરચના કઈ રીતે થઈ શકે? વળી, અપુરુષ એવા શંખ, સમુદ્ર, મેઘ વિગેરે પદાર્થથી કઈ પણ વખતે વર્ણ- ત્મક વાકયની ઉપલબ્ધિ થતી હોય તે વેદવાકયમાં અપૌરુષેયત્વની સંભાવના માની શકાય, પરંતુ એવું વાકય લેવામાં આવતું નથી.
પ મીમાંસક–તિના નિત્યત્વ બાધક અનુમાનમાં “વર્ણાદિસ્વરૂપ હોવાથી માત્ર એટલે જ હતુ કહે છે તે રાફડામાં કુંભારની કારણતા સિદ્ધ કરવાને કહેલ માત્ર “મૃધિકારત્વ હેતુની જેમ અપ્રાજક છે. તથા જે અલૌકિક શ્લોકથી વિલક્ષણ વર્ણાદિ સ્વરૂપ હોવાથી એમ વિશેષણયુક્ત હેતુ કહે છે તે વિરુદ્ધ હેત્વાભાસ થશે, અને કુમારસંભવાદિ દષ્ટાન્ત સાધન–હેતુ રહિત થશે, જેમકે–રાફડામાં કુંભારની કારણતા સિદ્ધ કરવાને કહેલ વિશિષ્ટમૃદ્વિકારત્વરૂપ હેતુ વિરુદ્ધ છે છે અને તેમાં ઘટરૂપ દૃષ્ટા સાધનહીન છે.
જેન–તમારી આ વાત યુક્તિયુક્ત નથી કારણ કે-અમે “વર્ણાદિસ્વરૂપ હોવાથી માત્ર એટલે જ હેતુ કહીએ છીએ, છતાં પણ તે અપ્રાજક નથી, કેમકેવિશિષ્ટવર્ણાદિ સ્વરૂપ તે કયાંય પણ અનુભવાતું નથી.
અને કઈ કૃતિ દુઃશ્રવ (કર્ણક) અને દુર્ભા હોય તેથી કરી તેને વિશિgવર્ણાદિ સ્વરૂપ માનવામાં આવે તે નાંવાણા –ઈત્યાદિ લૌકિક
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतेरपौरुषेयत्वनिराकरणम्।
[ક. ૭લેકમાં સવિશેષરૂપે તેવું જોવામાં આવે છે તે તે પણ નિત્ય માનવે પડશે. એ
કનો અર્થ આવે છે– કુ દેશમાં લંઠ કે નથી, બ્રાષ્ટ્રદેશમાં લેકે લાંબી દાઢવાળા છે, સુરાષ્ટ્ર દેશમાં હંસો નથી અને મહારાષ્ટ્રમાં ઊંટવાળા નથી.” અને અમે પણ કહ્યું છે કે-જે કુમારસંભવના વાક્યથી કૃતિમાં કંઈ પણ વિશેષ નથી તે તે શ્રુતિ કતૃશૂન્યા (નિત્ય) કઈ રીતે હોઈ શકે? માટે તમારું સાધ્ય “અપૌરુષેયત્વ અનુમાનથી પણ બાધિત છે.
વણી, “પ્રજાપતિ (બ્રહ્મા) એ એક જ હતા, દિવસ ન હતું, રાત્રિ ન હતી, તેમણે તપ કર્યું, તેનાથી સૂર્ય થયે, તેનાથી ચાર વેદ થયા આ” રીતે વેદના કર્તાનું પ્રતિપાદન કરનાર આગમથી વેદનું અપૌરુષેયત્વ બાધિત થાય છે. .
મીમાંસક- આ આગમ ભૂત-અતીત સિદ્ધ) અર્થને કહેનાર હોવાથી પ્રમાણરૂપ નથી. કારણ કે-કાર્યરૂપ અર્થમાં જ વચનનું પ્રામાણ્ય છે, લોકમાં પણ અન્વયવ્યતિરેક દ્વારા કાર્યાન્વિત પદાર્થમાં પદોની શક્તિને બોધ થાય છે.
જન–તમારું આ કથન અગ્ય છે. કારણ કેસાધુપુરુષની ઉપાસનાને અપ્રસંગ હોય અર્થાત સાધુપુરુષની ઉપાસના ન કરી હોય તે કુશલને સંપર્ક કઠણ છે. એટલે કે સત્સંગનો અભાવ હોય તે કુશલને સંપર્ક થતું નથી આદિ ભૂતાર્થક શબ્દોને લેકમાં પ્રવેગ જોવામાં આવે છે.
મીમાંસક–પ્રસ્તુતમાં પણ કાર્યાથે જ અભિપ્રેત છે, કારણ કે એથી પણ તેથી કરી આમાં પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ એવો બોધ થાય છે.
જૈન–તે તે બેધ માત્ર ઔપદેશિક–ઉપદેશજન્ય છે, કે ઉપદેશજન્ય અર્થથી જન્ય છે? પહેલે પક્ષ તે કહી શકશે નહિ કારણકે તેવા પ્રકારને ઉપદેશ સંભળાતો નથી. બીજે પક્ષ ભલે હોય પરંતુ તેમાં ઉપદેશ પ્રમાણ નથી કારણ કેઉપદેશ વાક્ય તે માત્ર પોતાને જ અર્થ બતાવવામાં ચરિતાર્થ છે. કેમકે પ્રમાણેનું પ્રામાણ્ય તો તેની પ્રતિપાદકતાને કારણે છે. અન્યથા-પ્રવૃતિની જેમ પ્રવૃત્તિથી સાધ્ય અર્થમાં પણ પ્રામાણ્ય પ્રસંગ આવશે અને વળી પ્રત્યક્ષને વિવક્ષિત અર્થ પ્રમેય છે તેમ પ્રમેયસાધ્ય અર્થ ક્રિયા પણ પ્રત્યક્ષની પ્રમેય થઈ જશે. માટે પ્રવૃત્તિને તે પુરુષની ઈચ્છાને જ અધીન માનવી જોઈએ. અને પ્રવૃત્તિ ન થાય તે પણ પ્રમાણ વડે જ્યારે પદાર્થ જ્ઞાન કર્યું. તે જ વખતે બુદ્ધિ માન પુરુષની અપેક્ષાબુદ્ધિ સમાપ્ત થાય છે. તેથી તેટલામાત્રથી પ્રમાણનું પુણ્ય પ્રામાણ્ય સમજી લેવું જોઈએ.
અથવા તેથી કરી અહીં પ્રવૃત્તિ કરવી એવો બોધ થતું હોવાથી “કુશલને સંપર્ક કઠણ છે ઈત્યાદિ લૌકિક વાક્યમાં પ્રામાણ્ય ભલે મનાય. પરંતુ એ જ રીતે વેદના કર્તાનું પ્રતિપાદન કરનાર આગમમાં પણ પ્રામાણ્ય અવશ્ય પ્રાપ્ત થશે અને એ રીતે વેદના અપૌરુષેયત્વમાં આગમખાધ પણ સિદ્ધ થયે.
(५०) तदभावे इति अभिधेयस्वभावपरिभावनाऽभावे इयमिति ग्रन्थवीथी। तदात्मकमिति वर्णात्मकम् । अत्रापीति श्रुतावपि।
अथेत्यादि मीमांसको जैन प्रति-कथमनेन हेतुना पौरुषेयत्वं साधयति भवान् ? अप्रयोजकमिति अनेन हि हेतुना पौरुषेयत्वमपि साध्यतेऽपौरुषेयत्वमपि। मृद्विकारत्वव- .
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
४. ७)
· श्रुतेरपौरुषेयत्वनिराकरणम् । दिति यथा मृद्विकारत्वमप्रयोजकमित्यर्थः। लौकिकश्लोकादिविलक्षणमिति विशिष्टवर्णाद्यात्मकमित्यर्थः । विरुद्धमिति अपौरुषेयत्वसाधनात् । साधनशून्यमिति साधनेन लौकिक लोकादिविलक्षणविशिष्टवर्णपदवाक्यप्रकरणात्मकत्वाख्यहेतुना शून्यं कुमारसम्भवादिनिदर्शनम् , विशिष्टवर्णाद्यात्मकत्वाभावात् तस्येति भावः। तत्रैव साध्ये इति कुलालपूर्वकत्वे साध्ये। विशिष्टमृद्विकारत्ववदिति विशिष्टमृद्विकारत्वविरुद्धकुटदृष्टान्तवदिति विशिष्टमृद्विकारत्वं तत्र नास्त्यतः साधनशुन्यम् । नैतच्चतुरस्त्रमिति जैनो वक्ति । तन्मात्रमेवेति वर्णाद्यात्मकत्वमात्रम् । विशिवर्णाद्यात्मकस्यैवेति विशिष्टवर्णाद्यात्मकन्वं श्रुतौ नास्तीत्यर्थः ।
नांष्ट्रा इति राक्षसाः। त्वाष्ट्रारिराष्ट्रे इति इन्द्रराष्ट्रे स्वर्गे । धार्तराष्ट्रा इति काकाः । नोष्ट्रिण इति तत्रोष्ट्राभावात् । सविशेषस्येति दुःश्रवदुर्भणत्वादेः। क्वचिद्वैशिष्ट्यमिति अस्मत्कृतस्तुतावपि दुःश्रवदुर्भणत्वादयो विशेपा विद्यन्ते, एतावतैव नापौरुषेयत्वमिति ।
प्रजापतिर्वेति प्रजापतिरेव। इदमेकमासीदिति इदं जगत्प्रजापतिरेवासीदेकमिति वाक्यार्थः । तपस्तपनादिति पाठान्तरम् । स्वशब्देन वेदः । ननु नायमित्यादि मीमांसकः । भूतार्थामिधायकत्वादिति अधिगतार्थाभिधायकत्वात् । कार्य एव ह्यर्थे वाचां प्रामाण्यमिति । मीमांसकानां हि अनधिगतार्थाधिगन्तृप्रमाणमतस्तेषां विधिरेव वाक्यार्थः, अप्रवृत्तप्रवर्तनस्वभावत्वात् तस्य, भूतार्थानां त्वनुवादमात्रतया प्रामाण्यम् । कार्यान्वितेविति विधेयान्वितेषु । शक्त्यवगमादिति सामर्थ्यज्ञानात् । तदश्लीलमिति सूरिः । भूतार्थस्यापीति वारतवार्थस्यापि । अनापीति भूतार्थेऽपि । स तहत्यिादि हरिः। तथाविधोपदेशाश्रवणादिति 'तस्मादत्र प्रवर्तितव्यम्' इत्यादिरूप उपदेशः । तति औपदेशिकार्थकृतपक्षे । अस्येति उपदेशस्य। अन्यथाप्रवृत्ताविवेति यथा भवन्मते प्रवृत्ती प्रमाणानां प्रामाण्यं एवं तत्साध्यार्थेऽपि प्रामाण्य स्यात् । न चैतदिष्यते इति पराभिप्रायेण दृष्टान्तः । तत्साध्यार्थऽपीति क्रियादावपीत्यर्थः । अपेक्षावुद्धरिति 'इदं मदीयं ज्ञानं तदैव प्रमाणं यदार्थ परिच्छिनत्ति' इत्यपेक्षा । इयं चापेक्षार्थपरिच्छेदे परिपूर्णा भवति ।
यद्वाऽस्त्विति अहो मीमांसकः। वेदे कर्तृप्रतिपादकागमस्यापीति तत्रापि तत इमां पौरुषेयी विजानीया इत्यवगमस्य प्रतिभानात् ।।
(टि.) तदनुगुणामिति अभिधेयभावस्वभावानुरूपाम् । तदभावे इति पुरुषाभावे । इयमिति ग्रन्थवीथी कुतः कुतो भवा। तदात्मकमिति अभिधेयभावस्वभावम् । अत्रापीति पौरुपे वेदेपि ॥
अथ वर्णेत्यादि। जैन एव दृष्टान्तवच्चेतिपर्यन्तं परमाशङ्कते । चिकीर्पितमिति हेतूकृतं पूर्वापदिष्टत्वात् । विलक्षणमिति विशिष्ट मित्यर्थः । तदिति वर्णाद्यात्मकत्वम् । विरुद्धमिति साधनं विरुद्धमित्यर्थः । साधनशून्य मिति हेतुविकल्पश्च दृष्टांतः । तत्रैवेति वल्मी.. कस्य कुलालपूर्वकत्वे साध्ये ।। तन्मात्रमेवेति वर्णाद्यात्मकत्वमात्रमेव । नांष्ट्रा इति। त्वष्टा सूर्यस्तस्यापत्यं त्वाष्ट्रः कर्णः । तस्यारिरर्जुनः, तस्य राष्ट्रे हस्तिनापुर प्रतिवद्ध कुरुदेशे नाष्टा गिरिकन्दरानिवासिनो लोकलुण्टाका लोके 'नांठ' इति प्रसिद्धा न विद्यन्ते । भाष्ट्राभिधानविषयः। जना न अदंष्ट्रिणः, अपि तु प्रलम्बदंष्ट्रायुक्ताः । तत्र सर्वेपि जना दंष्ट्रला एव स्युरिति देशस्वभावः।
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६
श्रुतेरपौरुयपेत्वनिराकरणम् ।
[४.७
धार्तराष्ट्रा हंसाः सुराष्ट्रमण्डले न । अत्र धार्त्तराष्ट्रशब्देनौचित्येन हंसा एव, न तु धृतराष्ट्रभूपतितनयाः ॥ उक्तं च
“मल्लिकाख्यास्तु मलिनैर्धार्तराष्ट्रा सितेतरैः । कादम्बास्तु कलहंसाः पक्षैः स्युरिति धूसरैः ॥ १ ॥”
महाराष्ट्रे उष्ट्रिणः दौवारिका न तत्रोष्ट्राणामभावात् । यत्कौमारेति कौमारः कलापकः ।
ननु नायमित्यादि ॥ भूतार्थेति अतीतपदार्थप्ररूपकत्वात् । कार्य एवेति वार्त्तमानिके करणीये एव । अर्थोपलव्धिहेतुः प्रमाणमित्यङ्गीकारात् । अथात्रापीति साधूपास्याप्रसरूपे शब्दे । तस्मादिति कारणात् । अत्रेति शब्दे । अवगमादिति स्वाभिप्रायेण परिज्ञानात् । न पुनस्तत्रेति औपदेशकार्य कृतेऽवगमे । तस्येति उपदेशस्य । अन्यथेति प्रतिपादकत्वाभावे । तत्साध्यार्थेऽपीति प्रवृत्तिसाध्यपदार्थेऽपि । तत्साध्यार्थक्रियापीति प्रत्यक्ष साध्या या अर्थक्रिया सापि । अस्येति प्रत्यक्षस्य ।
तद्वदेवेति वाक्यवदेव प्रासांक्षीदिति प्रसज्यते स्म ।
\ यत्तु कर्त्रस्मरणं साधनम्, तदविशेषणं सविशेषणं वा वर्येंत ? प्राक्तनं तावत् पुराणकूपप्रासादारामविहारादिभिर्व्यभिचारि, तेषां कर्त्रस्मरणेऽपि पौरुपेयत्वात् । द्वितीयं तु सम्प्रदायाव्यच्छेदे सति कर्त्रस्मरणादिति व्यधिकरणासिद्धम् कर्त्रस्मरणस्य श्रुतेः अन्यत्राश्रये पुंसि वर्त्तनात् ।
"
अथापौरुपेयी श्रुतिः, सम्प्रदायाव्यवच्छेदे सत्यस्मर्यमाणकर्तृकत्वात्, आकाशवत् इत्यनुमानरचना यामनवकाशा व्यधिकरणासिद्धिः । मैवम् एवमपि विशेषणे सन्दिग्धासिद्धतापत्तेः । तथाहि आदिमतामपि प्रासादादीनां सम्प्रदायो व्यवच्छिद्यमानो विलोक्यते । अनादेस्तु श्रुतेरव्यवच्छेदी सम्प्रदायोऽद्यापि विद्यत इति मृतकमुष्टिबन्धमन्वकापत् । तथा च कथं न सन्दिग्धसिद्धं विशेषणम् ? विशेष्यमप्युभयासिद्धम्, वादिप्रतिवादिभ्यां तत्र कर्तुः स्मरणात् ।
ननु श्रोत्रियाः श्रुतौ कर्त्तारं स्मरन्तीति मृषोद्यम्, श्रोत्रियापादाः खल्वमी इति चेत् । ननु यूयमाम्नायमाम्नासिष्ट तावत्, ततो “यो वै वेदांश्च प्रहिणोति" इति "प्रजापतिः सोमं राजानमन्वसृजत् ततस्त्रयो वेदा अन्वसृजन्त" इति च स्वयमेव स्वस्य कर्त्तीरं स्मरयन्तीं श्रुतिं विश्रुतामश्रुतामिव गणयन्तो यूयमेव श्रोत्रियापसदाः किं न स्यात ? §૬ વેદના અપૌરુષેયત્વને સિદ્ધ કરવાને જે કર્તાનું અસ્મરણ એવે। હેતુ છે, તે વિશેષણ રહિત છે કે વિશેષણ સહિત ? વિશેષણ રહિત હા તા-એ હતુ પ્રાચીન કૂવા, પ્રાસાદ, આરામ, વિહાર આદિથી વ્યભિચારી છે. કારણ કે તે પ્રાચીન કૂવા આદિના કર્તાનું સ્મરણ નથી તે પણ તે પૌરુષેય-અનિત્ય છે. ખીજા પક્ષે એટલે કે હેતુમાં સ’પ્રદાયના અવિચ્છેદ્ય છતાં એવુ વિશેષણુ જોડો તે તે વ્યધિકરણાસિદ્ધ છે. કારણ કે-કર્તાનું અસ્મરણ તા શ્રૃતિથી ભિન્ન પુરુષરૂપ આશ્રયમાં રહે છે.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
४.७ ]
वेदापौरुषेयत्वनिरासः ।
९७
મીમાંસક-શ્રુતિ પૌરુષેયી છે, કારણ કે સ`પ્રદાયના અન્યવચ્છેદ છતાં જેના કર્તાનું સ્મરણ નથી એવી તે શ્રુતિ છે, આકાશની જેમ, આ પ્રમાણે અનુમાનની રચના કરવાથી ઉપરોક્ત વ્યધિકરણાસિદ્ધિરૂપ દોષ નહિ આવે.
જન—એમ ન કહે. કારણ કે એવુ' વિશેષણ કરવાથી પણ સદિગ્ધાસિદ્ધ દોષની આપત્તિ આવશે. કારણ કે આદિવાળાં પ્રાસાદ વગેરેના સંપ્રદાયના વિચ્છેદ જોવાય છે, તે અનાદિ કાળથી સિદ્ધ શ્રુતિના સ ́પ્રદાયના અવિચ્છેદ્ય અત્યારસુધી કેમ હાય ? એટલે એમ માનવું એ તે મડાગાંઠ જેવુ છે. એટલે તે વિશેષણ સંદિગ્ધાસિદ્ધ કેમ ન કહેવાય ? વિશેષ્ય પણ ઉભયાસિદ્ધ છે,કારણ કે વાદી પ્રતિવાદી અન્નને વેદમાં કર્તાનું સ્મરણ છે.
મીમાંસક—શ્રોત્રિય લેાકેા (વેદપાઠી બાહ્મણા) શ્રુતિમાં કર્તાનું સ્મરણ કરે છે, એમ જે તમે કહેા છે તે જૂઠુ છે. જે શ્રોત્રિયા કર્તાનું મરણુ કરે છે તેમને
श्रीत्रियायशः (नीयश्रोत्रिय) सभवा.
नैन—तभे तो वेह लएया छो तो " वेहो भेोउदया" से प्रभाणे, अने “अलयति श्रह्मासे सोभने रान मनाव्या, तेनाथी ऋणु वेहो उत्पन्न थया”આ પ્રમાણે પ્રસિદ્ધ શ્રુતિ પોતે જ પેાતાના કર્તાને સભારે છે, તેવી શ્રુતિને અશ્રુતિ-અણુસાંભળેલ ગણે! તે તમે પાતે જ શ્રોત્રિયાપશદ (નીચશ્રોત્રિય) કેમ નહિ મને ?
(प०) प्राक्तनमिति कर्त्रस्मरणमात्रम् । व्यधिकरणासिद्धमिति धवलः प्रासादः काकस्य कार्ण्यादितिवत् ।
अथेत्यादि मीमांसकः । मैवमिति सूरिः । विशेषणे इति सम्प्रदायाव्यवच्छेदे सति इत्येवंरूपे । अन्वकार्षीदिति भवद्वचनं कर्तृ । विशेष्यमिति अस्मर्यमाणकर्तृकत्वादित्येवंरूपम् । वादि-प्रतिवादिभ्यामिति वादिना मया, प्रतिवादिना भवता । तत्रेति श्रुतौ । नन्वित्यादि मीमांसकः । अमी इति ये श्रुतौ कर्त्तारं स्मरन्ति । ननु यूयमिति सूरिः । आम्नासिष्टेति अभ्यस्तवन्तः ।
(टि०) तेषामिति कूप-प्रासादादीनाम् । श्रुतेरिति श्रुतेः सकाशात् । तथाहि - आदिमतामित्यादि । विशेषणमिति संप्रदायाव्यवच्छेद्यत्वम् । विशेष्यमपीति कर्त्रस्मरणादिति हेतुः । आम्नासिष्ठेति अभ्यस्तवन्तः । विश्रुतामिति विशेषेण श्रुतां विशिष्टामाकर्णिताम् वा ।
1
किंच, कण्व माध्यंदिन- तित्तिरिप्रभृतिमुनिनामाङ्किताः काश्चन शाखाः, तत्कृतत्वादेव, मन्वादिस्मृत्यादिवत् । उत्सन्नानां तासां कल्पादौ तैर्दृष्टत्वात् प्रकाशितत्वाद्वा तन्नामचिह्ने अनादौ कालेऽनन्तमुनिनामाङ्कितत्वं तासां स्यात् । जैनाच कालासुरमेतकर्त्तारं स्मरन्ति । कर्तृविशेषे विप्रतिपत्तेरप्रमाणमेवैतत्स्मरणमिति चेत्, नैवम्, यतो यत्रैव विप्रतिपत्तिः, तदेवाऽप्रमाणमस्तु, न पुनः कर्तृमात्रस्मरणमपि । "वेदस्याध्ययनं सर्वं गुर्वध्ययनपूर्वकम् । वेदाध्ययनवाच्यत्वादधुनाऽध्ययनं यथा" ॥१॥
[ श्लोक ० वाक्या ०
१३
३६६ ]
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬, ૭
वेदापौरुषेयत्वनिरासः। "अतीताऽनागतौ कालौ वेदकारविवर्जितो
कालत्वात् , तद्यथा कालो वर्तमानः समीक्ष्यते ॥२॥" इति कारिकोक्ते वेदाध्ययनवाच्यत्व-कालवे अपि हेतू, 'कुरगङ्गभगुर कुरगा. क्षीणां चेतः' इति वाक्याध्ययनं गुर्वध्ययनपूर्वकम् , एतद्वाक्याध्ययनवाच्यत्वात् , अधुनातनाध्ययनवत् अतीताऽनागतौ कालौ प्रक्रान्तवाक्यकर्तृवर्जितो, कालव्यात, वर्नमानकालवत, इतिवदप्रयोजकत्वात् अनाकर्णनीयौ सकर्णानाम् ।
વળી, કણ્વ, માટ્યદિન, તિત્તિરિ આદિ મુનિઓના નામથી અંક્તિ કેટલીક વેદની શાખાઓ છે. તે બધી તે તે ષિઓએ જ કરેલી છે એમ માનવું જોઈએ. જેમકેમનુ આદિના નામથી અંકિત સ્મૃતિ ગ્રન્થો મનુ આદિએ બનાવ્યા છે.
મીમાંસદ–નઈ થયેલી તે તે શાખાઓને ક૫ની આદિમાં તે તે પિઓએ જોઈ તેથી અથવા તેમને પ્રકાશ તેમના દ્વારા થવાથી તેઓના નામથી તે તે શાખા અંકિત છે.
જેન–એમ હોય તે અનાદિ એવા કાળમાં અનન્ત કહેવાથી અનન્ત મુનિઓના નામથી તે શાખાઓ અંકિત થવી જોઈએ અને વળી જેને વેદના ર્તા તરીકે કાલાસુરનું સમરણ કરે છે.
મીમાંસક–કર્તા વિશેષમાં વિવાદ હોવાથી જેનેનું તેવું સ્મરણ પ્રમાણ નથી એટલે કે-કર્તા તરીકે કેઈ એક નિશ્ચિત વ્યક્તિનું સ્મરણ નથી માટે કર્તાનું મરણ પ્રમાણરૂપ નથી.
જેન–એમ ન કહેવું, કારણ કે જે અંશમાં વિવાદ છે તે ભલે અપ્રમાણરૂપ હોય એટલે કે કર્તા કોણ છે તે વિશે ભલે વિવાદ રહે પણ વેદને કેાઈને કઈ કર્તા છે એવા સ્મરણમાં તે કોઈ વિવાદ નથી જ.
મીમાંસક –દિનું બધું અધ્યયન ગુરુદ્વારા અધ્યયન પૂર્વક છે. કારણ કે તે વેદાધ્યયન કહેવાય છે, જે જે વેદાધ્યયન હોય તે સમસ્ત ગુર્વધ્યયનપૂર્વક જ હોય છે. જેમકે “અત્યારનું વેદાધ્યયન ગુર્વધ્યયનપૂર્વકનું છે. આ હેતુથી અને “અતીત અને અનાગત કાલ વેદકાર (વેદના કર્તા)થી રહિત છે. કારણ તે કાલ છે. જેમકે વર્તમાન કાલ.” આ હેતુથી વેદ નિત્ય સિદ્ધ થાય છે.
જેન–સ્ત્રીઓનું ચિત્ત હરણના શિંગડાની જેમ ભંગુર-વક છે' આ વાક્યનું અધ્યયન ગુવધ્યયનપૂર્વક છે, તેવું અધ્યયન કહેવાય છે માટે, અત્યારના એ અધ્યયનની જેમ. અતીત અને અનાગત કાલ પ્રસ્તુત વાક્યકારથી વર્જિત છે, કાલ છે માટે વર્તમાન કાલની જેમ–આ બન્ને હેતુઓની જેમ તમારા બને હેતુઓ અપ્રોજક હેવાથી બુદ્ધિમાન પુરુષે માટે સાંભળવાયોગ્ય નથી.
(५०) किंचेत्यादि सूरिः। तत्कृतत्वादेवेति तन्नामाङ्किता इत्यर्थः । कालासुरमिति कालासुरद्वारेण पर्वतक क्षीरकदम्बकाख्यविप्राङ्गजम् । कर्तृविशेपे विप्रतिपत्तेरिति वयं
१ द्रष्टव्या तत्त्वसं० का० २३४४ ।
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
४. ७
वेदापौरुपेयत्व निरासः।
कालासुरं तत्कारं न मन्यामहे इति ब्रूते । स्मरणमिति भवदीयम् । नैवमिति सूरिः । यत्रैवेति कालासुरादौ । न पुनः कर्तृमात्रस्मरणमपीति कालासुरः कर्ता मा भवतु, तथापि केनचित् का भाव्यमेव ।।
(प०) गुर्वध्ययनपूर्वकमिति गुरोः पावें यदध्ययनं तत्पूर्वकम् । वेदाध्ययनवाच्यत्वादिति वेदाध्ययनमिति यः शब्दस्तेन वाच्यत्वात् । . (टि.) तत्कृतत्वादेवेति कण्व-माध्यदिनादिमुनिकृतत्वादेव यथा मनुकृता मानवी स्मृतिः। उत्सस्नानामिति विच्छेदप्राप्तानाम्। तासामिति शाखानाम् । कल्पादाविति सृष्टिरचनासमये। तैरिति कण्व-माध्यदिनादिभिः । तन्नामेति कण्वाद्यभिधानलक्षणेन। अनादाविति आदिवर्जिते । यद्यनादिकालिना श्रति चेत्तैः कण्वादिभिरनेकवारं प्रकाशितत्वादनेककर्तृकत्वप्रसङ्गः तन्नामचिहेन ताप्रतीतिसद्भावात् । तासामिति शाखानाम् । एतत्करिमिति वेदकर्तारं कालासुरनामान दैत्यमामनन्ति ।
वेदस्याध्ययनेत्यादि। उत्तर विकल्पोभयीं पराचिकीर्षुः कारिकोक्त लोकवलात्परपरिभावितं पक्षद्वितयं सूरिः प्रादुर्भावयति । अधुनाध्ययनमिति इदानींतनवेदपठनवत् । हेतू इति हेतू कारिकोक्तावपि । प्रक्रान्तेति 'कुरङ्गशृङ्गभङ्गुरं कुरङ्गाक्षीणां चेतः' इति । सकर्णानां विदुषाम् अनाकर्णनीयो न श्रोतव्याविति संवन्धः ।
६. अथ अर्थापत्तरपौरुषेयत्वनिर्णयो वेदस्य । तथाहि-संवाद-विसंवाददर्शनाऽदर्शनाभ्यां तावदेष निःशेषपूरुषैः प्रामाण्येन निरणायि । तन्निर्णयश्चास्य पौरुषेयत्वे दुरापः । यतः
"शब्दे दोपोद्भवस्तावद् वक्त्रधीन इति स्थितिः । तदभावः क्वचित्तावद् गुणवद्वक्तृकत्वतः ॥” [श्लो० चो० ६२ ] सद्गुणैरपकृष्टानां शब्दे संक्रान्त्यसंभवात् । वेदे तु गुणवान् वक्ता निर्णेतुं नैव शक्यते ॥ ततश्च दोषाभावोऽपि निर्णेतुं शक्यतां कथम् । वक्तभावे तु सुज्ञानो दोषाभावो विभाव्यते ॥
यस्माद्वक्तुरभावेन न स्युर्दोषा निराश्रयाः ॥" ततः प्रामाण्यनिर्णयान्यथानुपपत्तेरपौरुषेयोऽयमिति ।
अस्तु तावदत्र कृपणपशुपरम्पराप्राणव्यपरोपणप्रगुणप्रचुरोपदेशापवित्रत्वादप्रमाणमेवैष इत्यनुत्तरोत्तरप्रकारः । प्रामाण्यनिर्णयेऽप्यस्य न साध्यसिद्धिः, विरुद्धत्वाद् , गुणवक्तृकतायामेव वाक्येषु प्रामाण्यनिर्णयोपपत्तेः । पुरुषो हिं यथा रागादिमान् मृषाबादी, तथा सत्य-शौचादिमानवितथवचनः समुपलब्धः । श्रुतौ तु तदुभयाभावे नैरर्थक्यमेव भवेत् । कथं वक्तुर्गुणित्वनिश्चयश्छन्दसीति चेत्, कथं पितृ-पितामह-प्रपितामहादेरप्यसौ ते स्यात् येन तद्धस्तन्यस्ताक्षरश्रेणेः, पारम्पर्योपदेशस्य वाऽनुसारेण ग्राह्य
१ पूर्वार्धमेव श्लोक० चो० ६३ । २ यद्वा वक्तु इति पाठान्तरेण सह श्लो. चो०६३ ।
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
वेदापौरुषेयत्वनिरासः।
[[૪. 6देय-निधानादौ निःशङ्क प्रवर्तेयाः क्वचित् संवादाच्चेत् । अत एवान्यत्रापि प्रतीहि, कारीर्यादौ संवाददर्शनान् । कादाचित्कविसंवादस्तु सामग्रीवैगुण्यात् त्वयाऽपि प्रतीयत एव, प्रतीताप्तत्वोपदिष्टमन्त्रवत् । प्रतिपादितश्च प्राक् राग-द्वेषाऽज्ञानशून्यपुरुषविशेपनिर्णयः ।
હ૬ મીમાંસક–વેદના અપૌરુષેયને નિર્ણય અર્થાપતિ પ્રમાણ દ્વારા થાય છે. તે આ પ્રમાણે—સંવાદ જોવાથી અને વિસંવાદ ન જેવાથી સર્વલોકેએ વેદમાં પ્રામાણ્યને નિર્ણય કરેલ છે. અને વેદને પૌરુષેય માનવાથી તે નિર્ણય થઈ શક્તો નથી, કારણ કે– “શબ્દમાં દેષોત્પત્તિ વક્તાને આધીન છે એ નિર્ણય છે. અને ફવિચિત શબ્દમાં જે દોષને અભાવ જણાય છે તે ગુણવાનું વક્તાને કારણે છે. કારણ કે–વક્તાના ગુણોથી દોષ દૂર થઈ જાય છે. તેથી દોષનું સંકમણ શબ્દમાં થઈ શકતું નથી. પરંતુ વેદમાં ગુણવાન વક્તાને નિર્ણય કરે શક્ય નથી એટલે તે કારણે દોષના અભાવને પણ નિશ્ચય કઈ રીતે કરી શકાય ? પરંતુ જે વેદને કઈ વકતા (કર્તા) જ ન હોય તે દોષનો અભાવ જાણ સરલ થઈ પડે છે. કારણ કે-વક્તા ન હોવાથી દોષ પણ આશ્રયને અભાવે રહી શક્તા નથી.” અને વેદના ઉપર્યુક્ત પ્રામાણ્ય નિર્ણય અપરુષેય ન માનવામાં આવે તે થઈ શકતું નથી, માટે તે અપૌરુષેય છે.
જૈન–આને ઉત્તમ ઉત્તર તે એ છે કે–બિચારા પશુઓની પરંપરા(સમૂહ)ના પ્રાણના નાશમાં તત્પર અનેક પ્રકારને ઉપદેશ વેદમાં છે માટે તે અપવિત્ર હોવાથી અપ્રમાણુ જ છે. અથવા અર્થોપત્તિ પ્રમાણ દ્વારા વેદને પ્રમાણે માનવા છતાં વિરોધ આવતું હોવાથી તમારા સાધ્યની સિદ્ધિ થતી નથી, કારણ કે ગુણવાન વક્તા હોય તો જ વાક્યમાં પ્રામાણ્ય નિર્ણય થાય છે. કારણું કે જેમ રાગાદિમાન પુરુષ જ બેલનાર હોય છે તેમ સત્ય શૌચાદિ યુક્ત પુરુષ સત્યવચનવાળો અનુભવાય છે, અને વેદમાં તો બન્ને પ્રકારના વક્તા પુરુષ ન હોવાથી નિરર્થકતા જ છે.
મીમાંસક–પણ વેદના વક્તામાં ગુણે છે તેને નિશ્ચય કઈ રીતે થઈ શકે ?
જિન- પિતા, પિતામહ (દાદા), પ્રપિતામહ (વડદાદા) વગેરે પુરુષમાં ગુણેનો નિશ્ચય તમે કઈ રીતે કરે છે, કે જેથી કરીને તેઓએ લખેલ અક્ષરો કે ઉપદેશની પરંપરાને અનુસારે ધનની લેવડ-દેવડમાં અને થાપણુ વગેરેમાં નિઃશંક થઈ તમે પ્રવૃત્તિ કરી રહેલ છે ?
મીમાંરાક-કઈ વખતે કોઈ ઠેકાણે સંવાદ અનુભવવાથી પિતા-પિતામહ વગેરેના ગુણિત્વને નિશ્ચય થાય છે.
જેન–એ જ રીતે વેદના કર્તા વિષે પણ ગુણને નિશ્ચય જાણીલે, કારણ કે– કારીરી વગેરે યાગમાં સંવાદ જેવામાં આવે છે. અને પ્રસિદ્ધ આસ પુરુષે જણવેલ મન્ટની જેમ સામગ્રીની વિગુણ્યતા-વિકલતાને લઈને કોઈ વખત વિસંવાદ પણ તમોએ માનેલ છે. અને રાગ, દ્વેષ અને અજ્ઞાનથી રહિત ગુણવાન પુરુષવિશેષને નિર્ણય પૂર્વે (૨. ૨૪) અમે જણાવી ચૂક્યા છીએ.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
४. ७.j
वेदापौरुपेयत्वनिरासः ।
१०१
(प.) अस्येति वेदस्य ।
अपकृष्टानामिति निराकृतानां दोषाणाम् । शक्यतां कथमित्यतोऽये तत चेति गम्यम् । अयमिति वेदः ।
(प०) विरुद्धत्वादिति पौरुषेयत्वसाधनात् । कथमित्यादि मीमांसकः । कथं पितृ-पितेत्यादि सूरिः । असाविति ववतुर्गुणित्वनिश्चयः । अन्यत्रापीति श्रुतावपि । प्रतीहीत्यतोऽग्रे कथमिति गम्यम् । मन्त्रादित्यग्रे 'प्रतीताप्तत्वच कः' इति परमाशङ्कयाह । प्रतिपादितश्च प्रागिति द्वितीयपरिच्छेदे । रागद्वेषेत्यादि स एव चाप्तः ।
(टि०) अथ अर्थापत्तरित्यादि ॥ एष इति वेदः। तन्निर्णय इति प्रामाण्यनिश्चयः । अस्येति वेदस्य ।
शब्दे दोपोद्भव इत्यादि । तदभाव इति दोषाभावः । तद्गुणैरिति गुणवद्वक्तृकत्वगुणैः । अपकृष्टानामिति निष्काशितानां दोषाणाम् । संक्रान्त्यसंभवादिति संक्रमणाऽभावात्
अयमितीति वेदः ।
एप इति वेदः। अनुत्तरोत्तरेति प्रधानमेवोत्तरं तस्य भेदः। अस्येति वेदस्य । साध्यः सिद्धिरिति अपौरुषेयत्वसिद्धिर्न । विरुद्धत्वादिति श्रुतिरपौरुषेयी प्रामाण्यान्यथानुपपत्तरिति हेतोविरुद्धत्वम् । तदुभयाभावे इति गुणवद्वक्तृकत्व-रागादिमद्वक्तृकत्वपुरुषाभावे । छन्दसीति वेदे। असाविति गुणित्वनिश्चयः । येनेति गुणित्वनिश्चयेन । तद्धस्तन्यस्तेति तस्य पितामह-प्रपितामहादेः करलिखितवर्णपद्धतेः । पारस्पयति पूर्वजपरम्परायाः श्रुतस्य वा। अत एवेति संवादादेव । अन्यत्रापीति वेदेऽपि । कारीर्यादाविति ग्रन्थविशेषे वृष्टिनिमित्तम् इष्टिः कारीरी, कारणे कार्योपचारात् कारीरीनामग्रन्थविशेषोपदिष्टमन्त्रनिवर्त्यत्वात् कारीरी। प्रतीताप्तत्वेति प्रतीतमवगतमाप्तत्वं यस्य स तेन कथितमन्त्रवत् ।
६७ किंच, अस्य व्याख्यानं तावत् पौरुषेयमेव, अपौरुषेयत्वे भावना-नियोगादिविरुद्धव्याख्याभेदाभावप्रसङ्गात्, तथा च को नामात्र विश्रम्भो भवेत् ? कथं चैतद्ध्वनीनामर्थनिर्णीतिः ? लौकिकध्वन्यनुसारेणेति चेत् , किं न पौरुपेयत्वनिर्णीतिरपि तत्रोभयस्यापि विभावनात् ? अन्यथा त्वर्द्धजरतीयम् । न च 'लौकिकार्थानुसारेण मदीयोऽर्थः स्थापनीयः' इति श्रुतिरेव स्वयं वक्ति । न च जैमिन्यादावपि तथाकथयति प्रत्यय इत्यपौरुषेयवचसामर्थोऽप्यन्य एव कोऽपि संभाव्येत । पौरुषेयीणामपि म्लेच्छाऽऽर्यवाचामैकार्थ्यं नास्ति, किं पुनरपौरुषेयवाचाम् ? ततः 'परमकृपापीयूषप्लावितान्तःकरणः कोऽपि पुमान् निर्दोषः प्रसिद्धार्थैर्ध्वनिभिः स्वाध्यायं विधाय व्याख्याति, इदानींतनग्रन्थकारवत्' इति युक्तं पश्यामः ।
अवोचाम च
"छन्दः स्वीकुरुषे प्रमाणमथ चैतद्वाच्यनिश्चायकम् । कञ्चिद्विश्वविदं न जल्पसि ततो जातोऽस्यमूल्यक्रयी ॥” इति ।
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
वेदापौरुषेयत्वनिरासः ।
[૪.૭.
89. વળી, તમાને માન્ય અપૌરુષેય વેદનુ વ્યાખ્યાન તે પૌરુષેય જ છે. કારણ કે જો વ્યાખ્યા અપૌરુષેય હાય તે ભાવના-નિયાગાદિરૂપ નાના પ્રકારની વિરુદ્ધ વ્યાખ્યાને અભાવ થઈ જશે. અને એમ થતાં વેદમાં વિશ્વાસ. કેવી રીતે થશે ? વળી, વેદના શબ્દોના અર્થના નિ ય કઈ રીતે થાય છે ? લૌકિક શબ્દોની જેમ વેદના શબ્દોના અર્થનો નિર્ણય થતા હોય તે વેદમાં પૌરુષેયત્વના નિણૅય પણ લૌકિક શબ્દની જેમ કેમ નહિ થાય ? કારણુ કે લૌકિક શબ્દમાં અથ અને પૌરુષેયત્વ બન્નેની પ્રતીતિ થાય છે. તે વેદમાં લૌકિક શબ્દને અનુસારે અના નિણ્યના તા સ્વીકાર કરવો પણ પૌરુષેયત્વને પરિહાર કરવો—એમાં તે અધ જરતી' ન્યાયના પ્રસંગ આવશે. વળી, લૌકિક અને અનુસારે મારા અથ કરવે' એવુ શ્રુતિ પોતે જ કહેતી નથી અને જૈમિનિ વગેરે મુનિએ ‘શ્રુતિના અલૌકિક શબ્દોના અર્થને અનુસરી કરવો' એમ કહ્યુ' છે, તેમાં પણ અમને વિશ્વાસ નથી. એટલે અપૌરુષેય વચનાને અર્થ પણ કોઈ અન્ય જ હોય એમ કેમ ન બને ? કારણ કે મ્લેચ્છ અને આચેના શબ્દો પૌરુષેય હાવા છતાં તેને અથ એક નથી. તેા પછી અપોરુષેય શબ્દોનુ' તે કહેવું જ શું? માટે વર્તમાનકાલીન ગ્રંથકાર ગ્રંથની રચના કરીને વ્યાખ્યા કરે છે, તેમ પરમ કૃપારૂપ અમૃતથી આહૃદયવાલે કાઈ પણ દોષરહિત પુરુષ, પ્રસિદ્ધ અથવાળા શબ્દોથી સ્વાધ્યાય-વેદ-નું નિર્માણ કરીને તેની-વેદની વ્યાખ્યા કરે છે, એમ માનવું એ યુક્ત છે. અમે પણ કહ્યું છે કે હું મીમાંસક ! વેદને પ્રમાણરૂપ માનેા છે પર’તુ એના અના નિશ્ચાયક કૈાઈ સર્વજ્ઞને માનતા નથી તેથી તમે વિના મૂલ્યે ખરીદનાર જેવા થયા છે.”
જ
૨૦૨
(१०) पौरुपेयमेवेत्य भवताऽप्यभ्युपगम्यते इति गम्यम् । भावना-नियोगादीत्यादि । यदि हि सूत्रवद् व्याख्यानमप्यपौरुषेयं स्यात् तदा भावना-नियोगादयो व्याख्याभेदास्तत्तद्वादिविप्रतिपत्तिजन्याः कथं घटेरन् ? तथा हे - वाक्यरूपः शब्द एव प्रवर्त्तकत्वाद्विधिरित्येके । तद्वयापारो भावनाऽपरपर्यायो विधिरित्यन्ये । नियोग इत्यपरे । प्रैषादय इत्यन्ये । तिरस्कृततदुपाधिप्रवर्तनामात्रमिति चापरे । एवं फलम् तदभि षकर्मादयोऽपि वाच्याः । तेऽमी व्याख्याभेदा अपौरुषेयत्वे व्याख्यानस्य कथं घटते ? । न हि सूत्रेऽपौरुषेये काचिद् विप्रतिपत्तिर्भवयूथ्यानाम् । विरुद्धव्याख्याभेदाभावप्रसङ्गादिति परस्पर विरुद्धव्याख्या भेदाभावप्रसङ्गात् । को नामात्र विश्रम्भो भवेदिति "अग्निहोत्र जुहुयात् स्वर्गकामः" इत्यस्य " श्वानं भक्षयेत् स्वर्गकामः" इत्यप्यर्थः किं न स्यात् नियामकाभावात् ? कथमित्यादि जैनोक्तिः । एतद्ध्वनीनामिति अपौरुपेयश्रुतिवाक्यानाम् । उभयस्यापीति अर्थनिर्णीतिः पौरुषेयत्वं च । तथाकथयतीति लौकिकवन्यनुसारेण श्रतेरर्थं कथयति सति । प्रत्यय इति विश्वासः । सम्भाव्येतेत्यतोऽग्रे यत इति गम्यम् । विधायेति पठित्वा प्रसिद्धार्थैर्ध्वनिभिव्यख्याति इति योगः ।
(f2)શિષ, અસ્યંતિ વૈવસ્ય । માવના-નિયોોતિ નિમ્મ-સમ્મેયોમેવવર્શનાત્ । તથાचेति व्याख्यानभेदे सति । अत्रेति वेदे । कथं चैतदित्यादि ॥ एतद्ध्वनीनामिति वैदिकशब्दानाम् । तत्रेति लौकिकशब्देषु । उभयस्येति अर्थनिर्णयस्य पौरुपेयत्वस्य चाविशेषेण वर्तनात् । अन्यथेति लौकिकशब्दानुसारेणार्थनिश्चयाङ्गीकारे, पौरुषेयत्वपरिहारे च । अर्धजरतीयमिति
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
४. ८.]
वेदापौरुषेयत्वनिरासः।
१०३
पुरन्ध्री जरातुरा तारुण्यरमणीया च यथा मत्तेन प्रोच्येत तद्वद् भवद्वाक्यम् । तथाकथयतीति लौकिकार्थानुसारेण पौरुषेव्याः अपि श्रुतेरधः समर्थनीय इति निवेदयति सति ।
अबोचाम चेत्यादि । छन्द इति वेदं प्रमाणं मन्यसे । एतद्वाच्येति वेदार्थनिश्चायकम् । विश्वविदमिति सर्वम । अस्येति वेदस्य । यथा चतुप्पथे वेतनगृहीतपवृत्तस्य सहकारणं कुर्विदादिनावगम्यते, तथा वेदस्यापि ।
$ ८ आगमोऽपि नाऽपौरुपेयत्वमाख्याति । पौरुपेयत्वाविष्कारिण एवास्योक्त. वत्सद्भावात् ।
६९ अपि च. इयमानुपूर्वी पिपीलिकादीनामिव देशकृता, अङ्कुर-पत्र-कन्दल-काण्डादीनामिव कालकृता वा वर्णानां वेदे न संभवति, तेषां नित्यव्यापकत्वात् । क्रमेणाभिव्यक्तेः सा संभवतीति चेत्, तहिं कथमियमपौरुपेयी भवेत् , अभिव्यक्तेः पौरुषेयत्वात् ? इति सिद्धा पौरुपेयी श्रुतिः ॥७॥
g૮ વળી, આગમ પણ અપરાધેય ત્વને કહેતા નથી. પરંતુ પૌરુષેયવને જ જણાવનાર આગમને સાવ છે. એ આગળ કહેવાઈ ગયું છે.
૬૯ વળી, વેદમાં વર્ષોની આ આનુપૂરી કીડી વગેરેની જેમ દેશકૃત, અથવા અંકુર-પત્ર-કંદ-કાંડ વગેરેની જેમ કાલકૃત ઘટી શકતી જ નથી. કારણ કે તમારા મતે વણે નિત્ય અને વ્યાપક છે. | મીમાંસક અભિવ્યક્તિ કમપૂર્વક થતી હોવાથી દેશકૃત અથવા કાલકૃત અનુપૂવી ઘટી શકશે.
જેન–અભિવ્યક્તિ જે પૌરુષેયી હોય તે આ આનુપૂવી અપૌરુષેયી કઈ રીતે થઈ શકશે ? આ પ્રમાણે કૃતિ પૌરુષેયી (અનિત્ય) સિદ્ધ થઈ છે.
(प०) अस्येति आगमस्य । उक्तवत् सद्भावादिति उत्तरीत्येत्यर्थः ।
नित्यव्यापकत्वादिति भवन्मते व्यापकस्य देशकृतानुपूर्वी न घटते, नित्यस्य च कालकृता न घटते । सेति आनुपूर्वी ॥७॥
(टि.) आगमोऽपीति वेदोऽपि । अस्येति वेदस्य । उक्तवदिति “प्रजापतिर्वेदमासीत्" इतिवत् ।
तेपामिति नित्यत्वात् कालकृता, व्यापकत्वात् देशकृता वर्णानामानुपूर्वी न संभवति । तन्मते वर्णा नित्या अपौद्गलिकत्वाच्च व्यापकाः । सेति आनुपूर्वी । इयमिति आनुपूर्वी ॥७॥ आप्तं प्राप्य तद्वचनं प्ररूपयन्ति -
वर्ण-पद-वाक्यात्मकं वचनम् ।।८॥ ६१ उपलक्षणं चैतत् प्रकरण-परिच्छेदादीनामपि ।। ८॥ . આસ પુરુષની પ્રરૂપણ કરી. હવે તેના વચનની પ્રરૂપણું– વર્ણ, પદ અને વાક્યરૂપ વચન છે. ૮. ફુલ ઉપલક્ષણથી પ્રકરણ અને પરિચ્છેદ આદિને પણ વચન જાણવું. ૮.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
शब्दनित्यत्वनिरासः ।
[ o. ૨
જૈન—તા પછી ફ્રુટ-ઘડા, કટ-ચટાઈ, કટાહ–કડાઈ, કટાક્ષ વગેરેમાં પણ અભિવ્યક્તિના ભાવ કે અભાવને કારણે જ તેવી પ્રતીતિ કેમ ન થાય ? તે બધાને પણ ઉત્પન્ન શા માટે માનવા ?
મીમાંસક~ભાર આદિના વ્યાપારથી ઘટાદિની ઉત્પત્તિ અને મુગરાદિના વ્યાપારના કારણે ઘટાઢિ પદાર્થોના નાશ દેખાય છે. માટે તેમાં અભિવ્યક્તિ-આવિર્ભાવ નહિં પણ ઉત્પત્તિ અને વિનાશ સ્વીકારીએ છીએ.
१०६
જૈન—àા પછી અક્ષર-વણુની ઉત્પત્તિમાં પણ તાલુ આદિ હેતુઓના વ્યાપાર અને વિપત્તિમાં વાયુ આદિ હતુઓના વ્યાપાર દેખાય છે. તેથી તેમાં પણ તેમ જ માનવુ' જોઈ એ,
મીમાંસક-તાલુ-વાતાદિ માત્ર શબ્દની અભિવ્યક્તિ કે અનભિવ્યક્તિમાં જ હેતુરૂપ છે.
જૈન—તે પછી કુંભારાદિને પણ તેમ જ માને. વળી, અભિવ્યક્તિના ભાવ કે અભાવથી ઘટાદમાં ઉત્પત્તિ અને નાશની પ્રતીતિ યુક્તિથી ઘટી શકતી નથી. કારણ કે-સૂર્યપ્રકાશથી ઘટાદિ અભિવ્યક્ત થાય છે ત્યારે તેઓ ઉત્પન્ન થયા એવી અને જ્યારે ગાઢ અધકારથી ઢંકાઇ જાય છે ત્યારે ઘટાદિ નષ્ટ થઈ ગયા —એવી પ્રતીતિ તા થતી નથી.
મીમાંસક—ગાઢ અધકારથી ઢંકાઈ ગયા હોય ત્યારે પણ સ્પાઈન પ્રત્યક્ષથી તે ઘટાઢિ પદ્માની ઉપલબ્ધિ થાય છે, તેથી તેમાં ઉત્પત્તિ કે વિનાશની પ્રતીતિ થતી નથી.
જૈન—પણુ જ્યારે સ્પાન પ્રત્યક્ષથી પણ ઘટાક્રિની ઉપલબ્ધિ ન થતી હાય ત્યારે શુ કહેશે! ?
મીમાંસક કેાઈક સ્થળે તિમિરાદિના ઘટાદિ પદાર્થની સત્તા સાથે વિરાય નિશ્ચિત છે એટલે કે અંધારામાં પણ ઘડાની સત્તા ટકી રહે છે એવા નિશ્ચય હાવાથી સર્વત્ર અનભિવ્યક્તદશામાં ઘટાદ્રિપદાની સત્તાને નિશ્ચય થાય છે. જૈન—તે શુ આવૃતાવસ્થામાં શબ્દની સત્તાના નિર્ણય કરનારું કેાઈ પણ પ્રમાણ નથી ?
મીમાંસક——હા, કાઈ પણ પ્રમાણ નથી.
જૈન—તે પછી સાધક પ્રમાણ ન હોવાથી ત્યારે શબ્દનુ અસત્ત્વ જ માનવું જોઈ એ.
મીમાંસ—ના, કારણ કે પ્રત્યભિજ્ઞાન પ્રમાણ તે છે જ.
જૈન—ના, એ પ્રત્યક્ષથી ખાષિત હવાથી પ્રમાણ તરીકે ઉપસ્થિત થવા અશક્ત છે. છતાં પણ જે કદાચ પ્રત્યભિજ્ઞાન પ્રમાણુ તરીકે ઉપસ્થિત થાય, તે પછી અભિવ્યક્તિના ભાવ કે અભાવમાં કુંભાદિ પટ્ટાની જેમ શબ્દમાં ઉત્પત્તિ અને નાશના અધ્યવસાય-નિશ્ચય થવા ન જોઈ એ, પણ શબ્દ ઉત્પન્ન થયા, વિનષ્ટ થયે—એવે અધ્યવસાય થાય તે છે. માટે તે અધ્યવસાય તે વિના ન નાર પ્રત્યક્ષથી જ થયા છે એમ નિશ્ચય થાય છે.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
शब्दनित्यत्वनिरासः।
१०७ (५०) आभेजानमिति प्राप्तम् । कथमित्यादि याज्ञिकः । तद्रूपेऽपीति एकान्तैकरूपे नित्ये इत्यर्थः । तदशस्यमिति जैनः । तस्यापीति आत्मनोऽपि । कथञ्चिदिति पर्यायार्थतया।
अस्येति प्रत्यक्षस्य ।
इयं प्रतीतिरिति उत्पत्ति-विपत्तिप्रतीतियथासंख्यम् । इयमिति प्रतीतिः । तदुत्पत्ति-विपत्तिस्वीकृताविति कुटादेः उत्पत्ति-विपत्तिस्वीकृतौ। तालु-चातादिहेतुव्यापारप्रेक्षणादिति ताल्वादय उत्पत्तिहेतवः, वातादयो विपत्तिहेतवः। तत्स्वीकार इति उत्पत्तिविपत्तिस्वीकारः । तदस्त्विति अभिव्यक्त्यनभिव्यक्तिकृते एव उत्पत्ति-विपत्ती इत्यस्तु । न चेत्यादि सुरिः । तथाप्रतीतिरिति उत्पत्ति-विपत्तिप्रतीतिः । उपापादीत्यतोऽग्रे कथमिति गम्यम् । दिनकरेत्यादिगये उदयादि व्यपादीति पदद्वयं सह यथासंख्यम् । अस्येति कुम्भादेः। तथेयमिति विपत्तिप्रतीतिः । नोपलम्भ इति पर्वतादेः । अथ क्वापीत्यादिगद्ये अहो याज्ञिक ! अथैवं वक्ष्यसि । तत्सत्त्वाविरोधित्वादिति कुम्भादिपदार्थसत्त्वाविरोधित्वात् । निश्चीयते इत्यग्रे अतो न तत्र विपत्तिप्रतीतिरिति गम्यम् । प्रमाणमस्तीत्यग्रे येन दृष्टान्तदर्शने नास्मान् वोधयसि इति गम्यम् । ओमिति चेदिति नास्ति प्रमाणमित्यर्थः । साधकेत्यादि सूरिः। असत्त्वमस्त्विति तथा चानभिव्यक्तिभाषणं मृषा । अस्त्येवेति याज्ञिकः । व्यक्ति. भावाभावयोरिति सूर्य-तिमिरकृतयोः । अनापीति शब्देऽपि । उदय-व्ययाध्यवसाय इति व्यक्तिभावाभावकृतः । न स्यादिति न प्राप्नोति । अनन्यथासिद्धप्रत्यक्षप्रतिवद्ध एवेति उत्पेदे विपेदे च वागिति अमुं प्रकारं विनापि सिध्यत्युदय-व्ययाध्यवसायः।
कथंचिदिति तादात्म्येन नित्यानित्यत्वेनेत्यर्थः । एकान्तैकरूपतायां ध्वनेः 'स एवेति पूर्वानुभूतार्थस्वरूपम्, अयमिति वार्त्तमानिकस्वरूपमिति स्वभावद्वयं न स्यात्, नित्यत्वेनैकस्व. भावत्वात्तस्य ।
(टि०) तपेऽपीति एकान्तनित्येऽपि । तस्यापोति आत्मनः । अयमिति स एवायं गकार एवंरूपः । अस्येति प्रत्यक्षस्य । अनन्यथासिद्धत्वादिति शब्दस्याऽनित्यत्वमन्तरेण उत्पत्तिविपत्तिलक्षणं प्रत्यक्षं शन्दे न सिध्यतीत्यर्थः ।
इयमिति प्रत्यक्षरूपा प्रतीतिः । इयमिति प्रतीतिः । तथेति स एवाय कट इत्यादिलक्षणा। तदुत्पत्तीति घटायुत्पत्ति-विनाशौ स्वीक्रियेते चेत् । तत्स्वीकार इति उत्पत्ति-विपत्त्यगीकारः। तदस्त्विति अभिव्यक्त्यनभिव्यक्तिमात्रत्वं भवेत् । तथेति उत्पत्ति-विपत्तिरूपा। तिमि रावरणेत्यादि । अस्येति घटादिपदार्थसार्थस्य । तथेति उत्पत्ति-विपत्तिरूपा। इयमिति प्रतीतिः। नोपलम्भ इति । इच्छाद्यभावे सति । तत्सत्त्वेति घटादिसत्त्वस्य। तत्सत्त्वमिति घटादिसत्त्वम् । ओमितीति तथेति नास्त्येव प्रमाणमिति "ओम् आं परमं मते" [अभिधानचिन्ता० क० ६ लौ०१७६] इति वचनात् । तदितीति प्रमाणम् । अस्येति प्रत्यभिज्ञादिकस्य । अत्रापीति शव्देऽपि । उदयेति प्रत्यभिज्ञादिज्ञानवलेन व्यक्तिभावस्योदयः, व्यक्त्यभावस्य व्ययः, तयोरध्यवसायः। अयमिति उदय-व्ययाध्यवसायः ।
६३ अनित्यः शब्दः, तीव्र-मन्दतादिधर्मोपेतत्वात्, सुख-दुःखादिवदित्यनुमानबाधः । व्यञ्जकाश्रितास्तीत्रतादयः तत्राभान्तीति चेत्, किं तत्र व्यञ्जकम् ? कोष्ठवायुविशेषा
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
शब्दनित्यत्वनिरासः ।
तत्र वर्ण वर्णयन्ति
अकारादिः पौद्गलिको वर्णः ॥९॥
$१ पुद्गलैर्भाषावर्गणापरमाणुभिराख्धः पौगलिकः ।
अत्र याज्ञिकाः प्रज्ञापयन्ति-वर्णस्याऽनित्यत्वमेव तावद् दुरुपपादम् कुतस्तरां पुद्गलारब्धत्वमस्य स्यात् : तथाहि स एवायं गकार इति प्रत्यभिज्ञा शब्दो नित्यः श्रावणत्वाच्छन्दत्ववदित्यनुमानम्, शब्दो नित्यः परार्थं तदुच्चारणान्यथानुप पत्तेरित्यर्थापत्तिश्चेति प्रमाणानि दिनकर कर निकर निरन्तर प्रसरपरामर्शोपजातजृम्भाऽऽरम्भाम्भोजानीव मनःप्रसादमस्य नित्यत्वमेव द्योतयन्ति ।
वागुनु पशु
‘અ’ આદિ વર્ણ પૌદ્ગલિક છે ૯.
[ ४.९
પુદ્દગલાથી અર્થાત્ ભાષાવાનાં પરમાણુએથી ખનેલ હાય તે પૌદ્ગલિક
उडेवाय छे.
-
$૧ મીમાંસક -પ્રથમ તે! વમાં અનિત્યતા જ સિદ્ધ થઈ શકે તેમ નથી તે પછી વણુ ની પુદ્ગલજન્યતા કઈ રીતે હોઈ શકે ? વર્ણની નિત્યતા આ પ્રમાણે આ તે જ ગકાર છે આવી પ્રત્યભિજ્ઞા, ‘શબ્દ નિત્ય છે, શ્રોત્ર જન્યજ્ઞાનના વિષય હાવાથી શબ્દત્વની જેમ.’ આ અનુમાન; અને બીજા પુરુષ માટે શબ્દોચ્ચારણુ અન્યથાબીજી રીતે-સંગત થતું ન હવાથી શબ્દ નિત્ય છે' આ અપત્તિ આ બધાં પ્રમાણેા સૂર્યના કિરણ સમૂહના સતત ફેલાવાથી ખીલેલા કમળા જેમ મનની પ્રસન્નતાને પ્રકટ કરે છે, તેમ શબ્દના નિત્યત્વને જ જણાવે છે.
(१०) स एवायमिति मया यः पूर्वमुपलब्धः । शब्दो नित्यः परार्थं तदुच्चारणान्यथानुपपत्तेरिति अनुमानमपि हि 'स्वार्थत्वेन व्यवस्थितं सत् परार्थमुच्चार्यं ते एवं शब्दोऽपि नित्य एव सन् परार्थमुच्चार्यते ।
(टि०) वर्णस्यानित्यत्वमित्यादि ॥ अस्येति वर्णस्य । तदुच्चारणेति शब्दोच्चारणम् । अस्य नित्यत्वमेवेति शब्दस्य सनातनत्वमेव ।
-
९२ तदवद्यम् । यतः प्रत्यभिज्ञानं तावत् कथञ्चिदनित्यत्वेनैवाऽविनाभावमाभेजानम्, एकान्तैकरूपतायां ध्वनेः 'स एवायम्' इत्याकारोभयगोचरत्वविरोधात् । कथमात्मनि तद्रूपेऽपि ‘स एवाहम्' इति प्रत्यभिज्ञेति चेत्, तदशस्यम् । तस्यापि कथञ्चिदनित्यस्यैव स्वीकारात् ।
प्रत्यभिज्ञाभासश्चायम्, प्रत्यक्षानुमानाभ्यां बाध्यमानत्वात्, प्रदीपप्रत्यभिज्ञावत् । प्रत्यक्षं हि तावत् 'उत्पेदे विपेदे च वागियम्' इति प्रवर्त्तते । न च प्रत्यभिज्ञानैनैवेदं प्रत्यक्षं वाधिष्यत इत्यभिधानीयम्, अस्यानन्यथासिद्धत्वात् ।
१ स्वार्थव्यव 'ल |
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧.]
નિત્યસ્વનિરાવા अभिव्यक्तिभावाऽभावाभ्यामेवेयं प्रतीतिरिति चेत्, कुट-कट-कटाह-कटाक्षादावपि किं नेयं तथा ? कुम्भकारमुद्गरादिकारणकलापव्यापारोपलम्भात् तदुत्पत्ति-विपत्ति
स्वीकृतौ, ताल-वातादिहेतुव्यापारप्रेक्षणादक्षरेष्वपि तत्स्वीकारोऽस्तु । तालु-वातादेरभि- व्यक्त्यनभिव्यक्तिमानहेतुत्वे, कुलालादेरपि तदस्तु । न चाभिव्यक्तिभावाऽभावाभ्यां
तथाप्रतीतिरुपापादि, दिनकरमरीचिराजीव्यज्यमाने घनतरतिमिरनिकराकीर्यमाणे च कुम्भादौ 'उदपादि व्यपादि चायम्' इति प्रतीत्यनुत्पत्तेः । तिमिरावरणवेलायामपि स्पार्शन
प्रत्यक्षेणास्योपलम्भान्न तथेयमिति चेत्, यदा तर्हि नोपलम्भः तदा किं वक्ष्यसि ? - अथ. क्वापि तिमिरादेः तत्सत्त्वाविरोधित्वावधारणात् सर्वत्रानभिव्यक्तिदशायां तत्सत्त्वं
निश्चीयत इति चेत् , तत्किमावृतावस्थायां शब्दस्य सत्त्वनिर्णायकं न किञ्चित् प्रमाणमस्ति ? ओमिति चेत्, तर्हि साधकप्रमाणाभावादसत्त्वमस्तु । अस्त्येव प्रत्यभिज्ञादिकं तदिति चेत्, न, अस्य प्रत्यक्षबाधितत्वेनोन्मङ्क्तुमशक्तः । उन्मजनेऽपि व्यक्तिभा. वाभावयोः कुम्भादाविवात्राप्युदय-व्ययाध्यवसायो न स्यात् । अस्ति चायम्, तस्मादनन्यथासिद्धप्रत्यक्षप्रतिबद्ध एवेति निश्चीयते ।
s૨ જેતએ શબ્દમાં નિત્યત્વ સિદ્ધ કરવાને જે ત્રણ પ્રમાણે કહ્યાં તે અગ્ય છે. કારણ કે પ્રત્યભિજ્ઞાની વ્યાપ્તિ કથંચિત્ અનિત્યત્વ સાથે જ છે. ' શબ્દને એકાન્ત એકરૂપ (નિત્ય) માનવાથી તેમાં “આ તે જ છે એટલે કે જે ': આ વર્તમાનકાલીન દેખાય છે તે જ પૂર્વકાલીન હતો એમ ઉભયાકારે શબ્દ
વિષય બને એમાં વિરોધ છે. | મીમાંસક-તે એકાન્ત નિત્યસ્વરૂ૫ આત્માને વિષે હું તે જ છું એ
પ્રમાણે પ્રત્યભિજ્ઞા કેમ થશે ? - જેન–તમારે આ પ્રશ્ન પણ પ્રશંસનીય નથી. કારણ કે અમોએ આત્માને આ પણ કથંચિત અનિત્ય જ માનેલ છે.
વળી, તમેએ જે આ તે જ ગકાર છે એમ પ્રત્યભિજ્ઞા જણાવી છે તે ' પ્રત્યભિજ્ઞાભાસ છે. કારણ કે તે પ્રદીપ વિષેની પ્રત્યભિજ્ઞાની જેમ પ્રત્યક્ષ અને
અનુમાનથી બાધિત છે. વાકુ (વાણી-શબ્દ) ઉપન્ન થાય છે અને નાશ પામે છેઆવું બાધક પ્રત્યક્ષ ઉત્પન્ન થાય છે. - મીમાંસક પણ આ પ્રત્યક્ષ પ્રત્યભિજ્ઞાનથી બાધિત છે.
જૈન એમ ન કહી શકાય, કારણ કે જે શબ્દમાં અનિત્યત્વ ન હોય તે ઉત્પત્તિ-વિનાશ વિષયક તે થઈ શકતું નથી. . ' મીમાંસક–શબ્દની ઉત્પત્તિ નહિ પણ અભિવ્યક્તિને સદ્ભાવ હોય તે તેનું પ્રત્યક્ષ થાય છે, અને અભાવ હોય તે તેનું પ્રત્યક્ષ થતું નથી.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્c
शब्दनित्यत्वनिरासः ।
[ ४, ९
ध्वनय इति चेत् कथं तर्हि तद्धर्माणां तेषां श्रावणप्रत्यक्षे प्रतिभासः स्यात् ध्वनीनाश्रावणत्वेन तद्धर्माणामप्यश्रावणत्वात् ? न खलु मृदुसमीरलहरीतरङ्गचमाणनिष्पङ्कपयोभाजनादौ प्रतिबिम्बितमुखादिगतत्वेन तरलत्वमिव माधुर्यमप्यचाक्षुषं चक्षुःप्रत्यक्षेण प्रेक्ष्यते । श्रोत्रग्राह्य एव कश्चिदर्थः शब्दस्य व्यञ्जकः, तीव्रत्वादिधर्मवान्, अनित्यश्चेप्यत इति चेत्, न, तस्यैव शब्दत्वात् । श्रोत्रग्राह्यत्वं हि शन्दलक्षणम् । तल्लक्षणयुक्तस्य च तस्य ततोऽर्थान्तरत्वमयुक्तम् ।
§૩ શબ્દ અનિત્ય છે, તીવ્રમન્દતાદિધમ વાળા હોવાથી, સુખદુઃખાદિની જેમ, આ અનુમાનથી પણ ઉપરાક્ત પ્રત્યભિજ્ઞા માધિત છે,
મીમાંસક-વ્યંજામાં રહેલા તે તીવ્રતાદિ ધર્મો શબ્દમાં જણાય છે, અર્થાત્ તે ધર્મો શબ્દમાં નથી પણ ચ્જકમાં છે. नैन—शष्टसां व्यं४५ शु छे ? મીમાંસક—કાઇવાયુવિશેષરૂપ ધ્વનિએ બ્ય′જક છે. જૈનતા પછી ધ્વનિના ધર્માના શ્રાવણ પ્રત્યક્ષમાં કઈ રીતે પ્રતિભાસ થાય, કારણ કે ધ્વનિએ સ્વય' શ્રોત્રેન્દ્રિયના વિષય નથી ? જેમકે મન્દવાયુની લહેરાથી તરલ-ચલનશીલ ખનેલ-નિમ ળ પાણીના ભાજનમાં પ્રતિખિખિત મુખાદિમાં તરલતા તા દેખાય છે પણ જલનું મા જે અચાક્ષુષ છે, તે દેખાતુ
नथी.
મીમાંસક—તીવ્રતાદિધમ વાળા અને અનિત્ય એવા કોઈ શ્રોત્રગ્રાહ્ય પદાર્થને જ શબ્દના ચ્જક તરીકે અમે સ્વીકારીએ છીએ.
જૈન—એમ ન કહેવું, કારણ કે-તે જ તેા શબ્દ છે. કારણ કે-શ્રોત્રગ્રાહ્યત્વ એ જ તેા શબ્દનું લક્ષણ છે, અને તેથી શબ્દના લક્ષણયુક્ત પદાર્થને શબ્દથી ભિન્ન માનવે તે અાગ્ય છે.
(१०) अनित्य इत्यादि सूरिरेवानित्यत्वसाधनायानुमानं प्रयुङ्क्ते । व्यञ्जकाश्रिता इत्यादि परः । तत्रेति शब्दे । किं तत्र व्यञ्जकमिति तत्र शब्दे किं व्यञ्जनं ध्वनयन्ति इति व्यञ्जकाः । तद्धर्माणामिति कोष्टयवायुविशेषधर्माणाम् । ध्वनीनामिति वायुविशेषध्वनीनाम् । तद्धर्माणामिति तीव्रतादीनाम् । माधुर्यमिति पयोगतम् । श्रोत्रेत्यादि याज्ञिकः । नेत्यादि सूरिः । तस्येति भवत्परिकल्पितस्यार्थस्य । तत इति शब्दात् ।
(टि०) व्यञ्जकाश्रिता इत्यादि । तत्रेति शब्दे । तत्रेति वनौ । तद्धर्माणामिति कोष्ठवायुविशेषवनिधर्माणाम् । तेषामिति शब्दानाम् । ध्वनीनामिति वायुविशेषाणाम् । तद्धर्माणामिति वायुविशेषधर्माणाम् । तस्यैवेति श्रोत्रग्राह्यपदार्थस्यैव । तल्लक्षणेति शब्दलक्षणसहित । तस्येति पदार्थस्य । तत इति वादपदाधिशब्दात् ।
किंच, कस्य किं कुर्वन्तोऽमी व्यञ्जका ध्वनयो भवेयुः । शब्दस्य, श्रोत्रस्य, उभयस्य वा संस्कारमिति चेत्, कोऽयं संस्कारोऽत्र - रूपान्तरोत्पत्तिः, आवरणविपनिर्वा! आयधेन कथं न शब्द श्रोत्रयोरनित्यवं स्यात् स्वभावान्यस्वरूपत्वात्तस्य ? |
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪, ૨.
शब्द नित्यत्वनिरासः ।
૦૨
अथ रूपं धर्मः; धर्मधर्मिणोश्च भेदात्, तदुत्पत्तावपि न भावस्वभावान्यत्वमिति चेत्, ननु धर्मान्तरोत्पादेऽपि भावस्वभावोऽजनयद्रूपस्वरूपस्तादृगेव चेत्, तदा पटा दिनेव श्रोत्रेण घटादेखि ध्वनेर्नोपलम्भः संभवेत् । तत्संबन्धिनस्तस्य करणाददोष इति चेत्, स तावत् संबन्धो न संयोगः, तस्याऽद्रव्यत्वात् । समवायस्तु कथञ्चिदविवग्भावान्नान्यो भवितुमर्हतीति तदात्मकधर्मोत्पत्तौ धर्मिणोऽपि कथञ्चिदुत्पत्तिरनिवार्या | आवरणापगमः संस्कारः क्षेमकार इति चेत्, स तर्हि शब्दस्यैव संभाव्यते, ततश्चैकत्रावरणविगमे समग्रवर्णाकर्णनं स्यात् । प्रतिवर्णं पृथगावरणमिति यस्यैवावरणविरमणम् तस्यैवोपलब्धिरिति चेत् तन्नावितथम् । अपृथग्देशवर्त्तमानै केन्द्रियप्राह्माणां प्रतिनियताssवरणाssवार्यत्वविरोधात् । यत् खलु प्रतिनियतावरणावार्यम्, तत् पृथग्देशे वर्तमानम्, अनेकेन्द्रियग्राह्यं च दृष्टम्, यथा घट-पटौ, यथा वा रूप-रसाविति । अपृथग्देशवर्त्तमानै केन्द्रियग्राह्यत्वादेव च नास्य प्रतिनियतव्यञ्जकव्यङ्गचत्वमपि । વળી, આ ધ્વનિએ કેાને શુ કરે છે જેથી તે વ્યંજક કહેવાય છે ? મીમાંસક—શબ્દમાં, શ્રોત્રમાં કે શબ્દ અને શ્રોત્ર ઉભયમાં સ ́સ્કાર કરે છે, તેથી તે વ્યજક કહેવાય છે,
જૈન--અહીં શબ્દાદિમાં સંસ્કાર એ શું છે ? શુ રૂપાન્તરની ઉત્પત્તિ છે કે આવરણના નાશ છે. ? રૂપાન્તરની ઉત્પત્તિ રૂપ સંસ્કાર હાય તા—શબ્દ અને શ્રેત્ર અનિત્ય કેમ નહિ થાય? કારણ કે સ્વભાવાન્યત્ય' એ જ અનિત્યત્વનું લક્ષણ છે.
•
"
-
મીમાંસક--રૂપ’ એ ધર્મ છે અને ધર્મ તથા ધમીને ભેદ છે. માટે રૂપાન્તરની ઉત્પત્તિ થવા છતાં પદાર્થીમાં સ્વભાવાન્યત્ર થતુ નથી.
જૈન-તે પછી ધર્માન્તરની ઉત્પત્તિ થવા છતાં ભાવસ્વભાવનું તે રૂપાન્તર થયુ' નથી, તેથી તે તેવા જ છે, જો એમ તમે માનતા હૈ। તા-જેમ પટાથિી ઘટાદિની ઉપલબ્ધિ(જ્ઞાન) થતી નથી તેમ શ્રોત્રથી ધ્વનિ-શબ્દની પણ ઉપલબ્ધિ નહિ થાય.
મીમાંસક—શબ્દ અને શ્રોત્રના સસ્કાર-રૂપાન્તરાત્પત્તિ તે ખન્નેથી ભિન્ન છતાં તેમના સાધી તે તે સંસ્કાર છે જ. તેથી ઉક્ત દોષ ઉપલબ્ધિ ન થવી તે, છે નહિ,
જૈન—શ્રોત્ર અને શબ્દ સાથે સંસ્કારના સયાગ સંબંધ તે નથી. કારણ કે-તે સ ́સ્કાર એ દ્રવ્ય નથી અને સાગ તે એ દ્રવ્યાના થતા હાવાથી અહીં તે ઘટે નહિ અને સમવાય તા કથંચિત્ તાદાત્મ્યરૂપ સિવાય અન્ય રૂપે ઘટી શકતા નથી એટલે 'સ્કારની ઉત્પત્તિ હાય તા તેની સાથે તાદાત્મ્ય સંબંધ ધરાવતા શબ્દ અને શ્રોત્રરૂપ ધર્મની પણ કથંચિત્ ઉત્પત્તિ માનવી જ જોઇએ.
મીમાંસક—તે પછી સંસ્કાર એટલે આવરણના નાશ એ ખીજો પક્ષ ક્ષેમકર છે, અર્થાત્ એ બીજો પક્ષ જ અમે સ્વીકારીશું',
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
शब्दनित्यत्वनिरासः ।
[४.. ९
नैन-तो ते भावरायगभ - भावरशुनो नाश-शब्हनेो न सलवी शडे छे. અને તેથી એક સ્થળે આવરણને નાશ થતાં સમસ્ત વર્ણી સંભળાવા જોઈએ. મીમાંસક—દરેક વસ્તુ ભિન્ન ભિન્ન આવરણ છે. તેથી જે વના આવરણના નાશ થયા હોય તેના જ બેધ થાય છે.
જૈન—તે યુક્તિયુક્ત નથી. કારણ કે એક દેશ-અશ-માં રહેલ અને એક ઇન્દ્રિયથી ગ્રાહ્ય એવા વર્ણમાં જુદાં જુદાં આવરણે વડે આવૃત થવાનુ સભવે નહિ. એમાં વિરાધ છે. કારણ કે જે પ્રતિનિયત આવરણથી આવૃત હાય છે તે જુદા જુદા દેશ-અંશ-માં રહેનાર અને અનેક ઇન્દ્રિયથી ગ્રાહ્ય હાય છે, જેમ કે-જુદા જુદા દેશમાં રહેનાર ઘટ અને પટ, અથવા તેા જુદી જુદી ઇન્દ્રિયથી ગ્રાહ્યથનાર રૂપ અને રસ. વળી એક દેશમાં રહેનાર તથા એક ઇન્દ્રિયથી ગ્રાહ્ય હાવાથી શબ્દ પ્રતિનિયત ગૂંજકથી વ્યંગ્ય પણ નથી.
(१०) किंचेत्यादिना आचार्यो याज्ञिकं प्रश्नयति । तस्येति अनित्यत्वस्य । अथ रूपमित्यादि याज्ञिकः । तदुत्पत्तावपीति धर्मेतत्तावपि । नन्वित्यादि सूरिः । तदेत्यादिगधे यथा घटादिना घटादेर्नोपलम्भः तथा श्रोत्रेणापि ध्वनेर्नोपलम्भः स्यात् । तत्सम्वन्धिनइति ते ध्वनयो व्यञ्जकास्तं धर्म शब्दसम्वन्धिनं श्रोत्रसम्बन्धिनं च कुर्वन्ति । तस्येति धर्मस्य । एकत्रेति वर्णे । अपृथग्देशवर्त्तमानै केन्द्रियग्राह्याणामिति एकं यदिन्द्रियं तेन ग्राह्या एकेन्द्रियग्राह्या अपृथग्देशवत्तमानाश्च ते एकेन्द्रियग्राह्याश्च' अपृथग्देश वर्तमानै केन्द्रियग्राह्यास्तेषाम् ।
(डि०) आद्यश्चेदित्यादि । तस्येति अनित्यत्वस्य । तदुत्पत्ताविति रूपान्तरोत्पादेऽपि । भावस्वभाव इति स्वभावस्ताद्यगेव पूर्वावस्थारूप एव इति संवन्धः । कोदृश: ? अजनयद् अनुत्पद्यमानं रूपस्वरूपं स्वभावो यस्य । पटादिनेवेति करणे तृतीया । तत्संबन्धिना इति धम्मिसंबन्धयुक्तस्य । तस्येति शब्दस्य आकाशगुणत्वेन द्रव्यतापायात् । रूपान्तरस्य गुणत्वेन गुणा द्रव्याश्रयाः न च गुणाश्रया इति । कथंचिदपीति तादात्म्यस्वरूपात् नित्याऽनित्यपक्षादितरः अन्यो नित्यत्वादिधर्मा । तदात्मकेति नित्याऽनित्यात्मकधर्मोत्पादे | आवरणेत्यादि । स इति आवरणापगमः । एकत्रेति वर्णे । यस्यैवेति वर्णस्य । प्रतिनियतेति एकमेकं प्रति नियतं निश्चितं प्रतिनियतं च तत् तदावरणं च तेनाssवार्यत्वमावरणीयत्वं तस्य । अस्येति शब्दस्य । अस्तु वैतत्तथाऽप्ययमभिव्यज्यमानः सामस्त्येन, प्रदेशतो वा व्यज्येत ? नाथः पक्षः क्षेमंकरः । सकलशरीरिणां युगपत्तदुपलम्भापत्तेः । द्वितीयविकल्पे तु कथं सकर्णस्यापि संपूर्णवर्णाकर्णनं भवेत् ? । न खलु निखिलावृताङ्गराजाङ्गनानामपटुपवनापनीयमानवसनाञ्चलत्येन चलनाङ्गलिकोटिप्रकटतायां विकस्वरशिरीषकुसुमसुकुमारसमग्रविग्रहयष्टिनिष्टङ्कनं विशिष्टेक्षणानामपोदयते । प्रदेशाभिव्यक्तौ चास्य सप्रदेशत्वं प्रसज्यते । ततो व्यञ्जकस्य कस्यचिच्छब्दे संभवाभावात्, तद्गता एव तीव्रतादय इति नासिद्धो हेतुः ।
અથવા શબ્દ, પ્રતિનિયત ન્યૂજથી ત્ર્યંગ્ય ભલે હોય તે પણ વ્યકત થનાર આ શબ્દ સંપૂર્ણ રૂપે વ્યક્ત થાય છે કે અંશથી ? સપૂર્ણ રૂપે વ્યક્ત માને તે
१ ग्राह्याः अथ ल ।
११०
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. ૨]
शब्दनित्यत्वनिरासः ।
१११
પક્ષ કલ્યાણકારી છે જ નહિ. કારણ કે એમ માનવાથી સમસ્ત દેહધારી જીવેાને તે વ્યક્ત થયેલા શબ્દ એક સાથે ઉપલબ્ધ થઇ જશે. તેમ થતું તેા નથી. અને જે શબ્દ એક અશથી વ્યકત થાય છે એ ખીન્ને પક્ષ કહે। તા સક પુરુષ-(સાંભ ળવામાં અતિ સાવધાન પુરુષ) પણ સ ́પૂર્ણ તથા કાઈ પણ વર્ણ કઇ રીતે સાંભળી શકશે ? કારણ કે સંપૂર્ણ ઢાંકેલા અંગવાળી રાજસ્ત્રીઓના આવરણ ભૂત વસ્ત્રના છેડા મ`દવન દ્વારા ખસી જવાથી તે સ્ત્રીઓના પગની આંગળીના અગ્રભાગ ખુલ્લા થઈ જાય છે ત્યારે પણ ખીલેલા શિરીષ પુષ્પની જેવા સુકેમળ સૌંપૂર્ણ દેહને ખાધ તીવ્ર નજરવાળા બુદ્ધિમાન્ પુરુષને પણ થતે નથી. અર્થાત્ એક અશ પ્રકટ થવાથી સમગ્રા મેધ થતા નથી. વળી, શબ્દને એક અશથી વ્યક્ત માનવામાં તે શબ્દ પ્રદેશવાળા બની જશે. આ પ્રકારે શબ્દમાં ફાઈ પણ વ્યંજકના સંભવ નથી, તેથી તીવ્રતાદ્વિ ધર્મો શબ્દમાં જ યુક્તિપૂર્વક સિદ્ધ છે, આથી અમારે પૂર્વેત હેતુ~તીવ્રમન્ત્રતાદિ ધર્મ વાળા હોવાથી-અસિદ્ધ નથી અર્થાત્ આ રીતે તમારી પ્રત્યભિજ્ઞા અનુમાનથી પણ ખાધિત થઈ
( प ० ) अयमिति शब्दः । अस्य सप्रदेशत्वं प्रसज्यत इति तथा च नित्यत्वव्याघातः । तत इत्यादिना तत्त्वमाह ।
नासिद्ध इति नासिद्धो जैनानाम् ।
(टि०) अयमिति शब्दः । तदुपलम्भेति शब्दश्रवणापत्तेः, नित्यत्वात्, व्यापकत्वाच्च शब्दस्य । अस्येति वर्णस्य । सप्रदेशत्वमिति सांशत्वम् । वर्णो हि निरंशो भाषावर्गणापुद्रलैरनारभ्यमाणत्वात् त्वदागमाभिप्रायेण । तद्गता एवेति शब्दगता एव ।
यदपि श्रावणत्वादित्यनुमानम्, तदपि -
"कान्तकीर्त्तिप्रथाकामः कामयेत स्वमातरम् ।
ब्रह्महत्यां च कुर्वीत स्वर्गकामः सुरां पिवेत् " ॥१॥
इत्याद्यानुपूर्व्या सव्यभिचारम् । नित्यैवेयमिति चेत् । तर्हि प्रेरणावत् प्रामाण्यप्रसङ्गः, તવર્ષાનુષ્ઠાનાશ્રદ્રાને શ્વ પ્રત્યવાચાપત્તિ: વાત્ત-વરિત તીવ્ર-મ ્-સુસ્વર-વિવરત્નાતિधर्मैश्च व्यभिचारः, तेषां नित्यत्वे सदाप्येकाकारप्रत्ययप्रसक्तेः । नित्यत्वेऽप्यमीपामभिव्यक्तिः कादाचित्कीति चेत्, तदचारु, परस्परविरुद्धानामेकत्र समावेशासंभवात् । प्रभाकरेण शब्दत्वा स्वीकारादुभयविकलश्च तं प्रत्यत्र दृष्टान्तः ।
अथ भट्ट एवेत्थमनुमानयति । प्रभाकरस्तु देशकालभिन्ना गोशब्दव्यक्तिवुद्धय एकगोशब्दगोचराः, गौरित्युत्पद्यमानत्वात्, अद्योच्चारितगोशब्दव्यक्ति बुद्धिवदिति वदतीति चेत्, तदश्नवदातम् अत्र प्रतिबन्धाभावात्, तडित्तन्तु नित्यत्वसिद्धावप्येवंविधानुमानस्य कर्तुं शक्यत्वात् ।
વળી, શબ્દમાં નિત્યત્વ સિદ્ધ કરવાને કરેલ અનુમાનને શ્રાવણત્વ' હતુ સારી કીર્ત્તિની ઈચ્છાવાળા પુરુષ સ્વમાતાની કામના કરે અને બ્રહ્મહત્યા કરે તથા સ્વર્ગની ઇચ્છાવાળા મંદિરા પાન કરે’ઇત્યાદિની આનુપૂર્વી થી વ્યભિચારી છે,
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
शब्दनित्यत्वनिरासः
[છે, ૨
એ આનુપૂર્વી નિત્ય છે એમ કહેશે! તે પ્રેરણા (વેદવાકચ)નો જેમ તેમાં પણ પ્રામાણ્યના પ્રસ`ગ આવશે. અને તેથી તે વાક્યમાં કહેલ અ માં અશ્રદ્ધા કરવાથી પ્રત્યવાય (બાધા)ના પ્રસંગ આવશે.
વળી, ઉદાત્ત, સ્વરિત, તીવ્ર, મન્દ, સુસ્વર (કણું પ્રિય સ્વર) દુઃસ્વર (કણું કર્યુ સ્વર) વગેરે ધર્મોથી પણ શ્રાવણુત્વ હેતુના વ્યભિચાર છે. કારણ કે ઉદાત્તા દ્વિધર્મો નિત્ય હોય તે હમેશાં તેમનુ એકાકારે જ જ્ઞાન થવુ જોઈ એ, થતુ નથી એથી તેમને અનિત્ય જ માનવા જોઈએ.
સીમાંસક—નિત્ય હૈાવા છતાં આ ઉદાત્તાદિ ધર્મની અભિવ્યકિત કાઈક કેાઈક વેળા થાય છે. તેથી તે તે વેળાએ તેના તેવે ખેધ થાય છે.
જૈન—તે ચેગ્ય નથી. કારણ કે પરસ્પર વિરુદ્ધ ધર્મના એક જ આશ્રયમાં સમાવેશ થઈ શકતા નથી. વળી, પ્રભાકરે તા શખ્તત્વ માનેલ નથી. માટે તેની અપેક્ષાએ શબ્દમાં નિત્યત્વસાધક અનુમાનમાં દૃાન્ત (શબ્દ) સાધ્ય અને હેતુ એ ઉભયથી રહિત છે.
મીમાંસક—આવું અનુમાન તે! કુમારિલ ભટ્ટ કરે છે, પરંતુ પ્રભાકર તા આ પ્રમાણે કરે છે.-દેશ અને કાલથી ભિન્ન એવી ગાશબ્દરૂપ વ્યકિત વિષેની બુદ્ધિએ એક જ શબ્દને વિષય કરે છે, કારણ કે તે ગા' એવા જ પ્રકારે ઉત્પન્ન થાય છે. પ્રથમ ઉચ્ચારેલ ગોશબ્દરૂપ વ્યકિતની બુદ્ધિની જેમ.
જૈન—તે પણ ચેગ્ય નથી. કારણ કે આ અનુમાનમાં વ્યાપ્તિને અભાવ છે. આવુ' અનુમાન તે વીજળીના ઝમકારામાં નિત્યત્વ સિદ્ધ કરવા માટે પણ કરી શકાય છે, સારાંશ એ છે કે શબ્દમાં નિત્યત્વ સિદ્ધ કરવાને અનુમાન પ્રમાણ સમથ નથી.
(१०) सव्यभिचारमिति इहापि श्रावणत्वं वर्त्तते । नित्यैवेत्यादि परः । तर्होत्यादि सूरिः । प्रेरणावदीति नियोगवत् विधिवावयवदित्यर्थः । प्रत्यवायापत्तिरिति उपद्रवापत्तिः । उदात्तेत्यादिगये व्यभिचार इति - तेऽपि श्रावणा विद्यन्ते परं न नित्याः । सदाप्येकाकारप्रत्ययप्रसक्तेरिति य उदात्तस्तेनोदात्तेनैव भवितव्यम् । यथ स्वरितस्तेन स्वरितनैव भाव्यम् । न च तथा उदात्तो भूत्वा स्वरितो भवति स्वरितश्च भूत्वा उदात्तो भवति । परस्परविरुद्धानामिति उदात्तस्वरितादीनाम् । एकत्रेति शब्दे | उभयचिकलश्चेति साध्यसाधनविकलश्च । तं प्रतीति प्रभाकरं प्रति ।
अथ भट्टेत्यादि शिष्यपृच्छावाक्यम् । इत्थमिति नित्यः शब्दः श्रावणत्वाच्छब्दत्ववदित्येवंरूपेण | अनुमानयतीत्यतः पुरः 'पूर्वोक्तमेव समाधानम्' इति शेषः । गौरितीति गौरित्युल्लेखेन । इति वदतीति शब्दनित्यत्वव्यवस्थापनायेति गम्यम् । प्रतिबन्धाभावादिति निश्रयाभावात् । एवंविधानुमानस्येत्यादि । देशकाल भिन्नास्तडिद्व्यक्तिबुद्धयः एकतडिद्गोचराः 'तत्' इत्युत्पद्यमानत्वात् अद्योत्पन्नतडियक्तिबुद्धिवत् ।
(टि० ) इयमितीति 'कान्तकी ती त्यादिरूपानुपूर्वी | प्रेरणावदिति प्रेर्यते सादरो विधी - यते सकर्ममीमांसामेदेन यज्ञादिकर्मणि, नैष्कर्म्यमीमांसाभेदेन ब्रह्मकर्म्मणि वाऽनया सा प्रेरणा वेदस्तद्वत् । भट्ट-प्रभाकराभ्यां भेदेन मीमांसाकरणाद्वेदस्यापि द्वैविध्यम् ॥ तदर्थानुष्ठानेति कान्तकीर्तीत्याद्यानुपूर्व्युपदिष्टार्थाचरणाऽस्वीकारे । प्रत्यवायेति અપવાપ્રસન્નાત્। સેવા
૧ શક્તિ॰ કે રૂ |
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
शनित्यत्वनिरासः। मिति उदात्तादीनाम् । एकाकारेति यः स्वर उदात्तः स उदात्त एव न कदाचिदप्यनुदात्तः । तथा सप्तमस्वराचरणचतुरा न मन्दभाषिणो भवेयुः, तत्स्वरस्य तत्स्वभावभावनित्यत्वात् । अमीपामिति उदात्तादीनाम् । एकत्रेति शव्दे । प्रभाकरेणेत्यादि ॥ तं प्रतीति प्रभाकरं प्रति । अत्रेति शब्दनित्यसाधकानुमाने । दृष्टान्त इति शब्दत्वरूपः । __ अति अनुमाने। प्रतिवन्धेति अविनाभावाभावात् ।
१४ याऽप्यर्थापत्तिः प्रत्यपादि, तत्रायमर्थः-अनित्यत्वे सति यो गृहीतसंबन्धः शब्दः, स तदैव दध्वंसे इति व्यवहारकालेऽन्य एवागृहीतसंबन्धः कथमुच्चार्येत ? उच्चार्यते च । तस्मान्नित्य एवायमिति । तदयुक्तम् । अनेन न्यायेनार्थस्यापि नित्यतैकतापत्तेः । अन्यथा बाहुलेये गृहीतसंवन्धोऽपि गोशब्दः शावलेयादिप्वगृहीतसंबन्धः कथं प्रतिपत्ति कुर्यात् ?
___सामान्यस्यैव शब्दार्थत्वाददोष इति चेत् । न, लम्वकम्बलः ककुमान् , वृत्तशृङ्गश्चायं गौरिति सामानाधिकरण्याभावप्रसक्तेः । ततः सामान्यविशेषात्मैव शब्दार्थः । स च नैकान्तेनाऽन्वेतीति न नित्यैकरूपोऽभ्युपेयः स्यात् । कथं च धूमव्यक्तिः पर्वते पावकं गमयेत् ? धूमत्वसामान्यमेव गमकमिति चेत् । वाचकमपि सामान्यमेवास्तु । | મીમાંસક–અર્થપત્તિ પ્રમાણે જે આપવામાં આવ્યું છે તેનો અર્થ આ છેગૃહીતસંબંધવાળે જે શબ્દ છે તે જે અનિત્ય હોય તે તે જ વખતે નાશ પામી જાય માટે વ્યવહારકાળમાં અગૃહીતસંબંધવાળે બીજો શબ્દ કઈ રીતે બોલી શકાય ? પરંતુ બોલાય તે છે માટે શબ્દ નિત્ય છે.
જેન–તે અગ્ય છે. કારણ કે–એ જ ન્યાયથી અર્થમાં પણ નિત્યત્વ અને એકવની આપત્તિ આવશે. જે તેમ માનવામાં ન આવે તે ગો શબ્દને સંબંધ બાહેય-શ્યામગોમાં ગૃહીત હોય છતાં તે, જેમાં સંબંધનું ગ્રહણ થયું જ નથી એવી શાબલેય-કાબરચિતરી ગેમાં કઈ રીતે જ્ઞાન કરાવી શકશે ?
મીમાંસક-શબ્દને અર્થ સામાન્ય જ છે, માટે ઉપર્યુકત દોષ નથી.
જેન–એમ નથી. કારણ કે–સામાન્ય જ શબ્દનો અર્થ હોય તે આ ગે વિશેષ લમ્બકમ્બલ કકુમાન અને ગોળ શીંગડાવાળે છે એ પ્રમાણે સામાનાધિકરણ્ય થઈ શકશે નહિ. (અર્થાત્ આ બળદ લાંબી ગોદડીવાળો મોટી ખુંધવાળો અને ગોળ શીંગડાવાળે છે, એ પ્રમાણે સામાન્ય અને વિશેષનું સામાનાધિકરણ્ય વિશેષણવિશેષ્યભાવ બની શકશે નહિ.–બન્નેની એક જ વિભકિત થઈ શકશે નહિ. માટે શબ્દને અર્થ સામાન્ય વિશેષ ઉભયાત્મક જ છે. અને તે એકાન્ત સાથે અન્વિત નથી, અર્થાત્ નિત્ય એકાંત કે અનિત્ય એકાંત સાથે સMદ્ધ નથી. માટે તેને નિત્ય એકરૂપ માની શકાય નહિ.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
शब्दनित्यत्वनिरासः ।
[४. ९વળી, પર્વતમાં ધૂમવ્યક્તિ અગ્નિને બે કઈ રીતે કરાવશે ? અર્થાત્ જે શબ્દમાં સંબંધનું ગ્રહણ થયું હતું તે શબ્દ તે તે જ કાળમાં નાશ પામ્ય એટલે વ્યવહારકાળમાં જેમાં સંબંધનું ગ્રહણ થયું જ નથી એવો બીજો શબ્દ કઈ રીતે બોલી શકાય ? વિગેરે કહેલ છે. એ જ ન્યાયે જે ધૂમમાં સંબંધનું ગ્રહણ થયેલ છે તે પર્વતમાં નથી તે પર્વતમાં રહેલ ધૂમ પર્વતગત અગ્નિને બોધક કઈ રીતે થશે?
મીમાંસક–પૃમસ્વરૂપ સામાન્ય જ બોધક છે. જૈન-તે વાચકને પણ સામાન્ય જ માન.
(प.) अनित्यत्वे इति शब्दस्यानित्यत्वेऽङ्गीक्रियमाणे । तदेवेति उच्चारणानन्तरम् । अन्य एवेति शब्दः । नित्यतैकतापत्तरिति नित्यतैकतयोरापत्तिः । अन्यथेति नित्यतैकते विना । गृहीतसम्बन्ध इति यदि हि पदार्थस्यैक्यं न स्यात् तदा वाहुलेये गृहीतसम्बन्धः शब्दः शाबलेये कथं प्रवत्तेत विलक्षणत्वात् तयोः ? अथ च प्रवर्त्तते । तस्मादैक्य नित्यत्वं चाङ्गीकर्तव्यम् । अनित्यत्वेऽङ्गीक्रियमाणे बाहुलेये गृहीतसम्बन्धः शब्दो वाहुलेये विनश्यति सति विनष्ट एव । ततः शाबलेये कथमगृहीतसम्बन्धः प्रतिपतिं कुरुते । तस्मान्नित्योऽर्थः ।
सामान्यस्यैवेत्यादि प्रभाकरः । शब्दार्थत्वादिति वाच्यत्वात् । न लम्बेत्यादि जैनः । सामानाधिकरण्याभावप्रसक्तरिति । यदि हि सामान्यं शब्दार्थः स्यात् तदा नपुंसकत्वं प्राप्नोतीति भावः । एतानि हि विशेषस्य विशेपणानि। विशेपेण सह सामानाधिकरण्याभावप्रसक्तरिति ज्ञेयम् । तत इत्यादि जैनः । स इति शब्दार्थः। अन्वेतीति सामान्यविशेषरूपत्वात् तस्य । स्यादिति कथञ्चित् । कथमित्यादि जैनः। धूमत्वेत्यादि प्रभाकरः । वाचकमपीत्यादि जैनः।
(टि.) याप्यर्थापत्तिरित्यादि । तत्रेति अर्थापत्तौ । ल तदैवेति शब्दस्तत्कालमेव विनष्टः, अनित्यत्वात् । अयमिति शब्दः सर्थस्यापीति वाहुलेयादिपदार्थस्य । अन्यथेति पदार्थस्यानित्यत्वे । शावलेयादिग्विति पूर्वमदृष्टेषु तत्कालोत्पन्नेयु वा। सामानाधिकरण्येति उभयोः पदयोर्विशेषणविशेष्यभावः सामानाधिकरण्यम् । स चेति शब्दार्थः। एकान्तेन [न] नित्यत्वेनान्वितो भवतीति नित्य एवाशीकरणीयो न स्यात् ।।
__ अथ शब्दत्वम्, गोशब्दत्वम्, क्रमाभिव्यज्यमानगत्वौत्वादिकं वा तद्भवेत् । आचपक्षे प्रतिनियतार्थप्रतिपत्तिर्न स्यात्, सर्वत्र शब्दत्वस्याविशेषात् । गोशब्दत्वं तु नास्त्येव, गोशव्दव्यजेरकत्त्याः कस्याश्चित्तदाधारभूताया असंभवात् । क्रमेण व्यज्यमानं हि वर्णद्वयमेवैतत् । क्रमाभिव्यच्यमानेत्यादिपक्षोऽप्यसंभवी, गत्वादिसामान्यस्याविद्यमानत्वात् , सर्वत्र गकारादेरेकत्वात् ।
अत्रोच्यते । अस्तु तातीयीकः कल्पः । न च गकारादेरैक्यम्, गर्गभर्गवर्गस्वर्गादो भूयांसोऽगी गकारा इति तदोपलम्भात् । व्यञ्जकभेदादयमिति चेत्, अकाराचशेपशेष वन्येपोऽस्त्वित्येक एव वर्ग: स्यात् । अथ यथा अयमपि गकारः, अयमपि गकारः-इयेकाकारा प्रतीतिः, तथा नाकारावशेषवर्णेवपीति चेत् । नैवम् ।
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
११५
४. ९. ]
शब्दनित्यत्वनिरासः। अयमपि वर्णः, अयमपि वर्णः, इत्येकप्रत्यवमर्शोत्पत्तेः । सामान्यनिमित्तक एवायमिति चेत् । तर्हि गकारादावपि तथास्तु । अथाकारेकारादौ विशेपोऽतुभूयते, न तु गर्गादिगकारेषु, तेषां तुल्यस्थानास्यप्रयत्नादित्वादिति चेत् । एवं तर्हि
__ "सहर्ष हेपन्ते हरिहरिति हम्मीरहरयः” इत्यादिहकारात् कण्ठ्यावह्निजिह्मादिहकारस्य
___ "ह उरस्यो वह्निजिमादौ वर्गपञ्चमसंयुतः" इति वचनादुरस्यत्वेन स्थानभेदप्रतीतेः, ततो भिन्नोऽयं वर्णो भवेत् । न च गकारे नास्ति विशेषावभासः, तीनोऽयं मन्दोऽयं गकार इति तीव्रतादि विशेपस्फुरणात् । व्यञ्जकगतास्तीव्रतादयः तत्र स्फुरन्तीति चेत् । कृतोत्तरमेतत् । अकारेकारादावप्यनुभूयमानः स स विशेषः तद्गत एवाऽस्तु, तथाचक एव वर्णः किं न भवेत् ? मा भूदु वा विशेपावभासो गकारेषु भेदावभासस्तु विद्यत एव, 'वहवोऽमी गकाराः' इति प्रतीतेः । भवति च विशेषावभासं विनापि भेदस्फूर्तिः, सर्पपराशौ गुरुलाघवादिविशेषावभासं विनापि तद्भेदप्रतिभासवत् । इति सिद्धो गकारभेदः । तथा च तदादिवर्णवर्तिसामान्यानामेव वाचकत्वमस्तु तत्त्वतस्तु गोशब्दत्वमेव सदृशपरिणामात्मकं वाचकम् । क्रमाभिव्यज्यमानं वर्णद्वयमेवैतत्, नैका गोशब्दव्यक्तिरिति च न वाच्यम् , नित्यत्वाऽप्रसिद्धावद्याप्यस्योत्तरस्य कूपरकोटिसंटङ्कितगुडायमानत्वात् । तस्मात् क्रमोत्पदिष्णुतत्तद्गकारादिपर्यायोपहितभापाद्रव्यात्मको गोशब्द एव सदृशपरिणामात्मा वाचकोऽस्तु । तथा च क्षीणाऽर्थांपत्तिः । | મીમાંસક–વાચક સામાન્યરૂપ છે એમ માનીએ પણ તે સામાન્ય શં શબ્દવ છે, ગોશખ્યત્વ છે કે અનુકમે વ્યક્ત થનાર ગ–– –ાદિક છે?
પહેલે પક્ષ એટલે કે શબ્દસ્વરૂપ સામાન્ય માનવામાં પ્રતિનિયત પદાર્થનું જ્ઞાન થશે નહિ. કારણ કે બધા શબ્દોમાં લખ્યત્વ તે સમાન જ છે તેથી તે પ્રતિનિયતનો બોધ કેવી રીતે કરાવી શકે?
બીજો પક્ષ એટલે કે શખ્યત્વને સામાન્ય કહો તે–તે છે જ નહિ, કારણ કે શત્વની આધારભૂત કઈ એક શબ્દ વ્યક્તિ જ નથી પરંતુ અમે વ્યક્ત થનાર ગકાર અને કાર એવા બે વર્ણ માત્ર છે. ત્રીજો પક્ષ એટલે કે અનુકમે વ્યક્ત થનાર ગત્ર–ઓલ્વાદિ એ સામાન્ય છે, એ કથન પણ અયોગ્ય છે, કારણ કે–સર્વત્ર ગકારાદિ એક હોવાથી ગાદિ સામાન્ય છે જ નહિ.
જેન–ઉપરના વિકલ્પમાંથી ત્રીજો વિકલ્પ જ માનવા ગ્ય છે. પણ તમે કહ્યું તેમ સર્વત્ર ગકારાદિ એક નથી. કારણ કે–ગર્ગ, ભગ, વગર, સ્વર્ગ વિગેરેમાં એક નહિ પણ અનેક ગકારે દેખાય છે, તેથી ગકારના ભેદે પ્રતીયમાન છે જ,
મીમાંસક–ગકાર તો એક જ છે પણ વ્યંજકના ભેદને કારણે તે ભિન જણાય છે અર્થાત ભેદ વાસ્તવિક નથી.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
शब्दनित्यत्वनिरासः।
[ . . જેન–તે પછી અકારાદિ સમસ્ત વર્ણોમાં પણ વ્યંજકના ભેદથી જ ભેદ માને અને એમ થતાં જગતમાં એક જ વર્ણ રહેશે, અર્થાત્ વર્ણભેદ અનાવશ્યક બની જશે.
મીમાંસક–“આ પણ ગકાર છે,’ આ પણ ગકાર છે એવી એકસરખી પ્રતીતિ જેમ ગકારમાં થાય છે તેમ અકારાદિ સમસ્ત વર્ણોમાં એકસરખી પ્રતીતિ થતી નથી પણ આ અકાર છે? “આ ગકાર છે એવી ભિન્ન ભિન્ન પ્રતીતિ થાય છે માટે એક વણે માની શકાય નહિ.
જૈન–એમ ન કહેવું, કારણ કે-આ પણ વર્ણ છે “આ પણ વણ છે એ રીતે એકાકાર બંધ થાય જ છે.
મીમાંસક–આ એકાકાર બોધ સામાન્ય નિમિત્તક છે.
જેન–તો ગકારાદિમાં પણ તે એકાકાર બોધ સામાન્ય નિમિત્તક જ થશે. અર્થાતુ બધા ગકારમાં ગત્વ સામાન્ય માનવું પડશે.
મીમાંસક–અકાર ઈકારાદિમાં તે ભેદ જેવાય છે, પરંતુ ગર્ગાદિના ગકમાં સ્થાન અને આસ્વપ્રયત્ન તુલ્ય હોવાથી ભેદ દેખાતું નથી.
જન—“ જો દરિરિત્તિ દૃશ્વારા આ વાકયમાં રહેલ હકાર કંઠય હકાર છે. પણ વહિં” અને “જિહ્ય' આદિ શબ્દગત હકાર ઉરસ્ય છે. તેમાં “વલિ જિહ્માદિમાં વર્ગના પંચમ અક્ષરથી સંયુકત હકાર છે તે ઉરસ્ય છે” એ વચન પ્રમાણે છે. તેથી ઉરસ્થાનવાળો હોવાથી વહિં આદિને હકાર ભિન્ન સ્થાનવાળે પ્રતીત થાય છે. તેથી તે ભિન્ન વર્ણ થઈ જશે.
વળી, ગકારમાં પણ ભેદાવભાસ છે જ, કારણ કે આ કાર તીવ્ર છે, આ ગકાર મન્દ છે એ પ્રમાણે તેમાં પણ ભેદની પ્રતીતિ છે.
મીમાંસક–એ તીવ્રતાદિ ધર્મો વ્યંજકગત છે પણ ગકારમાં જણાય છે.
અન—આને ઉત્તર તે અમે આપી ચૂક્યા છીએ (૪. ૯. હ૩) વળી, એમ જ હોય તે અકાર ઈકારાદિમાં અનુભવાતા તે તે ભેદે પણ વ્યંજકગત જ થશે, અને તેમ છતાં જગતમાં એક જ વર્ણ કેમ ન થાય ?
અથવા ગકારમાં ભલે વિશેષાવભાસ–વિશેષતાને બોધ ન થતો હોય, પણ ભેદને-અનેકતાને અવભાસ તો થાય છે જ, કારણ કે-આ ઘણું ગકાર છે, એવી પ્રતીતિ થાય છે અને વિશેષાવભાસ વિના પણ ભેદ જ્ઞાન તે સંભવે છે, જેમ કે-સરસવના ઢગલામાં રહેલા સરસવમાં પરસ્પર નાના મોટાને વિશેષ જણાતે નહિ હોવા છતાં પણ તેઓને ભેદ(અનેક્તા) તે જણાય છે, આ પ્રકારે ગકારમાં ભેદ(અનેકતા) સિદ્ધ થયે અને એ ભેદ સિદ્ધ થવાથી ગકારાદિ વર્ષોમાં રહેલ સામાન્ય જ વાચક થશે. વસ્તુતઃ સદશ પરિણામવાળું ગોશષ્યત્વ જ વાચક છે. | મીમાંસક–આ ગોશબ્દત્વ એટલે અનુક્રમે વ્યક્ત થનાર ફકત બે વર્ણ જ છે, પરંતુ કોઈ એક ગોશબ્દરૂપ વ્યકિત નથી.
જેન—એમ ન કહેવું. કારણ કે હજુ સુધી શબ્દનું નિત્યત્વ સિદ્ધ થયું નથી, તેથી તમારે આ ઉત્તર કેણીએ લાગેલા ગેળના જે છે અર્થાત્ નકામે
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
४.९]
शब्दनित्यत्वनिरासः। છે. માટે કમથી ઉત્પન્ન થનાર તે તે ગકારાદિ પર્યાયથી સંપન્ન ભાષા દ્રવ્યરૂપ ગોશબ્દ જ સદશ પરિણામવાળે છે તેને વાચક માન જોઈએ. આ પ્રમાણે શબ્દ પરિણમી (અનિત્ય) સિદ્ધ થવાથી શબ્દમાં નિત્યત્વ સાધક અથપત્તિ પ્રમાણ પણ વ્યર્થ થઈ ગયું જાણવું.
(प.) अथ शब्दत्वमित्यादि प्रभाकर एव नैनं प्रनयति । तदभवेदिति किं सामान्य वाचकं भवेदित्यर्थः। प्रभाकर 'एवोपन्यस्तानां क्रमेण वाचकत्वं निरस्यति आद्यपक्षे इत्यादिना। एकस्या इति एकाकिन्याः। असम्भवादित्यतोऽग्रे 'किं पुनरस्ति' इति गम्यम् ।
___ अत्रोच्यते इति जैनेन । अयमिति तोदोपलम्भः । एष इति अकारादिवर्णानामपि वस्तुत ऐक्यमेव । परं व्यञ्जकभेदादेव भेदोपलम्भ इत्यपि प्राप्नोति । अथ यथेत्यादि परः। प्रतीतिरिति प्रत्यवमर्शः । एकप्रत्यवमर्शोत्पत्तरिति अकारादिष्वप्येकप्रत्यवमर्शोत्पत्तेः । सामान्यनिमित्तक एवेति वर्णत्वनिमित्तक एव । तथाऽस्त्विति सामान्यनिमित्तक एवास्तु । अकारेकारादाविति परस्परमिति ज्ञेयम् । विशेष इति भेदो वैसदृश्यमित्यर्थः । एवं तहींत्यादि सूरिः। सहर्पमित्यादि पद्यांशः। पद्यं त्विदम् -
कथाशेषः कर्णोऽजनि धनकृशा काशिनगरी सहर्ष हेषन्ते हरिहरिति हम्मीरहरयः सरस्वत्या लेषप्रवणलवणोदप्रणयिनि ।
प्रभासस्य क्षेत्रे मम हृदयमुत्कण्ठितमदः ॥१॥" तत इति कण्ठयहकारात् । भिन्नोऽयमिति उरस्यहकारः । न चेत्यादि जैनः । तत्रेति गकारे । कृतोत्तरमिति ‘कस्य किं कुर्वतोऽमी' इत्यत्र । अकारेकारादावपीत्यादिना जैनः प्रसङ्गमुत्पादयति । स स विशेष इति परस्परवैसदृश्यलक्षणः। तद्गत एवेति व्यञ्जकगत एव । अस्त्विति परमार्थेन पुनरैक्यमेव । भेदावभास इति पार्थक्यावभासः। विनापीति परस्परं भेदावभासं विनापि । तदभेदप्रतिभासवदिति सर्षपमेदप्रतिभासवत् । तदादीति गकारादि । नित्यत्वाप्रसिद्धाविति शब्दस्य । तस्मादिति यत् तत्त्वं तद्वच्मि । क्रमोत्पदिपिण्वत्यनेन अभिव्यज्यमानत्वाभावेन कार्यत्वमाह ।
(टि०) अथ शब्दत्वमित्यादि ॥ तदिति सामान्यम् । आद्यपक्षे इति शब्दत्वे सामान्ये वस्तुवाचके सति । प्रतिनियतेति त्रिभुवनभुवनान्तर्वतिसमस्तपदार्थप्रथनं युगपदेव जायते, शब्दत्वस्य सर्वत्र समानत्वात् । तदाधारेति तस्य गोशब्दत्वसामान्यस्याश्रयसंपन्नायाः ॥ एतदिति गत्वौत्वादिकम्, न त्वपरं गोशब्दत्वमस्ति ।
(टि०) अस्तु तार्तीयीक इत्यादि । ततेदेति गकारमेददर्शनात् । अयमिति मेदोपलम्भः । एप इति व्यजकमेदाद् मेदोपलम्भः । अयमितीति एकप्रत्यवमर्शः । तथास्त्विति। सामान्यनिमित्तक एव प्रत्यवमर्शो भवतु । तेषामिति सर्वेषां गकाराणाम् । तुल्यस्थानेति कण्ट्यत्वात् । "अवर्णकवर्गा हविसर्जनीयाः कण्ठ्याः ” [कातन्त्रसंधौ प्रथमे] इति वचनात् । वह्नि-जिह्मेति उरस्य-सामान्यकण्ठयहकारात् अनुनासिकान्तस्थासंयोगवतो हकारस्य भेदेन प्रतीतेः। तस्य उरस्यत्वात् ॥ यदुक्तम्
१ एवेति न्यस्तानां-ल। न्यस्तं क्र-क। २ भावे का ल। ३ गोशब्दत्वस्य सामान्यसाश्र० डे ३ ।
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
शब्दनित्यत्वनिरासः । "हकारं पञ्चमैर्युक्तमन्तस्थाभिश्च संयुतम् ।
उरस्यं तं विजानीयात् कण्ठयमाहुरसंयुतम् ।।१।। उरस्यत्वेनेति उरःस्थानोभूनत्वेन । तत इति तस्मात् कारणात, कण्ठ्यहकाराद्वा । अयमिति जिह्वादिहकारः। तत्रेति स्वर्ग-भर्ग-संग-रङ्ग-भज्ञा दिगकारेपु । ल स इति ‘स स' भेदः । तद्गत एवेति व्यञ्जकायत्त एव । तथा चेति मेदस्य व्यञ्जकग तत्वे । तदसेदप्रतीति सर्पपमेदावभासवत् । तथा चेति भेदसिद्धौ । तदादि इति गकारादि ।
१५ अस्त्वनित्यो ध्वनिः, किन्तु नायं पौगलिकः संगच्छत इति योगाः सङ्गिरमाणाः सप्रणयप्रणयिनीनामेव गौरवाः । यतः कोऽत्र हेतुः; स्पर्शशून्याश्रयत्वम् , अतिनिबिडप्रदेश प्रवेशनिर्गमयोरप्रतिघातः, पूर्व-पश्चाच्चाऽवयवानुपलब्धिः, सूक्ष्ममूर्त. द्रव्यान्तराऽप्रेरकत्वं, गगनगुणत्वं वा ?
છુપ, યૌગ-નૈયાયિક-શબ્દ અનિત્ય ભલે હે (અર્થાત્ અમે શબ્દને અનિત્ય માનીએ છીએ, પરંતુ તે પૌલિક (અચેતન રૂપાદિવાળું દ્રવ્ય) છે એ વાત તે યુકિતસંગત નથી.
જેન—આ પ્રમાણે કથન કરનારા નિયાયિકે પ્રેમવતી સ્ત્રીઓ પાસે જ ગૌરવને લાયક છે. કારણ કે-શબ્દમાં પદ્ગલિકત્વના નિષેધની સિદ્ધિમાં કર્યો હેતુ છે? શું તે ૧. સ્પર્શશૂન્યાશ્રયત્વ, ૨. અતિગાઢ પ્રદેશમાં પ્રવેશ કે નિગમનમાં અપ્રતિઘાતક, ૩ પહેલાં કે પછી તેના અવયની અનુપલબ્ધિ, ૪. સૂક્ષ્મ અને મૂત્ત સ્વરૂપ બીજા દ્રવ્યની અપ્રેરતા, કે પ. આકાશગુણત્વ છે ?
(५०) अति अपौद्गलिकत्वे । (टि.) यतः क इत्यादि । 'अत्रेति वर्णानामपौद्गलिकत्वे ।
नाद्यः पक्षः । यतः शब्दपर्यायस्याश्रये भाषावर्गणारूपे स्पर्शाऽभावो न तावदनुपलब्धिमात्रात् प्रसिद्धयति, तस्य सव्यभिचारत्वात् । योग्यानुपलब्धिस्त्वसिद्धा, तत्र स्पर्शस्यानुभूतत्वेनोपलब्धिलक्षणप्राप्तत्वाऽभावात्, उपलभ्यमानगन्धाधारद्रव्यवत् । अथ घनसारगन्धसारादौ गन्धस्य स्पर्शाव्यभिचारनिश्चयादत्रापि तन्निर्णयेऽप्यनुपलम्भादनुद्भूतत्वं युक्तम्, नेतरत्र, तन्निर्णायकाभावात् इति चेत् । मा भूत्तावत्तन्निर्णायकं किञ्चित् । किन्तु पुद्गलानामुभूतानुद्भूतस्पर्शानामुपलब्धेः शब्देऽपि पौद्गलिकत्वेन परैः प्रणिगद्यमाने, वाधकाभावे च सति सन्देह एव स्यात् , न त्वभावनिश्चयः । तथा च सन्दिग्धासिद्बो हेतुः । न च नास्ति तन्निर्णायकम् । तथाहि-शब्दाश्रयः स्पर्शवान्, अनुवातप्रतिवातयोविप्रकृष्टनिकटशरीरिणोपलभ्यमानाऽनुपलभ्यमानेन्द्रियार्थत्वात् , तथाविधगन्धाधारद्रव्यवत् इति।
(૧) પહેલો પક્ષ સ્પશૂન્યાશ્રયસ્વરૂપ હેતુ એટલે કે શબ્દના આશ્રય ભાવાવર્ગમાં સ્પર્શ નથી માટે તે પગલિક નથી. તે ચોગ્ય નથી કારણ કે-શબ્દ પર્યાયના ભાપાવણારૂપ આશ્રયમાં પશને અભાવ માત્ર અનુપલબ્ધિ હેતુથી
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
शब्दनित्यत्वनिरासः। સિદ્ધ થઈ શકતા નથી કારણ કે માત્ર અનુપલબ્ધિ હેતુ તે પિશાચાદિથી વ્યભિચારી છે, કારણ કે પિશાચાદિ હોય છતાં તેની અનુપલબ્ધિ તે હે.ય છે. અને
ગ્યાનુપલબ્ધિરૂપ હેતુ અહીં અસિદ્ધ છે, કારણ કે–જેમ ઉપલભ્યમાન ગંધના આધારરૂપ પુષ્પ રજ આદિ દ્રવ્યમાં સ્પર્શ અનુભૂત હોવાથી પુષ્પરજનું એન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ થતું નથી, તેમ શબ્દમાં સ્પર્શ અનુભૂત હોવાથી તેનું પણ અન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ થતું નથી. અર્થાત તે અગ્ય હોવાથી અનપલબ્ધ છે. તેથી તે વિષે ચગ્યાનુપલબ્ધિ ઘટે નહિ.
નૈયાયિક–કપૂર, ચંદન વિગેરે દ્રવ્યોમાં ગંધના સ્પર્શ સાથેના અવ્યભિચારને નિશ્ચય હોવાથી અહીં-ગંધરજોદ્રવ્યમાં પણ સ્પશના અસ્તિત્વને નિશ્ચય થઈ જાય છે, છતાં પણ તેની ઉપલબ્ધિ થતી ન હોવાથી તેને અનુભૂત માન યોગ્ય છે. પરંતુ શદમાં તેમ માનવું યોગ્ય નથી. કારણ કે-શબ્દમાં સ્પર્શનું નિર્ણાયક કઈ પ્રમાણ નથી.
જેન-શબ્દમાં સ્પર્શનું નિર્ણાયક પ્રમાણ ભલે ન હોય પરંતુ યુગલે બે પ્રકારનાં છે, ૧-ઉદ્દભૂત સ્પર્શવાળાં અને–અનુભૂત સ્પર્શવાળાં. હવે જ્યારે અન્ય પ્રતિપક્ષી પુદ્ગલ હોવાને કારણે શદમાં અનુભૂત સ્પર્શ કહે અને જે તેમાં બાધક ન હોય તે તે અનુભૂત સ્પશ વિષે સંદેહ જ થાય પણ અનુભૂત સ્પશના અભાવને નિશ્ચય તે થાય જ નહિ. આમ હોવાથી શબ્દમાં પૌગલિકત્વના નિધની સિદ્ધિ માટે તમે એ કહેલ સ્પર્શશૂન્યાશ્રયત્વ એ હેતુસ દિગ્ધાસિદ્ધ છે. વળી, “શબ્દમાં સ્પર્શનું નિર્ણાયક કેઈ પ્રમાણ નથી એમ પણ તમે કહી શકશે નહિ. કારણ કે શબ્દમાં સ્પર્શનું નિર્ણાયક પ્રમાણ આ પ્રમાણે છે-શબ્દના આશ્રયભૂત ભાષાવર્ગણાના પગલે સ્પર્શવાન છે, કારણ કે અનુકૂળ વાયુને કારણે તે દુર દેશમાંથી પણ ઇન્દ્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષનો વિષય બને છે, અને જે પ્રતિકૂળ વાયુ હોય તે નજીકના દેશમાંથી પણ ઇન્દ્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષનો વિષય થતો નથી, તથાવિધ ગધાધાર દ્રવ્યની જેમ.
सव्यभिचारत्वादिति पिशाचादिना । तति आश्रये । गन्धाधारद्रव्यवदिति यथा तत्र स्पर्शवत्त्वमनुभूतम् । अथेत्यादि परः । अत्रापीति दूरादुपलभ्यमाने गन्धे । तन्नि
येऽपीति स्पर्शनिर्णयेऽपि। इतरत्रेति शब्दपर्यायस्याश्रये । तन्निर्णायकाभावादिति स्पर्शनिर्णायकाभावात् । किञ्चिदिति प्रमाणम् । उद्भूतानुभूतस्पर्शानामुपलब्धेरिति भस्मच्छन्नाम्न्यादयोऽनुभूतस्पर्शाः । परैरिति जैनैः । शब्दाश्रय इति भाषावर्गणारूपः । अनुवातेत्यादिगद्ये अनुवात समीरणे विप्रकृप्टेनापि शरीरिणोपलभ्यते शब्दः, प्रतिवाते निकट. शरीरिणापि नोपलभ्यते इति योगः ।
(ટિ) આશરે રૂતિ થે રતિ અનુપરિધમત્રચ ા “કમિવારવારિત્તિ पिशाचादिना-पिशाचो हि मनुष्यादिभिरदृश्यत्वादनुपलभ्यमानोऽपि भवत्येव । योग्यानुपलविधरिति अस्तु अयोग्यपिशाचादेः स्पर्शः। योग्यस्य शब्दस्य स्पर्शानुपलब्धिः ॥ तत्रेति शब्दे। अनुभूतत्वेनेति स्पर्शस्वल्पत्वेन । अथ घनसारेति घनसारः कर्पूरः, गन्धसारश्चन्दनम् । अनापीति गन्धाधारद्रव्ये। तन्निर्णयेपीति स्पर्शस्य शब्दाधारद्रव्ये तावत्तन्निर्णायकमिति
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
शब्दनित्यत्वनिरासः ।
द्रव्य निश्चायकम् । परैरिति नैयायिकः । हेतुरिति स्पर्शशून्याश्रयत्वाख्यः । न च नास्ति तन्निकिमिति स्पर्शप्रतिपादकम् । इन्द्रियार्थत्वाद्विति इन्द्रियविषयत्वात ।
द्वितीयकल्पेऽपि गन्धद्रव्येण व्यभिचारः । वर्त्तमानजात्यकस्तूरियकाकर्पूरकक्ष्मीरजादिगन्धद्रव्यं हि पिहितकपाट संपुटाऽपवरकस्यान्तविंशति, वहिश्च निस्सरति, न चाsuौगलिकम् । अथ तत्र सूक्ष्मरन्ध्रसंभवेनातिनिविडत्वाभावात् तत्प्रवेशनिष्काशौ । अत एव तदल्पीयस्ता, न त्वपावृतद्वारदशायामिव तदेकार्णवत्वम् । सर्वथा नीरन्थे तु प्रदेशे नैतौ सम्भवत इति चेत् । एवं तर्हि शब्देऽपि सर्वस्य तुल्ययोगक्षेमत्वादसिद्धता हे तोરત્નું ।
पूर्वं पश्चाच्चावयवानुपलब्धिः, सौदामिनीदामोल्कादिभिरनैकान्तिकी । सूक्ष्ममूर्त्तद्रव्यान्तराप्रेरकत्वमपि गन्धद्रव्यविशेषसूक्ष्मर जोधूमादिभिर्ग्यभिचारी । न हि गन्धद्रव्यादिकमपि नसि निविशमानं तद्विवरद्वारदेशो द्भिन्नरमधुप्रेरकं प्रेक्ष्यते । गगनगुणत्वं त्वसिद्धम् । तथाहि न गगनगुणः शब्दः अस्मदादिप्रत्यक्षत्वात्, । रूपादिवदिति । पौगलिकत्वसिद्धिः पुनरस्य - शब्दः पौगलिकः, इन्द्रियार्थत्वात्, रूपादि1 વેતિ ||8||
(૨) અતિગાઢ પ્રદેશમાં પ્રવેશ કે નિ મનમાં અપ્રતિઘાત થતા હાવાથી એ હેતુ કહો તે તે ગધ દ્રવ્યથી વ્યભિચારી છે. કારણ કે વિદ્યમાન જાતિવત *તૂરી, કપૂર, કેસર વિગેરે ગન્ધુ દ્રવ્ય મધ ખારાવાળા એરડામાં પ્રવેશ કરે છે અને બહાર પણ નીકળે છે, પરંતુ તે અપૌદ્ગલિક નથી.
નૈયાયિક—તેમાં (મધ ખારણામાં) સૂક્ષ્મ છિદ્રના સંભવ હાવાથી ગાઢ નિખિડતાના અભાવ છે તેથી ગધના પ્રવેશ અને નિગમ થઈ શકે છે, એટલા જ માટે તે ગંધ અલ્પ હોય છે, પરંતુ ખુલ્લા બારણાની જેમ સત્ર પરિમલને પ્રસાર થતા નથી. અર્થાત્ છિદ્રરહિત ઉપર્યુકત પ્રદેશ (ખારણા)માં ગંધના પ્રવેશ અને નિમ થતા હોય તે ખુલ્લા દરવાજામાંથી જેવા ગધના પ્રવેશ અને નિમ થાય તેવા જ ત્યાં થવા જોઈ એ પણ તેવા થતા નથી. માટે અવશ્ય સૂક્ષ્મ છિદ્ર છે, પરંતુ સર્વથા છિદ્ર રહિત પ્રદેશમાં તે ગધના પ્રવેશ કે નિમ થઈ શકતા જ નથી.
જેન—શબ્દને વિષે પણ યાગક્ષેમ સરખા જ છે, માટે તમારા આ હેતુ અસિદ્ધ જ થશે.
(૩) પહેલાં અને પછી અવયવની અનુપખ્ખિરૂપ હતુષ્કા તે તે હેતુ વિજળી ઉલ્કાદિથી વ્યભિચારી છે.
(૪) સૂક્ષ્મ અને મૃત્ત એવા અન્ય દ્રવ્યને અપ્રેરક હોવાથી એ હેતુ કહો તે તે ગધ દ્રષ્ય વિશેષની સૂક્ષ્મ રજ તથા ધૃમાદિથી વ્યભિચારી છે. કારણ કે-ગોંધ દ્રવ્ય વિગેરે પદાર્થ નાકમાં જ્યારે પ્રવેશ કરે છે, ત્યારે નાકના છિદ્રના દ્વાર પ્રદેશમાં ઉત્પન્ન થયેલા મૂછના વાળને પ્રેરણા કરતા દેખાતે નથી.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
१.२१
४. १०.]
पद-वाक्यलक्षणम् । (५) मशगुत्प३५ हेतु डी ता-ते मसिद्ध छे. ते मी प्रमाणेશબ્દ આકાશને ગુણ નથી, આપણા પ્રત્યક્ષને વિષય હોવાથી, રૂપની જેમ. અર્થાતું રૂપ આપણું પ્રત્યક્ષનો વિષય હોવાથી જેમ આકાશને ગુણ નથી તેમ શબ્દ પણ આપણું પ્રત્યક્ષને વિષય હોવાથી આકાશને ગુણ નથી. શબ્દમાં પગલિકત્વની સિદ્ધિ તે આ પ્રમાણે છે.–શબ્દ પગલિક છે, ઇન્દ્રિયને વિષય હોવાથી, રૂપાદિની જેમ. (અર્થાતુ અન્દ્રિય પ્રત્યક્ષને વિષય હોવાથી પગલિક छ, ये सिद्ध थयु.) ८.
(५०) व्यभिचार इत्यतोऽग्रे 'कथम्' ति गम्यम् । अपौद्गलिकमिति भवन्मतेऽपि । अथ तत्रेत्यादि परः । एताविति प्रवेश-निष्काशौ ॥९॥
(टि.) अथ तत्रेति पिहितकपाटसंपुटापवरके। तत्प्रवेशेति गन्धप्रवेश-निःसारौ। तदल्पीयस्तेति गन्धाल्पत्वम् । न त्वपावृतेति उद्घाटितद्वारावस्थावत् । तदेकार्णवत्वमिति सर्वत्र परिमलैक्यम् । एताविति प्रवेश-निष्काशौ। तुल्ययोगक्षेमत्वादिति समानवचनीयत्वात् ।
पूर्व पश्चादित्यादि ॥ सौदामिनीति तत्कालं चपलाविलासे उल्कापाते च संवृत्ते पूर्व पश्चाच्च अवयवा नोपलभ्यन्ते, ते नाऽपौद्गलिकाः चक्षुषः प्रत्यक्षेणानुभूयमानत्वात् ।
सूक्ष्ममूर्त्तत्यादि ॥ धूमादिभिरिति न तैः किमपि प्रेर्यते। नसीति नासिकायाम् । तद्विवरद्वारेति नासिकारन्ध्रमुखोत्पन्नकूर्चबालकं दृश्यते।
पुनरस्येति शब्दस्य ॥९॥
पदवाक्ये व्याकुर्वन्ति- . वर्णानामन्योन्यापेक्षाणां निरपेक्षा संहतिः पदम्, पदानां तु वाक्यम् ॥१०॥
६१ वर्णौ च वर्णाश्चेत्येकशेषात् ब्रह्मसंबोधने क इत्यादौ द्वयोः, गौरित्यादौ बहूनां च वर्णानाम् । अन्योन्यापेक्षाणाम्-पदार्थे प्रतिपत्तौ कर्त्तव्यायां परस्पर सहकारितया स्थितानाम् । निरपेक्षा--पदान्तरवर्तिवर्णनिर्वतितोपकारपराङ्मुखी संहतिमलकः पदमभिधीयते, पद्यते गम्यते स्वयोग्योऽर्थोऽनेनेति व्युत्पत्तेः ।
२ प्रायिकत्वाच्च वर्णद्वयादेरेव पदत्वं लक्षितम् । यावता विष्णुवाचकैकाक्षराकारादिकमपि पदान्तरवर्तिवर्णनिर्वतितोपकारपराङ्मुखत्वरूपेण निरपेक्षत्वलक्षणेन पदत्वेन लक्षितं द्रष्टव्यम् ।
६३ पदनां पुनः स्वोचितवाक्यार्थप्रत्यायने विधेयेऽन्योन्यनिर्मितोपकारमनुसरता वाक्यान्तरस्थपदापेक्षारहिता संहतिर्वाक्यमभिधीयते, उच्यते स्वसमुचितोऽर्थोऽनेनेति व्युत्पत्तेः ॥१०॥
१ 'तत्र' इति टिप्पणसंमतः पाठः । २ सव्यभिचारि० टिप्पणसंमतः पाठः ।
१६
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
पद-वाक्यलक्षणम् ।
[૪. ૨૬
પદ અને વાક્યનું લક્ષણ– “
પરસ્પર અપેક્ષા રાખનાર વણેને નિરપેક્ષ સમૂહ પદ અને પરસ્પર અપેક્ષા રાખનાર પદોનો નિરપેક્ષ સમૂહ તે વાક છે, ૧૦.
S૧ બ્રહ્મવાચી “ક” શબ્દના સંબોધન કે માં બે વણે છે અને દર વિગેરે શબ્દમાં અનેક વર્ષો છે, એટલે ‘વો વળa’ એ પ્રમાણે એકપ સમાસ થવાથી રળ, તેજાદૂવનામૂ-વર્ણોની. પદાર્થનું પ્રતિપાદન કરનારી વની સંહતિ એ પદ કારણ કે પિતાની ચેગ્યતા પ્રમાણે જે અર્થ બોધ કરાવે તે પદ કહેવાય છે. પરંતુ એવી સંહતિ સાપેક્ષ અને નિરપેક્ષ છે. એક પદગત વણે પરસ્પર સાપેક્ષ હોય છે પણ તેઓ પદાતરના વર્ષોની અપેક્ષા રાખતા નથી તેથી નિરપેક્ષ પણ છે.
ઉપર પદમાં બે કે તેથી વધારે વર્ષો હોવાનું જે જણાવ્યું છે તે નિયમતઃ નથી સમજવાનું પણ પ્રાય કરી તેમ હોય એમ સમજવાનું છે, તેથી વિગુવાચક માત્ર “અ”કાર પણ પદ કહેવાય. કારણ, તે અકાર પદાક્તરગત વર્ષોની અપેક્ષા રાખતું ન હોવાથી નિરપેક્ષ તો છે જ, જો કે તેમાં સંહતિ ન હોવાથી પરસ્પર સાપેક્ષતાને પ્રશ્ન જ ઊઠત નથી.
હ૩. એ જ રીતે વાક્યના સ્વગ્ય અર્થના બોધમાં જે પદે પરસ્પરને ઉપકાર કરે છે તેથી સાપેક્ષ છે પણ જે અન્ય વાકયમાં રહેલા પદના ઉપકારની અપેક્ષા રાખતા નથી, તે પદોની સંહતિ એ વાક્ય છે. કારણ કે તેની વ્યુત્પત્તિ આવી છે-પિતાને ઉચિત અર્થ જેનાથી કહેવાય તે વાક્ય છે. ૧૦.
६१ अथ संकेतमात्रेणैव शब्दोऽथ प्रतिपादयति, न तु स्वाभाविकसंवन्धवशादिति गदतो नैयायिकान् समयादपि नाऽयं वस्तु वदतीति वदतः सौगतांश्च पराकुर्वन्ति---
स्वाभाविक सामर्थ्य समयाभ्यामर्थबोधनिवन्धनं शब्दः ॥११॥
६२ स्वाभाविकम्-सहजम्, सामर्थ्यम्-शब्दस्याऽर्थप्रतिपादनशक्तिः योग्यतानाम्नी । समयश्च संकेतः । ताभ्यामर्थप्रतिपत्तिकारणं शब्द इति ।
६३ तत्र नैयायिकान् प्रत्येवं विधेयानुवाद्यभावः-योऽयमर्थबोधनिबन्धनं शब्दोऽभ्युपगतोऽस्ति, स स्वाभाविकसामर्थ्यसमयाभ्यां द्वाभ्यामपि, न पुनः समयादेव केवलात् । समयो हि पुरुषायत्तवृत्तिः । न च पुरुपेच्छया वस्तुनियमो युज्यते । अन्यथा तदिच्छाया अव्याहतप्रसरत्वादर्थोऽपि वाचकः, शब्दोऽपि वाच्यः स्यात् ।
४ अथ गत्वौत्वादिसामान्यसंबन्धो यस्य भवति, स वाचकत्वे योग्यः, इतरस्तु वाच्यत्वे, यथा द्रव्यत्वाविशेपेऽप्यग्नित्वादिसामान्यविशेषक्त एव दाहजनकत्वम् , न जलत्वादिसामान्यविशेषवत इति चेत् । तदयुक्तम् । अतीन्द्रियां शक्तिं विनाऽग्नित्वादेरपि कार्यकारणभावनियामकत्वानुपपत्तेः । अग्नित्वं हि दाहवद्विजातीयकारणजन्यका
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
... ४.११] सामर्थ्यसंकेताभ्यां शब्दस्यार्थप्रतिपादकत्वम् । १२३
र्येष्वपि तुल्यरूपम् , न हि दाहं प्रत्येवाग्नेरग्नित्वम् , यथा पुत्रापेक्षं पितुः पितृत्वम् । ततश्चाग्निर्दाहवत्पिपासापनोदमपि विदध्यादिति नातीन्द्रियां शक्तिमन्तरेणाग्नित्वादीनां कार्यकारणभावव्यवस्थाहेतुत्वम् । तद्वदेव च गत्वौत्वादिसामान्यानामपि न चाच्यवाचककार्यकारणभावव्यवस्थाहतत्वम् । तदा માવનિયમવમિતિ નિયમિક શત્તિ: વીયૅવા
S૧ માત્ર સંકેતથી જ શબ્દ અર્થનું પ્રતિપાદન કરે છે, પરંતુ સ્વાભાવિક સંબંધને કારણે નથી કરતે એમ કહેનાર નૈયાયિક, તથા સંકેતથી પણ શબ્દ અર્થને કહી શકતું નથી એવું બોલનાર બૌદ્ધનું નિરસન–
શબ્દ સ્વાભાવિક સામર્થ્ય અને સમય (સંકેત) એ બન્ને દ્વારા અર્થબેધનું કારણ છે. ૧૧.
૨. સ્વાભાવિક એટલે સહજ-નૈસર્ગિક અને સામર્થ્ય એટલે શબ્દની અર્થનું પ્રતિપાદન કરવાની શક્તિ જેને યોગ્યતા પણ કહેવાય. સમય એટલે સંકેત. સિગિક શકિત અને સંકેત એ બનને દ્વારા અર્થના જ્ઞાનનું કારણ શબ્દ છે.
$૩. નિયાચિકની અપેક્ષાએ આ સૂત્રમાં વિધેયાનુવાધભાવ-લશ્યલક્ષણભાવ આવે છે. અર્થજ્ઞાનમાં કારણભૂત જે શબ્દ માનેલ છે તે સ્વાભાવિક સામર્થ્ય અને સંકેત એ બને દ્વારા કારણ છે. પરંતુ કેવલ સંકેતથી જ શબ્દ કારણ નંથી. કારણ કે સંકેત કરવાનું પુરુષને આધીન છે, અને પુરુષની ઈરછા માત્રથી વસ્તુનું નિયમન થાય તે યુક્તિયુક્ત નથી. અન્યથા એટલે કે પુરુષની ઈચ્છા માત્રથી વસ્તુનું નિયમન હોય તે પુરુષની ઈચ્છા સર્વત્ર પ્રતિબંધ રહિત હોવાથી શબ્દને વાચ્ય અને અને વાચક બનાવશે.
૬૪. નૈયાયિક–ગત્વ તથા ઓત્વ આદિ સામાન્યને જેમાં સંબંધ હોય તે વાચક બનવાગ્ય છે, અને તેનાથી ભિન્ન હોય તે વાચ્ય બનવાગ્ય છે. જેમ કે દ્રવ્યવરૂપ સામાન્યની તત્યતા હોવા છતાં અગ્નિસ્વાદરૂપ સામાન્ય વિશેષવાળું દ્રવ્ય જ દાહજનક છે, પરંતુ જલવાદિ સામાન્ય વિશેષથી યુક્ત દ્રવ્ય દાહજનક નથી.
જેન - તે કથન અગ્ય છે, કારણ કે અતીન્દ્રિય શક્તિ વિના અગ્નિત્વાદિકમાં પણ કાર્યકારણભાવની નિયામકતા ઘટી શકશે નહિ. કારણ કે અગ્નિત્વ તે દાહની જેમ વિજાતીય કારણોથી ઉત્પન્ન થનારાં કાર્યો પ્રત્યે પણ સમાન જ છે. જેમ પુત્રની અપેક્ષાએ પિતાનું પિતૃત્વ છે, તેમ દાહ પ્રત્યે અગ્નિનું અગ્નિત્વ નથી. માટે અગ્નિ દાહની જેમ તરસને પણ દૂર કરે. માટે અતીન્દ્રિય શક્તિ ન હોય તે અગ્નિત્વાદિ પણ કાર્યકારણભાવની વ્યવસ્થામાં હેતુ નથી. તેમ ગત્વ વિગેરે સામાન્ય પણ વાચ્યવાચકભાવના નિયમનમાં હેત નથી. માટે નિયમન કરનારી અતીન્દ્રિય શક્તિ અવશ્ય માનવી જોઈએ.
(प ) ताभ्यामर्थप्रतिपत्तिकारणमिति । ताभ्यामिति मिलिताभ्यां प्रतिपत्तिकारणम । न तु सङ्केतमात्रेण । एवं विधेयानुवाद्यभाव इति वक्ष्यमाणरीत्या । अभ्युपगत इति भवद्भिरप्यभ्युपगतः । केवलादित्यतोऽग्रे 'किम्' इति गम्यम् ।।
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
शक्तिविचारः।
[१.१६
अथेत्यादि परः । योग्य इति शब्द इत्यर्थः । न हि दाहमित्यादि । एतदेवाचप्टे तद्वदेवेति अग्नित्वसामान्यवत् । वाच्यवाचकेत्यादि अतीन्द्रियां शक्ति विना । इतीति अतः कारणात् । स्वीकर्तव्यैवेति भवता ।
(टि.) अथ संकेतमात्रेणेत्यादि । समयादपीति सकेतादपि । अयमिति शब्दः। वस्त्विति स्वलक्षणम्। तत्र नैयायिकानित्यादि । अन्यथेति पुरुषेच्छाया वस्तुनियमे सति । तदिच्छाया इति पुरुषेच्छायाः।
इतरस्त्विति गत्वौत्वादिसामान्यसंबन्धवर्जितः । अग्नित्वं हि दाहवदिति दाहे इव । विजातीयकारणेति जलाचुत्पाद्यपु कार्ययु क्लेदादिषु ॥ तुल्यरूपमिति समानम्। पिपासापनोद मिति तृषापहारमपि कुर्यात् ॥ तद्वदेवेति अग्नित्वादिवदेव ।
६५ अथ किमनेनातीन्द्रियशक्तिकल्पनालेशेन ? करतलानलसंयोगादिसहकारिकारणनिकरपरिकरितं कृपीटयोनिस्वरूपं हि स्फोटघटनपाटवं प्रकटयिष्यति, किमवशिष्टं यदनया करिष्यते ? । तथा च जयन्तः
"स्वरूपादुद्भवत्कार्य सहकार्युपबृंहितात् । नहि कल्पयितुं शक्तं शक्तिमन्यामतीद्रियाम्" ॥१॥ न्यायम० पृ०२८]
यत्तक्तम्-अग्निर्दाहवत्पिपासापनोदमपि विदध्यादिति । तन्न सत् । न हि वयमद्य कञ्चिदभिनव भावानां कार्यकारणभावमुत्थापयितुं शक्नुमः, किन्तु यथाप्रवृत्तमनुसरन्तो व्यवहरामः । न ह्यस्मदिच्छया आपः शीतं शमयन्ति, कृशानुर्वा पिपासाम् , 'किन्तु तत्र दाहादावन्वयव्यतिरेकाभ्यां वा, वृद्धव्यवहाराद्वा ज्वलनादेरेव कारणत्वमवगच्छाम इति तदेव तदर्थिन उपादद्महे, न जलादि ।
મૈયાયિક–અતીન્દ્રિય શક્તિની કલ્પના કરવાના કલેશની શું જરૂર છે ? કારણ કે કરતલ (હથેલી) અને અગ્નિના સંગ આદિ રૂપ સહકારી કારણે મળે અગ્નિનું સ્વરૂપ પોતે જ ફેટ (ફેલા)ને ઉત્પન્ન કરવાની પિતાની કુશલતા પ્રકટ કરશે. અર્થાત અશિના સ્વરૂપથી જ ફોલે ઉત્પન્ન થઈ જશે તે પછી શું બાકી રહ્યું કે જે એ અતીન્દ્રિય શકિતથી થશે ? જયંત નામના આચાએ પણ કહ્યું છે કે
“સહકારી કારણોથી પુષ્ટ થયેલ વસ્તુસ્વરૂપથી કાર્ય ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, માટે તેનાથી ભિન્ન કેઈ બીજી અતીન્દ્રિય શકિત ક૨વી શક્ય નથી. વળી તમેએ જે કહ્યું કે-દાહની જેમ તરસ છીપાવવાનું કાર્ય પણ અગ્નિ કરે તે ચેશ્ય નથી. કારણ કે પદાર્થોને કેઈ નવીન કાર્યકારણભાવ ઊભું કરવાને અમે શકિતમાન નથી, પરંતુ ઘટના જે રીતે ઘટે છે તેનું અનુસરણ કરીને અમે વ્યવહાર કરીએ છીએ. અમારી ઈચ્છાથી કાંઈ જલ શીતનું શમન કરતું નથી અને અગ્નિ તૃષાને દૂર કરતી નથી, પરંતુ દોહાદિ કાર્યોની અન્વયવ્યતિરેકથી અથવા વૃદ્ધ વ્યવહારથી અન્યાદિમાં જ કારણુતાને નિશ્ચય કરીએ છીએ, માટે અમે અગ્નિને જ ગ્રહણ કરીએ છીએ, પરંતુ જલાદિ ગ્રહણ કરતા નથી.
१ पिपासाम् , तत्र-इति पञ्जिकासमतः पाठः ।
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
४. ११.] शक्तिविचारः।
१२५ (प०) अथेत्यादि परः। क्लेशेनेत्यतोऽग्रे 'यतः' इति गम्यम् । संयोगादीति आदि शब्दार्थोऽग्रे पूर्वपक्षे निर्वहिप्यति । हीति 'हि'शब्द एवार्थः । अनयेति शवत्या । जयन्त इति जयन्तमञ्जर्याम् ।
स्वरूपादिति । केवलात् कार्यमिति दाहादि । सहकार्युपबंहितादिति करतलसंयोगाग्रुपबंहितात् । अन्यामिति स्वरूपमात्राद् व्यतिरिक्ताम् ।
यत् तूक्तमिति जैनेन । पिपासामित्यतोऽने "किंतु' इति गम्यम् । दाहादाविति विषये ।
(टि.) यदनयेति शक्तिकल्पनया ।
स्वरूपादिति करतलानलसंयोगादिसहकारिकारणकलापपरिकरितात्मस्वरूपात् कृपीटयोनेः स्वभावात् कार्यम्-दाहादि उत्पद्यमानं अन्याम् स्वरूपाद्वयतिरिक्ताम् शक्तिम् अदृश्यसामWसमर्थनसमर्थतां नाश्रयति । न हि वयमित्यादि ॥ यथाप्रवृत्तमिति प्रवृत्त्यनतिक्रमेण लोकव्यवहारेणेत्यर्थः । तदेवेति अग्नित्वादि । तदर्थिन इति दाहाभिलापिणः ।
६ तदेतदतथ्यम् । यतो यथाभूतादेव विभावसोर्दाहोत्पत्तिः प्रतीयते, तथाभूतादेव मणिमन्त्रयन्त्रतन्त्रौषधादिसन्निधाने सति न प्रतीयते । यदि हि दृष्टमेव रूपं स्फुटं स्फोटं घटयेत् , तदा तदानीं तस्य समस्तस्य सद्भावात्तदनुत्पादो न स्यात् । अस्ति चासौ ततो दृष्टरूपस्य व्यभिचारं प्रपञ्चयन्नतीन्द्रियायाः शक्तेः सत्त्वं समर्पयति । तथा च
"स्वरूपात् क्वाप्यनुचत्तत् सहकार्युपवृहितात् ।
किं न कल्पयितुं शक्तं शक्तिमन्यामतीन्द्रियाम् ?' ॥१॥ ६७ यत्तूक्तम्-दाहादावन्वयव्यतिरेकाभ्यां वा, वृद्धव्यवहाराद्वा ज्वलनादेरेव कारणत्वमवगच्छाम इति । तदुक्तिमात्रमेव । यत एव हि दाहदहनयोः कार्यकारणभावनियमः प्रसिद्धिपद्धतिप्रतिवद्ध एव, तत एव प्रसङ्गः प्रवर्त्यते । यदि कृशानुः स्वरूपमात्रादेव दाहमुत्पादयेत् , तर्हि तदविशेषादुदन्याऽपनोदमपि विध्यादिति । अथ न मणिमन्त्रादिप्रतिवन्धकनैकट्ये स्फोटानुत्पत्तिरदृष्टं रूपमाक्षिपति । यथा ह्यन्वयव्यतिरेकाभ्यामवधृतसामों दहनो दाहहेतुः, तथा प्रतिबन्धकाभावोऽपि । स च प्रतिवन्धकयोगे विनिवृत्त इति सामग्रीवैगुण्यादेव दाहस्यानुत्पत्तिः, न तु शक्तिवैकल्यादिति चेत् । तदयुक्तम् । यतः प्रतिबन्धकाभावो भावादेकान्तव्यतिरिक्तः कथं किञ्चित्कार्य कुर्यात् , कूर्मरोमराजीवत् । - જેન–એમ કહેવું યોગ્ય નથી. કારણ કે જે પ્રકારની અગ્નિથી દાહાદિ કાર્યની ઉત્પત્તિ થતી જોવાય છે, તે જ પ્રકારની અગ્નિથી જ્યારે મણિ (ચંદ્રકાંત
१ पञ्जिकाकारेण 'किन्तु' इति मूले नोपलव्धमिति गम्यत्वेन निर्देशः कृतः ।
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६ ત્તિવિવાર
૪િ, ૨૨મણિ), મંત્ર, યંત્ર, તંત્ર કે ઔષધિ વિગેરે તેની સમીપમાં હોય છે ત્યારે હાદિ કાર્યની ઉત્પત્તિ જોવાતી નથી. વળી, જે અગ્નિનું દુષ્ટ સ્વરૂપ જ સ્પષ્ટ રીતે છેલ્લાને ઉત્પન્ન કરતું હોય તે, તે વખતે એટલે કે જ્યારે મણિ-મન્ન—ચન્દ્ર તંત્ર કે ઔષધિ તેની સમીપમાં હોય ત્યારે, તે સંપૂર્ણ સ્વરૂપે હોવા છતાં ફેલે ઉત્પન્ન ન કરે એવું ન બને. પણ એવું બને તે છે. માટે આ ઉલ્લાની અનુત્પત્તિ અગ્નિના દુષ્ટ સ્વરૂપમાં વ્યભિચારને વિસ્તારતી હેઈ અતીન્દ્રિય શક્તિને સત્તા સમર્પિત કરે છે એટલે કે અગ્નિ સ્વરૂપે વિદ્યમાન છતાં તે પ્રસંગે દાહજનક તે બનતી નથી, તેથી તે સિવાય અદષ્ટ કઈ શક્તિનું અસિતત્વ સિદ્ધ થાય છે. અને કહ્યું–પણ છે “સહકારી કારણોને સહકાર છતાં સ્વરૂપથી કેઈક સ્થળે કાર્ય ઉત્પન્ન થતું નથી માટે દષ્ટરૂપથી ભિન્ન એવી અતીન્દ્રિય શક્તિ કેમ નહિ કપી શકાય ?
હ૭. વળી, અન્વય વ્યતિરેક અથવા વૃદ્ધ વ્યવહારથી દાહાદિકાર્યમાં અગ્નિ આદિની કારણતાને નિશ્ચય કરીએ છીએ—એમ તમે એ જે કહ્યું તે તે કથન માત્ર છે અર્થાત તેમાં યુતિ નથી, કારણ કે જે કારણે દાહ અને દહન (અગ્નિ)માં કાર્યકારણભાવને નિયમ સિદ્ધ નથી થતો તે જ કારણે પ્રસંગ દોષ આવે છે. તે આ પ્રમાણે–જે અગ્નિ સ્વરૂપથી જ દાહ ઉત્પન્ન કરતો હોય તે-તે સ્વરૂપમાં અવિશેષ-અભેદ હોવાથી તરસની પીડાને નાશ પણ કરે. અર્થાત્ સ્વરૂપથી ભિન્ન એવી દાહ શક્તિ માનવી જોઈએ.
નિયાયિક-મણિ–મન્નાદિરૂપ પ્રતિબકની નિકટતાથી ફેલાની અનુત્પત્તિ અદષ્ટરૂપ-અતીન્દ્રિય શક્તિની સિદ્ધિ કરી શકતી નથી, કારણ કે જેમ અન્વય વ્યતિરેકથી અગ્નિ દાહમાં સમર્થ છે એ નિશ્ચય હઈ તે દાહનું કારણ છે એમ સિદ્ધ થાય છે, તેમ પ્રતિબકાભાવ પણ દાહનું કારણ સિદ્ધ થાય છે. અને પ્રતિબન્ધકાભાવ પ્રતિબંધકને રોગ હોય ત્યારે નથી. માટે સામગ્રીની વિકલતાથી દાહની અનુપત્તિ છે, અને નહિ કે શક્તિના અભાવથી.
જૈન–તે અયોગ્ય છે. કારણ કે ભાવ-પદાર્થથી એકાન્ત ભિન્ન એવે કાચબાના રોમની જે પ્રતિબંધકાભાવ કઈ રીતે કઈ પણ કાર્ય કરશે ? અર્થાત પ્રતિબંધકાભાવ તુચ્છ હાઈ કઈ પણ કાર્ય નહિ કરે.
(५०) तदेतदित्यादि सूरिः । यथाभूतादिति ज्वलद्रूपात् । तदानीमिति मणिमन्त्रयन्त्रतन्त्रौपधादिसन्निधाने । तदनुत्पादो न स्यादिति स्फोटानुत्पादः करतलसंयोगेऽपि । असाविति स्फोटानुत्पादः ।
स्वरूपेत्यादिपये तदिति दाहादि ।
यत् तूक्तमिति योगेन । प्रसङ्ग इति अनिष्टापादनप्रसङ्गः । तदविशेषादिति स्वरूपाविशेषात् । अथेत्यादि परः । नैकट्ये इति नैकट्ये सति । अदृष्टमिति शक्तिलक्षणम् । प्रतिवन्धकयोगे इप्ति संयोगे सति । तदयुक्तमिति जैनः । भावादेकान्तव्यतिरिक्त इति भवन्मते ।
१ प्रतिवन्धकप्रयोगे-ल क ।
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२७
'. ?? ]
अभावस्याजनकत्वम् ।
(ટિ) પ્રત્તીચત્તે રૂત્તિ મામિરિતિ શેષઃ । તવેતિ મળિ-મન્ત્ર-શસ્ત્ર-તન્ત્રૌષયાસિન્નિचानेऽपि । तस्येति रूपस्य । समस्तस्येति प्रत्यक्षलक्षणस्य न परोक्षादिपिहितस्य । तदनुत्पाद इति स्फोटानुत्पाद: । असाविति स्फोटानुत्पादः । स्वरूपादिति । तदिति कार्यम् ।
तदविशेषादिति स्वरूपमात्रविशेषवैमुख्यात् । उदन्यापनोदमिति तृषार्त्तिनाशमपि । अदृष्टं रूपमिति शक्तिलक्षणम् । स चेति प्रतिबन्धकाभावः । कूर्मरोमराजीवदिति यथा असत्कल्पा कूर्मरोमराजी किमपि कार्य नार्जयति तथा अभावोऽपि भावादत्यन्तव्यतिरिक्ततया - ऽसत्कल्पत्वादकिञ्चित्करः सन् भावः क्रियासाधक इति भावः ।
1
६८ ननु नित्यानां कर्मणामकरणात्प्रागभावस्वभावात् प्रत्यवाय उत्पद्यते, अन्यथा नित्याकरणे प्रायश्चित्तानुष्ठानं न स्याद्, वैयर्थ्यात् । तन्न तथ्यम् । निध्याकरणस्वभावात् क्रियान्तरकरणादेव प्रत्यवायोत्पत्तेरभ्युपगमात् त्वन्मतस्य तस्य तद्धेतुत्वासिद्धेः । ६९ यदप्युच्यते
"
“सुखदुःखसमुत्पत्तिरभावे शत्रुमन्त्रयोः ।
कण्टकाभावमालक्ष्य पादः पथि निधीयते ॥१॥ तत्राप्यमित्रमित्रकण्टकाभावज्ञानानामेव सुखदुःखाङ्घ्रिनिधानकार्यकारित्वम्, न વभावानाम्। तज्ज्ञानमप्यमित्रमित्रकण्टकविविक्तप्रतियोगिवरत्वन्तरसम्पादितमेव, न तु त्वदभिमताभावकृतम् ।
એ
- નૈયાયિક—અભાવ પણ કા કારી છે. જેમકે-નિત્ય કાઁનું અકરણ તેના પ્રાગભાવ છે. અને તે પ્રાગભાવથી પ્રત્યવાય (માધા-પીડા-પાપરૂપ ભાવ) ઉત્પન્ન થાય છે. અન્યથા એટલે કે પ્રત્યવાયના અનુત્પાદ માનેા તા નિત્ય કર્માંના અકરણમાં પ્રાયશ્ચિત્તનું અનુષ્ણન ન કરવું જોઈએ, કારણ કે પ્રત્યવાયના અભાવમાં તે વ્યર્થ છે. સારાંશ એ છે કે નિત્યકર્મનુ' અનાચરણ એ પ્રાયશ્ચિત્તનું કારણ છે, જો અનાચરણ પ્રત્યેવાય પેદા ન કરે તેા પછી પ્રાયશ્ચિત્ત શા માટે ?
જૈન–તે તથ્ય નથી. કારણ કે નિત્યકર્મીને ન કરવાથી પ્રત્યવાયની ઉત્પત્તિ નથી પરંતુ નિત્યકર્મીના અકરણરૂપ જે અન્ય ક્રિયાનું કરણ છે તેથી જ પ્રત્યવાયની ઉત્પત્તિ સ્વીકારાયેલી છે, એટલે તમેાને ઇષ્ટ પ્રાગભાવ પ્રત્યવાયરૂપ કાર્યાંના હેતુરૂપે અસિદ્ધ છે.
પણ
8 વળી શત્રુના અભાવથી સુખ અને મિત્રના અભાવથી દુઃખની ઉત્પત્તિ થાય છે અને બુદ્ધિમાન્ પુરુષ કટકના અભાવ જોઈને જ પગ મૂકે છે.” એવું જે કહેવાય છે તેમાં પણ શત્રુ-મિત્ર અને કંટકનો અભાવ કારણ નથી તેનુ ં જ્ઞાન અનુક્રમે સુખ દુઃખ અને પગ મૂકવામાં કારણ છે, અને તે અભાવનું જ્ઞાન પણ શત્રુ-મિત્ર અને ક’ટકથી ભિન્ન એવી તેમની પ્રતિયેાગિરૂપ અન્યવસ્તુથી ઉત્પન્ન થયેલ છે, પરંતુ તમેને માન્ય અભાવથી અભાવનુ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયેલ નથી.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
अभावस्याजनकत्वम् ।
[४, ११
( प ० ) नन्विति परः । नित्यानामिति स्नानादीनाम् । प्रत्यवाय इति दोषः । अन्यथेति दोषाभावे । न तथ्यमिति आचार्यः । क्रियान्तरकरणादिति नित्यं न कृतं किमपि क्रियान्तरकृतमिति गर्भः। तस्येति नित्याकरणस्य । तद्धेतुत्वासिद्धेरिति प्रत्यवाय हेतुत्वासिद्धेः ।
उच्यत इति भवता वक्ष्यमाणम् ।
यालक्ष्येति ज्ञात्वा । निधीयत इति अभावादपि कार्योत्पत्तिर्जातेति पराशयः । तत्रापीत्यादि सूरिः । तज्ज्ञानमपीति ननु ज्ञानं तावदभावादुत्पन्नमेतावता च ज्ञानलक्षणं कार्यमुत्पादितमभावेनेति पराभिप्रायः । अमित्रे इत्यादिगद्ये विविक्तशब्देन रहित इति ज्ञेयम् । वस्त्वन्तरसम्पादितमिति ग्रामस्थानादि ।
(टि ० ) प्रत्यवाय इति अपवाद: । अन्यथेति अपवादानुत्पादे । त्वन्मतस्येति तवाभीष्टस्य । तस्येति अभावस्य । तद्धेतुत्वासिद्धेरिति कार्यहेतुत्वासिद्धेः ।
तज्ज्ञानमपीति अभावादुत्पन्नज्ञानम् | त्वदभिमतेति तवाभीष्टेन निःस्वभावेनाऽभावेन विहितम् ।
$१० अथ भाववदभावोऽपि भावजननसमर्थोऽस्तु । को दोषः ? । न हि निःशेषसामर्थ्यरहितत्वमभावलक्षणम् अपि तु नास्तीतिज्ञानगम्यत्वम् । सत्प्रत्ययगम्यो हि भाव उच्यते, असत्प्रत्ययगम्यस्त्वभाव इति चेत् । तदयुक्तम् | त्वदभ्युपगताभावस्य भावात्सर्वथा पार्थक्येन स्थितस्य भावोत्पादकत्वविरोधात् । तथाहि - विवादास्पदीभूतो - sभावो भावोत्पादको न भवति, भावादेकान्तव्यतिरिक्तत्वात् यदेवं तदेवं यथा तुरङ्गशृङ्गम्, तथा चायं तस्मात् तथा । प्रागभावप्रध्वंसाभावपरस्पराभावस्वभावो ह्यभावो वस्तुनो व्यतिरिक्तमूर्त्तिर्भावोत्पादकः परैरिष्टः सोऽत्र विवादपदशब्दितः । अन्यथा जैनस्य 'भावाविप्वग्भूताभावैर्भावोत्पादकत्वेनाङ्गीकृतैर्बाधा स्यात् । यौगस्य चात्यन्ताभावेन भावानुत्पादकेन सिद्धसाध्यता भवेत् ।
૬૧૦ નૈયાયિક—ભાવની જેમ અભાવ પણ ભલે ભાવને ઉત્પન્ન કરવા સમ હા, તેમાં શુ દોષ છે ? કારણ કે સર્વથા સામર્થ્ય રહિતપણુ અભાવનું લક્ષણ નથી, પરંતુ નથી’ એવા જ્ઞાનને વિષય મનવા-એ અભાવનું લક્ષણ છે, કારણ કે ભાવ તે છે, જે સત્” એવા જ્ઞાનથી ગમ્ય છે અને અભાવ તે છે જે અસત્ એવા જ્ઞાનથી ગમ્ય છે.
9
"
જૈન—તે અયાગ્ય છે કારણ કે તમે માનેલ ભાવથી સથા ભિન્ન એવા અભાવમાં ભાવેત્પાદકતાના વિરાધ છે . તે આ પ્રમાણે-વિવાદાસ્પદ અભાવ ભાવના ઉત્પાદક નથી, ભાવથી એકાન્ત ભિન્ન હાવાથી, જે ભાવથી એકાન્ત ભિન્ન હાય તે ભાવોત્પાદક ન હાય, જેમકે-ઘેાડાનું શિંગડું, આ અભાવ પણ ભાવથી એકાંત ભિન્ન છે, માટે તે ભાવાત્પાદક નથી. વસ્તુથી ભિન્ન છે, માટે તે ભાવેત્પાદક નથી, વસ્તુથી ભિન્ન સ્વભાવવાળા પ્રાગભાવ, પ્રવ’સાભાવ, પરસ્પરાભાવ-ઇતરેતરાભાવરૂપ અભાવાને તમા નૈયિકાએ ભાવેાપાદક માનેલ છે, અને તે અભાવે જ અહી' વિવાદાસ્પદ સમજવાના છે. તેમને વિવાદાસ્પદ ન .
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪. k]
अभावस्याजनकत्वम् ।
૨૨
ગણીએ તા જેને જેને ભાવોત્પાદક માને છે અને જે ભાવથી કથ'ચિત્ અભિન્ન છે તેવા અભાવાથી, તેઓ પણ અભાવ હોઈ, માધા(પક્ષ દોષ) આવશે, અને વળી નૈયાયિકસંમત અત્યંતાભાવ તે તેમને મતે પણ ભાવના અનુત્પાદક હાવાથી તેને લઈ ને અનુમાનમાં સિદ્ધસાધ્યતા (સિદ્ધસાધન) દોષ આવશે.
(प०, अथेत्यादि परः । सत्प्रत्ययगम्य इत्यादि पर एतदेव व्याचष्टे । तदयुक्तमिति जैनः भावाविष्वग्भूताभावैरिति भावाविष्वग्भूताच तेऽभावाश्च तैरिति विग्रहः । वाधेति जैनस्य वाधा स्यादित्यर्थः । सिद्धसाध्यतेति जैन (योग) स्य अत्यन्ताभावं भावानुत्पादकं सोऽपि मन्यते ૧ ।
(टि०) विवादास्पदीति भवदीप्सितो निःस्वाभावोऽभावः । प्रागभावेत्यादि ॥ परैरिति नैयायिकादिभिः । स इति पराभ्युपगताभावः ॥ अन्यथेति सर्वाभावग्रहणे ॥ भावाविष्वगिति भावेन सह कथंचित्तादाम्यमापन्नैरभावैः ।
$११ नन्वयं धर्मित्वेनोपात्तोऽभावो भवद्भिः प्रतिपन्नो न वा । यदि प्रतिपन्नः, વિ પ્રત્યક્ષાત્, અનુમાનાર્, વિજ્રપાત્ વ, સપનાનાવેરત્રાનુંચિતલ્વાત્ । અતિ પ્રત્યક્ષાત્, तदा कथमभावस्य भावोत्पादनापवादः सूपपादः स्यात् ? प्रत्यक्षस्यैवोत्पादितत्वात् । अनुमानात्तु तव्प्रतिपत्तौ तत्राप्यभावधर्मिणः प्रतीतिरनुमानान्तरादेव, इत्यन्त्रानवस्थादौस्थ्यस्थेमा । विकल्पादपि तत्प्रतीतिः, प्रमाणमूलात्, तन्मात्रादेव वा ? न प्रथमात्, प्रमाणप्रवृत्तेस्तत्र तिरस्कृतत्वात् । विकल्पमात्रात्तु तत्प्रतीतिरसत्कल्पा, ततः कस्यापि प्रतिपत्तेरनुपपत्तेः । अन्यथा प्रामाणिकानां प्रमाणपर्येषणमरमणीयं स्यात् । तथा चाश्रयासिद्धो हेतुः । अथाप्रतिपन्नः । तर्हि कथं धर्मितयोपादायि ? उपात्ते चास्मिन् हेतुराश्रयासिद्ध एव ।
$૧૧ નૈયાથિક ઉપરાક્ત અનુમાનમાં તમે અભાવને ધમી' (પક્ષ) તરીકે કહેલ છે, તે-તે ધમી તમને જ્ઞાત છે કે નહીં? જ્ઞાત હોય તા–પ્રત્યક્ષથી, અનુમાનથી કે વિકલ્પથી છે ? કારણ કે ઉપમાનાદિ પ્રમાણે તે અહીં ઉચિત નથી. પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી જ્ઞાત હાય તે-અભાવ ભાવને ઉત્પાદક નથી એવા-અભાવ વિષેને અપવાદ યુક્તિસંગત કઈ રીતે થશે ? કારણ કે-અભાવે પ્રત્યક્ષ રૂપ ભાવને તે ઉત્પન્ન કર્યા છે. અનુમાન પ્રમાણથી અભાવરૂપ ધ જ્ઞાત હેય તે-તે અનુમાનમાં પણ અભાવરૂપ ધર્મી'ની પ્રતીતિ વળી ખીજા અનુમાનથી થશે એમ અનવસ્થા દોષ આવશે. વિકલ્પ માત્રથી અભાવરૂપ ધર્મીની સિદ્ધિ થતી હોય તેા તે-પ્રમાણમૂલક વિકલ્પથી કે કેવલ વિકલ્પથી થાય છે ? અભાવરૂપ ધર્મીમાં પ્રમાણેાની પ્રવૃત્તિનું ખંડન કરી ચૂકયા છીએ માટે પ્રમાણમૂલક વિકલ્પથી અભાવરૂપ ધમીની સિદ્ધિ કહેાતે-તે સિદ્ધિ અસત્ રૂપ છે, કારણ કે વિકલ્પ માત્રથી કાઈ પણ પદાર્થની સિદ્ધિ થતી નથી. અન્યથા પ્રામાણિક પુરુષનું પ્રમાણુનુ શોધવું વ્યર્થ થઈ જશે. એ રીતે અભાવરૂપ
१७
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमावस्याजनकत्वम् ।
[४. ११
(टि.) विकल्पमात्रादित्यादि । तत्प्रतिपत्तिमिति धर्मितयोपात्ताभावप्रतिपत्तिम् । अवस्तुनीति वान्ध्येयादौ विपये । अन्यथेति विकल्पसिद्धयस्वीकारे । अयमिति वान्ध्येयादिशब्दः । तूष्णीमिति मौनमाश्रयतः । अस्येति नैयायिकस्य । अप्रतिपित्सितमिति प्रतिपत्तुमनिष्टं किञ्चिज्जल्पतः । तथाविधेति अप्रतिपित्सितवाक्योद्गारे । एतदिति वाक्यम् । प्रमाणगवेषणे इति प्रमाणान्वेपणे । उभयाभाव इति विधिनिषेधाभावः । अस्तु वोभये त्यादि । तत्रेति उभयप्रतिषेधप्रतिज्ञायाम् ।
तत्र चेति तुरङ्गशृझे । 'अस्येति तुरझविषाणदृष्टान्तस्य ।
६१३ ननु जैनैर्भावादभिन्नस्याभावस्याभ्युपगमाद्, वाद्यसिद्धो हेतुरिति चेत् तदसत् । पराभ्युपगताभावस्य धर्मीकृतत्वात, तस्य च भावादेकान्तेन पृथग्भूततया जैनैरपि स्वीकारात् । न खल्ववस्तु वस्तुभूताद्भावादभिन्नमिति मन्यन्ते जैनाः । ततो नाभावो भावोत्पादकस्तवास्तीति सिद्धम् ।
$૧૩ નૈયાયિક–જેનેએ અભાવને ભાવથી અભિન્ન સ્વીકારેલ હોવાથી ભાવથી એકાન્ત ભિન્ન હોવાથી” એ હેતુ વાદી જેનને અસિદ્ધ છે.
જેન–તે અસંગત છે. કારણ કે અમે તૈયાયિકએ સ્વીકારેલ અભાવને જ ધમી કહેલ છે, અને તેને તે જૈને પણ ભાવથી એકાંત ભિન્ન સ્વીકારે છે. કારણ કે જેને અવસ્તુને વતુરૂપ ભાવથી અભિન્ન માનતા નથી. માટે તમને માન્ય અભાવ ભાવોત્પાદક નથી એ સિદ્ધ થયું.
(५०) नन्विति परः पृच्छति । वाद्यसिद्ध इति वादिनी भवतोऽसिद्धः । तदसदित्यादि जैनः । पराभ्युपगताऽभावस्येति योगाभ्युपगताऽभावस्य । तस्येति पराभ्युपगताभावस्य स्वीकारादित्यग्रे 'यतः' इति गम्यम् । अवस्त्विति पराभ्युपगताभावरूपम् ।। (टि.) पराभ्युपगतेति नैयायिकाझीकृताभावस्य । तस्येति पराभ्युपगताभावस्य ।
$१४ किञ्च । यदा प्रतिबन्धकाभावो विभावसुस्वरूपादेकान्तभिन्नोऽभ्युपा. गामि, तदा विभावसुः प्रतिबन्धकस्वभावः स्वीकृतः स्यात् , प्रतिबन्धकाभावाद् व्यावर्तमानत्वात्, मणिमन्त्रादिप्रतिबन्धकस्वरूपवत् । तथा च कथं कदाचिदाहादिकार्योत्पादो भवेत् ? विभावसोरेव प्रतिबन्धकत्वात् । अथ कथं विभावसुः प्रतिबन्धकः स्यात् ?, तत्र प्रतिवन्धकप्रागभावस्य विद्यमानत्वात् । तदनवदातम् । एतावता हि तत्र वर्तमानः प्रतिबन्धकप्रागभाव एव प्रतिबन्धकस्वभावो मा भूत्, विभावसुस्वरूपं तु तदभावाद् व्यावर्तमान प्रतिवन्धकतां कथं न कलयेत् ? । यथा हि प्रतिबन्धकः स्व(स्वा)भावाद् व्यावर्त्तमानः प्रतिबन्धकतां दधाति, तथा तनूनपादपि प्रतिबन्धकाभावाद् व्यावर्त्तमानमूर्तिः कथं न प्रतिबन्धकरूपतां प्रतिपद्येत ? । स्याद्वादिनां तु भावाभावोभयात्मकं वस्त्विति प्रतिबन्धकाभावात्मनः कृष्णवर्त्मनो न प्रतिबन्धकरूपता।
१ न तस्य-इति मूलपाठः डे ३ संमतः ।
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
४.११
अभावस्याजनकत्वम् । $૧૪ વળી, તમે પ્રતિબંધકારભાવને અગ્નિથી એકાંત ભિન્ન માનતા હો તે મણિમત્રાદિ પ્રતિબંધકના સ્વરૂપની જેમ અગ્નિ પણ પ્રતિબંધકાભાવથી ભિન્ન હાવાથી તમારે તેને પ્રતિબંધક રૂપે માનવે પડશે, અને તેમ થતાં અગ્નિથી ક્યારેય પણ દાહાદિકાર્યની ઉત્પત્તિ થશે નહિ, કારણ કે અગ્નિ પોતે પ્રતિબં. घ छे.
તૈિયાયિક–અગ્નિ પ્રતિબંધકરૂપે કઈ રીતે હોઈ શકે ? કારણ કે તેમાં તે પ્રતિબંધકને પ્રાગભાવ છે.
જેન–તમારું આ કથન દૂષિત છે. કારણ કે એથી તે એમ કહી શકાય કે અગ્નિમાં રહેલ પ્રતિબંધક પ્રાગભાવ જ પ્રતિબંધક સ્વભાવ નથી, પરંતુ સ્વયં અગ્નિ જે પ્રતિબંધક પ્રાગભાવથી ભિન્ન છે તે પ્રતિબંધકરૂપ કેમ નહિ બને? જેમ પ્રતિબંધક પિતાના અભાવથી જુદે હાઈ પ્રતિબંધક બને છે, તેમ અગ્નિ પણ પ્રતિબંધકાભાવથી ભિન્ન સ્વરૂપવાળો હોવાથી પ્રતિબંધક સ્વભાવ કેમ નહિ. બને ? અને અમે સ્યાદ્વાદીઓના (અનેકાંતવાદીઓના) મતમાં તે વસ્તુમાત્ર ભાવાભાવ ઉભયસ્વરૂપ હોવાથી પ્રતિબંધકાભાવ સ્વરૂપ અગ્નિ પ્રતિબંધકસ્વરૂપ नथी.
(प०) अथेत्यादि परः । तत्रेति विभावसौ प्रतिवन्धकप्रागभावस्येति अद्यापि प्रतिवन्धस्यानुत्पन्नत्वात् ।
(टि.) अथ कथमित्यादि ॥ तत्रेति विभावसौ । तत्रेति कृपीटयोनौ । तदभावादिति प्रतिवन्धकाभावात् । 'स्याद्वादिनामिति जैनानाम् ।
६१५ किञ्च । प्रतिबन्धकाभावस्य कारणत्वे, प्रतिबन्धकस्य कस्यचिन्नैकटयेऽपि प्रतिबन्धकाभावान्तराणामनेकेषां भावात् कथं न कार्योत्पादः । न हि कुम्भकारकारणः कुम्भः कुम्भकारस्यैकस्याभावेऽपि कुम्भकारान्तरव्यापारान्न भवति । न चैक एव कश्चित्प्रतिबन्धकाभावः कारणम्, यदभावात् तदानीं न कार्य जायते, तद्वदेव, वन्मतेन सर्वेषामवधृतसामर्थ्यत्वात् ।
१६ अथ सर्वे प्रतिबन्धकाभावाः समुदिता एव कारणम्; न पुनरेकैकशः कुम्भकारवत्, तर्हि कदाचिदपि दाहादिकार्योत्पत्तिर्न स्यात् , तेषां सर्वेषां [न] कदाचिदभावाद्, भुवने मणिमन्त्रतन्त्रादिप्रतिबन्धकानां भूयसां संभवात् ।
६१७ अथ ये प्रतिबन्धकास्तं तनूनपातं प्रतिबद्धं प्रसिद्धसामर्थ्याः, तेषामेवाभावाः सर्वे कारणम् , न तु सर्वेषाम् , सर्वशब्दस्य प्रकारकास्न्ये वर्तमानस्य स्वीकारात्इति चेत् ।
ननु प्रसिद्धसामर्थ्या इति सामर्थ्यशब्दस्यातीन्द्रिया शक्तिः, स्वरूपं वा प्रतिबन्धकानां वाच्यं स्यात् । प्राच्यपक्षकक्षीकारे; क्षीणः क्षणेनावयोः कण्ठशोपः; अतीन्द्रियशक्तिस्वीकारात् । द्वितीयपक्षे तु त एव तं प्रति प्रतिबन्धकाः; नापरे, इति कौत
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
अभावस्थाजनकत्वम् ।
[४.११
ધમીની સિદ્ધિ થતી નથી. તેથી પૂર્વોક્ત હેતુ આશ્રયાસિદ્ધ છે. અને પૂર્વોક્ત અભાવરૂપ ધમી જ્ઞાત ન હોય તે ધમી તરીકે તેનું ઉપાદાન કેમ કર્યું? અજ્ઞાત છતાં ઉપાદાન કર્યું તે હતુ આશ્રયાસિદ્ધ જ થ. ___ (प.) नन्वयमित्यादि योगः प्रश्नयति । प्रतिपन्न इति । भावोत्पादकत्वेन । उपमानादेरिति उपमानाद्यभावात् । तत्प्रतिपत्ताविति अभावप्रतिपत्तौ । तत्रापीत अनुमानेऽपि । तत्प्रतीतिरिति अभावप्रतीतिः । तति अभावे । तिरस्कृतत्वादिति पूर्वमेव । तत इति विकल्पमात्रात् । कस्यापीति पदार्थस्य । अन्यथेति विकल्पादेव सायसिद्धौ । आययासिद्ध इति विकल्पादेवाभावाऽसिद्धः । धर्मितयेति प्रतीतो हि धर्मी क्रियते ।।
(टि०) अत्रेति अभावप्रतिपत्तौ। तत्प्रतिपत्ताविति अभावप्रतिपत्तौ । तत्रापीति अभावप्रतिपत्तिसाधकानुमाने । तत्प्रतीतिरिति अभावप्रतीतिः । तन्मात्रादिति विकल्पमात्रादेव । तत्रेति अभावे धर्मिणि । तत इति विकल्पमात्रात् । अन्यथेति विकल्पमात्रादेव प्रतिपत्ति. सिद्धौ । तथा चेति अभावप्रतीतो साधकप्रमाणाभावे ॥ उपादायीति उपात्तः । उपात्ते इति अप्रतिपन्नेऽभावे धर्मितया गृहीते सति ।।
१२ अत्रोच्यते । विकल्पमात्रादेव तत्मतिपत्तिं ब्रूमहे । न चाश्रयासिद्धिः, अवस्तुनि विकल्पात् प्रसिद्धेवल्याश्रयणीयत्वात् । अन्यथा वन्ध्यास्तनन्धयादिशब्दानुच्चारणप्रसङ्गात् । न च नोच्चार्यत एवायं मयेति वाच्यम् । वान्ध्येयोऽस्ति, नास्ति वेति पर्यनुयोगे पृथ्वीपतिपरिषद्यवश्यं विधिनिषेधान्यतराभिधायिवचनस्यावकाशात् । तूष्णी पुष्णतोऽस्याऽप्रतिपित्सितं, किञ्चिदुच्चारयतो वा पिशाचकित्वप्रसङ्गात् । तथाविधवचनोच्चारणे च कथमेतदिति प्रमाणगवेपणेऽनुमानमुच्चार्यमाणमाश्रयसिद्धिग्रस्तम् । समस्तं निष्प्रमाणकं वचनमात्रं प्रेक्षावता प्रश्नकृताऽनपेक्षितमेव । न चोभयाभावोs. भिधातुं शक्यः । विधिनिषेधयोर्भावाभावस्वभावत्वात, एकनिषेधेनापरविधानात् । विधिप्रतिषेधो हि निषेधः, निपेधप्रतिषेधश्च विधिः । अस्तु वोभयप्रतिपेधप्रतिज्ञा, हेतोस्तु तत्रोपादीयमानस्य नाश्रयासिद्धिपरिहारः । तदुक्तम् --
"धर्मस्य कस्यचिदवस्तुनि मानसिद्धा
बाधाविधिव्यवहृतिः किमिहास्ति नो वा । अस्त्येव चेत् कथमियन्ति न दूषणानि !
नात्येव चेत् स्ववचनप्रतिरोधसिद्धिः" ॥१॥ अवस्तुनि वाधाविधिव्यवहारो नास्तीत्येतदनेनैव स्ववचनेन प्रतिरुध्यते; नास्तीतिप्रतिपेधस्य स्वयंकृतत्वात् , इत्यन्त्यपादस्यार्थः । तुरङ्गशृङ्गदृष्टान्तोऽपि विकल्पादेव प्रसिद्धः स्वीकर्तव्यः । तत्र च वस्त्वे कान्तव्यतिरेके सति भावानुत्पादकत्वमपि प्रतीतम् , इति नास्य साध्यसाधनोभयवैकल्यम् ।
१ भावोऽस्यासिद्धः ल।
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪. ૨]
अभावस्याजनकत्वम् ।
१३१
$૧૨ જૈન-ઉક્ત અનુમાનમાં ધમી તરીકે ગ્રહણ કરેલ અભાવની સિદ્ધિ વિકલ્પમાત્રથી જ છે-એમ કહીએ છીએ અને છતાં હેતુમાં આશ્રયાસિદ્ધિ દોષ નથી. કારણ કે અવસ્તુ(અભાવ)રૂપ વાન્ધ્યયાદિ પદાર્થની સિદ્ધિ વિકલ્પથી જ માનવી જોઈ એ અન્યથા વન્ધ્યાપુત્રાદિ શબ્દોને ઉચ્ચાર જ તમારાથી થઈ શકશે નહિ. અને અમે વયાપુત્રાદિ શબ્દો કદી પણ ખેલતા જ નથી એવું પણ તમે કહી શકશે નહિ. કારણ કે જગત્માં વન્ધ્યાપુત્ર છે કે નથી ? એ પ્રમાણે જ્યારે કોઈ એ રજાની સભામાં આવીને પૂછ્યું હોય ત્યારે વન્ધ્યાપુત્ર અંગે તમારે વિધાયક કે નિષેધક એ એ પ્રકારમાંથી કાઈ પણ એક પ્રકારના ઉત્તર આપવા જ પડશે, કારણ કે–કંઈ પણ ન ખેલતાં મૌન રહેશો અથવા જે વિષે કશું જ જાણવાની ઈચ્છા નથી એ વિષે કાંઈક ખેલશે તે ગાંડામાં ખપરો. અને જો વન્ધ્યાપુત્ર વિષે વિધાયક કે નિષેધક ઉત્તર કરશે! તે એ કઈ રીતે સિદ્ધ છે એમ પ્રશ્ન થતાં પ્રમાણ શેાધવાની આવશ્યકતા ઉપસ્થિત થતાં તમે જો અનુમાન પ્રમાણનુ ઉચ્ચારણ કરશેા તે તે તે આશ્રયાસિદ્ધિ દોષથી ગ્રસ્ત હશે. અને બધુ જ પ્રમાણુરહિત વચનમાત્ર તા બુદ્ધિમાન્ પ્રશ્નકર્તાને માટે અનપેક્ષિત થશે. અર્થાત્ અસંગત વચન- ખની જશે. વળી વચ્ાપુત્રમાં અસ્તિત્ર અને નાસ્તિત્વ ઉભયના અભાવ છે, એમ પણ તમે કહી શકશે નહિ, કારણ કે-વિધિ ભાવસ્વરૂપ છે. અને નિષેધ અભાવસ્વરૂપ છે. માટે એકના નિષેધથી બીજાના વિધિ થઈ જ જાય છે, કેમકે વિધિને પ્રતિષેય એ નિષેધ છે અને નિષેધના પ્રતિષેધ એ વિધિ છે. અથવા તમારી ઉભયાભાવની પ્રતિજ્ઞા ભલે રહેા. પરંતુ તેમાં જે હેતુ કહેશે! તેના આશ્રયાસિદ્ધિદોષના પરિહાર તા થશે નહિ. કહ્યું છે કે
આ જગતમાં અવસ્તુ(વાયૈયાદિ)માં (અસ્તિત્વાદિ) કાઈ ધર્માંની ખાધા કે વિધિના વ્યવહાર પ્રમાણ સિદ્ધ છે કે નથી ? ખાધા કે વિધિ વ્યવહાર પ્રમાણુ સિદ્ધ છે એમ કહેા તે-પૂર્વોક્ત આશ્રયાસિદ્ધયાદિ દોષો કેમ નહિ આવે યદિ કહા કે અવસ્તુમાં ખાધાવિધિ વ્યવહાર પ્રમાણસિદ્ધ નથી, તે સ્વવચનના વિરાધની સિદ્ધિ થઈ.
અવસ્તુમાં બાધાવિધિ વ્યવહાર નથી” આ વચનના વિશધ એ જ વચનથી છે, અર્થાત્ સ્વવચનને સ્વવચનથી જ વિરાધ છે, કારણ કે- જો વ્યવહાર ન થતા હોય તા—‘વ્યવહાર નથી' એમ કહેવું તે પણ વિરુદ્ધ છે. શ્લાકના અંતિમ પાદને આ અર્થ જાણવા. અનુમાનમાં કહેલ ‘ઘેાડાના શિ’ગડારૂપ’ દૃષ્ટાન્તને પણ વિકલ્પથી પ્રસિદ્ધ સ્વીકારવું જોઈએ, અને વસ્તુ—ભાવથી એકાન્ત ભિન્ન હાવાથી ઘોડાના શિગડામાં ભાવની અનુત્પાદકતા પણ પ્રસિદ્ધ જ છે. માટે આ દૃષ્ટાન્ત સાધ્ય અને સાધનથી રહિત નથી.
(प०) शब्दानुच्चरणप्रसङ्गादिति भवतोऽपि । अस्येति भवतः । निष्प्रमाणकमिति अनुमानाभावे । तत्रेति वा ध्येयादौ ।
कस्यचिदिति अस्तित्वादेः । मानसिद्धेति प्रमाणसिद्धा । वाधाविधिव्यवहृतिरिति निषेधविधिव्यवहारः । इयन्तीति पूर्वोपन्यस्तानि । न दूषणानीति भवन्मतेऽपि । स्वयमिति त्वयैव । तत्रेति तुरङ्गगृङ्गदृष्टान्ते । अस्येति तुरङ्गशृङ्गदृष्टान्तस्य ।
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
अभावस्याजनकत्वम् ।
[.
–
न्कुती नीतिः ? स्वरूपस्योभयेषामपि भावात् । न खलु मणिमन्त्रादेः कञ्चिदेव जातबदसमाश्रित्य तत्स्वरूपम् , न पुनर्जातवेदोऽन्तरमिति ।
ફુરપ વળી, કાર્યોત્પત્તિમાં પ્રતિબંધકાભાવને પણ તમે કારણ માને છે તે 1ઈ પણ એક પ્રતિબંધક સમીપમાં હોવા છતાં બીજા અનેક પ્રતિબંધકાભાવની પદ્યમાનતા હોવાથી દાહાદિ કાર્યની ઉત્પત્તિ કેમ થતી નથી ? લેકમાં પણ
ભારનું કાર્ય ઘટ છે તે તે ઘટ કેઈ એક કુંભાર ન હોય તે બીજા કુંભારના યાપારથી શું નિષ્પન્ન નથી થતો ? કોઈ એક જ પ્રતિબંધક અભાવ તે ારણ નથી, જેથી તે એકના અભાવને કારણે તે વખતે કાર્ય ન થાય. તે જ માણે તમારા મતમાં તે અને બીજા સર્વ પ્રતિબંધકાભ કાર્યોત્પાદમાં સમર્થ પે નિશ્ચિત હોઈ તેમાના કેઈન પણ સાવમાં કાર્યોપત્તિ થવી જોઈએ.
૧૬ નૈયાયિક–બધા પ્રતિબંધકાદા સમુદિતરૂપે જ કારણ છે, પરંતુ ભારની જેમ પ્રત્યેક કારણરૂપ નથી.
જૈન–તે પછી કદી પણ દહાદિ કાર્યની ઉત્પત્તિ નહિ થાય, કારણ કેસમસ્ત પ્રતિબંધકાભાવોને કદી પણ સંભવ નથી. કારણ કે-જગતમાં મણિમંત્ર ન્ટ વિગેરે અનેક પ્રતિબંધક વિદ્યમાન હોય જ છે.
૬૧૭ નૈયાયિક –જે પ્રતિબન્ધકોનું તે અગ્નિને પ્રતિબન્ધ કરવાનું સામર્થ્ય પ્રસિદ્ધ છે. તેઓના જ અભાવ કારણ છે પરન્તુ સઘળા પ્રતિબન્ધકોના સમુદેત અભાવે કારણ નથી, કારણ કે અમે અહીં સર્વ શબ્દને તે તે પ્રકારની સમપ્રતા એ અર્થમાં સ્વીકારેલ છે,
જન–અહીં તમે “સામર્થ્ય પ્રસિદ્ધ છે એમ જે કહ્યું તેમાં સામર્થ્ય શબ્દનો અર્થ અતીન્દ્રિય શક્તિ છે કે પ્રતિબકેનું સ્વરૂપ છે. પ્રથમ પક્ષ– એટલે કે “અતીન્દ્રિયશક્તિ” સ્વીકારે -આપણે ઝઘડે પતી ગયે. કારણ કેતમે જ અતીન્દ્રિયશક્તિને સ્વીકાર કરી લીધો. અને જે સ્વરૂપ પક્ષ સ્વીકારે તે તે પદાર્થો જ તે કાર્ય પ્રત્યે પ્રતિબંધકે છે, અને બીજા નથી એ નીતિ શા માટે? કારણ કે સ્વરૂપ તે પ્રતિબંધ કરવાને સમર્થ અને અસમર્થ બને પ્રકારના પ્રતિબન્ધક પદાર્થમાં છે જ. વળી મણિમન્નાદિનું જે પ્રતિબંધક સ્વરૂપ છે તે કેાઈ એક અગ્નિની અપેક્ષાએ જ છે, અને બીજા અગ્નિની અપેક્ષાએ નથી એમ તે નથી.
(५०) किञ्चेत्यादि जैनो यौगं पृच्छति । कारणत्वे इति दाहादेः । प्रतिवन्धकस्येति मण्यादेः । कस्यचिदिति एकस्य । कश्चिदिति विवक्षितः कश्चिन्मण्यभावादिः । तदिव विवक्षितः कश्चिदिव। कदाचिदभावादिति देशकालान्तरिताः सर्वेऽपि प्राप्यन्ते इति नास्ति ।
प्रसिद्धसामा इति प्रसिद्धसामा अत एव ये निकट भवन्ति न पुनर्देशान्तरिता योजनान्तरितश्च । प्रकारकात्य इति अधृितासमथ्र्थप्रकारः ।
नन्वित जैनः पृच्छति । स्वीकारादिति त्वयाऽपि । द्वितीयपक्षे इति स्वरूपपक्षे । कौतुकुस्ती नीतिरिति अग्रे 'किम्' इति गम्यम् । उभयेयामिति निकटस्थानां दूरस्थानां चेति सावत् । जातवेदसमिति अग्निम् ।
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
४. ११]
अमावस्याजनकत्वम् ।
१३५
(टि.) कस्यचिदिति मणि-मन्त्रसद्भावेपि। प्रतिवन्धकेति औषधमन्त्राद्यभावानां वहनां यदभावादिति यस्य एकस्य प्रतिवन्धकस्याभावात् । तद्वदेवेति एकप्रतिवन्धकवत् । 'त्वन्मतेनेति यौगाभिप्रायेण । सर्वेषामिति प्रतिवन्धकाभावादीनाम् । अवधृतेति गृहीतसावल्यात् ।
समुदिता एवेति मिलिता एव दाहादिकार्यस्य कारणतां व्रजेयुः पञ्चकुलवत् । तेषामिति प्रतिवन्धकाभावानाम् ।
- अथ ये इत्यादि । तनूनपातमिति वैश्वानरम् । प्रतिवद्धम् इति कार्योत्पादसामर्थ्य - विकलं विधातुं प्रत्यलम् । तेपामिति प्रतिवन्धकाभावानाम् ।।
द्वितीयेति- स्वरूपमात्रपक्षकक्षीकारे त एवेति प्रसिद्धसामर्थ्या एव तं प्रतीति तनूनपातं प्रति । अपरे इति असमर्थाः । उभयेषामिति प्रतिवद्धं समर्थानामसमर्थानां च स्वरूपमात्रे सामर्थ्याऽसामर्थ्य मेदस्यासंभवात् । तत्स्वरूपमिति प्रतिबन्धकस्वरूपम् ।
६१८ तथा न प्रतिबन्धकस्यात्यन्ताभावस्तावत् कारणतया वक्तुं युक्तः, ता-स्य सत्त्वात् अन्यथा जगति प्रतिबन्धककथां प्रत्यस्तमयप्रसङ्गात् । अपरे पुनः प्रतिबन्धकाभावा एकैकशः सहकारितां दधीरन् , द्वित्रा वा । प्रथमपक्षे प्रागभावः, प्रध्वंसाभावः, परस्पराभावः, यः कश्चिद्वा सहकारी स्यात् । न प्रथमः, प्रतिबन्धकप्रध्वंसेऽपि पावकस्य प्लोषकार्योपलम्भात् । न द्वितीयः, प्रतिबन्धकप्रागभावेऽपि दहनस्य दाहोत्पादकत्वात् । न तृतीयः, प्रतिबन्धक संबन्धबन्धोरपि धनञ्जयस्य स्फोटघटनप्रसङ्गात् , तस्य तदानीमपि भावात् । न चतुर्थः, प्ररूपयिष्यमाणानियतहेतुकत्वदोषानुषङ्गात् । द्वित्रप्रतिबन्धकाभावभेदे तु किं प्रागभावप्रध्वंसाभावौ, प्रागभावपरस्पराभावौ, प्रध्वंसाभावपरस्पराभावौ, त्रयोऽपि वा हेतवो भवेयुः । नाद्यः पक्षः, उत्तम्भकनैकटये तावन्तरेणापि पावकस्य प्लोषकार्यार्जनदर्शनात् । न द्वितीयतृतीयतुरीयाः, प्रतिबन्धकपरस्पराभावस्य प्राक् तदकारणत्वेन वर्णितत्वात् , भेदत्रयस्यापि चास्य परस्पराभावसंवलितत्वात् ।
$૧૮ વળી, પ્રતિબન્ધકના અત્યન્તાભાવને તે કારણ તરીકે કહી શકશે જ નહિ. કારણ કે-તે અત્યંતભાવ છે જ નહિ. અન્યથા જગતમાં પ્રતિબંધની કથા રહેશે જ નહિ. અને પ્રતિબંધકના પ્રાગભાવાદિ અન્ય અભાવ એકલા જ સહકારી બને છે કે બે કે ત્રણ મળીને સહકારી બને છે ? એક જ અભાવસહકારી બનતે હોય તે તે-પ્રાગભાવ, પ્રāસાભાવ, પરસ્પરાભાવ, કે ગમે તે કેાઈ સહકારી છે ? પ્રતિબન્ધકના પ્રાગભાવને સહકારી કારણ કહી શકશે નહિ. કારણ કે–પ્રતિબન્ધના પ્રવંસ કાલમાં પણ અર્થાત તે વખતે પણ પ્રાગભાવ નથી છતાં પણ અગ્નિનું દાતાદિ કાર્ય જોવામાં આવે છે. પ્રતિબંધકનો પ્રāસાભાવ પણ સહકારી કારણ નથી કારણ કે–પ્રતિબંધકના પ્રાગભાવ કાલમાં પણ એટલે કે તે વખતે પ્રર્વસાભાવ નથી છતાં પણ અગ્નિનું દહાદિ કાર્ય જોવાય છે. એ જ રીતે તૃતીય-અ ન્યાભાવને પણ સહકારી કારણ કહી શકાય નહિ કારણ કે-પ્રતિ
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६
अभावस्याजनकत्वम् ।
[४. ११
અ ધકનો સ`ખ'ધ હોય ત્યારે પણ અગ્નિથી સ્ફોટ (ફાડલા)ની ઉત્પત્તિના પ્રસ’ગ આવશે કારણ કે-અન્યાન્યાભાવ તા પ્રતિ ધક કાલમાં પણ વિદ્યમાન છે જ ગમે તે કેાઈ સહકારી માનવા એ ચેાથો પક્ષ પણ ચાગ્ય નથી. કારણ કે તેમ માનવામાં નિયત હેતુનુ' નિરૂપણ થતું ન હોવાથી અનિયત હેતુકતા રૂપ દોષ આવશે. એને વિષે આગળ કહેવાશે. આ પ્રકારે કાઈ એક અભાવ સહકારી કારણ અને છે એ પક્ષ સંગત નથી અને જો બે કે ત્રણ પ્રતિમાઁધકાભાવ મળીને સહુ કારી કારણ છે-એ પક્ષ સ્વીકારો તે-પ્રાગભાવ અને પ્રઘ્નસાભાવ, પ્રાગભાવ અને પરસ્પરાભાવ કે પ્રí'સાભાવ અને પરસ્પરાભાવ સહકારી કારણ છે કે પછી ત્રણે સમુદ્રિત સહકારી કારણ છે ? પહેલા પક્ષ ચેાગ્ય નથી કારણ કે-અગ્નિ પાસે પ્રતિબંધક હોય ત્યારે તેના પ્રાગભાવ અને પ્રસાભાવ નથી. છતાં પણ જો ઉત્તેજક (સૂર્ય કાન્તમણિ) સમીપમાં હોય તા અગ્નિનુ કાય જોવાય છે. અર્થાત ઉક્ત બન્ને અભાવ કારણ હોય તે—ઉત્તેજકના સદ્દભાવમાં કાર્ય નિષ્પત્તિ થવી ન જોઈએ. અને ખીો, ત્રીજો અને ચાથે પક્ષ પણ કહી શકશે નહિ, કારણ કે-પ્રતિબંધકના પરસ્પરાભાવને પહેલાં દાહાદ્રિ કાચના અહેતુ તરીકે જણાવેલ છે અને આ ત્રણે પક્ષો પરસ્પરાભાવથી યુક્ત છે.
तथा नेत्यादिना सूरिरेव चर्चयति । तस्येति अत्यन्ताभावस्य । असत्त्वादिति अत्यन्तमभावस्य कदाचिदप्यविद्यमानत्वात् । यः कश्विदिति एतेषामन्यतमः कश्चित् । प्रतिबन्धकप्रध्वंसेऽपीति न केवलं प्रतिबन्धकप्रागभावे एव । प्रतिबन्धकप्रागभावेपीति प्रध्वंसाभावेऽपि । तस्येति परस्पराभावस्य । त्रयोऽपीति मिलिता इत्यर्थः । ताविति मिलितौ । प्लोष. कार्यार्जनदर्शनादिति केवलादेव प्रागभावात् । तदकारणत्वेनेति दाहायकारणत्वेन ।
( टि० ) तस्येति अत्यन्ताभावस्याभावात् । अन्यथेति अत्यन्ताभावसंभवे प्रतिबन्धकानामत्यन्ताभावस्वीकारे रासभशृङ्गवत्तेषामसत्त्वापत्तेः । अपरे इति प्रागभावादयस्त्रयः । न चतुर्थ इति यः कश्चित्पक्षः । उत्तम्भकेति प्रतिवन्धकमन्त्रसामर्थ्यहन्ता उत्तम्भको निगद्यते ॥ ताविति प्रागभावप्रध्वंसाभावौ विना-यतः - प्रतिबन्धकानां प्रागभावो नास्ति मणेः सद्भावात्, प्रध्वंसाभावोऽपि नास्ति मणेरेव सद्भावात् । प्लोपकार्येति दाहकार्य जननविलोकनात् । तदकारणत्वेनेति दाहादिकार्यहेतुत्वेन कथनात् ।
६१९ अथ प्रागभावप्रध्वंसाभावोत्तम्भकमणिमन्त्रतन्त्रादयो यथायोगं कारणमिति चेत् । तदस्फुटम् । स्फोटादिकार्यस्यैवम नियतहेतुकत्वप्रसङ्गात् । अनियतहेतुकं चाहे तुकमेव । तथाहि - अन्वयव्यतिरेकावधार्यः कार्यकारणभावो भावानाम्, धूमधूमध्वजयोरिव । प्रस्तुते तु लोपादि यदेकदैकस्मादुत्पद्यमानमीक्षामासे, तदन्यदा यद्यन्यतोऽपि स्यात्, तर्हि तत्कारणकमेव तत्र भवेदिति कथं नाहेतुकं स्यात् ?
९२० अथ गोमयाद्, वृश्चिकाच्च वृश्चिकोत्पादः प्रेक्ष्यते । न च तत्रानियतहेतुकव्वं स्वीकृतं त्वयाऽपीति चेत् । तदपि पापात्रम् । सर्वत्र हि शादकगोमयादौ वृश्चिक
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. ૨૧] अभावस्याजनकत्वम् ।
૨૩૭ डिम्भाऽऽरम्भशक्तिरेकास्ति-इति यानि तच्छक्तियुक्तानि, तानि तत्कार्योत्पादकानि-इति नायं नः कलङ्कः संक्रामति । भवतां पुनरत्राप्ययं प्रादुर्भवन् दुष्प्रतिषेधः, येषां वृश्चिकगोमयसाधारणमेकं किञ्चिन्नास्ति । न च प्रागभावप्रध्वंसाभावोत्तम्भकादीनामप्येक किञ्चित्तुल्यं रूपं वर्त्तते । इति नानियतहेतुकत्वेन दुर्विधदैवेनेवामी मुच्यन्ते । - ६२१ एतेन भावस्वभावोऽप्यभाव एवास्तु हेतुर्न त्वतीन्द्रियशक्तिस्वीकारः सुन्दरःइत्यप्युच्यमानमपास्तम् , उक्ताभावविकल्पानामत्राप्यविशेषात् ।
S૧૯ તૈયાયિક–પ્રાગભાવ, પ્રäસાભાવ, ઉત્તેજકમણિ, મન્ન, તત્ર વિગેરેમાંથી જ્યાં જેની ગ્યતા હોય ત્યાં તે કારણ છે.
ન–એમ કહે તો તે અસ્પષ્ટ હોવાથી યોગ્ય નથી. કારણ કે–સ્ફોટાદિ (ફોડાદિ કાર્યમાં અનિયતહેતુક્તા એટલે કે તેના કોઈ નિયત હેતુને અભાવ છે એવા દોષની આપત્તિ આવશે, કારણ કે જે અનિયતહેતુક હોય છે, તે હેતુ રહિત જ છે. તે આ પ્રમાણે–પદાર્થોના કાર્યકારણભાવને નિશ્ચય અન્વયવ્યતિરેક દ્વારા થાય છે. જેમકે–ધૂમ અને અગ્નિને કાર્યકારણભાવ અન્વય વ્યતિરેકથી છે. અહીં પ્રકૃતમાં તે દહાદિ કાર્ય એક સમયે કઈ એક પ્રતિબંધકાભાવથી ઉત્પન્ન થતું જોવાય છે, તે બીજે સમયે વળી અન્ય ઉત્તેજકથી ઉપન્ન થતું જોવાય છે. એટલે તે દહાદિકાર્યનું તે જ કારણ છે, એ નિશ્ચય થશે નહિ. આ રીતે તે અનિયત હેતુવાળું કાર્ય “અહેતુક કેમ નહિ થાય ?
૨૦ તૈયાયિક–મય(છાણ)થી અને વીંછીથી વીંછીની ઉત્પત્તિ જોવાય છે, છતાં પણ તમોએ ત્યાં અનિયતહેતુક્તા સ્વીકારી નથી, તે પ્રકૃતિ પ્રકરણ માં પણ એ રીતે દોષ માન ન જોઈએ.
જૈન - તમારી આ વાત લજજાસ્પદ છે. કારણ કે-વીંછી અને છાણ આદિ દરેક સ્થળે વીંછીનાં બચ્ચાંને ઉત્પન્ન કરનારી શક્તિ એક જ છે. માટે જે જે તેવી શક્તિવાળું હોય તે તે કાર્યજનક હોય છે. માટે અમને તે દેષ લાગતે નથી, પણ તમે તે તે દેષને અહીં પણ રેકી શકશે નહિ; કારણ કે તમારા મતમાં વીંછી અને છાણમાં કોઈ એક સાધારણ ધર્મ નથી, અને પ્રાગભાવ, પ્રäસાભાવ અને ઉત્તેજક વિગેરેમાં પણ કોઈ એક સાધારણ ધર્મ નથી. માટે આ અનિયતહેતુકતારૂપ દુર્ભાગ્યથી તમારે છૂટકારે નથી.
હર૧ અમારી આ દલીલોથી–ભાવસ્વરૂપ અભાવ જ ભલે કારણ બને પરંતુ અતીન્દ્રિય શક્તિને સ્વીકાર તો ચગ્ય નથી–એ કથનનું પણ ખંડન થઈ મયુ કારણ કે–પૂર્વોક્ત અભાવ વિષેના વિકપ અહીં પણ સમાન જ છે.
(५०) अथेत्यादि परः । तदस्फुटमिति सूरिः। एवमिति अनेन प्रकारेण । ___अर्थ गोमयादित्यादिना योगः पृच्छति । त्वयाऽपीति जैनेनापि । सर्वत्र हीत्यादिभये शालुकशब्देन वृश्चिकाख्या । न इति अस्माकम् । अयमिति अनियतहेतुकत्वदोषः । एकमिति शक्तिलक्षणम् । तुल्यमिति शालुकादीनां तु वर्तते तुल्यं रूपं शक्तिलक्षणम् ।
ફથમાનમિતિ ચોદ .
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
नैयायिककृतं शक्तिनिराकरणम् । [४.११(टि०) प्रस्तुते इति प्रागभाव-प्रध्वंसाभावकारणत्वे तत्कारणकमिति प्रागभावादिकारणकम् । तदिति पूर्वविदित दाहादि । ____ अथ गोमयादित्यादि ॥ तत्रेति वृश्चिकोत्पादे। तच्छक्तियुक्तानीति वृश्चिकडिम्भारम्भकशक्तियुक्तानि । तत्कार्येति वृश्चिकडिम्भोत्पादकानि । अयमिति अनियतहेतुकलक्षणः । न इति अस्माकम् । अत्रापीति वृश्चिकोत्पादेऽपि । अयमिति अनियतहेतुकत्वकलङ्कः प्रकटीभवन् दुर्निवारः ॥ अमी इति योगाः ।
६२२ अथ शक्तिपक्षप्रतिक्षेपदीक्षिता आक्षपादा एवं साक्षेपमाचक्षते-ननु भवत्पक्षे प्रतिबन्धकोऽकिञ्चित्करः, किञ्चित्करो वा भवेत् । अकिञ्चित्करप्रकारे, अतिप्रसङ्गः, शृङ्ग-. भृङ्गभृङ्गारादेरप्यकिञ्चित्करस्य प्रतिवन्धकत्वग्रसङ्गात् । किञ्चित्करस्तु किञ्चिदुपचिन्वन् , अपचिन्वन् वा स्यात् । प्राचि पक्षे, किं दाहशक्तिप्रतिकूलां शक्तिं जनयेत्, तस्या एव धर्मान्तरं वा । न प्रथमः, प्रमाणाभावात् । दाहाभावस्तु, प्रतिबन्धकसन्निधिमात्रेणैव चरितार्थ इति न तामुपपादयितुमीश्वरः । धर्मान्तरजनने तदभावे सत्येव दाहोत्पाद इत्यभावस्य कारणत्वस्वीकारः, त्वदुक्ताशेपप्रागभावादिविकल्पावकाशश्च । अपचयपक्षे तु प्रतिबन्धकस्तां शक्ति विकुट्टयेत् , तद्धर्म वा । प्रथमप्रकारे, कुतस्त्यं कृपीटयोनेः पुनः स्फोटघटनपारवम् । तदानीमन्यैव शक्तिः संजातेति चेत् । नतु सा संजायमाना किमुत्तम्भकात् , प्रतिबन्धकाभावाद्, देशकालादिकारक चक्राद् , अतीन्द्रियार्थान्तराद्वा जायते । आद्यभिदायाम् , उत्तम्भकाभावेऽपि प्रतिबन्ध काभावमात्रात् कौतस्कुत कार्यार्जनं जातवेदसः । द्वितीये भेदे, तत एव स्फोटोत्पत्तिसिद्धेः शक्तिकल्पनावैयर्थ्यम् । तृतीये, देशकालादिकारकचक्रस्य प्रतिबन्धककालेऽपि सद्भावेन शक्त्यन्तरप्रादुर्भावप्रसङ्गः । चतुर्थे, अतीन्द्रियार्थान्तरनिमित्तकल्पने तत एव स्फोटः स्फुटं भविष्यति, किमनया कार्यम् ? । तन्न शक्तिनाशः श्रायसः, तद्वदेव तद्धर्मनाशपक्षोऽपि प्रतिक्षेपणीयः ।
g૨૨ નિયાયિક—શક્તિ પક્ષનું ખંડન કરવાને અમે આક્ષપદે-નિયાયિક પ્રતિજ્ઞાબદ્ધ છીએ. અમારે આક્ષેપ છે કે – હે શક્તિવાદીઓ મણિમંત્ર-તંત્રાદિ જે પ્રતિબંધક છે તે તમારા મનમાં અકિંચિકર છે કે કિંચિકર- (કંઈ પણ કરનાર)? અકિચિકર હોય તો-અતિપ્રસંગદેષ આવશે કારણકે–અકિંચિકર એવા શંગભંગ ભંગારાદિને પ્રતિબંધકતાની પ્રાપ્તિ થશે. કિંચિકર હોય તે શું કાંઈક ઉત્પન્ન કરે છે માટે કે કેઈને નાશ કરે છે તેથી પ્રતિબંધક કહેવાય છે? કાંઈક ઉત્પન્ન કરવાથી તે કિંચિત્કર હોય તે-તે દાહ શક્તિથી પ્રતિકૂળ શક્તિને ઉત્પન્ન કરે છે કે શક્તિના કેઈ ધર્માન્તરને ઉત્પન્ન કરે છે? પ્રતિફળ શક્તિની ઉત્પત્તિ તે માની શકાશે નહિ, કારણ કે તેમાં કોઈ પ્રમાણ નથી, દાહાભાવને પ્રતિલ શક્તિની ઉત્પત્તિમાં પ્રમાણુરૂપે ઉપસ્થિત કરી શકાશે નહિ, અર્થાત પ્રતિલા
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. ૨૨.] यायिकृकतनै शक्तिनिराकरणम् । શક્તિ ન હતા તે દાહાભાવ ન થયે હેત એમ કહી શકશે નહિ. કારણ કેદાહાભાવ તે પ્રતિબંધકના સાન્નિધ્યથી જ ચરિતાર્થ છે, એટલે દાહાભાવ પ્રતિફૂલ શક્તિને સાધક થઈ શકે નહિ. પ્રતિબંધક ધર્માન્તર ઉત્પન્ન કરે છે એ બીજો પક્ષ કહો તે–તેથી એમ ફલિત થાય છે કે–તે ધર્માન્તર અભાવ હોય ત્યારે જ દાહ થાય. આ રીતે તે તમે અભાવની કારણતા માની. એટલે તમોએ કહેલા પ્રાગભાવાદિ વિષેના સમગ્ર વિકલ્પોને પણ અવકાશ આવે. પ્રતિબંધક અપચય (નાશ) કરે છે, એ પક્ષ માને તે-પ્રશ્ન છે કે પ્રતિબંધક દાહકશક્તિને નાશ કરે છે કે તે શક્તિના ધર્મને ? દાહકશક્તિને જ નાશ કરે છે એમ કહા તે–અગ્નિમાં ફેલાદિ કાર્યને ઉપન કરવાનું સામર્થ્ય (શક્તિ) પુનઃ ક્યાંથી આવશે ? અર્થાત એક વખત શક્તિને નાશ થયા પછી પ્રતિબંધક દૂર કર્યા પછીના કાલમાં તે શકિત ક્યાંથી આવશે? તે કાળમાં એટલે કે પ્રતિબંધકાભાવ સમયે બીજી જ શકિત ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, એમ કહો તે પુન: ઉત્પન્ન થનારી આ શકિત કેનાથી ઉત્પન થાય છે ? શું ૧-ઉત્તેજકમણેિથી, ૨-પ્રતિબંધકના અભાવથી, ૩-દેશકાળાદિકારક સમૂહથી, કે ૪-અતીન્દ્રિય પદાર્થથી ઉત્પન્ન થાય છે ? પહેલે પક્ષ કહે –ઉત્તેજમણિનો અભાવ હોય છતાં પણ પ્રતિબંધકના અભાવ માત્રને લીધે અગ્નિથી દહાદિ કાર્યો કેમ થાય છે ? અર્થાત ઉત્તેજક નથી માટે કાલ્પત્તિ ન થવી જોઈએ. બીજો પક્ષ કહો તે–પ્રતિબંધકાભાવથી, જ ફલ્લાની ઉત્પત્તિ સિદ્ધ થઈ જવાથી શક્તિની કલ્પના કરવી વ્યર્થ છે, ત્રીજો પક્ષ કહે તે-દેશકાળાદિ કારકસમૂહ તે પ્રતિબંધક હોય ત્યારે પણ વિદ્યમાન હોય છે. એટલે બીજી શક્તિને ઉત્પાદ થવાને પ્રસંગ આવશે. ચેાથે પક્ષ કહે તે અતીન્દ્રિય પદાર્થથી જ ફોલ્લાદિ કાર્ય થઈ જશે. તે પછી શક્તિની શી આવશ્યકતા છે ? અર્થાતુ અન્ય અતીન્દ્રિય પદાર્થને શક્તિનું કારણ અને શક્તિને ફેલાનું કારણ માને છે તેના કરતાં તે અતીન્દ્રિય પદાર્થને જ ફેલ્લાદિ કાર્યનું કારણ માની લે, તે પછી શક્તિને માનવાની જરૂર રહેશે નહિ. આ રીતે પ્રતિબ ધક શક્તિને નાશ કરે છે એ પક્ષ શ્રેયસ્કર નથી અને તે જ રીતે શક્તિના ધર્મના નાશ પક્ષનું પણ બુદ્ધિમાન પુરુષે સ્વયં ખંડન કરી લેવું.
(१०) दाहोत्पाद इति यावद्धर्मान्तरं नोत्पद्यते तावद्दहति दहनः एतावता प्रागभावः कारणम् । अभावस्येति प्रागभावस्य । पुनः स्फोटघटनमिति शक्तौ एकदा कुट्टितायां सत्यामिति भावः। आद्यभिदायामिति एतावताऽऽदावप्युत्तम्भकादेव शक्तिरुत्पन्नेति पराशयः। जातवेदस इत्यग्रे अथ च प्रतिबन्धकाभावमात्रेऽपि कार्यमुत्पद्यत एवेति । शक्तिकल्पनावैयर्थ्यमिति अस्मन्मताजीकारश्च । तत एवेति अतीन्द्रियार्थान्तरादेव। शक्तिनाश इति प्रतिबन्धककृतः ।
(टि.) प्राचि पक्षे इत्यादि । तस्या इति शक्तेरेव । प्रतिवन्धकेति प्रतिवन्धकसामीप्यवशादेव कृतार्थः । तामिति प्रतिकूलशक्तिम् । तद्भावे इति धर्मान्तराभावे । विकुट्ट. येदिति विनाशयेच्चूर्गीकुर्यात् ॥ तद्धर्ममिति शक्तिधर्मम् ॥ कुतस्त्यमिति चूर्णीकृतत्वेन तस्याः पुनरुद्भवाभावात् । तदानीमिति दाहोत्पत्तिकाले उत्तम्भकादिसद्धावे । सेति शक्तिः । यावद् वर्मान्तरं नोपपद्यते तावद् दहति एतावता प्रागभावः कारणम् । उत्तम्भकेति उत्तम्भक. सकाशाच्छक्त्युत्पत्तौ उत्तम्भकं विनापि वह्निजन्यदाहादिकार्य प्रतिवन्धकाभावे न स्यात् । दृश्यते
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
शक्तिसमर्थनम् ।
[४. ११च प्रतिबन्धकाभावे तं विनापि कार्योत्पत्तिः ॥ तत एवेति प्रतिवन्धकामावादेव ॥ तृतीय इति प्रतिबन्धकसद्भावेपि देशकालादिसामग्री विद्यते, ततः शक्त्यन्तरदाहजनक प्रादुर्भवति । तत एवेति अतीन्द्रियार्थान्तरनिमित्तत एव । अनयेति शक्तिकल्पनया, तदिति तस्मात्कारणात् प्रतिवन्धकसद्भावे । न श्रायस इति नोत्तमः । तद्वदेवेति शक्तिनाशव देव । तद्धर्मति शक्तिधर्मनाशः।
६२३ अत्राभिदध्महे । एतपु शक्तिनाशपक्ष एव कक्षोक्रियत इत्यपरविकल्पशिल्पकल्पनाजल्पाकता कण्ठशोपायैव वः संवभूव । यत्तूक्तम्-कुतः पुनरसावुत्पद्यतेति । तत्र शक्त्यन्तरसहकृतात् कृपीटयोनेरवेति ब्रूमः ।
२४ ननु प्रतिबन्धकदशायां सा शक्तिरस्ति नवा । नास्ति चेत् , कुतः पुनरुत्पघेत । शक्त्यन्तरसहकृतादग्नेरेवेति चेत् , तर्हि साऽपि शक्त्यन्तरसधीचस्तस्मादेवोन्मउजेदित्यनवस्था । अथास्ति, तदानीमपि स्फोटोत्पादिकां शक्ति संपादयेत् , ततोऽपि स्फोटः स्फुटं स्यादेवेति ।
६२५ अत्रोच्यते । प्रविन्धकावस्थायामप्यस्त्येव शक्यन्तरम् , घटयति च स्कोट- .. घटनलम्पटां शक्तिं तदाऽपि । यस्तु तदा स्फोटानुत्पादः, स प्रतिबन्धकेनोत्पन्नोत्पन्नायास्तस्याः प्रध्वंसात् । प्रतिबन्धकापगमे तु स्फोटः स्फुटीभवत्येवेत्यतीन्द्रियशक्तिसिद्धिः । अत्राऽऽशङ्कान्तरपरीहारप्रकारमौक्तिककणप्रचयावचायः स्याद्वादरत्नाकरात् तार्किकैः कर्तव्यः । एवं च स्वाभाविकशक्तिमान् शब्दोऽथै बोधयतीति सिद्धम् ।
अथ तदङ्गीकारे तत एवार्थसिद्धेः सङ्केतकल्पनाऽनर्थिकैव स्यादिति चेत् । नैवम् । अस्य सहकारितया स्वीकारात् ; अङ्कुरोत्पत्तौ पयःपृथिव्यादिवत् । अथ स्वाभाविकसंबन्धाभ्युपगमे देशभेदेन शब्दानामर्थभेदो न भवेद् , भवति चायम् , चौरशब्दस्य दाक्षिणात्यैरोदने प्रयोगादिति चेत् । तदशस्यम् । सर्वशब्दानां सर्वार्थप्रत्यायनशक्तियुक्तत्वात् । यत्र च देशे यदर्थप्रतिपादनशक्तिसहकारी संकेतः, स तमथै तत्र प्रतिपादयतीति सर्वमवदातम् ।
ફર૩. જેન–ડે તૈયાયિકો ! તમોએ શક્તિના વિષયમાં ઉપર જે વિકલ્પો કર્યા તેમાંથી ફક્ત શક્તિનાશ પક્ષનો જ અમે સ્વીકાર કરીએ છીએ. તેથી બાકીના બીજા વિકલ્પ કરવા એ નિષ્ફળ છે. અને તમે જે કહ્યું હતું કે શક્તિ પુનઃ ક્યાંથી ઉત્પન્ન થાય છે તે તેના ઉત્તરમાં કહેવાનું કે, તે શક્તિ અન્ય શક્તિના સહકારવાળા અગ્નિથી ઉત્પન્ન થાય છે.
g૨૪નિયાયિક–પ્રતિબંધક દશામાં તે અન્ય શક્તિ છે કે નથી? જે નથી એમ કહે તે–એ શક્તિ વળી કેનાથી ઉત્પન્ન થાય છે? કદાચ તેથી અન્ય શક્તિના સહકારવાળા અગ્નિથી તે શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે–એમ કહે –તે શક્તિ પણ
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
તસમર્થનમૂ! તેથી અન્ય શક્તિના સહકારવાળા અગ્નિથી ઉત્પન થશે. એ રીતે અનવસ્થા આવશે. પ્રતિબંધક દશામાં તે અન્ય શક્તિ છે, એમ કહિ તે તે પ્રતિબંધક દશામાં પણ ફેલાને ઉત્પન કરનારી શક્તિને ઉત્પન કરે, અને તેથી સ્પષ્ટરૂપે ફોલલાદિ કાર્ય થવું જોઈએ.
S૨૫ જેન—આને ઉત્તર એ છે કે–પ્રતિબંધક દશામાં પણ અન્ય શક્તિ વિદ્યમાન છે જ, અને તે પ્રતિબંધક કાલમાં પણ દાહજનિકા શક્તિને ઉત્પન કરે છે. છતાં પણ તે વખતે શક્તિનું કાર્ય ફોલ્લે ઉત્પન્ન થતું નથી તેનું કારણ એ છે પ્રતિબંધક દ્વારા પુનઃ પુનઃ ઉત્પન્ન થતી દાહજનિક શક્તિને નાશ કરવામાં આવે છે. અને જ્યારે પ્રતિબંધક દૂર થઈ જાય છે, ત્યારે ફેલે સ્પષ્ટ થઈ જ જાય છે. આ રીતે અતીન્દ્રિય શક્તિની સિદ્ધિ થઈ. આ સ્થળે બીજી અનેક શંકાઓ અને તેનું સમાધાનરૂપ મોતીના દાણાને સંગ્રહ અને વિસ્તરણ સ્યાદ્વાદરનાકરમાંથી તાર્કિક પુરુષોએ જાણી લેવું. આ પ્રમાણે શક્તિ સિદ્ધ થવાથી સ્વાભાવિક શક્તિવાળે શબ્દ અર્થને બંધ કરાવે છે-એ સિદ્ધ થયું.
શકા– જે શબ્દમાં શકિતને સ્વીકાર કરવામાં આવે છે તે તે શક્તિથી જ અર્થ સિદ્ધ થઈ જશે, તે સંકેતની કલ્પના નિરર્થક જ થશે.
સમાધાન–એમ નથી. અંકુરની ઉત્પત્તિમાં પાણી અને પૃથ્વી આદિ જેમ સહકારી છે તેમ શબ્દથી અર્થજ્ઞાનમાં સંકેત પણ સહકારી છે.
શંકા–સ્વાભાવિક સંબંધ હોય તે દેશભેદથી શબ્દોનો અર્થભેદ થ ન જોઈએ, પરંતુ અર્થભેદ થાય તે છે, જેમકે-દક્ષિણ દેશના લેકે ચૌર શબ્દને પ્રગ એદન-ભાત અર્થમાં કરે છે.
સમાધાન–આ કથન બરાબર નથી, કારણ કે સર્વ શબ્દોમાં સર્વ અર્થને બંધ કરાવવાની શક્તિ છે. પરંતુ જે દેશમાં જે અને પ્રતિપાદન કરનારી શક્તિ ને સહકારી સંકેત હોય છે, તે શબ્દ તે દેશમાં તે અર્થનું પ્રતિપાદન કરે છે. આ રીતે સર્વ નિર્દોષ છે.
(૫૦) ચિતરતાતિ રાવજયન્ત પ્રાશયવાદ !
नन्विति नैयायिकः । पुनरुत्पद्येत्तेति प्रतिवन्धके गते सति । शक्त्यन्तरसहकृतादिन शक्त्यन्तरं प्रकाशकत्वादि । अथास्तीत्यादिगद्ये । तदानीमपीति प्रतिबन्धकदशायामपि । स्याद्वादरत्नाकरादिति तत्रायं "लोकः--
"जयन्त ! हन्त का तत्र गणना त्वयि कीटके ।
यत्रास्यां शक्तिसंसिद्धौ मज्जत्युदयनद्विपः ॥१॥" दाक्षिणात्यैरिति द्राविडैः ।
(टि.) प्रतिवन्धकेत्यादि । उत्पन्नोत्पन्नाया इति संजातायाः संजातायाः । तस्या इति शक्तेः ॥ अथ तदङ्गीकारे इति शक्तिस्वीकारे ॥ तत एवेति शक्तेरेव । अस्येति संके. तस्य । अयमिति अर्थभेदः । स इति शब्दः । तत्रेति देशे।
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
अपोहवादः । ६२६ सौगतांस्तु प्रत्येवं विधेयानुवाद्यभावः-योऽयं शब्दो वर्णात्माऽऽवयोः प्रसिद्धः, स स्वाभाविकसामर्थ्य समयाभ्यां कृत्वाऽर्थबोधनिबन्धनमेवेति ।
६२७ अथ स्वाभाविकसामर्थ्यसमयाभ्यां शब्दस्यार्थे सामान्यरूपे, विशेषलक्षणे, तद्भयस्वभावे वा वाचक्रत्वं व्याक्रियेत । न प्रथमे,सामान्यस्यार्थक्रियाकारित्वाभावेन नभोऽम्भोजसन्निभत्वात् । न द्वैतीयीके, विशेषस्य स्वलक्षणलक्षणस्य वैकल्पिकत्रिज्ञानागोचरत्वेन संकेतास्पदत्वासंभवात् । तत्सम्भवेऽपि विशेषस्य व्यवहारकालाननुयायित्वेन संकेननरर्थक्यात् । तार्तीयीके तु स्वतन्त्रयोः, तादात्म्यापन्नयोर्वा सामान्य-विशेषयोस्तद्गोचरता संगीर्येत । नाद्यः पक्षः, प्राचिकविकल्पोपदर्शितदोपानुषङ्गात् । न द्वितीयः । सामान्यविशेषयोर्विरुद्धधर्माध्यासितत्वेन तादात्म्यायोगादिति नार्थो वाच्यो वाचाम् , अपि तु परमार्थतः सर्वतो व्यावृत्तस्वरूपेषु स्वलक्षणेष्वेकार्थकारित्वेन, एककारणत्वेन चोपजायमानै कप्रत्यवमर्शरू पविकल्यस्याकारो बाह्यत्वेनाभिमन्यमानो बुद्धिप्रतिबिम्बव्यपदेशभागपोहः; शब्दश्रुतौ सत्यां तादृशोरलेखशेखरस्यैव वेदनस्योत्पादात् । अपोहत्वं चास्य स्वाकारविपरीताकारोन्मूलकत्वेनावसेयम् । अपोह्यते स्वाकाराद्विपरीत आकारोऽनेनेत्यपोह इति व्युत्पत्तेः । तत्त्वतस्तु न किञ्चिद्वाच्यं वाचकं वा विद्यते, शब्दाथतया कथिते वुद्धिप्रतिविम्बात्मन्यपोहे कार्यकारणभावस्यैव वाच्यवाचकतया व्यवस्थापितत्वात् ।
$૨૬ સૌગતા(બૌદ્ધો)ની અપેક્ષાએ અનુવા-વિધેયભાવ આ પ્રમાણે છે
આપણુ બનેને વર્ણ સ્વરૂપ જે શબ્દ પ્રસિદ્ધ છે(અનુવાદ્ય) તે સ્વાભાવિક સામર્થ્ય અને સંકેત દ્વારા પદાર્થ બેધમાં કારણ છે જ (વિધેય). આ પ્રમાણે અનુવાદ્ય-વિધેયભાવ થયો,
હ૨૭ બૌદ્ધ–સ્વાભાવિક સામર્થ્ય અને સંકેત દ્વારા શબ્દ વાચક છે, તો તે શું સામાન્ય અને વિશેષ અર્થને કે સામાન્ય વિશેષ ઉભયસ્વરૂપઅર્થને વાચક છે? પહેલે પક્ષ તે ચગ્ય નથી, કારણ કે સામાન્ય અર્થ ક્રિયાકારી ન હોવાથી આકાશ કમલની તુલ્ય છે, અર્થાત્ સામાન્ય અસતરૂપ હોવાથી છે જ નહિ. બીજો પક્ષ પણ ચગ્ય નથી કારણ કે- સ્વલક્ષણ સ્વરૂપ વિશેષ વિકપ જ્ઞાન વિષય નથી. માટે સંકેતને વિષય બની શકતું નથી. અને જે સકેતને વિષય કોઈ પણ રીતે માનવામાં આવે તે પણ વ્યવહાર કાલ સુધી વિશેષ રહેતો ન હોવાથી તેમાં સંકેત કરે એ નિરર્થક છે. ત્રીજા પક્ષમાં તે પ્રશ્ન છે કે સ્વતંત્ર સામાન્ય અને વિશેષ સંકેતને વિષય છે કે તાદામ્યને પ્રાપ્ત થયેલ સામાન્યવિશેષ સંકેત વિષય છે ? આદ્ય પક્ષ તે યોગ્ય નથી કારણ કે-એમ માનવાથી ઉપરના બે
१ 'संसायमान'-इति टिप्पणसंमतः पाठः । २ टिप्पणे 'संवेदनस्य' इति पाठः ।
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
४. ११. अपोहवादः ।
१४३ વિકલ્પમાં કહેલ ની પ્રાપ્તિ થશે. બીજો પક્ષ પણ ચગ્ય નથી કારણ કે સામાન્ય અને વિશેષ પરસ્પર વિરુદ્ધ ધર્મના આશ્રય હેવાથી તે બન્નેમાં તાદા તસ્ય (એક રૂપતા)ને સંભવ જ નથી માટે શબ્દોને વાચ્ય અર્થ નથી. પરંતુ પરમાર્થથી તે સર્વથી વ્યાવૃત્ત સ્વરૂપવાલા-ભિન્ન સ્વરૂપવા સ્વલક્ષણોમાં કાર્યકારી હોવાથી અને એક કારણથી થતા હોવાથી એક પ્રત્યવમર્શ (બંધ) રૂપ વિકલ્પને આકાર જે બાહ્યરૂપે મનાય છે અને જે બુદ્ધિ પ્રતિબિંબ નામે ઓળખાય છે તે અહિ જ વાય છે. કારણ કે-શબ્દ સાંભળ્યા પછી તે પ્રકારના ઉલેખવાલા જ જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય છે. તે વિકલ્પ જ્ઞાન અહિ એટલા માટે કહેવાય છે કે તે પિતાના આકારથી વિપરીત આકારનું ઉમૂલન કરે છે, કારણ કે પોતાના આકારથી વિપરીત આકાર જેનાથી દૂર કરાય તે અપહ-એવી વ્યુત્પત્તિ અહિ શબ્દની છે. તત્વથી વિચારીએ તે-ન કેઈ વાચ્ય છે, કે ન કોઈ વાચક છે, પરંતુ કદ અને અથરૂપે કહેલ બુદ્ધિના પ્રતિબિંબ સ્વરૂપ અપહમાં જ કાર્યકારણભાવ છે, તેની જ વાગ્યવાચક તરીકે વ્યવસ્થા છે.
(५०) अथ स्वाभाविकेत्यादिना सौगतः पूर्वपक्षयति । स्वाभाविकसामर्थ्यसमयाभ्या. मिति भवत्परिकल्पिताभ्याम् । तदुभयस्वभावे इति सामान्यविशेषात्मके । सर्वतो व्यावृत्तेत्यादिगद्ये। स्वलक्षणेविति इतरेतरविशकलितपरमाणुपु । एकार्थकारित्वे इति एकार्थकारित्वं जलाहरणलक्षणम् । एककारणत्वेनेति एकस्य विकल्पस्य कारणानि एकविकल्पकारणानि तेष भावस्तत्त्वं तेन। कार्यकारणभावस्यैवेत्यादि । अत्र श्लोकः
"विकल्पयोनयः शब्दा विकल्पाः शब्दयोनयः ।
कार्यकारणता तेषां नार्थ शब्दाः स्पृशन्त्यपि ॥१॥" (टि.) विशेपस्येत्यादि। तत्संभवेऽपोति संकेतसंभवेऽपि यो विशेषः स्वलक्षणलक्षणः संकेतगोचरमनायि तस्य क्षणिकत्वेन तदानीमेव विनष्टत्वाद्वयवहारसमये संकेतो निरर्थक एव भवेत् । अपि च, तत्कालमुत्पन्ने स्वलक्षणे आकाशात्पतित इव नवीनः संकेतः कल्पनीयः । पूर्व. संकेतानामपि विनष्टत्वात् । पूर्वमनीक्षिते वस्तुनि नवीनसंकेत कल्पनाप्यल्पीयसी । तदगोचरतेति शब्दविपयताऽऽचक्षीत । नार्थी वाच्य इति वाचां शब्दानामर्थः स्वलक्षणरूपो न वाच्यः किन्तु तत्त्वतोऽपोह एवेति संबन्धः ॥ सर्वत इति सामान्यतो घटादेवावृत्तेपु विशेषत्वाद्विशकलितत्वाद्वा । एकार्थेति एकमर्थं घटादिकं करोतीति तद्भावस्तत्त्वम् तेन । एकस्य एव पदाथस्य कारणं तद्धावस्तत्त्वं तेन 'संजायमान उत्पद्यमानः ‘एकोऽयं घटः' इत्याद्येक कारो यः प्रत्यवमर्शी विचारस्तपस्य । वाह्यत्वेनेति अन्तर्मुखोऽपि सवे वाह्यमिति जानानः। शन्दशता. विति शव्दाकर्णने सति । तादृशोल्लेखेति अपोहोल्लेखशेखरस्य । संवेदनस्येति नाना अस्येति विकल्पाकारस्य । $२८ अथ श्रीमदनेकान्तसमुद्घोषपिपासितः ।
अपोहमापिवामि द्राग वीक्षन्तां भिक्षवः क्षणम् ॥१॥ १ मूले 'उपजायमान' इति पाठः । २ वेदनस्य-इति मूले।
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
L
अपोहनिराकरणम् ।
1
',
इह तावद्विकल्पानां तथाप्रतीतिपरिहृतविरुद्धधर्माध्यासकथचित्तादाग्यापन्नसामान्यविशेषस्वरूप वस्तुलक्षणाक्षूणदीक्षादीक्षितत्वं प्राक् प्राकटयत । ततस्तवतः शब्दानामपि तत्प्रसिद्धमेव । यतोऽजल्पि युष्मदीयैः " स एव शब्दानां विषयो यो विकल्पानाम्” इति कथमपोहः शब्दार्थः स्यात् । अस्तु वा तथाऽप्यनुमानवत् किं न शब्दः प्रमाणमुच्यते । अपोहगोचरत्वेऽपि परम्परया पदार्थे प्रतिबन्धात् प्रमाणमनुमानमिति चेत्, तत एव शब्दोऽपि प्रमाणमस्तु । अतीतानागताम्बर सरोजादिष्व सत्स्वपि शब्दोपलम्भान्नात्रार्थ प्रतिबन्ध इति चेत् । तर्ह्यभूद् वृष्टिः, गिरिन्दविगोपलम्भाद, भावी भरयुदयः रेवत्युदयात् नास्ति रासभशृङ्गम् समग्रप्रमाणैरनुपलम्भात् इत्यादेरर्थामावेऽपि प्रवृत्तेऽनुमानेऽपि नार्थप्रतिबन्धः स्यात् । यदि वचोवाच्या पोहोऽपि पारम्पर्येण पदार्थप्रतिष्ठः स्यात्, तदानीमलावूनि मज्जन्तीत्यादिविप्रकारक वाक्यापोहोऽपि तथा भवेदिति चेत्, अनुमेयापोहेऽपि तुल्यमेतत् प्रमेयत्वादिहेत्वनुमेयापोहेऽपि पदार्थप्रतिष्ठताप्रसक्तेः । प्रमेयत्वं हेतुरेव न भवति, विपक्षासत्त्वतल्लक्षणाभावादिति कुतस्या तदपोहस्य तन्नितेति चेत् । तर्हि विप्रतारकवाक्यमध्यागम एव न भवति, आप्तोकत्वतल्लक्षणाभावादित्यादि समस्तं समानम् ।
[છુ. ?
૬૬૮ જૈન—શ્રીમાન અનેકાન્તવાદની ઉદ્ઘોષણા કરવાથી પિપાસુ (તૃષાવાન ) થયેલા હું અપેાહનું શીઘ્ર પાન કરી જાઉં છું તે હે બૌદ્ધો !તમે ક્ષણમાત્ર જુએ.”
પ્રથમ તે અહીં તથાપ્રકારની પ્રતીતિ હાવાથી વિરુદ્ધધર્માધ્યાસના પરિહાર થઈ જતા હાઈ કથંચિત્ અકસ્રભાવને પામેલ સામાન્યવિશેષાત્મક વસ્તુલક્ષણુની નિર્દોષ દીક્ષામાં વિકલ્પે દીક્ષિત છે. આ ખાખત પહેલાં જ પ્રકટ થઈ ચૂકી છે. અર્થાત્ વિકા સામાન્ય વિશેષરૂપ વસ્તુને વિષય કરે છે એ કહેવાઈ ગયુ છે. તેથી તત્ત્વતઃ શબ્દ પણ ઉભયાત્મક વસ્તુને વિષય કરનારા સિદ્ધ થાય છે, કારણ કે–તમારા જ આચાર્યાએ કહ્યું છે કે-જે વિકલ્પાના વિષય છે તે જ શબ્દોના વિષય છે.” તે પછી શબ્દના અર્થ અપેાહ કઈ રીતે થઈ શકશે ? તાત્પર્ય કે-જે વિકલ્પના વિષય હેય તે જ શબ્દના વિષય બનતા હાય તા વિકલ્પને વિષય સામાન્યવિશેષા ભયાત્મક વસ્તુ હોઈ શબ્દનો પણ વિષય તેવી જ વસ્તુ સિદ્ધ થાય છે, પણ અપેાહ તા બને જ નહિ. અથવા અપેાહને શબ્દના અથ (૧૫) માની લેવામાં આવે તે પણ અનુમાનની જેમ શબ્દ કેમ પ્રમાણ નહિ કહેવાય ?
બૌદ્ધ—અનુમાન અપોહને વિષય કરતુ હોવા છતાં પરપરાએ પદાથ માં સમ'ધ હેાવાથી પ્રમાણરૂપ છે.
જૈન શબ્દ પણ તે જ રીતે પ્રમાણ
મૌદ્ધ—અતીત અને અનાગત તથા આકાશકમલ વિગેરે અસત્ પદાર્થો વિષે પણ શબ્દ ઉપલબ્ધ હાવાથી શબ્દને અર્થ સાથે સમધ નથી,
હા.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
४. ११] अपोहनिराकरणम् ।
१४५ જેન–તે પછી વરસાદ થયે હૈ જોઈએ, કારણ કે પર્વતમાંથી આવતીનદીમાં પાણીનો વેગ જોવાય છે, રેવતી નક્ષત્રનો ઉદય થયો છે માટે ભરણી ઉદય હવે પછી થશે, ગધેડાનું શીંગડું જગત્માં નથી, કારણ કે–સમસ્ત પ્રમાણેથી પણ તેની ઉપલબ્ધિ થતી નથી–વિગેરે સ્થળે પદાર્થ નથી છતાં અનુમાનની પ્રવૃત્તિ થાય છે, માટે અનુમાનને પણ પદાર્થ સાથે સંબંધ ન હૈ જોઈએ.
બૌદ્ધ-જે શબ્દને વાચ્ય અહિ પણ પરંપરાથી પદાર્થ સાથે સંબદ્ધ હોય તે “તુંબડું ડૂબે છે ઈત્યાદિ છેતરપીંડી કરનાર ઠગ પુરુષના વાક્યોને વિષય અહિ પણ પરંપરાએ સંબંધવાળે થે જોઈએ.
જેન–તે જ પ્રમાણે અનુમેયાપોહમાં પણ બનશે, કારણ કે પ્રમેયસ્વાદિ હિતના અનુમેયાપહમાં પણ પરંપરાએ પદાર્થને સંબંધ માનવે પડશે.
બૌદ્ધ—પ્રમેયત્વ હેતુ જ થઈ શકતો નથી, કારણ કે-વિપક્ષાસત્વરૂપ હેતુનું લક્ષણ તેમાં નથી, એટલે પ્રમેયત્વના અનુમેયાહના અર્થમાં પરંપરાએ સંબંધ કઈ રીતે હોઈ શકે ?
જેન–તે પછી આસોકતત્વરૂપ લક્ષણ છેતરપીંડી કરનાર પુરુષના વાક્યમાં ન હોવાથી તે આગમરૂપ પ્રમાણ પણ બની શકતું નથી, માટે એ સમસ્ત બાબત પરસ્પર સમાન જ છે.
(५०) अपोऽहमिति अपः कर्मतापन्नाः अहम् । __ इह तावदित्यादिगद्ये लक्षणशब्देन परिज्ञानम् । अस्तु वेत्यादि अस्तु वाऽपोहः शब्दार्थः । पदार्थ इति स्वलक्षणे । अत्रेति शब्दे। यदि वच इत्यादि सौगतः। तथा भवेदिति पदार्थप्रतिष्ठः । अनुमेयाऽपोहेऽपीत्यादि सूरिः । प्रमेयत्वमित्यादि सोगतः । तदपोहस्य प्रमेयापोहस्य तन्निष्ठतेति पदार्थनिष्ठता। तीत्यादि सुरिः । आप्तोक्तत्वतल्लक्षणाभावादिति आप्तोक्तत्वाख्यागमलक्षणाभावात् ।।
(टि.) इह तावदित्यादि । तथाप्रतीतीति तथाविधा विरुद्धधर्माध्यासरहिता या प्रतीतिस्तया परिहृतो विरुद्धधर्माध्यासो येन तत् तथा कथंचित्तादात्म्यापन्नौ भविष्वग्भावसमा. श्रितो यो सामान्य-विशेषौ तत्स्वरूपं तदात्मकं यद् वस्तुलक्षणं स्वलक्षणरूपं तस्य या अक्षुणा दीक्षा तया दीक्षितत्वम् विकल्यानां स्वलक्षणान्तःप्रवेशः प्राग्भावित इति भावः । तदिति उभयात्मकवस्तुविषयत्वम् । तत एवेति परंपरया पदार्थप्रतिबन्धाभावादेव । अतीतानागतेत्यादि । अत्रेति शब्दे ॥ अलावूनीति तुम्बकादीनि जलतलगतान्यपि न मज्जन्ति ॥ तथा चोक्तम्"तुम्बकं तृणकाष्ठं च तैलं जलसमागतम् । पुनः स्वस्थानमायाति......" ॥ इत्यादि ।। ___ अत एव विप्रतारकः ॥ तथेति पारंपर्येण पदार्थप्रतिष्ठः स्यात् । अनुमेयेति अनुमेयथासावपोहथेति कर्मधारयः ॥ प्रमेयत्वेति प्रमेयत्वादिहेतुभिः कृत्वा प्रमेयत्वादिहेतुभिरनुमेयापोहे पदार्थप्रतिष्ठा न स्यात् हेतोरालीक्यात् । प्रमेयत्वमित्यादि ॥ विपक्षासत्त्वेतिविपक्षासत्त्वं तल्लक्षणं हेतुलक्षणं तस्यासत्त्वात् ॥ तदपोहस्येति अनुमेयापोहस्य । तन्निष्ठतेति पदार्थनिष्ठता । तल्लक्षणेति आगमलक्षणासत्त्वात् ।।
१९
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४६
अपोहनिराकरणम् ।
६२९ यस्तु नाप्तोक्तत्वं वचसि विवेचयितुं शक्यमिति शाकयो वक्ति, स पर्यनुयोज्यः । किमाप्तस्यैव कस्याप्यभावादेवमभिधीयेत, भावेऽप्यस्य निश्चयाभावात, निश्चयेऽपि मौनव्रतिकत्वाद्, वक्तृत्वेऽप्यनाप्तवचनात् तद्वचसो विवेकावधारणाभावाहा । सर्वमप्येतच्चाकिादिवाचां प्रपञ्चात् मातापितृपुत्रभ्रातृगुरुलुगतादिवचसां विशेषमातिष्टमानैरप्रकटनीयमेव । न च नास्ति विशेषस्वीकारः, तत्पठितानुष्टानघटनायामेव प्रवृत्तेनिनिवन्धन. त्वापत्तेः।
ફુર૯. બૌદ્ધ–આ વચન આપ્તનું છે કે અનામનું એ વિવેક થઈ શકતા नथी तनु शु?
જેન– અહીં તમને પૂછવું જોઈએ કે “વિવેકનો સંભવ નથી. એ તમારા કથનનું કારણ શું ? કોઈ આસ પુરુષ તો છે પણ નિશ્ચય નથી. (તે આપ્ત જ છે એ નિશ્ચય નથી) માટે, આપ્ત પુરુષ છે એ નિશ્ચય હોવા છતાં તે શું મૌનવ્રતી (સદા મૌન રહેવાની પ્રતિજ્ઞાવાળા) છે માટે, કે બોલે છે પરંતુ અનાપ્તના વચનથી તેમના વચનમાં શું ભેદ છે તેનો નિશ્ચય નથી માટે ? ચાર્વાકાદિ-નાસ્તિકાદિ લેર્કોની વાણીના પ્રપંચથી માતા, પિતા, પુત્ર ભાઈ, ગુરુ, સુરત વિગેરેની વાણી –શબ્દમાં વિશેષતા છે એમ માનનારા બૌદ્ધોએ આ બધું કહેવું જ ન જોઈએ, અને જે માતા પિતાદિકના વચનની ચાર્વાકના વચનની અપેક્ષાએ વિશેષતા સવીકારતા ન હ તે તેમની–માતપિતાદિકની વાણીને આધારે જ જે અનુષ્ઠાન થાય છે તે નિષ્કારણ બની જશે.
(प.) अनाप्तवचनादिति अनाप्तवचनसकाशात् । तद्वचस इति आप्तवचसः ।
(टि०) सर्वमप्येतदिति । तत्पठितेति तेषां पितृमातृसुगतादिवाक्यानां पठनाचरणघटनायाम् । निनिवन्धनेति निष्कारणत्वप्रसज्ञात् आदराभावप्रसक्तेः । ६३० अथानुमानिक्येवाप्तशब्दादर्थप्रतीतिः
पादपार्थविवक्षावान् पुरुपोऽयं प्रतीयते ।
वृक्षशब्दप्रयोक्तृत्वात् पूर्वावस्थास्वहं यथा ॥ १ ॥ इति विवक्षामनुमाय 'सत्या विवक्षेयम्; आप्तविवक्षात्वात्, मद्विवक्षावत्' इति वस्तुनो निर्णयादिति चेत् ।
६३१ तदचतुरस्रम् । अमूदृशव्यवस्थाया अनन्तरोक्तवैशेषिकपक्षप्रतिक्षेपेण कृतनिर्वचनत्वात् । किञ्च, शाखादिमति पदार्थे वृक्षशब्दसङ्केते सत्येतद्विवक्षाऽनुमानमातन्येत, अन्यथा वा । न तावदन्यथा । केनचित्कक्षे वृक्षशब्दं संकेत्य तदुच्चारणात् , उन्मत्तसुप्तशुकसारिकादिना गोत्रस्खलनवता चान्यथाऽपि तत्प्रतिपादनाच्च हेतो. र्व्यभिचारापत्तेः । संकेतपक्षे तु यद्येष तपस्वी शब्दस्तद्वशास्त्वेिव वदेत्, तदा किं नाम क्षुणं स्यात् । न खल्वेषोऽर्थाद् विभेति । विशेषलाभश्चैवं सति यदेवंविधाननुभूयमानपारंपर्यपरित्याग इति ।
१ अत्र मुद्रिते (कथम् ?)'-इति अधिकम् ।
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. ૨૨]
अपोहनिराकरणम् ।
ફ૪૭
$૩૦. બૌદ્ધ–આપ્તવચનથી જે અર્થજ્ઞાન થાય છે તે અનુમાનથી થાય છે. કારણ કે-“આ પુરુષ વૃક્ષ અર્થની વિધક્ષાવાળે છે, વૃક્ષ શબ્દનો પ્રયોગ કરતા હોવાથી, જેમ પૂર્વાવસ્થામાં વૃક્ષરૂપ અર્થની વિવક્ષાથી મેં વૃક્ષ શબ્દનો પ્રચાગ કર્યો હતો. આ રીતે પ્રથમ વિવક્ષાનું અનુમાન કરીને પછી–આ વિવક્ષા સાચી છે, આપની વિવક્ષા હોવાથી, મારી વિવક્ષાની જેમ-આ રીતે અનુમાનથી વસ્તુને અર્થાત પદના અને નિર્ણય થાય છે.
હૃ૩૧ જૈન–તે અસંગત છે. કારણ કે તમારી આ વ્યવસ્થાનું હમણાં જ કરેલ વૈશેષિકના ખંડન દ્વારા (૪.૨.) ખંડન થઈ જ જાય છે. વળી, શાખા પ્રશાખા-(ડાળડાળીઓ) વિગેરેથી ચુકત પદાર્થમાં વૃક્ષ શબ્દને સંકેત હોય ત્યારે આવું વિવક્ષાનું અનુમાન કરો છો કે તેવા પદાર્થમાં સંકેત કર્યા વિના ? તેવા પદાર્થમાં સંકેત કર્યા વિના એ બીજો પક્ષ તે કહી શકશે નહિ. કારણ કે—કોઈ પુરુષ કક્ષ–ઘાસ વિગેરે પદાર્થ વિષે વૃક્ષ શબ્દને સંકેત કરી ઉચ્ચાર કરે, કે ઉન્મત્ત પુરુષ, સૂતેલ પુરુષ, પિપટ, મેના અને ગોત્ર ખલનાવાળે (કંઈ બોલવાને બદલે બીજું કંઈ બોલનાર) પુરૂષ તથારૂપ પદાર્થમાં સંકેત કર્યા વિના પણ વૃક્ષશબ્દનો ઉચ્ચાર કરે છે, તેથી વૃક્ષશબ્દપ્રયકતૃત્વ હેતુમાં વ્યભિચાર આવશે. અર્થાત વૃક્ષશબ્દને પ્રયોગ હોવા છતાં આ બધામાં શાખાદિમાન પદાર્થની વિવક્ષા નથી અને જે તથારૂપ અર્થ માં સંકેત કરીને વૃક્ષશબ્દનો ઉચ્ચાર કરે એ પક્ષ માન્ય હોય તે–આ બિચારો શબ્દ સંકેતન બલથી વસ્તુને વાચક બને છે એમ માનવામાં શું નુકશાન છે ? એ શબ્દ કઈ અર્થથી ડરતે તે નથી અને સંકેતગમ્ય અર્થ માનવાથી વિશેષ લાભ તે એ છે કે–પ્રથમ વિવક્ષાનું અનુમાન, પછી તેની સત્યતાનું અનુમાન અને પછી શબ્દાર્થ બોધ-આવી અનુભવમાં નહિ આવતી પરંપરાને ત્યાગ આપોઆપ થઈ જાય છે.
(५०)अथानुमानिस्येवेत्यादि सौगतः। अर्थप्रतीतिरित्यतोऽो 'कथम्' इति गम्यम् ।
किञ्चेत्यादि सूरिः। तोरिति वृक्षशब्दप्रयोक्तृत्वादिति हेतोः । तद्वशादिति सङ्केतवशादिति । वस्त्वेव वदेदिति न विवक्षाम् । अर्थाद् बिभेतीति येन विवक्षामेव वदेत् ।
(टि.) अभूदृशेति पुरा वैशेषिकमतापासनमातन्वानैर्विवक्षा निर्मूलकाषमुन्मूलितैव । तदुच्चारणादिति वृक्षशब्दप्रकटनात् । उन्मत्तसुप्तेति उन्मत्त-शुक-सारिकाप्रमृतयो ह्यभिधेयशून्यं वदन्ति । अन्यथापीति संकेतं विनापि । तत्प्रतिपादनादिति वृक्षशब्दप्रयोगात् ॥ हेतोरिति अन्यत्वलक्षणस्य । तद्वशादिति संकेतबलात् । वस्त्वेवेति विवक्षानुमानं परित्यज्य वृक्षादिपदार्थमेवावगमयेत् । तदा किं हीनम् ? एष इति संकेतः । एवं सतीति संकेतगम्येऽर्थे । एवंविधेति विवक्षानुमानसत्यतादिपरंपराया अकिंचित्करत्वात् साक्षादेव शुभम् ।
६३२ यदकश्रि-परमार्थतः 'सर्वतोऽव्यावृत्तस्वरूपेषु स्वलक्षणे वेकार्थकारित्वेनेत्यादि । तदवद्यम् । यतोऽर्थस्य वाहदोहादेरेकत्वम्-अद्विरूपत्वं, समानत्वं वा विव. क्षितम् । न तावदाद्यः पक्षः, पण्डमुण्डादौ कुण्डकाण्डमाण्डादिवाहादेरर्थस्य भिन्न
१ सवतोऽव्या मु।
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
अपोहनिराकरणम् ।
[૪. જ્જુ
भिन्नस्यैव संदर्शनात् । द्वितीयपक्षेऽपि सदृशपरिणामास्पदत्वम्, अन्यव्यावृत्त्यधिष्टितत्वं वा समानत्वं स्यात् । न प्राच्यः प्रकारः, सदृशपरिणामस्य सौगतैरस्वीकृतत्वात् । न द्वितीयः, अन्यव्यावृत्तेरतात्त्विकत्वेन वान्ध्येयस्येव स्वलक्षणेऽधिष्ठानासंभवात् ।
९३३ किञ्च, अन्यतः सामान्येन, विजातीयाद्वा व्यावृत्तिरन्यव्यावृत्तिर्भवेत् । प्रथमपक्षं, न किञ्चिदसमानं स्यात्, सर्वस्यापि सर्वतो व्यावृत्तत्वात् । द्वितीये तु विजातोयत्वं वाजिकुञ्जरादिकार्याणां वाहादिसजातीयत्वे सिद्धे सति स्यात्, तच्चान्यव्यावृत्तिरूपमन्येषां विजातीयत्वे सिद्धे सति इति स्पष्टं परस्पराश्रयत्वमिति । एवं च कारणैक्यं, प्रत्यवमशैक्यं च विकल्प्य दूषणीयम् ।
"
§૩૨ વળી, તમાએ પરમાથથી તે સર્વથી વ્યાવૃત્ત સ્વરૂપવાલા (ભિન્ન સ્વરૂપવાળા) સ્વલક્ષણામાં એકાકારી હાવાથી (૬૨૮) વિગેરે જે કઈ કહ્યું તે નિર્દોષ નથી. કારણ કે- વાહ દોાદિ અર્થાંનું એકત્વ એટલે તમને શું અભિપ્રેત છે ? શું તે એ અર્થ નથી તે કે બન્ને સમાન છે એ પહેલા પક્ષ તે કહેવા ચેગ્ય નથી. કારણ કે ષડમુડાદિ (ખ'ડિત શી’ગવાળા કે શૃંગહીન) ગૌમાં કેાઈ કુંડવાહી, કેાઈ કાંડવાહી તે કેાઈ ભાંડવાહી હાય છે એમ ભિન્ન ભિન્ન અથ જોવાય છે. ખીન્ને પક્ષ કહે। તા-સમાન એટલે સદેશ પરિણામવાળું છે કે અન્ય વ્યાવૃત્તિ એટલે અન્યાપેાહથી સબદ્ધ છે ? પહેલે પક્ષ તે કહી શકશો નહિ કારણ કે બૌદ્ધોને સદેશ પરિણામ માન્ય નથી, ખીજો પક્ષ પણ સ`ગત નથી. કારણ કે અન્ય વ્યાવૃત્તિ (અન્યાપેાહ) વધ્યાપુત્રની જેમ અતાત્ત્વિક-તુચ્છરૂપ હાવાથી સ્વલક્ષણમાં તે રહી શકશે નહિ.
$૩૩. વળી, અન્ય વ્યાવૃત્તિ એ અન્ય એટલે સામાન્યથી કે વિજાતીયથી વ્યાવૃત્તિ છે ? સામાન્યથી વ્યાવૃત્તિરૂપ પહેલા પક્ષ કહેા તા-કાઈ કાઈથી અસમાન થશે જ નહિ, કારણ કે સવે ઘટાદિ પદાર્થ સર્વ સજાતીય ઘટેથી વ્યાવૃત્ત (પૃથગુ) છે. અર્થાત્ સજાતીયથી વ્યાવૃત્તિ હાવાથી વિજાતીયથી વ્યાવૃત્તિના અવકાશ રહેશે નહિ. તેથી તે વિજાતીયથી સમાન મની જતા હોઈ અસમાન અનશે નહિ.
બીજો પક્ષ કહેા તા-પ્રથમ વાહાદ્ધિ પદાર્થમાં સજાતીયત્વ સિદ્ધ હોય તે વાજિ-અશ્વ, કુંજર-હાથી, વિગેરે કાર્રામાં વિજાતીયના સિદ્ધ થાય, અને તે સજાતીયતા પણ અન્યન્યાવૃત્તિરૂપ હોઈ અન્યના વિજાતીયતા સિદ્ધ હોય તે થાય છે, એમ પરસ્પરાશ્રય નામના ઢાષ સ્પષ્ટ જણાય છે. એ જ રીતે કારણેકચ અને પ્રત્યેવમર્શકચ (૭૨૮) વિષે પણ વિકલ્પે! કરીને તેમને દૂષિત કરવાં.
(१०) पण्डमुण्डादावित्यादिगये काण्डशब्देन शरभारस्याख्या । सदृशपरिणामास्पदत्वमिति सामान्यमित्यर्थः । अन्यव्यावृत्त्यधिष्ठितत्वमिति अन्यापोहाधिष्ठितत्वम् । सामान्येनेति सजातीयाद् विजातीयाच्च । सर्वस्यापीति घटादेः । कार्याणामिति वाहानाम् । वाहादीति वाहा गवादयः ।
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪. ૨૨
अपोहनिराकरणम् ।
૪ર
(टि ० ) यतोऽर्थस्येत्यादि || अतात्त्विकत्वेनेति अभावस्वरूपतया । यथा वान्ध्येयः सत्त्वाभावात् स्वलक्षणान्तः प्रवेशं न लभते ।
सामान्येनेति सजातीयाद्विजातीयाच्च ॥ असमानमिति सजातीयात् परमाणुसमूहाद् व्यावृत्तौ सामान्ये घटः पटेन समम् पटो घटेन सह समानः आप्नोति । सर्वस्यापीति घटस्यापि सजातीयापरसमप्रघटेभ्यो व्यावृत्तत्वात्पटेन साम्यम् पटस्य सजातीयापरपटेभ्यो व्यावृत्त्याघटेन साम्यम् । तच्चेति सजातीयत्वम् । अन्येषामिति धवलादीनाम् ।
९३४ अपि च यदि बुद्धिप्रतिबिम्बात्मा शब्दार्थः स्यात्, तदा कथमतो बहिरर्थे प्रवृत्तिः स्यात् ? । स्वप्रतिभासेऽनर्थेऽर्थाध्यवसायाच्चेत् । ननु कोऽयमर्थाध्यवसायो नाम | अर्थसमारोप इति चेत्, तर्हि सोऽयमर्थानर्थयोरग्निमाणवकयोरिव तद्विकल्पविषयभावे सत्येव समुत्पत्तुमर्हति । न च समारोपविकल्पस्य स्वलक्षणं कदाचन गोचरतामञ्चति । यदि चानर्थेऽर्थसमारोपः स्यात्, तदा वाहदोहाद्यर्थक्रियार्थिनः सुतरां प्रवृत्तिर्न स्यात् । नहि दाहपाकाद्यर्थी समारोपितपाचकत्वे माणवके कदाचित् प्रवर्त्तते । रजतरूपताऽवभासमानशुक्तिकायामिव रजतार्थिनो अर्थक्रियार्थिनो विकल्पात् तत्र प्रवृत्तिरिति चेत् । भ्रान्तिरूपस्तर्ह्ययं समारोपः, तथा च कथं ततः प्रवृत्तोsर्थक्रियार्थी कृतार्थः स्यात् । यथा शुक्तिकायां प्रवृतो रजतार्थ कियार्थीति ।
$૩૪. વળી, શબ્દાર્થ બુદ્ધિપ્રતિભિખરૂપ હોય તે-શબ્દથી બાહ્ય અથમાં કઈ રીતે પ્રવૃત્તિ થશે ?
બૌદ્ધબુદ્ધિના પ્રતિભાસરૂપ અનથ (અન્યાાહ)માં અને અધ્યવસાય (નિશ્ચય) થવાથી પ્રવૃત્તિ થશે.
જૈન—અહીં' પ્રશ્ન એ છે કે અર્થના અધ્યવસાય એટલે શુ ? મૌદ્ધ અર્થના અધ્યવસાય એટલે અને સમારેાપ
જૈન—તમારા કહેલ આ અસમારેાપ -અર્થ અને અનથ મને અગ્નિ અને માણવક (છેાકરા)ની જેમ વિકલ્પના વિષય હોય ત્યારે જ ઘટી શકે છે, પરંતુ સ્વલક્ષણરૂપ અ તા કદી પણ સમારેાપ વિકલ્પને વિષય બનત જ નથી. અને જો અનમાં અને સમારેાપ હોય તે વાદહાર્દિ અ ક્રિયાના ઇચ્છુક પુરુષોની કદી પ્રવૃત્તિ થશે જ નહિ, કારણ કે-જગમાં દાહુપાકાઢિ અથક્રિયાની ઇચ્છાવાળા કેાઈ પણ પુરુષ જેમાં અગ્નિ ધમ ના આરેપ કરવામાં આવ્યા છે, એવા માણુવક (છેકરા)માં કદી પણ પ્રવૃત્ત થતા નથી.
બૌદ્ધ રજતરૂપે જણાતી છીપલીમાં રજતાથી પુરુષની જેમ પ્રવૃત્તિ થાય છે, તેમ અ ક્રિયાના અથી પુરુષની સમારોપિત પદાર્થમાં વિકલ્પ જ્ઞાનથી પ્રવૃત્તિ થાય છે
જૈન—તે પછી સમારેાપ ભ્રાન્તિરૂપ જ છે, અને એ રીતે ભ્રાન્તિરૂપ સમારાપથી પ્રવૃત્ત થયેલો અક્રિયાના અથી પુરુષ કઈ રીતે કૃતાર્થ થઈ શકે ?
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
शब्दस्य स्वाभाविकं परापेक्षं च रूपम् ।
४. १२
અથાતુ ન થઈ શકે. જેમકે-છીપમાં પ્રવૃત્ત થયેલો રજતની અદ્દિાને અથ પુરુષ કૃતાર્થ થતો નથી. __(प.) स्वप्रतिभासे इत्यादि सौगतः । नन्विति सूरिः । तद्विकल्पविषयभाव इति स चासो विकल्पश्च तद्विकला इत्यादि विग्रहः । विपयत्वं च वस्तुनोरसतोरेव भवति । तद्विकल्पोऽग्निविकल्पः । गोचरतामिति भवन्मतेऽपि । अर्थक्रियार्थिन इत्यादि बौद्धः । तत्रेति पावके।
(टि.) यदि वुद्धीत्यादि ॥ अतो वहिरिति किन्त्वन्तर्मुखैव परमाणुनिविप्टेव । न च गिरि-नगर-सागर-कुरा--भृङ्ग-विहश-भुजङ्ग-मातुलिङ्ग-नारङ्ग-पूग-लवारूपा प्रवृत्तिः प्रथते। अनर्थ इति अन्यायोहलक्षणे । सोऽयमिति अर्थाध्यवसायः। तद्विकल्पेति अर्थाध्यवसायविकल्पगोचरसत्त्वे । विकल्पस्येति शब्दारूपितज्ञानस्य । सुतरामिति सादरतया । नहि विपममृततयोपचरितमपि प्राणितुमिच्छुः पुमान् सप्रयं प्रायेणाऽश्नीयात् । तत्रेति अर्थसमारोपमा(प्रा)पितनार्थे । तत इति भ्रान्तिरूपात् समारोपात् ॥
६३५ यदपि प्रोक्तम्-कार्यकारणभावस्यैव वाच्य-वाचकतया व्यवस्थापितत्वादिति । तदप्ययुक्तम् । यतो यदि कार्यकारणभाव एव वाच्य-वाचकभावः स्यात् , तदा श्रोत्रज्ञाने प्रतिभासमानः शब्दः स्वप्रतिभासस्य भवत्येव कारणमिति तस्याप्यसौ वाचकः स्यात् । यथा च विकल्पस्य शब्दः कारणम्, एवं परंपरया स्वलक्षणमपि । अतस्तदपि वाचकं भवेदिति प्रतिनियतवाच्यवाचकभावव्यवस्थापनं प्रलयपद्धतिमनुधावेत् । ततः शब्दः सामान्यविशेषात्मकार्थावबोधनिबन्धनमेवेति स्थितम् ॥११॥
પ–વળી, કાર્યકારણભાવ જ વાય-વાચકભાવ તરીકે વ્યવસ્થાપિત છે, એમ જે તમે કહ્યું હ૭), તે અગ્ય છે, કારણ કે-કાર્યકારણભાવ એ જ વાચ્યવાચકભાવ હોય તે-ત્રજ્ઞાનમાં પ્રતિભા સમાન શબ્દ પોતાના પ્રતિભાસનું કારણ છે માટે તે શબ્દ સ્વજ્ઞાનનો પણ વાચક થશે. વળી, જેમ વિકપનું શબ્દ કારણ છે તેમ પરંપરાએ સ્વલક્ષણ પણ કારણ છે, તે તે પણ વાચક થશે, આથી પ્રતિનિયત વાચ્ય-વાચકભાવવ્યવસ્થા–એટલે અમુક શબ્દ સમુદ્ર અને વાચક છે, એવી વ્યવસ્થા તે પ્રલયમાર્ગમાં જ ચાલી જશે. અર્થાત્ તેથી વ્યવસ્થા બની શકશે નહિ. માટે શબ્દ સામાન્ય વિશેષાત્મક અર્થના બંધનું કારણ છે એ વાત सिद्ध य. १.
(प.) तस्थापीति प्रतिभासस्यापि । असाविति शब्दः ।।११॥
(टि.)यतो यदोत्यादि । श्रोत्रज्ञाने इति श्रोत्रजन्यज्ञाने । तस्यापीति स्वप्रतिभासस्यापि । असाविति शब्दः । अत इति कारणात् ॥ तदपीति स्वलक्षणमपि, स्वलक्षणस्य विकल्पे जायमाने कारणलपत्वात् ॥११॥
स्वाभाविकसामर्थ्यसमयाभ्यामर्थबोधनिबन्धनं शब्द इत्युक्तम् । अथ किमस्य शब्दस्य स्वाभाविक रूपं, किञ्च परापेक्षमिति विवेचयन्तिअर्थप्रकाशकत्वमस्य स्वाभाविकं प्रदीपवद्यथार्थायथार्थत्वे पुनः पुरुषगुणदोपा
वनुसरतः ॥१२॥
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪, ૨
શાચ રમાવ પર
૨
પમ્ !
६१ अर्थप्रकाशकत्वम्, अर्थावबोधसामर्थ्यम् । अस्य शब्दस्य । स्वाभाविकं परा. नपेक्षम् । प्रदीपवत् । यथा हि प्रदीपः प्रकाशमानः शुभमशुभं वा यथासन्निहितं भावमवभासयति, तथा शब्दोऽपि वक्त्रा प्रयुज्यमानः श्रुतिवर्तिन,मवतीर्णः सत्येऽनृते वा, समन्वितेऽसमन्विते वा, सफले निष्फले वा, सिद्धे साध्ये वा वस्तुनि प्रतिपत्तिमुत्पादयतीति तावदेवास्य स्वाभाविक रूपम् । अयं पुनः प्रदीपाच्छब्दस्य विशेष:यदसौ संकेतव्युत्पत्तिमपेक्षमाणः पदार्थप्रतीतिमुपजनयति, प्रदीपस्तु तन्निरपेक्षः । यथार्थत्वायथार्थत्वे सत्यार्थत्वासत्यार्थत्वे पुनः प्रतिपादकनराधिकरणशुद्धत्वाशुद्धत्वे अनुसरतः । पुरुषगुणदोषापेक्षे इत्यर्थः । तथाहि-सम्यग्दर्शिनि शुचौ पुरुषे वक्तरि यथार्था शाब्दी प्रतीतिरन्यथा तु मिथ्यार्थेति । स्वाभाविक तु याथार्थं मिथ्यार्थत्वे चास्याः स्वीक्रियमाणे विप्रतारकेतरपुरुषप्रयुक्तवाक्येषु व्यभिचाराव्यभिचारनियमो न भवेत् ।
पुरुषस्य च करुणादयो गुणा द्वेषादयो दोषाः प्रतीता एव । तत्र यदि पुरुषगुणानां प्रामाण्यहेतुत्वं नाभिमन्यते जैमिनीयः, तर्हि दोषाणामप्यप्रामाण्यनिमित्तता मा भूत् । दोषप्रशमनचरितार्था एव पुरुषगुणाः, प्रामाण्यहेतवस्तु न भवन्तीत्यत्र च कोशपानमेव शरणं श्रोत्रियाणामिति ॥१२॥
સ્વાભાવિક સામર્થ્ય અને સંકેત એ બને દ્વારા શબ્દ અર્થબોધનું કારણ છે, એમ ઉપરના જ સૂત્રમાં કહેલ છે. તે હવે શબ્દનું સ્વાભાવિક(નૈસર્ગિક) સ્વરૂપ કેવું છે અને પરની અપેક્ષાએ સ્વરૂપ કેવું છે, તેનું વિવેચન–
શબ્દ અર્થબોધ સ્વાભાવિક રીતે જ કરે છે, પ્રદીપની જેમ, પરંતુ તે અથ. બોધની યથાર્થતા કે અયથાર્થતાનો આધાર વતા પુરુષના ગુણદોષો છે. ૧૨,
ST અર્થઘરાવાત્વ-અર્થબોધ સામર્થ્ય, અશ્વ-શબ્દનું, રામવિબીજાની અપેક્ષા નહિ રાખનાર. પ્રદીપની જેમ. જેમ પ્રકાશવંત દીપક યથાયોગ્ય નજીક સ્થાનમાં રહેલ શુભ કે અશુભ પદાર્થને જણાવે છે, તેમ વકતાથી પ્રયુક્ત શબ્દ પણ શ્રવણમાર્ગમાં પ્રવેશીને સાચા કે જૂઠા, સમન્વિત કે અસમન્વિત(સમ્બદ્ધ કે અસમ્બદ્ધ) સફલ નિષ્કલ, સિદ્ધ કે સાધ્ય વસ્તુવિષયક જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરે છે. શબ્દનું સ્વાભાવિક સ્વરૂપ આ જ છે. પણ તુ પ્રદીપથી શબ્દમાં એટલી વિશેષતા છે, કે શબ્દ સંકેતની વ્યુત્પત્તિ-જ્ઞાનની અપેક્ષા રાખીને પદાર્થ જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરે છે, જ્યારે પ્રદીપ તેવી અપેક્ષાથી રહિત છે. શાબ્દબોધગત જે યથાર્થતા કે અયથાર્થતા હોય છે, તે વક્તા પુરુષમાં રહેલ શુદ્ધતા કે અગદ્ધતા(પાવિત્ર્ય કે અપવિત્ર્ય)ને અધીન છે. અર્થાત પુરુષગત ગુણદેષને આધીન છે, જેમકે-સમ્યગદર્શનવાળો અને પવિત્ર વક્તા હોય તે-યથાર્થ–સાચે શાખધ થાય છે, અને તેનાથી વિરુદ્ધ-સમ્યગ્દર્શનથી રહિત અપવિત્ર વક્તા હોય તો-મિથ્યા-બેટ શાબ્દબોધ થાય છે. જે શાબ્દબોધમાં યથાર્થવ કે અયથાર્થ ત્વને પણ સ્વાભાવિક માનવામાં આવે તે છેતરપીંડી કરનાર (ગ) અને
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२ सप्तभङ्गीनिरूपणम् ।
[४. १३તેનાથી અન્ય (પ્રામાણિક) પુરુએ પ્રયુક્ત વાક્યમાં વ્યભિચાર કે અવ્યભિચાર નિયમ નહિ રહે.
વળી, પુરુષમાં કરુણાદિ ગુણો અને દેવાદિ દે પ્રસિદ્ધ જ છે. હવે જે પુરુષના ગુણોને મીમાંસકે પ્રામાણ્યનું કારણ ન માને તે દેશે પણ અપ્રામાણ્યનું કારણ નહિ બને. પુરુષના ગુણ તે દેના પ્રશમન (નાશ)માં જ ચરિતાર્થ છે, તે પ્રામાણ્યનું કારણ નથી બનતા એવું કહેવામાં શ્રોત્રિય મીમાંસકે) ને કેશપાન (સોગંદ) જ શરણરૂપ છે. અર્થાત એ કથન પ્રમાણ નથી. ૧૨.
.प.) तथा शब्दोऽपीत्यादिगद्ये समन्विते इति संबद्धे । असमन्विते इति असम्बद्धे । असाविति शब्दः । दोपप्रशमनेत्यादिगद्ये न भवन्तीत्यग्रे इति 'यत्ते प्रमाणयन्ति' शेपः ॥१२॥ ___ (टि.) तथा शब्द इत्यादि ॥ समन्विते इति संबद्धे । अस्येति शब्दस्य । असावितिशब्दः । तन्निरपेक्ष इति संकेत-व्युत्पत्तिनिरपेक्षः । अन्यथेति मिथ्यादर्शिनि अशुचौ पुसि वक्तरि । अस्या इति शब्दप्रतीतेः ॥१२॥
१ इह यथैवान्तर्बहिर्वा भावराशिः स्वरूपमाबिभर्ति तथैव तं शब्देन प्रकाशयतां प्रयोक्तृणां प्रावीण्यमुपजायते । तं च तथाभूतं सप्तभङ्गीसमनुगत एव शब्दः प्रतिपादयितुं पटीयानित्याहु :-- सर्वत्रायं ध्वनिर्विधिप्रतिषेधाभ्यां स्वार्थमभिदधानः सप्तभङ्गीमनुगच्छति ॥
६२ सदसन्नित्यानित्यादिसकलैकान्त पक्षविलक्षणानेकान्तात्मके वस्तुनि विधिनिषेधविकल्पाभ्यां प्रवर्त्तमानः शब्दः सप्तभङ्गीमङ्गीकुर्वाण एव प्रवर्तत इति भावः ॥१३॥
81. मातभा माल्यात२ (मसिl€) मने पाहा (घट५06) पार्थानु જેવું સ્વરૂપ છે, તે સ્વરૂપે જ તે પદાર્થોને શબ્દ દ્વારા પ્રગટ કરનાર વક્તાઓ પ્રવીણ બને છે અને તે તે સ્વરૂપવાલા ભાવરાશિને યથાર્થરૂપે પ્રતિપાદન કરવાને સપ્તભંગીનું અનુસરણ કરનાર શબ્દ જ સમર્થ છે-એ વાતનું નિરૂપણ | સર્વત્ર વિધિ અને નિષેધ દ્વારા શબ્દ પોતાના અર્થનું પ્રતિપાદન કરે છે ત્યારે સપ્તભંગીને અનુસરે છે. ૧૩
* $૨. સતુ કે અસત્, નિત્ય કે અનિત્ય આદિ સમસ્ત એકાન્ત પક્ષોથી વિલક્ષણ અનેકાન્તસ્વરૂપ પદાર્થમાં વિધિ અને નિષેધરૂપ વિકલ્પ દ્વારા પ્રવતમાન શબ્દ સપ્તભંગીને સ્વીકારીને જ પ્રવર્તે છે. ૧૩.
(प.) अन्तर्वहिर्वेति अन्तः आत्मादिः, वहिर्घटादिः । तमिति भावराशिम् ॥१३॥
(टि.) इह यथेत्यादि ॥ वहिरिति घटादि ॥ तथैवेति तत्स्वरूपमेव ॥ तमिति भावराशिम् । तं चेति भावराशिम् । तथाभूतमिति तथास्वरूपं नित्यानित्यस्वभाव सदसत्स्वरूपं च ।
सदसन्नित्येति सत् असत् सर्वम् , नित्यमनित्यं वा इत्यादि । सकलाः विश्ववत्तिसमस्तवस्तुवर्तिन एकान्तपक्षास्तद्विलक्षणं स्वरूपं तदेवानेकान्तः स्याद्वादवादः कथंचिदुभयस्वभावम् । स एवात्मा यस्य वस्तुनः तस्मिन् । सप्तभङ्गीमिति । स्यादस्त्येव, स्यान्नास्त्येव, स्यादस्त्येव स्यान्नास्त्येव, स्यादवक्तव्यम्, स्यादस्त्येव स्यादवक्तव्यम्, स्यान्नास्त्येव स्यादवक्त
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
९. १५.] सप्तभङ्गीनिरूपणम् ।
१५३ व्यम्, स्यादस्त्येव स्यान्नास्त्येव स्यादवक्तव्यम् इति सप्तभङ्गीप्रयोगः अस्तिनास्तित्वसाधने वस्तुनः कर्त्तव्यः ॥१३॥
अथ सप्तभङ्गीमेव स्वरूपतो निरूपयन्तिएकत्र वस्तुन्येकैकधर्मपर्यनुयोगवशादविरोधेन व्यस्तयोः समस्तयोश्च विधिनिषेधयोः कल्पनया स्यात्काराङ्कितः सप्तधा वाक्यप्रयोगः सप्तभङ्गी ॥१४॥
६१ एकत्र जीवादी वस्तुन्येकैकसत्त्वादिधर्मविषयप्रश्नवशादविरोधेन प्रत्यक्षादिबाधापरिहारेण पृथग्भूतयोः समुदितयोश्च विधिनिषेधयोः पर्यालोचनया कृत्वा स्याच्छब्दलाञ्छितो वक्ष्यमाणैः सप्तभिः प्रकारैर्वचनविन्यासः सप्तभङ्गी विज्ञेया । भज्यन्ते भियन्तेऽर्था यैस्ते भङ्गा वचनप्रकारास्ततः सप्त भङ्गाः समाहृताः सप्तभङ्गीति कथ्यते ।
नानावस्त्वाश्रयविधिनिषेधकल्पनया शतभङ्गीप्रसङ्गनिवर्तनार्थमेकत्र वस्तुनीत्युपन्यस्तम् । एकत्रापि जीवादिवस्तुनि विधीयमाननिषिध्यमानानन्तधर्मपर्यालोचनयाऽनन्तभङ्गीप्रसक्तिव्यावर्त्तनार्थमेकैकधर्मपर्यनुयोगवशादित्युपात्तम् ।
३ अनन्तेष्वपि हि धर्मेषु प्रतिधर्म पर्यनुयोगस्य सप्तधैव प्रवर्त्तमानत्वात् तत्प्रतिवचनस्यापि सप्तविधत्वमेवोपपन्नमित्येकैकस्मिन् धर्मे एकैकैव सप्तभङ्गी साधीयसी । एवं चानन्तधर्मापेक्षया सप्तभङ्गीनामानन्त्यं . यदायाति, तदभिमतमेव । एतच्चाने सूत्रत एव निर्णेष्यते ।
६३ प्रत्यक्षादिविरुद्ध सदायेकान्तविधिप्रतिपेधकल्पनयाऽपि प्रवृत्तस्य वचनप्रयोगस्य सप्तभङ्गीत्वानुषङ्गभङ्गार्थमविरोधेनेत्यभिहितम् ।
अवोचाम च--
"या प्रश्नाद्विधिपर्युदासभिदया बाधच्युता सप्तधा धर्म धर्ममपेक्ष्य वाक्यरचनाऽनेकात्मके वस्तुनि । निर्दोषा निरदेशि देव ! भवता सा सप्तभङ्गी यया
जल्पन् जल्परणाङ्गणे विजयते वादी विपक्षं क्षणात् ॥१॥" ६४ इदं च सप्तभङ्गीलक्षणं प्रमाणनयसप्तभङ्ग्योः साधारणमवधारणीयम् । विशेषलक्षणं पुनरनयोरग्रे वक्ष्यते ॥१४॥
સપ્તભંગીના સ્વરૂપનું નિરૂપણ–
એક પદાર્થમાં કેઈ એકેક ધર્મવિષેના પ્રશ્નને કારણે વિધ ટાળી જુદા જુદા અથવા સંમિલિત વિધિ અને નિષેધની કપના દ્વારા “સ્યાત' પદથી ચુકત સાત પ્રકારને વચનપ્રાગ સપ્તભંગી છે. ૧૪.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
सप्तभङ्गीनिरूपणम् ।
[ ક. ૨૪g૧. જીવાદિ એક પદાર્થમાં સત્ત્વ આદિ કેઈ એક ધર્મવિષયક પ્રશ્નને કારણે, વિરોધ ટાળીને એટલે કે પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેની બાધાને પરિહાર કરીને જુદા જુદા અથવા સંમિલિત વિધિ અને નિધની પર્યાલચના-કલ્પના કરીને સ્વાતપદથી યુક્ત આગળ કહેવાશે એ રીતે સાત પ્રકારની વચનરચનાને સપ્તભંગી જાણવી. પદાર્થ જેનાથી ભેદાય તે ભંગ અર્થાત વચન પ્રકાર છે. તેવા સાતભંગોનો સમૂહ તે સપ્તભંગી કહેવાય છે.
૨. ભિન્ન ભિન્ન વસ્તુઓ વિષે વિધિ અને નિની કલ્પનાથી તો સેંકડો ભંગને પ્રસંગ થાય તેનું નિવારણ કરવા “એક પદાર્થમાં એવું વિશેષણ ગ્રહણ કર્યું છે, એમ જાણવું. એક જીવાદિ પદાર્થમાં વિધીયમાન અને નિવિધ્યમાન અનન્ત ધર્મોની કલ્પનાથી અનન્ત ભંગીના પ્રસંગને દૂર કરવા કેઈ એક ધર્મના પ્રશ્નને કારણે એવું વિશેષણ ગ્રહણ કર્યું છે, એમ જાણવું. કારણ કે -અનઃ ધર્મોમાંથી પણ પ્રત્યેક ધર્મમાં સાત પ્રકારના જ પ્રશ્નોની પ્રવૃત્તિ થાય છે, માટે તે ધર્મના ઉત્તર પણ સાત પ્રકારે જ યુક્તિસંગત થાય છે, માટે પ્રત્યેક ધર્મની એક એક સપ્તભંગી સિદ્ધ થઈ. અને એમ થતાં અનંતધર્મની અપેક્ષાએ જે અનન્ત સપ્તભંગી થાય છે તે તે ઈષ્ટ જ છે અને આ વિષયમાં સૂત્રકાર પોતે જ સૂત્રદ્વારા નિર્ણય કરશે.
$૩. પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેથી વિરુદ્ધ એવા એકાન્ત સત્ અસતુ વિગેરેની વિધિ અને નિધની કલ્પનાથી પ્રવૃત્ત થયેલ વચનપ્રયોગ સપ્તભંગી રૂપે અમાન્ય છે તે જણાવવા “
વિધ ટાળીને એમ કહ્યું છે. આ બાબતમાં અમે પણ કહ્યું છે કેહે દેવ ! આપે અનેકાન્તાત્મક પદાર્થમાં એકેક ધર્મની અપેક્ષાએ પ્રશ્નના કારણે વિધિ અને નિષેધરૂપ ભેદ કરીને બાધારહિત જે સાત પ્રકારની વચન રચનાઉપદેશ કર્યો છે, તેને પ્રયોગ કરીને જ૯૫ (શાસ્ત્રાર્થ—વાદ) રૂપ રણાંગણમાં વાદી ક્ષણવારમાં પ્રતિવાદીને જીતી લે છે.”
૬૪. સપ્તભંગીનું આ લક્ષણ પ્રમાણ સપ્તભંગી અને નયસણભંગી એ બન્નેનું સાધારણુ–સામાન્ય લક્ષણ જાણવું અને એ બંનેનાં વિશેષલક્ષણો તે હવે પછી કહેવાશે.
- સારાંશ છે કે દરેક પદાર્થમાં અનન્ત ધર્મ જોવામાં આવે છે, અથવા એમ કહીએ કે અનસ્ત ધર્મોનો પિંડ એ જ પદાર્થ કહેવાય છે. આ અનન્ત ધર્મો. માંથી કેાઈ એક ધર્મને લઈને અમુક ધર્મ સત્ છે કે અસતું છે ? ઇત્યાદિ પ્રશ્ન પૂછે તે એ પ્રશ્નને અનુસાર તે એક ધર્મના વિષયમાં સાત પ્રકારના ઉત્તર દેવા પડશે. દરેક ઉત્તર સાથે સ્માતા (કથંચિત) શબ્દ જોડેલ હોય છે. કઈ ઉત્તર વિધિરૂપ હશે કેઈ નિષેધરૂપ હશે અર્થાત કેઈ ઉત્તર હા માં હશે તે કોઈ “નામાં હશે પરન્ત વિધિ અને નિષેધમાં વિરોધ આવો ન જોઈએ. આ રીતે વિધિ અને નિષેધ–એકેક લઈને અને મેળવીને સાત ભંગ બને છે. તેથી તે વચનપ્રગને સપ્તભંગી એવું નામ આપવામાં આવ્યું છે. ૧૪
(५०) अबोचाम चेति पञ्चाशति या प्रश्नादित्यादिपद्ये पर्युदासशब्देन निषेधस्याख्या । वाधच्युते प्रत्यक्षादिवाधच्युता ॥१४॥
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
४. १५. ]
सप्तभङ्गीनिरूपणम् ।
१५५
(fr) या प्रश्नादित्यादि || प्रश्नादिति प्राश्निकानुयोगवशात् विधिनिषेधभेदेन, पर्युदासस्य नञ्वाचकत्वाद् निषेधः । बाधेति प्रत्यक्षादिविरुद्ध सदाद्येकान्त पीडावर्जिता । सप्तधेति सप्तप्रकारा । धर्ममिति सदसदाद्यम् नित्यानित्याद्यं वा । अनेकात्मके इति अनेकधर्माधारभूने कथंचित्पक्षपवित्रिते इति । निरदेशीति निर्दिष्टा । ययेति सप्तभङ्गया । जल्पेति वादसंगरचत्वरे । विजयते इति 'वि' पूर्वः 'जि जये' 'वि- पराभ्यां जिः " [कान्तन्त्रे पृ० १८४ ३२।४२ सूत्रान्तर्गतम् ] इति वचनादात्मनेपदम् ।
प्रमाणेति अनेकान्तात्मक वस्तुग्राहकज्ञानम् । नयेति वस्त्वेकदेशग्राहकं ज्ञानम्, तयोः सप्तभङ्गयौ, तयोः । साधारणमिति समानम् । अनयोरिति प्रमाणनयसप्तभङ्गयोः ॥१४॥ अथास्यां प्रथमभङ्गोल्डेखं तावद् दर्शयन्ति
तद्यथा - स्यादस्त्येव सर्वमिति विधिविकल्पनया प्रथमो भङ्गः ॥ १५ ॥
$ १ स्यादित्यव्ययमनेकान्तावद्योतकं स्यात्कथञ्चित्स्वद्रव्यक्षेत्र कालभावरूपेणास्त्येव सर्वं कुम्भादि, न पुनः परद्रव्यक्षेत्र कालभावरूपेण । तथाहि कुम्भो द्रव्यतः पार्थिवत्वेनास्ति, न जलादिरूपत्वेन; क्षेत्रतः पाटलिपुत्रकलेन, न कान्यकुब्जादित्वेन; कालतः शैशिरत्वेन, न वासन्तिकादित्वेन भावतः श्यामत्वेन न रक्तत्वादिना । अन्यथेतररूपापत्त्या स्वरूपहानिप्रसङ्ग इति ।
$ २ अवधारणं चात्र भङ्गेऽनभिमतार्थव्यावृत्यर्थमुपात्तम् । इतरथाऽनभिहिततुल्यतैवास्य वाक्यस्य प्रसज्येत प्रतिनियतस्वार्थानभिधानात् ।
1
तदुक्तम् —
"वाक्येऽवधारणं तावदनिष्टार्थनिवृत्तये । कर्त्तव्यमन्यथाऽनुक्तसमत्वात् तस्य कुत्रचित् " ॥१॥
1
;
"
$ ३ तथाऽप्यस्त्येव कुम्भ इत्येतावन्मात्रोपादाने कुम्भस्य स्तम्भाद्यस्तित्वेनापि सर्वप्रकारेणास्तित्वप्राप्तेः प्रतिनियतस्त्वरूपानुपपत्तिः स्यात् तत्प्रतिपत्तये स्यादिति प्रयुज्यते, स्यात्कथञ्चित्स्वद्रव्यादिभिरेवायमस्ति न परद्रव्यादिभिरपीत्यर्थः । यत्रापि चासौ न प्रयुज्यते तत्रापि व्यवच्छेद फलैवकारवद् बुद्धिमद्भिः प्रतीयत एव । यदुक्तम् — “सोऽप्रयुक्तोऽपि वा तज्ज्ञैः सर्वत्रार्थात् प्रतीयते । यथैवकारोऽयोगादिव्यवच्छेदप्रयोजनः " ॥ १॥ १५॥
સપ્તભ ́ગીના પ્રથમ ભ`ગના ઉલ્લેખ-~
ઘટાદિ પદાર્થ સ્યાત છે જ-આ પ્રકારે વિધિની કલ્પનાથી પહેલે ભગ
छे. १५.
ßì. સ્યાત્' અવ્યય અનેકાન્તને જણાવનાર છે. સ્યાત્ એટલે કથંચિત્ સ્વદ્રવ્ય, સ્વક્ષેત્ર, સ્વકાલ અને સ્વભાવથી કુંભાદિ સમસ્ત પદાર્થ વિદ્યમાન છે જ, પરન્તુ પરદ્રવ્ય, પરક્ષેત્ર, પરકાલ અને પરભાવથી વિદ્યમાન નથી. તે આ પ્રમાણે
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६ सप्तमीनिरूपणम् ।
[૪, ૬કુંભ દ્રવ્યથી પાર્થિવરૂપે વિદ્યમાન છે પરંતુ જલાદિરૂપે નથી. ક્ષેત્રથી પાટલી પુત્રને છે પણ કાન્યકુબ્બાદિને નથી. કાળથી શિશિર ઋતુનો છે પરન્તુ વસન્તાદિ તુને નથી. ભાવથી શ્યામ છે પરંતુ રક્તાદિ રૂપે નથી, પરરપાદિ વડે પણ અસ્તિત્વ માનવામાં પરરૂપાદિની પ્રાપ્તિ થવાથી સ્વરૂપાદિની હાનિને પ્રસંગ આવશે.
$૨. આ ભંગમાં જે “જ' એવું અવધારણ છે તે અનભિમત (અનિષ્ટ) ધર્મની નિવૃત્તિ (નિવારણ) માટે છે, એવી નિવૃત્તિ ન માનવામાં કશું ન કહ્યા બરાબર થઈ જશે. કારણ કે તે વાક્ય વડે પિતાના નિયત અર્થનું કથન તે થયું નથી. કહ્યું છે કે-વાકયમાં અવધારણ અવશ્ય કરવું જોઈએ, અન્યથા એ વાક્ય કઈક થળે અકથિત સમાન થઈ જશે, એટલે કે કહ્યા છતાં અભિપ્રેત અર્થ પ્રકટ નહિ કરી શકે.
હંસ. “જકારનું ગ્રહણ કરવા છતાં એટલે કે કુંભ છે જ” એટલું કહેવામાં આવે અને સ્થા” પદનું ગ્રહણ કરવામાં ન આવે તે કુંભમાં ખંભાદિ સર્વ પ્રકારના અસ્તિત્વની પ્રાપ્તિ થશે, અર્થાત કુંભ સર્વ પ્રકારે અતિ બની જશે, અને તેમ થતાં પ્રતિનિયત સ્વરૂપની અનુપત્તિ થશે એટલે કે-કુંભ કુંભરૂપે નહિ રહે, તેથી પ્રતિનિયત સ્વરૂપના બોધ માટે સ્વાતુપદને પ્રયોગ કરે જરૂરી - છે, એટલે કે– આ ઘટાદિ પદાર્થ યાતુ (કથંચિત) સ્વદ્રવ્યાદિથી જ છે, પરંતુ પદ્રવ્યાદિથી પણ છે નહિ આવે અર્થ થશે. વળી, જ્યાં પણ આ સ્માતુપદને પ્રાગ ન કરી હોય ત્યાં પણ તે વ્યવચ્છેદ કરનાર “જકારની જેમ બુદ્ધિમાન પુરુષે જાણી જ લે છે. કહ્યું છે કે-“અગાદિવ્યવાદક “જકારને પ્રાગ ન હોય તે પણ જેમ તજજ્ઞ પુરુષો અર્થાત તેને જાણી જ લે છે તેમ પ્રયુક્ત ન હોય તે પણ સ્યાત્કારને તેઓ જાણી લે છે.” ૧૫.
(प०) अन्यथेतररूपापत्त्येति अन्यथा पररूपेगाप्यस्तित्वेऽङ्गीक्रियमाणे । स्यादिति स्याच्छन्दः ॥१५॥
(fટ) તથહિ ફત્યાદ્રિ / અતિ ક્ષેત્રમાવાની છે અનમિત્તેતિ સ્વચોव्यवस्थापनार्थमित्यर्थः । इतरथेति स्वयोगव्यवस्थापनं विना | वाक्येऽवधारणमित्यादि । समत्वादिति तुल्यत्वात् । तस्येति वाक्यस्य ।
तत्प्रतिपत्तये इति । प्रतिनियतस्वरूपप्रतिपत्तये। अयमिति भावराशिः । असाविति स्याच्छन्दः । सोऽप्रयुक्त इति । स इति स्यात्कारशब्दः। तज्ज्ञैरिति स्यात्कारशब्दः ।।१५।।
__ अथ द्वितीयभङ्गोल्लेखं ख्यापयन्ति- । स्यान्नास्त्येव सर्वमिति निषेधकल्पनया द्वितीयः ॥१६॥
६१ स्वद्रव्यादिभिरिख परद्रव्यादिभिरपि वस्तुनोऽसत्त्वानिष्टौ हि प्रतिनियतस्वरूपाभावाद् वस्तुप्रतिनियमविरोधः ।
२ न चास्तित्वैकान्तवादिभिरत्र नास्तित्वमसिद्धमित्यभिधानीयम् । कथञ्चित्तस्य , वस्तुनि युक्तिसिद्धत्वात् साधनवत् । नहि कचिदनित्यत्वादौ साध्ये सत्त्वादिसाधनस्यास्तित्वं विपक्षे नास्तित्वमन्तरेणोपपन्नन् , तस्य साधनाभासत्वप्रसङ्गात् ।
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪, ૨૬]
सप्तभङ्गीनिरूपणम् ।
૭
$ ३ अथ यदेव नियतं साध्यसद्भावेऽस्तित्वं तदेव साध्याभावे साधनस्य नास्तित्वमभिधीयते, तत्कथं प्रतिषेध्यम् ? स्वरूपस्य प्रतिपेध्यत्वानुपपत्तेः साध्यसद्भावे नास्तित्वं तु यत् तत्प्रतिषेध्यम् तेनाविनाभावित्वे साध्य सद्भावास्तित्वस्य व्याघातात् तेनैव स्वरूपेणास्ति नास्ति चेति प्रतीत्यभावादिति चेत् ।
"
$ ४ तदसत् । एवं हेतोत्रिरूपत्वविरोधात्, विपक्षासत्त्वस्य तात्विकस्याभावात् । यदि चायँ भावाभावयोरेकत्वमाचक्षीत; तदा सर्वथा न क्वचित् प्रवर्तेत, नापि कुतश्चिन्निवर्त्तेत । प्रवृत्तिनिवृत्तिविषयस्य भावस्याभावपरिहारेणासंभवात्, સમાवस्य च भावपरिहारेणेति वस्तुनोऽस्तित्वनास्तित्वयो रूपान्तरत्वमेष्टव्यम् । तथाचास्तित्वं नास्तित्वेन प्रतिषेध्येनाविनाभावि सिद्धम् । यथा च प्रतिषेध्यमस्तित्वस्य नास्तित्वं तथा प्रधानभावतः क्रमार्पितोभयत्वादिधर्मपञ्चकमपि वक्ष्यमाणं लक्षणीयम् ॥ १६॥
સપ્તભ ́ગીના ખીન્દ્ર ભાંગના ઉલ્લેખ શબ્દ પ્રયાગ બતાવે છે.
ઘાતિ સમસ્ત પટ્ટા સ્થાત્ નથો જ એ નિષેધની કલ્પનાથી બીજો છે.૧૬ $. જેમ સ્વદ્રવ્યાદિથી વસ્તુમાં અસત્ત્વ નથી, તેમ પરદ્રાદિથી પણ અસત્ત્વ ન માનવામાં આવે તે પ્રતિનિયતસ્વરૂપને અભાવ થવાથી વસ્તુના પ્રતિ નિયમના વિરાધ આવશે, અર્થાત્ પરદ્રવ્યથી અસત્ છે માટે જ વસ્તુનું એક નિયત સ્વરૂપ બને છે.
$૨. એકાન્ત અસ્તિત્વવાદીએએ તેમાં નાસ્તિત્વ અસિદ્ધ છે, એમ કહેવુ ન જોઈ એ, કારણ કે હેતુની જેમ વસ્તુમાં કથ ચિત્ નાસ્તિત્વ પણ યુક્તિસિદ્ધ છે. અનિત્યાદિ સાધ્ય કોઈ પણુ વસ્તુમાં સિદ્ધ કરવું હેાય ત્યારે સાદિ હેતુનુ અસ્તિત્વ વિપક્ષમાં નાસ્તિત્વ વિના યુક્તિસંગત થઈ શકતું નથી, અન્યથા તે હેત્વાભાસ ખની જશે, અર્થાત્ સત્ત્વાદિ હેતુનુ પક્ષ અને સપક્ષમાં જેમ અસ્તિત્વ છે તેમ વિપક્ષમાં નાસ્તિત્વ ન માનવામાં આવે તે તે હેત્વાભાસ ખની જશે,
§૩ શકા—સાધ્ય વિદ્યમાન હોય ત્યારે સાધનનુ` જે નિયમપૂર્વક અસ્તિત્વ છે, તે જ સાધ્યના અભાવમાં નાસ્તિત્વ હેવાય છે. તે આ પ્રકારનું નાસ્તિત્વ સ્વયં અસ્તિત્વરૂપ હોઈ કઈ રીતે પ્રતિષેધ્ય હોઈ શકે ? અર્થાત્ તેના પ્રતિષધ ન થઈ શકે કારણ કે-સ્વરૂપ પ્રતિષેધ્ય બનતું નથી. અર્થાત્ સ્વરૂપના નિષેધ થઈ શકતે નથી. પરન્તુ સાધ્યના સદ્ભાવમાં જે નાસ્તિત્વ છે તે તેા પ્રતિષય છે, એટલે તે પ્રતિષયરૂપ નાસ્તિત્વ સાથે સાધ્યના સદ્ભાવમાં રહેલ અસ્તિત્વને આવિનાભાવ બાધિત છે, કારણ કે જે સ્વરૂપથી અસ્તિત્વ છે, તે જ સ્વરૂપથી નાસ્તિત્વ છે એવી પ્રતીતિ થતી નથી.
§૪, સમાધાન—આ કથન યાગ્ય નથી, કારણ કે એમ મનવામાં હેતુની ત્રિરૂપતા (ત્રિલક્ષણતા)માં વિરાધ આવશે, કારણ કે હેતુનુ' વિપક્ષાસવ લક્ષણ તાત્ત્વિક નહિ મને. વળી, જો અસ્તિવેકાન્તવાદી (સાંખ્ય–વેદાન્તી)ભાવ અને અભાવ
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८
सप्तभङ्गीनिरूपणम् ।
[४. १७- - ઉભયને એક સ્વરૂપ કહે છે તે સર્વથા ક્યાંઈ પ્રવૃત્ત નહિ થાય અને ક્યાંથી નિવૃત્ત પણ નહિ થાય, કારણ કે-પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિના વિષયરૂપ ભાવને અભાવના પરિહારથી અને અભાવને ભાવના પરિહારથી ક્યાંઈ પણ સંભવ નથી. વસ્તુમાં અસ્તિત્વ અને નાસ્તિત્વ બનેને ભિન્ન ભિન્ન માનવા જોઈએ. અને એમ થતાં પ્રતિષેધ્ય નાસ્તિત્વનું અસ્તિત્વ અવિના ભાવિ સિદ્ધ થયું અને જેમ પ્રતિપેય નસ્તિત્વનું અવિનાભાવિરૂપે અસ્તિત્વ સિદ્ધ છે; તેમ હવે પછી કહેવાતું પ્રધાનભ વથી કમની અપેક્ષાએ ઉભયવાદિ ધર્મપંચકનું પણ અવિનાભાવિ સિદ્ધ छे, म . १६.
(प.) अथ' यदेवेत्यादिगद्ये तदिति नास्तित्वम् । कथं प्रतिपेध्यमिति स्वरूपं हि तत् । स्वरूपस्येति अस्तित्वनास्तित्वलक्षणस्य । तेनेति प्रतिपेध्येन नास्तित्वेन । अविनाभावित्वे इति जैनाभिमते।
तदसदित्यादि जैनो वक्ति । अयमिति पूर्वोपन्यस्तवादी । निवर्ततेत्यतोऽग्रे 'यतः' इति गम्यम् । प्रवृत्तिनिवृत्तिविपयस्येन्यादिगद्ये भावस्येति प्रवृत्तिविषयस्य । अभावस्येति निवृत्ति विषयस्य । असम्भवादिति ऐक्यात् तयोः । अभावस्य च भावपरिहारेणे. त्यतोऽग्रे 'असम्भवात्' इति योज्यम् । अथ च प्रवर्तते निवर्तते चेति समग्रवाक्यार्थः । रूपानारत्वमेष्टव्यमिति न पुनरैक्यम् । अन्यथा प्रवृत्तिनिवृत्ती न सम्भवतः । तथा चेत्यादिना तत्त्वमाह । अविनाभावि सिद्धमिति न पुनरैक्यं तयोः । अस्तित्वस्येति अस्तित्वस्य नास्तित्वं प्रतिषेध्यम् इति योगः । यथा द्वितीयभङ्गे अस्तित्वस्य प्रतिषेध्यं नास्तित्वं प्राधान्येनाभवदिति वाच्यार्थः । क्रमार्पितोभयत्वादीत्यादि क्रमार्पितोभयत्वाख्यस्तृतीयो भङ्गः । लक्षणीयमिति अस्तित्वस्येव ॥१६॥ __ (टि.) स्वद्रव्यादिभिरित्यादि ॥ यथा स्वकीयद्रव्यक्षेत्रकालभावैवस्तुनोऽसत्त्वमनिष्टं तथा यदि परद्रव्यादिभिरपि असत्त्वमनिष्टम् प्रतिनियतस्वरूपत्वं तत्र न स्यात् । अत एव विरोधः संभवी ।
अत्रेति वस्तुनि । तस्येति अनित्यत्वस्य । साधनवदिति हेतुवत् । विपक्षे नास्तित्ववर्जितस्यास्तित्वस्य ।
तदिति नास्तित्वम् । स्वरूास्येति अस्तित्वस्य । यतोऽस्तित्वमेव नास्तित्वम् यतो न घटत्वरूपं घटेनैव निषिध्यते। साध्यसद्धावे इति। साध्यसद्भावे नास्तित्वं यत् तेनास्तित्वेन सहाविनाभावित्वेनास्तित्वमिति हेतोः । तेनेति नास्तित्वेन । तेनैवेति येनैव स्वरूपेणास्तित्वं न तेनैव नास्तित्वम् । एकस्वरूपे उभयोरस्तित्व-नास्तित्वयोः प्रतीत्यनुपपत्तेः । यदि चायमिति । अस्तित्व कान्तवादी । यथा चेति नास्तित्वमिति अविनाभावि ॥१६॥
अथ तृतीयं भङ्गमुल्लेखतो व्यक्तीकुर्वन्तिस्यादस्त्येव स्यान्नास्त्येवेति क्रमतो विधिनिषेधकल्पनया तृतीयः ॥१७॥
१ सर्वमिति पूर्व सूत्रादिहोत्तरत्र चानुवर्तनीयम् । ततोऽयमर्थः । क्रमापितस्वरद्रयादिचतुष्टयापेक्षया क्रमाप्तिाभ्यामस्तित्वनास्तित्वाभ्यां विशेषितं सर्वं कुम्भादि वस्तु स्यादस्त्येव स्यान्नास्त्येवेत्युल्लेखेन वक्तव्यमिति ॥१७॥
१ अथ यथेत्या -ल । २ इतः परं 'अविनाभावित्वेन' इति ल।
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५९
५. १८]
सप्तभङ्गीनिरूपणम् । સપ્તભંગીના ત્રીજા ભંગને ઉલ્લેખ–
વટાદિ સમસ્ત પદાર્થ કથંચિત છે જ અને કથંચિત નથી. જ એ રીતે ક્રમિક વિધિ અને નિષેધની કલ્પનાથી ત્રીજો ભંગ છે. ૧૭,
इदानी चतुर्थभङ्गोल्लेखमाविर्भावयन्तिस्यादवक्तव्यमेवेति युगपद्विधिनिषेधकल्पनया चतुर्थः ॥१८॥ . . ६१ द्वाभ्यामस्तित्वनास्तित्वाख्यधर्माभ्यां युगपत्प्रधानतयाऽर्पिता यामेकस्य वस्तु. नोऽभिधित्सायां तादृशस्य शब्दस्यासंभवादवक्तव्यं जीवादि वस्त्विति । तथाहिसदसत्त्वगुणद्वयं युगपदेकत्र सदित्यभिधानेन वक्तुमशवयम् । तस्यासत्त्वप्रतिपादनासमर्थत्वात् । तथैवासदित्यभिधानेन न तद्वक्तुं शक्यम् । तस्य सत्त्वप्रत्यायने सामर्थ्या. भावात् । साङ्केतिकमेकं पदं तदभिधातुं समर्थमित्यपि न सत्यम् । तस्यापि क्रमेणार्थद्वयप्रत्यायने सामोपपत्तेः । शतृशानचौ सदिति शतृशानचोः सङ्केतितसच्छव्दवत् । द्वन्द्ववृत्तिपदं तयोः सकृदभिधायकमित्यप्यनेनापास्तम् । सदसत्त्वे इत्यादि पदस्य क्रमेण धर्मद्वयप्रत्यायने समर्थत्वात् । कर्मधारयादिवृत्तिपदमपि न तयोरभिधायकं तत एव वाक्यं तयोरभिधायकमनेनैवापास्तमिति सकलवाचकरहितत्वादवक्तव्यं वस्तु युगपत् सदसत्त्वाभ्यां प्रधानभावाप्तिाभ्यामाक्रान्तं व्यवतिष्ठते ।
F२ अयं च भङ्गः कैश्चित् तृतीयभङ्गस्थाने पन्यते, तृतीयश्चतस्य स्थाने । न चैवमपि कश्चिदोषः, अर्थविशेषस्याभावात् ॥१८॥
આ સૂત્રમાં અને ભંગના પ્રતિપાદક હવે પછીના સૂત્રોમાંથી પૂર્વ સૂત્રમાં સર્વ પદની અનુવૃત્તિ કરી લેવી તેથી કરીને આ અર્થ થયે-કમથી અપિત સ્વપદ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટયની અપેક્ષાએ કમાપિત અસ્તિત્વ અને નાસ્તિત્વ ધર્મયુક્ત કુંભાદિ સર્વ વસ્તુ સ્યાત છે જ, અને સ્માત નથી જ. ૧૭.
સપ્તભંગીના ચોથા ભંગને ઉલેખ–
ઘટાદિ સમસ્ત પદાર્થ સ્યાત અવકતવ્ય જ છે. આ રીતે યુગપત (એકી સાથે) વિધિ અને નિષેધની કટપનાથી આ ચોથે ભંગ છે. ૧૮.
યુગપત પ્રધાન સ્વરૂપે વિવક્ષિત અસ્તિત્વ અને નાસ્તિત્વ એ બને ધર્મ દ્વારા એક વસ્તુને કહેવાની ઈચ્છા હોય ત્યારે કેઈ શબ્દ નથી કે જે પૂત બને ધર્મોથી યુક્ત પદાર્થને કહી શકે. માટે જીવાદિ સમસ્ત પદાર્થ સ્યાત અવક્તવ્ય જ છે, તે આ પ્રમાણે–
સત્ય અને અસત્વરૂપ બને ગુણ-(ધર્મો) એક સ્થળે એકી સમયે “સત श५४थी ४ड़ी शाता नथी, ४२ -'सत्' ५७६ मसात्वनु प्रतिपान (थन)
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
सप्तभङ्गी निरूपणम् ।
[ ૪. ૨૨
,,
કરવાને અસમર્થ છે, તેવી જ રીતે અસતૂ' શબ્દથી પણ કથન થઈ શકતું નથી કારણ કે-અસત્ શબ્દે સત્ત્વનું પ્રતિપાદન કરવાને અસમર્થ છે. અર્થાત્ સત શબ્દ જેમ અને ધર્મોને એકી સાથે કહી શકતે નથી તેમ અસત્ શબ્દ પણ અને ધર્મોને એકી સાથે કહી શકતે નથી. સકેતિત કાઈ એક શબ્દ તે બન્ને ધર્માને એકી સાથે કહેવા સમથ થશે, એમ પણ નથી,જેમકે રાઇ-જ્ઞાનચી સત્ (૩. ૪. ૧૨૪ પાણિનિ)સૂત્રથી શત્રુ અને શાનસ્ પ્રત્યયના અર્થમાં સંકેતિત ‘સત્’ શબ્દ રાત્ અને शानच् એ ખન્નેનુ` ક્રમથી જ પ્રતિપાદન કરે છે, પરંતુ યુગ પતુ પ્રતિપાદન કરતુ નથી. દ્વન્દ્વ સમાસથી મનેલ પદ(શબ્દ) એકી સમયે આ અને ધર્માને કહી શકશે એ કથન પણ ઉપરોક્ત કથનથી ખડિત થઈ ગયેલુ જાણવું. કારણ કે ‘સદસત્’ આદિ સમસ્ત પદો પણ અનુક્રમે જ બન્ને ધર્મને જણાવવાને સમર્થ છે. કમધારય વગેરે સમાસથી બનેલ પદ પણ તે બન્ને ધર્માનું એકી સમયે એક જ સ્થળે અભિધાયક થઈ શકતુ નથી. તેવી જ રીતે વાકય પણ તે બન્ને ધર્મોનુ' એક સાથે બેધક છે એવું કથન પણ ઉપરાકત કથનથી ખંડિત થઈ ગયેલ જાણવુ', માટે પ્રધાનભાવે વિવક્ષિત સત્ત્વ અને અસત્ત્વ ધર્મથી યુકત વસ્તુ સર્વ પ્રકારના વાચકથી રહિત હેવાથી વક્તવ્ય' જ છે એ સિદ્ધ થયું.
૭ર. આ ભંગને કોઈ ત્રીજા ભંગના સ્થાને અને ત્રીજાને આ ભંગના સ્થાને કહે છે. તેમાં કોઈ જાતના અભેદ નથી માટે તેમાં દોષ નથી. ૧૮.
(१०) तथाहि सदसत्त्वगुणद्वयमित्यादिगये एकत्रेति एकत्र वस्तुनि । तदिति सदसत्त्वगुणद्वयम् । साङ्केतिकमित्यादि परः । तदभिधातुमिति सदसत्त्वगुणद्वयं वक्तुम् । तस्यापीति સા,તિપૂવસ્થાપિ । ચતુરાનચૌ’[ારા૧૨૪]તિ પાળિનિસૂત્રમ્ । ત્ર-રાનો િતિशतृ-शानचोर्विषये । अनेनेति वक्ष्यमाणप्रकारेण । अपास्त मित्यतोऽग्रे 'यतः' इति गम्यम् । सदसत्त्वे इत्यादि । पदस्येत्यादि काक्वा व्याख्या । तत एवेति क्रमेण धर्मद्रयप्रत्यायने समर्थत्वादेव । अनेनेति पूर्वोक्तप्रकारेण ।
कैश्चिदिति गन्धहस्तिप्रभृतिभिः || १८ ||
(૯૦) તત્તિ-સવિસ્થાપિ " તÈત્તિ સત્ત્વત્ત્વ સમ્મેત અસહ્ય ॥ાંતિ गुणद्रयम् । तस्यापीति सांकेतिकपदस्यापि । इन्द्रवृत्तीति सदसद्रूपं पदम् । तयोरिति अस्तित्व - नास्तित्वयोः । तत एवेति सदसत्त्वे इत्यादिपदस्य क्रमेण धर्मद्वय प्रत्यायने समर्थत्वादेव । वाक्यमिति पद- समूहात्मकम् । तयोरिति सदसतोः ॥१८॥ ॥
अथ पञ्चमभङ्गोल्लेखमुपदर्शयन्ति -
स्यादस्त्येव स्यादवक्तव्यमेवेति विधिकल्पनया युगपद्विधिनिषेधकल्पनया નમઃ ।।૨]]
६१ स्वद्रव्यादिचतुष्टयापेक्षयाऽस्तित्वे सत्यस्तित्वनास्तित्वाभ्यां सह वक्तुमशक्यं सर्वं वस्तु । ततः स्यादस्त्येव स्यादवक्तव्यमेवेत्येवं पञ्चमभङ्गेनोपदर्यत इति ॥१९॥
་
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪.૨]
सप्तभङ्गीस्वरूपम् । સપ્તભંગીના પાંચમા ભંગને ઉલ્લેખ
ઘટાદિ સમસ્ત પદાર્થ સ્યાત છે જ, સ્યાત્ અવક્તવ્ય જ છે, એ રીતે વિધિની કલ્પના અને યુગપતવિધિનિષેધની કલપનાથી આ પાંચમે ભંગ જાણ. ૧૯
g૧ સમસ્ત વસ્તુનું સ્વદ્રવ્યાદિ ચારની અપેક્ષાએ અસ્તિત્વ છતાં તે અસ્તિ અને નાસ્તિ શબ્દો વડે યુગપતું કહી શકાતી નથી, માટે સ્યાતું છે જ અને સ્યાત્ અવકતવ્ય જ છે. આવા પ્રકારના પાંચમા ભંગથી તેનું નિરૂપણ થાય છે. ૧૯
अथ षष्ठभङ्गोल्लेख प्रकटयन्तिस्यान्नास्त्येव स्यादवक्तव्यमेवेति निषेधकल्पनया युगपद्विधिनिषेधकल्प
१ परद्रव्यादिचतुष्टयापेक्षया नास्तिल्वे सत्यस्तित्वनास्तित्वाभ्यां योगपद्येन प्रतिपादयितुमशक्यं समस्तं वस्तु । ततः स्यान्नास्त्येव स्यादवक्तव्यमेवेत्येवं षष्टभङ्गेन प्रकाश्यते ॥२०॥
સપ્તભંગીના છઠ્ઠા ભંગને ઉલેખ–
ઘટાદિ સમસ્ત પદાર્થ સ્થાતુ નથી જ અને સ્માત અવકતવ્ય જ છે. એ રીતે નિષેધની કલ્પના અને યુગપત વિધિનિષેધની કલપનાથી આ છો ભંગ જાણે. ૨૦.
૧. સમસ્ત વસ્તુનું પરદ્રવ્યાદિ ચારની અપેક્ષાએ નાસ્તિત્વ છતાં તે અસ્તિ અને નાસ્તિ શબ્દથી એકી સાથે કહી શકાતી નથી માટે સ્વાતું નથી જ અને સ્વાતું અવકતવ્ય જ છે આવા પ્રકારના છઠ્ઠા ભંગથી તેનું પ્રકાશન થાય
છે. ૨૦.
संप्रति सप्तमभङ्गमुल्लिखन्तिस्यादस्त्येव स्यान्नास्त्येव स्यादवक्तव्यमेवेति क्रमतो विधिनिषेधकल्प____ नया युगपद्विधिनिषेधकल्पनया च सप्तम इति ॥२१॥
१ इतिशब्दः सप्तभङ्गीसमाप्त्यर्थः । स्वपरद्रव्यादिचतुष्टयापेक्षयाऽस्तित्वनास्तित्वयोः सतोरस्तित्वनास्तित्वाभ्यां समसमयमभिधातुमशक्यमखिलं वस्तु तत एवमेनन भङ्गेनोपदश्यते ॥२१॥
સપ્તભંગીના સાતમા ભંગને ઉલ્લેખ
ઘટાદિ સમસ્ત પદાથ મ્યાત છે જ, સ્યાત નથી જ અને સ્માત આવકતવ્ય જ છે, એ રીતે મથી વિધિ-નિષેધની કલ્પના અને યુગપત વિધિનિષે. ધની ક૯૫નાથી આ સાતમો ભંગ જાણે. ૨૧
હ૧ સત્રમાં કુત્ત શબ્દ સપ્તભંગી પ્રકરણની સમાપ્તિ માટે છે. સમસ્ત
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२
सप्तभङ्गीस्वरूपम् ।
[o.રર
વસ્તુ સ્વદ્રબ્યાદિ ચારની અપેક્ષાએ અસ્તિત્વથી યુક્ત અને પરદ્રાદિ ચારની અપેક્ષાએ નાસ્તિત્વથી યુકત છે. છતાં તેનું અસ્તિ અને નાસ્તિ શબ્દ દ્વારા સમસમયે કથન થઈ શકતુ નથી માટે સ્યાત્ છે જ, સ્વાતુ નથી જ, સ્વાત્ અવક્તવ્ય જ છે, આ સાતમા ભંગ દ્વારા તેનુ' ઉપદન થાય છે. ૨૧. (૧૦) સમસમર્યામતિ સમામ્ ॥૨૧॥
अथास्यामेव सप्तभङ्गया मे कान्तविकल्पान्निराचिकीर्षवः सूत्राण्याहु:विधिप्रधान एव ध्वनिरिति न साधु ||२२|| प्राधान्येन विधिमेव शब्दोऽभिधत्ते इति न युक्तम् ||२२|| अत्र हेतुमाह :
निषेधस्य तस्मादप्रतिपत्तिप्रसक्तेः ||२३||
હુ છુ તમાવિત્તિ રચન્દ્રાત્ ॥૨૨॥ आशङ्कान्तरं निरस्यन्ति
अप्राधान्येनैव ध्वनिस्तमभिधत्ते इत्यप्यसारम् ||२४||
હૂ સમિતિ નિષેધમ્ ॥૨॥
अत्र हेतुमाचक्षते -
क्वचित् कदाचित् कथञ्चित् प्राधान्येनाप्रतिपन्नस्य तस्याप्राधान्यानुपવૃત્ત રી
$ १ न खल्लु मुख्यतः स्वरूपेणाप्रतिपन्नं वस्तु क्वचिदप्रधानभावमनुभवતીત્તિ ||રા
આ સસભંગીમાં એકાન્ત વિકલ્પાનુ નિરાકરણ——
ધ્વનિ શબ્દ મુખ્યપણે વિધિનું જ પ્રતિપાદન કરે છે, એ કથન ચુક્તિસ’ગત નથી, ૨૨.
$૧. શબ્દ પ્રધાનરૂપે વિધિનુ' જ કથન કરે છે, એ યુક્તિયુકત નથી. ૨૨ એ વિષે હેતુનુ” કથન—
કારણ કે-તેા પછી શબ્દથી નિષેધના મેધ થ્રો નિહ. ૨૩. ૬૧. સૂત્રગત તસ્માત્ પન્નુને અથ શબ્દથી એમ છે. ૨૩. એ જ વિષયમાં બીજી શકાતુ· નિરસન
શબ્દ નિષેધને ગૌણરૂપે જ કહે છે, એ કથન પણ ચેગ્ય નથી. ૨૪. §૧ સૂત્રગત સમ્ પદને અર્થ નિષેધ છે. ૨૪. એ વિષે હેતુનુ* કથન
કારણ કે કોઈ પણ સ્થળે, કઈ પણ વખતે, કઈ પણ રીતે મુખ્યરૂપે નિષેધ ન જણાયા હેાય તે તે અન્યત્ર ગૌણરૂપે સિદ્ધ થઈ શકતા નથી ૨૫. ૬૧. મુખ્ય સ્વરૂપે અજ્ઞાત વસ્તુ કદી પણ ગૌણુભાવને અનુભવતી નથી, ૨૫,
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
ૐ
सप्तभङ्गी निरूपणम् ।
इत्थं प्रथमभङ्गैकान्तं निरस्येदानीं द्वितीयभङ्गैकान्तनिरास मतिदिशन्तिनिषेधप्रधान एव शब्द इत्यपि प्रागुक्तन्यायादपास्तम् ||२६|| વ્યńમ્ ||૨૬||
अथ तृतीयभङ्गैकान्तं पराकुर्वन्ति -
क्रमादुभयप्रधान एवायमित्यपि न साधीयः ||२७||
અમતિ શબ્દ: ||૨||
एतदुपपादयन्ति -
अस्य विधिनिषेधान्यतरप्रधानत्वानुभवस्याप्यवाध्यमानत्वात् ॥ २८ ॥ $१ प्रथमद्वितीयभङ्गगतैकैकप्रधानत्वप्रतीतेरप्यबाधितत्वान्न तृतीयभङ्गैकान्ताभ्युपगमः ગ્રેચાત્ ॥૨૮॥
,''
१६३
ઉપર મુજખ પહેલા ભંગના એકાન્તનું' નિરસન કરીને બીજા ભ’ગના એકાન્તના નિરસનની ભલામણુ——
શબ્દ પ્રધાનરૂપે નિષેધના જ વાચક છે આ કથન પણ પૂર્ણાંકત ન્યાયથી ખડિત થઈ ગયેલ છે. ૨૬.
ત્રીજા ભંગના એકાન્તનું નિરાકરણ—
શબ્દ અનુક્રમે વિધિ અને નિષેધ મન્નેને જ પ્રધાનરૂપે વાચક છે, એ કથન પણ સમીચીન નથી. ૨૭.
૭૧. સૂત્રમાં ‘અથમ્' થી શબ્દ સમજવા. ૨૭.
એ વિષેનું સમ ન—
કારણ કે-શબ્દ માત્ર વિધિ કે માત્ર નિષેધને પણ પ્રધાનસ્વરૂપે વાચક છે, એ રીતે થતા અનુભવ માધિત (ખેાટા) નથી. ૨૮.
$૧. પ્રથમ ભંગ અને ખીજા ભગ–એ પ્રત્યેકની પ્રાધાન્યતા માષિત થયા વિના જ સાત થાય છે, માટે એકાન્ત ત્રીજા ભંગના સ્વીકાર શ્રેયસ્કર નથી. ૨૮. अथ चतुर्थभङ्गैकान्तपराभवाय प्राहु:
युगपद्विधिनिषेधात्मनोऽर्थस्यावाचक एवासाविति च न चतुरस्रम् ॥२९॥
$१ स्यादवक्तव्यमेवेति चतुर्थभङ्गैकान्तो न श्रेयानित्यर्थः ॥२९॥
कुत इत्याहु:
-
तस्यावक्तव्यशब्देनाप्यवाच्यत्वप्रसङ्गात् ॥३०॥
ચેાથા ભંગના એકાન્તનું નિરાકરણ-
શબ્દ એકી સાથે વિધિ અને નિષેધરૂપ પદાર્થના અવાચક જ છે-આસ એલવુ તે ઉચિત નથી. ૨૯.
$ વસ્તુ કથંચિત્ અવકતવ્ય જ છે આ ચેાથા ભંગના એકાન્ત પણ શ્રેયસ્કર નથી. ૨૯.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४
सप्तभङ्गीस्वरूपम् । ચોથા ભંગના એકાતની અનુચિતતાનું કારણું–
કારણ કે એવું માનવામાં પદાર્થ અવકતવ્ય શબ્દથી પણ વાગ્ય બની शशे नहि. 30.
अथ पञ्चमभङ्गैकान्तमपास्यन्ति--- विध्यात्मनोऽर्थस्य वाचकः सन्नुभयात्मनो युगपदवाचक एवं स इत्ये
कान्तोऽपि न कान्तः ॥३१॥ अत्र निमित्तमाहुःनिषेधात्मनः सह द्वयात्मनश्वार्थस्य वाचकत्यावाचकत्वाभ्यामपि शब्दस्य
प्रतीयमानत्वात् ॥३२॥ ६१ निषेधात्मनोऽर्थस्य वाचकत्वेन सह विधिनिषेधात्मनोऽर्थस्यावाचकत्वेन च शब्दः षष्ठभङ्गे प्रतीयते यतः, ततः पञ्चमभङ्गैकान्तोऽपि न श्रेयान् ॥३२॥
षष्ठभङ्गैकान्तमपाकुर्वन्ति-- निषेधात्मनोऽर्थस्य वाचकः सन्नुभयात्मनो युगपदवाचक एवायमित्य
प्यवधारणं न रमणीयम् ॥१३॥ अत्र हेतुमुपदर्शयन्ति---
इतरथाऽपि संवेदनात् ॥३४॥ ६१ आद्यभङ्गादिषु विध्यादिप्रधानतयाऽपि शब्दस्य प्रतीयमानत्वादित्यर्थः ॥३४॥
अथ सप्तमभङ्गैकान्तमपाकुर्वन्तिक्रमाक्रमाभ्यामुभयस्वभावस्य भावस्य वाचकश्चावाचकश्च ध्वनि न्यथेत्यपि
मिथ्या ॥३५॥ अत्र बीजमाख्यान्ति---
विधिमात्रादिप्रधानतयाऽपि तस्य प्रसिद्धेः ॥३६॥ પાંચમા ભંગના એકાન્તનું નિરાકરણ– શબ્દ વિધિરૂપ અર્થનો વાચક છતાં યુગપત્ વિધિ-નિષેધાત્મક પદાર્થને અવાચક જ છે અર્થાત શબ્દ પાંચમા ભંગને જ વાચક છે એવું એકાતે માનવું त प्रशस्य नथी. 3१.
એકાન્ત પાંચમા ભંગની અનુચિતતાનું કારણું–
કારણ કે શબ્દ નિષેધાત્મક અર્થના વાચક અને યુગપદ્વિધિનિષેધાત્મક અર્થના અવાચક તરીકે પ્રતીત થાય છે. ૩૨, - $૧ કારણ કે નિષેધાત્મક અર્થના વાચક તરીકે અને વિધિનિષેધાત્મક (ઉભયસ્વરૂ૫) અર્થના અવાચક તરીકે શબ્દ છઠ્ઠા ભંગમાં પ્રતીત થાય છે માટે પાંચમા ભંગને એકાન્ત શ્રેયસ્કર નથી. ૩૨.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪.૩૮
सप्तभङ्गीस्वरूपम् । છઠ્ઠા ભંગના એકાન્તનું નિરાકરણ–
શબ્દ નિષેધરૂપ પદાર્થને વાચક છતાં યુગપત વિધિનિષેધાત્મક પદાર્થને અવાચક જ છે-અર્થાત શબ્દ છઠ્ઠા ભંગનો જ વાચક છે એ એકાન્ત નિર્ણય પ્રશંસનીય નથી. ૩૩
તેનું કારણ કારણ કે–અન્ય પ્રકારે પણ પદાર્થના વાચક તરીકે શબ્દ અનુભવાય છે. ૩૪
૬૧. પ્રથમ વગેરે ભંગોમાં વિધિ આદિમાં પણ પ્રધાનપણે શબ્દ પ્રતીત થાય છે, આ સૂત્રને અર્થ છે. ૩૪.
સાતમાં ભંગના એકાન્તનું નિરાકરણ--
શબ્દ કમથી ઉભયાત્મક પદાર્થને વાચક, અને યુગપતુ ઉભયાત્મક પદાર્થો અવાચક જ છે, પરંતુ બીજા કેઈ પ્રકારે પદાર્થનો વાચક નથી એ માન્યતા પણ ખોટી છે, ૩૫.
તેનું કારણ
કારણ કે માત્ર વિધિ આદિના પ્રધાનરૂપે પણ વાચક તરીકે શબ્દ પ્રતીત થાય છે. ૩૬.
(टि०) अथ सप्तमभङ्गैकान्तेत्यादि ॥ अवाचकश्चेति क्रमाक्रमाभ्याम् ॥३५॥ वीजमिति हेतुम् ॥३६॥
१ नन्वेकस्मिन् जीवादी वस्तुन्यनन्तानां विधीयमाननिषिध्यमानानां धर्माणामङ्गीकरणादनन्ता एव वचनमार्गाः स्याद्वादिनां भवेयुः, वाच्येयत्ताऽऽयत्तत्वाद् वाचकेयत्तायाः; ततो विरुद्धैव सप्तभङ्गीति ब्रुवाणं निरस्यन्ति-- एकत्र वस्तुनि विधीयमाननिपिध्यमानानन्तधर्माभ्युपगमेनानन्तभङ्गीप्रसङ्गा
दसङ्गतैव सप्तभङ्गीति न चेतसि निधेयम् ॥३७॥ ___ अत्र हेतुमाहुः-- विधिनिषेधप्रकारापेक्षया प्रतिपर्यायं वस्तुन्यनन्तानामपि सप्तभङ्गीनामेव
સંમવાન્ રૂ૮ના ६१ एकैकं पर्यायमाश्रित्य वस्तुनि विधिनिषेधविकल्पाभ्यां व्यस्तसमस्ताभ्यां सप्तैव भङ्गाः संभवन्ति, न पुनरनन्ताः । तत्कथमनन्तभङ्गीप्रसङ्गादसङ्गतत्वं सप्तभङ्गयाः समुद्भाव्यते ? ॥३८॥
$1. એક જીવાદિ પદાર્થમાં વિધીયમાન અને નિષિયમાન અનંત ધર્મોના સ્વીકારથી સ્યાદ્વાદીઓને અનંત વચનમાર્ગોની પ્રાપ્તિ થશે કારણ કે–વાચકની
ઈચત્તા (મર્યાદા) વાગ્યેની ઇયત્તાને આધીન હોય છે, માટે સપ્તભંગીની માન્યતા - ન્યાયવિરુદ્ધ છે, એવું બોલનાર વાદીનું નિરાકરણ–
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૯
सप्तभङ्गी स्वरूपम् ।
[૪.૨૨
વાદિ પ્રત્યેક વસ્તુમાં વિધિરૂપ અને નિષેધરૂપ અનન્તર્માના સ્વીકાર કરેલ છે માટે અનન્તસંગીનેા પ્રસંગ આવશે તેથી કરીને સપ્તભ’ગી અસગત છે, એવું (કેઇએ) મનમાં વિચારવુ' નહિ. ૩૭.
તેમાં હેતુ
કારણ કે વિધિ-નિષેધના પ્રકારોની અપેક્ષાએ એક એક પર્યાય (ધર્મા)ને લઈને વસ્તુમાં અનન્ત સપ્તસ`ગીએ થઈ શકે છે. ૩૮.
$૧. વસ્તુ(પદાર્થ )માં એક એક પર્યાય(ધમ)ની અપેક્ષાએ તેના એકેક અને સંમિલિત એવા વિધિ અને નિષેધના વિકલ્પા-ભેદો માત્ર સાત ભુગરૂપે જ થાય છે પણ અનન્ત થતા નથી. તેા પછી અનન્ત ભંગીના પ્રસગને કારણે સપ્તભાંગીને અસ'ગત કઈ રીતે કહી શકાય ?
સારાંશ છે કે શંકાકારનું કહેવુ છે કે-જેના એક વસ્તુમાં અનત ધમેમાં માને છે, માટે તેઓએ સસભ...ગીને ખદલે અનન્તભંગીને માનવી જોઈએ, તેના ઉત્તર એ આપવામાં આવ્યે છે-કે એક વસ્તુમાં અનન્તધ છે અને એક ધર્મને લઈને એક એક સસલ’ગી બને છે માટે અનંત ધર્મીની અનન્ત સાલગી થશે, આમ જેનાએ અનંત સસભંગીના સ્વીકાર કરેલ છે, પણ અનંત ભગાના નહિ. ૩૮.
कुतः सप्तैव भङ्गाः संभवन्तीत्याहुः -
प्रतिपर्यायं प्रतिपाद्य पर्यनुयोगानां सप्तानामेव संभवात् ||३९||
एतदपि कुत इत्याहु:--
तेपामपि सप्तत्वं सप्तविधतज्जिज्ञासानियमात् ॥४०॥ अथ सप्तविधतज्जिज्ञासानियमे निमित्तमाहुः ---
तस्या अपि सप्तविधत्वं सप्तचैव तत्सन्देहसमुत्पादात् ॥४१॥
१ तस्या अपोति प्रतिपाद्यजिज्ञासायाः । तत्संदेह समुत्पादादिति प्रतिपाद्यसंशयસમુર્ત્તત્ત: 2
સાત જ ભંગ કેમ થઈ શકે તેનુ સમાધાન~~~
પ્રતિપર્યાય-એક એક ધમ ની અપેક્ષાએ શિષ્યના સાત જ પ્રશ્ના થઈ શકે છે, માટે માત ભંગ થાય છે. ૩૯.
સાત પ્રકારના પ્રતા થવાનુ કારણ
તે (પ્રશ્ન) પણ સાત એટલા માટે છે કે તેને સાત જ પ્રકારની જિજ્ઞાસા થાય છે. ૪૦.
સાત પ્રકારે જિજ્ઞાસા થવાનું કારણ—
સાત જ પ્રકારની ‘તે’ (જિજ્ઞાસા) એટલા માટે છે કે તેને સાત જ સમૃહુ ઉત્પન્ન થાય છે. ૪૧.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
४.४४] सप्तमझीस्वरूपम् ।
१६७ ६१ भूमा 'तस्याः' शहने! अथ शिष्यन अज्ञासानी सेम थाय छ मन 'तत्संदेहसमुत्पादात्'- म शिष्यमा सडनी सत्पत्ति थवाथी गेम छे. ४१.
सन्देहस्यापि सप्तधात्वे कारणमाहुः-- तस्यापि सप्तप्रकारत्वनियमः स्वगोचरवस्तुधर्माणां सप्तविधत्वस्यै
वोपपत्तेः ॥४२॥ . ६१ तस्य प्रतिपाद्यगतसन्देहस्य । स्वगोचरवस्तुधर्माणां सन्देह विषयीकृतानामस्तित्वादिवस्तुपर्यायाणाम् ॥४२॥
સાત પ્રકારના સંદેહ થવાનું કારણ– * સંદેહના વિષયભૂત વસ્તુના ધર્મો સાત પ્રકારના જ હોવાથી સ દેહ સાત of थाय छे.:४२.
६१ भूभा 'तस्य' भेटले शिष्यना सहना, मने 'स्वगोचरवस्तुधर्माणां' એટલે “સંદેહના વિષયભૂત અસ્તિત્વાદિ વસ્તુના પ્રર્યાયાની–એ અર્થ છે. ૪૨.
इयं सप्तभङ्गी किं सकलादेशस्वरूपा, विकलादेशस्वरूपा वेत्यारेका पराकुर्वन्तिइयं सप्तभङ्गी प्रतिभङ्गं सकलादेशस्वभावा विकलादेशस्वभावा च ॥४३॥
१ एकैको भङ्गोऽस्याः संबन्धी सकलादेशस्वभावः, विकलादेशस्वभावश्वेत्यर्थः ॥४३॥
આ સપ્તભંગી સલાદેશ સ્વરૂપ છે કે વિકલાદેશ સ્વરૂપ ? એ શંકાનું निरा४२६४--
આ સપ્તભંગી પ્રત્યેક ભંગમાં બે પ્રકારે છે, ૧-સકલાદેશ સ્વભાવવાળી सन २-विसाशस्वभावाणी. ४3.
છુ આ સપ્તભંગી સંબંધી પ્રત્યેક ભંગ સકલાદેશ સ્વભાવ અને વિકલા દેશस्वभाववाणे छे. ४३
अथ सकलादेशं लक्षयन्तिप्रमाणप्रतिपन्नानन्तधर्मात्मकवस्तुनः कालादिभिरभेदवृत्तिप्राधान्यादभेदो
पचाराद्वा योगपद्येन प्रतिपादकं वचः सकलादेशः ॥४४॥ ६१ कालादिभिरष्टाभिः कृत्वा यदभेदवृत्तेधर्मधर्मिणोरपृथग्भावस्य प्राधान्यं तस्मात् , कालादिभिर्भिन्नात्मनामपि धर्मधर्मिणामभेदाध्यारोपाद्वा समकालमभिधायकं वाक्यं सकलादेशः प्रमाणवाक्यमित्यर्थः । .
६२ अयमर्थः-योगपधेनाशेषधर्मात्मकं वस्तु कालादिभिरभेदवृत्त्या, अभेदोपचारेण वा प्रतिपादयति सकलादेशः, तस्य प्रमाणाधीनत्वात् । विकलादेशस्तु क्रमेण भेदोपचाराद्, भेदप्राधान्यादा तदभिधत्ते, तस्य नयायत्तत्वात् ।
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
सप्तभङ्गीस्वरूपम् ।
[૪:૪૭–
સકલાદેશનું લક્ષણ –
પ્રમાણથી જાણેલ અનન્ત ધર્મવાળી વસ્તુનું કાલાદિ દ્વારા અભેદની પ્રધાનતાથી અથવા અભેદના ઉપચારથી એકી સાથે પ્રતિપાદન કરનારું વચન સકલાદેશ છે. ૪૪.
$1. ધમધમીમાં જ્યાં કાલાદિ આઠની અપેક્ષાએ અભેદવૃત્તિ(ઐક્યભાવ)ની પ્રધાનતા હોય તેથી અને જ્યાં કાલાદિ આઠની અપેક્ષાએ ધર્મ-ધમીમાં ભેદ હોય ત્યાં અભેદને ઉપચાર કરવાથી વસ્તુનું સમકાલે (એકી સાથે) અભિધાયક વચન એ સકલાદેશ એટલે પ્રમાણવાક્ય કહેવાય છે.
$૨. અર્થાત્ અશેષ (સમસ્ત) ધર્માત્મક વસ્તુનું કાલાદિવડે અભેદરૂપે અથવા અભેદના ઉપચારથી એકી સાથે સકલાદેશ પ્રતિપાદન કરે છે, કારણ કે સકલાદેશ પ્રમાણને આધીન છે.
અને વિકલાદેશ તે-અનુક્રમે ભેદના ઉપચારથી કે ભેદની પ્રાધાન્યતાથી વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરે છે, કારણ કે વિકલાદેશ નયવાક્યને આધીન છે.
(५०) यौगपद्येनाशेषधर्मात्मकमित्यादि । कालादिभिरिति कालादिभिर्वक्ष्यमाणैः । अभेदोपचारणेति मेदेऽपि सति । क्रमेणेति न यौगपद्येन । भेदोपचारादिति अमेदेऽपि सति ।
(टि.) यौगपद्येनेत्यादि । तस्येति सकलादेशस्य । तदिति वस्तु । तस्येति विकला
६३ कः पुनः क्रमः ? किं वा यौगपद्यम् ? । यदाऽस्तित्वादिधर्माणां कालादिभिर्भेदविवक्षा, तदैकस्य शब्दस्यानेकार्थप्रत्यायने शक्त्यभावात् क्रमः, यदा तु तेषामेव धर्माणां कालादिभिरभेदेन वृत्तमात्मरूपमुच्यते, तदैकेनापि शब्देनैकधर्मप्रत्यायनमुखेन तदात्मकतामापन्नस्याने काशेषरूपस्य वस्तुनः प्रतिपादनसंभवाद्योगपद्यम् ।
૩ કમ કેને કહેવાય ? અને યૌગપદ્ય (અક્રમ)કેને કહેવાય ? એ પ્રશ્નના સમાધાનમાં પ્રથમ ક્રમનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે-જ્યારે અસ્તિત્વાદિ ધર્મોમાં કાલાદિદ્વારા ભેદની વિવેક્ષા હોય (અર્થાત્ ભેદ સિદ્ધ કરવાનું હોય) ત્યારે એક શબ્દમાં અનેક ધર્મને કહેવાનું સામર્થ્ય નથી (અર્થાત એક શબ્દથી અનેક ધર્મોનું જ્ઞાન થઈ શકતું નથી) માટે ધર્મોનું એક પછી એક કરીને કથન કરી શકાય છે. આને કેમ કહેવામાં આવે છે. પણ જ્યારે વસ્તુના તે અસ્તિત્વાદિ અનેક ધર્મોનું કલાદિદ્વારા અભેદને પ્રાપ્ત થયેલ આત્મરૂપ-સ્વરૂપ કહેવાનું હોય ત્યારે એક ધર્મનું કથન કરવામાં તત્પર એક જ શબ્દથી અસ્તિત્વધર્મ સાથે તાદાસ્યને એટલે અભેદને પ્રાપ્ત થયેલ શેષ સમસ્ત ધર્મસ્વરૂપ વસ્તન કથન થઈ જાય છે તે ચોગપદ્ય છે અર્થાત્ અસ્તિત્વાદિ કેાઈ પણ એક ધર્મનો વાચક “અસ્તિ આદિ શબ્દ કાલાદિથી અભિન્ન બની ગયેલા બાકીના બધા ધર્મોનું પણ પ્રતિપાદન જ્યારે કરે છે ત્યારે સૌગપદ્ય જાણવું.
(टि०) वृत्तमिति निष्पन्नम् । तदात्मकतामिति अभेदात्मकताम् ।
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪, ૪૪]
कालादिनिरूपणम् ।
१६९
1
"
',
૪ : પુનઃ જાજાણ્યઃ ! | ાજ:, આત્મચર્વ, અર્થ:, સંવન્ધા, રવાર:, गुणिदेशः, संसर्गः शब्दः इत्यष्टौ । तत्र स्याज्जीवादि वस्त्वस्त्येवेत्यत्र यत्कालमस्तित्वं तत्कालाः शेषानन्तधर्मा वस्तुन्येकत्रेति तेषां कालेनाभेदवृत्तिः (१), यदेव चास्तित्वस्य तद्गुणत्वमात्मरूपम्, तदेव चान्यानन्तगुणानामपीत्यात्मरूपेणाभेदवृत्तिः (२), य एव चाधारोऽर्थो द्रव्याख्योऽस्तित्वस्य स एवान्यपर्यायाणामित्यर्थेनाभेदवृत्तिः (३), य एव चाविष्वग्भावः कथञ्चित्तादात्म्यलक्षणः संबन्धोऽस्तित्वस्य, स एवाशेषविशेषाणामिति संवन्धेनाभेदवृत्तिः (४), य एव चोपकारोऽस्तित्वेन स्वानुरक्तत्वकरणम्, स एव शेषैरपि गुणैरित्युपकारेणाभेदवृत्ति: ( ५ ), य एव गुणिनः संवन्धी देशः क्षेत्रलक्षणोऽस्तित्वस्य स एवान्यगुणानामिति गुणिदेशेनाभेदवृत्ति: (६), य एव चैकवस्त्वात्मनाऽस्त्वित्वस्य संसर्गः, स एवाशेषधर्माणामिति संसर्गेणाभेदवृत्तिः । ननु प्रागुक्तः संबन्धादस्य कः प्रतिविशेषः ? । उच्यते, अभेदप्राधान्येन भेदगुणभावेन च प्रागुक्तः संबन्धः, भेदप्राधान्येनाभेदगुणभावेन चैष संसर्ग इति (७), य एवास्तीति शब्दोऽस्तित्व धर्मात्मकस्य वस्तुनो वाचकः, स एव शेषानन्तधर्मात्मकस्यापीति शब्देनाभेदवृत्तिः (८) पर्यायार्थिकनयगुणभावे द्रव्यार्थिकनयप्राधान्यादुपपद्यते ।
$૪. કાલાદેિ કયા કયા છે ? ૧ કાલ, ૨ આત્મરૂપે, ૩ અર્થ, ૪ સ'અધ, ૫ ઉપકાર, ૬ ગુણિદેશ, ૭ સ’સગ અને ૮ શબ્દ-આ આઠે છે. કાલાદિથી અભેદ્યવૃત્તિનું સમર્થન આ પ્રકારે છે—
(૧) કાલ-જીવાદિ પદાથ યાત્ છે જ. આમાં જીવાદિ પદાથ માં જે કાળે અસ્તિત્વ છે તે જ કાળે ખાકીના અનંતમાં પણ એ પદાર્થ માં પ્રાપ્ત થાય છે, માટે આ કાલથી અભેદવૃત્તિ કહેવાય છે. અર્થાત્ કાલની અપેક્ષાએ અસ્તિત્વાદિ ધર્મો અભિન્ન છે, આ કાલરૂપે અભેદવૃત્તિ થઈ. (૨) આત્મરૂપ-જે રીતે ‘અસ્તિત્વ' જીવાદિ વસ્તુના ગુણુરૂપ-સ્વભાવરૂપ છે, તે જ રીતે બાકીના બીજા પણ અનંત જીવાદિના સ્વભાવરૂપે છે, માટે સ્વભાવ-સ્વરૂપની અપેક્ષાએ અસ્તિત્વાદિ ધર્માં અભિન્ન છે,
આ આત્મરૂપે અભેદ વૃત્તિ થઈ. (૩) અથ−જે રીતે જીવાદિ અર્થ-દ્રવ્ય અસ્તિતને! આધાર છે, તે જ રીતે બીજા અનંત પર્યાયા-ધર્મના પણ આધાર છે, માટે અર્થની અપેક્ષાએ અસ્તિત્વાદિધમે અભિન્ન છે. આ અથરૂપે અભેદવૃત્તિ થઈ. (૪) સ’ખંધ-જીવાદિ પદામાં અસ્તિત્વને જે વિશ્વભાવ-કથ ચિંત તાદાત્મ્યરૂપ -સંબંધ છે તે જ સબંધ બાકીના અન ત ધર્મના પણ છે, માટે સબંધની અપેક્ષાએ અસ્તિત્વાદિ ધર્મા અભિન્ન છે. આ સંબધ દ્વારા અભેદ્યવૃત્તિ થઈ. (૫) ઉપકાર-અસ્તિત્વધમ જે રીતે જીવાદ્રિવ્યને પાતાથી રંગી નાખવા ( અસ્તિત્વમય કરી નાખવા)રૂપ જે ઉપકાર કરે છે તે જ રીતે ખીજા ધર્મો પણ દ્રશ્યને સ્વમય કરી નાખવારૂપ ઉપકાર કરે છે, માટે
•
૨૨'
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७०
कालादिनिरूपणम् ।
[४. ४४
ઉપકારની અપેક્ષાએ અસ્તિત્વાદિ ધમેમાં અભિન્ન છે. અર્થાત્ આ ઉપકાર દ્વારા અભેદ્યવૃત્તિ થઈ. (૬) ગુણિદેશ-અસ્તિત્વના ગુણી જીવાદ્ઘિ દ્રવ્ય સબંધી જે ક્ષેત્રરૂપ દેશ છે તે જ ક્ષેત્રરૂપ દેશ ખાકીના ખધા ગુણાના ગુણીના પણ છે. અર્થાત જે ક્ષેત્ર દ્રવ્યની સાથે સંબંધ રાખનાર અસ્તિત્વનુ છે તેજ ક્ષેત્ર અન્ય ધર્માનુ પણ છે માટે ગુણદેશની અપેક્ષાએ અસ્તિત્વાતિ ધર્મી અભિન્ન છે. આ ગુણિદેશ દ્વારા અભેદ્યવૃત્તિ થઈ. (૭) સ’સગ-જીવાદિ વસ્તુરૂપે જે પ્રકારે અસ્તિત્વને સંસગ છે તે જ સંસગ ખીજા અન્ય ધર્મોના પણ વસ્તુ સાથે છે માટે આ સ'સર્ગ'ની અપેક્ષાએ અસ્તિત્વાદિ ધર્માં અભિન્ન છે. આ સંસગ દ્વારા અસેદવૃત્તિ છે
શંકા—પહેલાં કહેલ સૌંબંધથી સ ંસમાં શું ભેદ્ય છે ?
સમાધાન—અભેદની પ્રાધાન્યતા અને ભેદની ગૌણુતા હાય ત્યારે સમ ધ કહેવાય છે અને ભેદની પ્રાધાન્યતા અને અભેદ્યની ગૌણતા હાય ત્યારે સંસ
मुंडेवाय छे.
(८). शब्द — अस्तित्वधर्मात्मा वस्तुनो वाया ? 'अस्ति' शब्द छे, ते અસ્તિ’શબ્દ અન્ય અનન્ત ધર્માત્મક વસ્તુને પણ વાચક છે. માટે શબ્દની અપેક્ષાએ અસ્તિત્વાદિ ધર્મા અભિન્ન છે--આ શખ્તદ્વારા અભેદ્યવૃત્તિ થઈ. ( प ० ) कालादय इति -
हेतुः कालात्मरूपार्थाः सम्बन्धोपकृतिः तथा । गुणिदेशश्च संसर्गः शब्दचाष्टौ भिदाऽभिदोः ॥१॥
एते अष्ट भेदादयोर्हेतुरिति योगः । आत्मरूपमिति स्वरूपम् । एकवस्त्वात्मनेत्यादि एकवस्तु घटादि । 1
तत्र स्याज्जीवादीत्यादि ॥ तेषामिति शेषानन्तधर्माणाम् । तद्गुणत्वमिति । तस्य जीवादिवस्तुनो गुणत्वम् । स्वात्मरूपमिति स्वकीयस्वरूपम् | अर्थ - इति घटादिः ॥ स्वानुरक्तेति व्यापक निमित्तम् । एकवस्त्विति एकस्य वस्तुनो घटादेरात्मनः । स एवेति संसर्गः । अस्येति संसर्गस्य ॥ ४४ ॥
"
६५ द्रव्यार्थिकगुणभावेन पर्यायार्थिकप्राधान्ये तु न गुणानामभेदवृत्तिः संभवति, समकालमेकत्र नानागुणानामसंभवात् संभवे वा तदाश्रयस्य तावद्धा भेदप्रसङ्गात् (१), नानागुणानां संबन्धिन आत्मरूपस्य च भिन्नत्वात्, आत्मरूपाभेदे तेषां भेदस्य विरोधात् (२), स्वाश्रयस्यार्थस्यापि नानात्वात्, अन्यथा नानागुणाश्रयत्वविरोधात् (३), संबन्धस्य च संबन्धिभेदेन भेददर्शनात्, नानासंबन्धिभिरेक-
संबन्धाघटनात् । ( ४ ), तैः क्रियमाणस्योपकारस्य च प्रतिनियतरूपस्यानेकत्वात्, अनेकैरुपकारिभिः क्रियमाणस्योपकारस्यैकस्य विरोधात् (५), गुणिदेशस्य च प्रतिगुणं भेदात्, तदभेदे भिन्नार्थगुणानामपि गुणिदेशाभेदप्रसङ्गात् ( ६ ), संसर्गस्य च
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७३
છે. કઈ
कालादिनिरूपणम् । प्रतिसंसर्गिभेदात्, तदभेदे संसर्गिभेदविरोधात् (७), शब्दस्य च प्रतिविषय नानात्वात् , सर्वगुणानामेकशब्दवाच्यतायां सर्वार्थानामेकशब्दवाच्यताऽऽपत्तेः शब्दान्तरवैफल्यापत्तेः (८) तत्त्वतोऽस्तित्वादीनामेकत्र वस्तुन्येवमभेदवृत्तेरसंभवे कालादिभिभिन्नात्मनामभेदोपचारः क्रियते । तदेताभ्यामभेदवृत्त्यभेदोपचाराभ्यां कृत्वा प्रमाणप्रतिपन्नानन्तधर्मात्मकस्य वस्तुनः समसमयं यदभिधायकं वाक्यं स सकलादेशः प्रमाणवाक्यापरपर्याय इति स्थितम् । ६६ "कालात्मरूपसंबन्धाः संसर्गोपक्रिये तथा ।
गुणिदेशार्थशब्दाश्चेत्यष्टौ कालादयः स्मृताः" ॥१॥४४॥ ઉપ. આ અભેદવૃત્તિ જ્યારે પર્યાયાકિનયની ગૌણતા અને દ્રવ્યાર્થિકનયની પ્રાધાન્યતા હોય ત્યારે ઘટી શકે છે, પરંતુ જ્યારે દ્રવ્યાકિનયની ગણતા અને પર્યાયાચિક નયની પ્રાધાન્યતા હોય ત્યારે ઘટી શકતી નથી. કારણ કે-(૧) એક કાલે એક જ વસ્તુમાં ભિન્ન ભિન્ન ગુણે રહી શકતા નથી અને જે નાના ગુણો એક સમયે એક વસ્તુમાં રહે તે ગુણોના આશ્રયરૂપ દ્રવ્યમાં ગુણ જેટલા જ ભેદને પ્રસંગ આવશે. (૨) અનેક ગુણોનું આત્મરૂપ (સ્વરૂપ) પરસ્પર ભિન્ન છે, કારણ કે તે ગુણે એક બીજાના સ્વરૂપમાં રહેતા નથી પરંતુ પિતા પોતાના સ્વરૂપમાં રહે છે માટે ગુણમાં અભેદ નથી. જે ગુણેમાં આત્મરૂપ અભિન્ન માનશે (પરસ્પર ભેદ નહિ માને) તે ગુણમાં ભેદને વિરોધ આવશે. અર્થાત્ ગુણોમાં ભેદ ઘટશે નહિ, (૩) ગુણોના આશ્રય-આધારરૂપ અથે પણ ભિન્ન ભિન્ન છે. જે ગુણોના આધાર અર્થને ભિન્ન ભિન્ન નહિ માને તે ભિન્ન ભિન્ન ગુણોને તે આધાર બની શકશે નહિ, (૪) સંબંધીઓના ભેદથી સંબંધને ભેદ જોવાય છે. માટે નાના સંબંધીઓને એ સ્થળે એક સંબંધ ઘટી શકતો નથી (૫) ગુણોથી પ્રતિનિયતરૂપે કરાતે ઉપકાર પણ અનેક પ્રકારે છે. કારણ કેઅનેક ઉપકારીઓથી કરાતે ઉપકાર એક હોય તો એમાં વિરોધ છે. (૬) દરેક ગુણમાને ગુણિદેશ ભિન્ન ભિન્ન છે. કારણ કે-ગુણિ દેશને ભિન્ન નહિ માને તે ભિન્ન પદાર્થના ગુણોને પણ અભિન્ન ગુણિદેશને પ્રસંગ આવશે. (૭) દરેક સંસળીના ભેદથી સંસર્ગને ભિન્ન માનવામાં ન આવે તે સંસળીના ભેદને વિરોધ થશે. (૮) શબ્દ પણ દરેક વિષયમાં જુદા જુદા છે કારણ કે-સમસ્ત ગુણેને જે એક જ શબ્દના વાચ્ય માનવામાં આવે તે સમસ્ત પદાર્થોનો પણ એક જ શબ્દના વાશ્ય બનવાનો પ્રસંગ આવશે. આથી અન્ય શબ્દ નિષ્કલ બની જશે. આ પ્રમાણે વાસ્તવિક રીતે પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાએ અસ્તિત્વાદિ સમસ્ત ગુણની અભેદવૃત્તિ (યુગપભાવ)ને એક વસ્તુમાં અસંભવ છે. અર્થાત અભેદવૃત્તિ થઈ શકતી નથી માટે કાલ, આત્મસ્વરૂપ આદિ દ્વારા ભિન્ન સ્વરૂપવાળા અસ્તિત્વાદિ ધર્મોમાં અભેદને ઉપચાર કરવામાં આવે છે. તેથી દ્રવ્યાર્થિક નયની મુખ્યતા હોય ત્યારે વાસ્તિવિક અભેદવૃત્તિ અને પર્યાયાર્થિક નયની મુખ્યતા હોય ત્યારે અભેદવૃત્તિને ઉપચાર કરીને અનંત ધર્મવાળા પદાર્થને યુગપદ
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४ तदुत्पत्तितदाकारयोः कारणत्वनिराकरणम् । ४.४७
एतद्व्यवच्छेद्यमाचक्षतेन तदुत्पत्तितदाकारताभ्याम्, तयोः पार्थक्येन सामस्त्येन च व्यभि
चारोपलम्भात् ॥४७॥ ६१ तथाहि-ज्ञानस्य तदुत्पत्तितदाकारताभ्यां व्यस्ताभ्यां, समस्ताभ्यां वा प्रतिनियतार्थव्यवस्थापकत्वं स्यात् ? यदि प्राच्यः पक्षः, तदा कपालक्षणः कलशान्त्यक्षणस्य व्यवस्थापकः स्यात्, तदुत्पत्तेः केवलायाः सद्भावात् । स्तम्भः स्तम्भान्तरस्य च व्यवस्थापकः स्यात् , तदाकारटायास्तदुत्पत्तिरहितायाः संभवात् । अथ द्वितीयः, तदा कलशस्योत्तरक्षणः पूर्वक्षणस्य व्यवस्थापको भवेत्, समुदितयोस्तदुत्पत्तितदाकारतयोविद्यमानत्वात् । अथ विद्यमानयोरप्यनयोनिमेवार्थस्य व्यवस्थापकम्; नार्थः, तस्य जडत्वादिति मतम् । तदपि न न्यायानुगतम्, समानार्थसमनन्तरप्रत्ययोत्पन्नज्ञानैर्व्यभिचारात् । तानि हि यथोक्तार्थव्यवस्थापकत्वलक्षणस्य समग्रस्य सद्भावेऽपि प्राच्यं जनकज्ञानक्षणं न गृह्णन्ति ।
अपि च, किमिदमर्थाकारत्वं वेदनानाम् , यहशात् प्रतिनियतार्थपरिच्छेदः स्यात् ? किमर्थाकारोल्लेखित्वम्, अर्थाकारधारित्वं वा ? प्रथमप्रकारे, अर्थाकारोल्लेखोऽर्थाकारपरिच्छेद एव, ततश्च ज्ञानं प्रतिनियतार्थपरिच्छेदात् प्रतिनियतमर्थमवद्योतयतीति साध्याविशिष्टत्वं स्पष्टमुपढौंकते । द्वितीयप्रकारे पुनराकारधारित्वं ज्ञानस्य सर्वात्मना, देशेन वा । प्रथमपक्षे, जडत्वादर्थस्य ज्ञानमपि जडं भवेत् , उत्तरार्थक्षणवत् । प्रमाणरूपत्वाभावश्चोत्तरार्थक्षणवदेवास्य प्रसज्येत, सर्वात्मना प्रमेयरूपताऽनुकरणात् । अथ देशेन नीलत्वादिनाऽर्थाकारधारित्वमिष्यते ज्ञानस्य, तर्हि तेनाजडाकारेण जडताप्रतिपत्तेरसंभवात् कथं तद्विशिष्टत्वमर्थस्य प्रतीयेत ? । न हि रूपज्ञानेनाप्रतिपन्नरसेन तद्विशिष्टता सहकारफलादौ प्रतीयते । किञ्च, देशेनाकारधारित्वान्नीलार्थवन्निःशेषार्थानामपि ज्ञानेन ग्रहणापत्तिः, सत्त्वादिमाग तस्य सर्वार्थाकारधारित्वाविशेषात् । अथ तदविशेषेऽपि नीलाद्याकारवैलक्षण्यान्निखिलार्थानामग्रहणम्, तहि समानाकाराणां समस्तानां ग्रहणप्राप्तिः । अथ यत एव ज्ञानमुत्पद्यते, तस्येवाकारानुकरणहारेण ग्राहक म् । हन्त ! एवमपि समानार्थसमनन्तरप्रत्ययस्य तद्ग्राहक स्यादित्युक्तम् । ततो न तदुत्पत्तितदाकारताभ्यां ज्ञानस्य प्रतिनियतार्थावभासः, किन्तु प्रतिबन्धकापगमविशेषादिति सिद्धम् ॥४७॥
इति प्रमाणनयतत्त्वालोके श्रीरत्नप्रभाचार्यविरचितायां रत्नाकरावतारिकाख्यलघुटीकायामागमस्वरूपनिर्णयो
नाम चतुर्थः परिच्छेदः ।
mein
१ एतयोः-टिप्पनसंमतः पाठः । २ °लोकालङ्कारे-मु० ।
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७५
૪. ] तदुत्पत्तितदाकारयोः कारणत्वनिषेधः।
આનું વ્યવચ્છેદ્ય બતાવે છે–
તદુત્પત્તિ અને તદાકારતા દ્વારા પ્રમાણુ પ્રતિનિયત અર્થનું પ્રકાશક નથી કારણ કે એકલી તદુત્પત્તિ કે તદાકારતા અથવા સમુદિત તદુત્પત્તિ અને તદાકારતાને કારણ માનવામાં વ્યભિચાર છે. ૪૭,
S૧. પ્રમાણ દ્વારા અર્થ પ્રકાશનમાં તદુત્પત્તિ અને તદાકારતાને કારણ માનનાર(બૌદ્ધ)ને ગ્રંથકાર પ્રશ્ન કરે છે કે-જ્ઞાન એકલી તદુત્પત્તિ અને એકલી તદાકારતા દ્વારા પ્રતિનિયત અર્થનું વ્યવસ્થાપક છે કે સમુદિત તદુત્પત્તિ-તશાકારતા દ્વારા પ્રતિનિયત અર્થનું વ્યવસ્થાપક છે? જે પહેલે પક્ષ કહો તે કપાલ (ઠીક) કલશના અન્ય ક્ષણને અને એક સ્તંભ બીજા સ્તંભને વ્યવસ્થાપક થઈ જશે કારણ કે-કલશના નાશને કારણે ઉત્પન્ન થયેલ કપાલમાં કેવલ તદુત્પત્તિ અને સમાન આકારવાલા બે સ્તંભમાં કેવલ તદાકારતાને સદ્ભાવ છે. બીજો પક્ષ કહો તે કલશને ઉત્તર ક્ષણ કલશના પૂર્વેક્ષણને વ્યવસ્થાપક થે જોઈએ કારણ કે અહીં સમુદિત તદુત્પત્તિ અને તદાકારતા છે.
બૌદ્ધતત્પત્તિ અને તદાકારતા હોવા છતાં જ્ઞાન જ અર્થનું વ્યવસ્થાપક છે, પણ જડ રૂપ અર્થ વ્યવસ્થાપક નથી.
જેન–તમારું આ કથન ન્યાયસિદ્ધ નથી. કારણ કે સમાન અને વિષય કરનાર સમનત્તર પ્રત્યયથી ઉત્પન્ન થનાર જ્ઞાનથી આમાં વ્યભિચાર છે. કારણ કે તમેએ કહેલ અર્થવ્યવસ્થાપકનું સંપૂર્ણ લક્ષણ તેમાં હોવા છતાં પણ તે જ્ઞાન પિતાના જનક પૂર્વજ્ઞાનને વિષય કરતાં નથી. અર્થાત્ ઉત્તર ઘટજ્ઞાનમાં પૂર્વજ્ઞાનથી ઉત્પત્તિ અને પૂર્વજ્ઞાનને આકાર હોવા છતાં પણ તે જ્ઞાન વિષય પૂર્વજ્ઞાન બનતું નથી પણ ઘટ જ બને છે, માટે વ્યભિચાર છે. માટે સમુદિત તદુપત્તિ તદાકારતા પણ પ્રતિનિયત અર્થ પ્રકાશનમાં કારણ નથી.
હર વળી, જ્ઞાનમાં અથકારતા-તદાકારતા એ શું છે કે જેના બળથી પ્રતિનિયત અને પરિરછેદ-બોધ થાય છે ? શું તે અર્થાકારેલેખિત્વ છે કે અર્થાકારધારિત્વ છે ? પહેલે પ્રકાર કહે તે અર્થાકારે લેખ તે અર્થપરિ. છેદરૂપ જ છે અને તેથી જ્ઞાન પ્રતિનિયત અર્થના પરિચ્છેદથી પ્રતિનિયત અર્થનું પ્રકાશક છે એવું તમારું કહેવું થયું અને આથી હેતુમાં સાધ્યાવિશિષ્ટત્વ-સાધ્યસમત્વ દેષ આવે છે અર્થાત્ હેતુ અને સાથે બંને સમાન થઈ ગયા. બીજા પ્રકારમાં જ્ઞાનનું અર્થાકારધારિત્વ સંપૂર્ણપણે છે કે એક દેશથી ? પ્રથમ પક્ષ કહે તે અર્થ જડ હોવાથી સંપૂર્ણ અર્થાકારને પામેલું જ્ઞાન પણ જડ થઈ જશે, જેમકે-અને ઉત્તરક્ષણ. એટલે કે જ્ઞાનમાં પ્રમાણ રૂપતાને અભાવ થશે, કારણ કે તે સંપૂર્ણપણે પ્રમેય અથરૂપતાને ધારણ કરનાર છે. ઉત્તરાર્થક્ષણની જેમ. જ્ઞાનમાં નીલત્વાદિરૂપ એક દેશથી અર્થાકાર ધારિત છે, એ બીજો પક્ષ કહો તે પ્રશ્ન એ છે કે અજડાકાર જ્ઞાનમાં જડ સ્વભાવ (જડાકારતા)ને સંભવ નથી તે અજડાકાર જ્ઞાન (તદાકાર ન હોવાથી) જડતાવિશિષ્ટ અને કઈ રીતે જણાવશે ? કારણ કે-૨સને નહિ જાણનાર રૂપજ્ઞાનથી
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૨ विकलादेशनिरूपणम् ।
[e. - કહેનાર વાક્યને સલાદેશ અથવા પ્રમાણુવાક્ય કહેવામાં આવે છે, એ સિદ્ધ થયું.
$૬ “૧ કાલ, ૨ આત્મસ્વરૂપ, ૩ સંબંધ, ૪ સંસર્ગ, ૫ ઉપકાર, ૬ ગુણિદેશ, ૭ અર્થ અને ૮ શબ્દ આ આઠ કલાદિ કહેવાય છે.”
સારાંશ છે કે વસ્તુમાં અનંત ધર્મો છે, એ વાત પ્રમાણથી સિદ્ધ છે માટે કે ઈપણ એક વસ્તુનું પૂર્ણ રૂપથી પ્રતિપાદન કરવાને માટે અનંત શબ્દોને પ્રવેગ કરે જોઈએ, કારણ કે એક શબ્દ એક જ ધર્મનું પ્રતિપાદન કરી શકે છે પરંતુ એ રીતે કરવાથી લેકવ્યવહાર ચાલી ન શકે. માટે એક શબ્દને પ્રવેગ કરીએ છીએ, તે એક શબ્દ મુખ્ય રૂપથી એક ધર્મનું પ્રતિપાદન કરે છે અને બાકી રહેલ બીજા ધર્મોને તે એક ધર્મથી અભિન્ન માની લેવામાં આવે છે. આ રીતે એક શબ્દથી એક ધર્મનું પ્રતિપાદન થયું અને તેનાથી અભિન્ન હોવાના કારણે શેષ ધર્મનું પણું પ્રતિપાદન થઈ ગયું. આ ઉપાયથી એક જ શબ્દ એકી સાથે અનંત ધર્મોને અર્થાત્ સંપૂર્ણ વસ્તુને પ્રતિપાદક થઈ જાય છે, આને સકલાદેશ કહે છે.
શબ્દ દ્વારા સાક્ષાત્ રૂપે પ્રતિપાદિત ધર્મથી બાકીના ધર્મોને અભેદ કે અભેદપચાર કાલાદિ દ્વારા થાય છે, તે કાલાદિ આઠ પ્રકારે છે. (૧) કાલ, (૨) આત્મરૂપ, (૩) અર્થ, (૪) સંબંધ, (૫) ઉપકાર, (૬) ગુણિદેશ. (૭) સંસર્ગ, (૮) શબ્દ.
અસ્તિત્વ ધર્મથી બીજા ધર્મોને અભેદ છે, તે આ પ્રકારે થશે-જીવમાં જે કાલે અસ્તિત્વ છે તે જ કાલમાં અન્ય ધર્મો પણ છે, માટે કાલની અપેશ્રાએ અસ્તિત્વ ધર્મ સાથે અન્ય ધર્મોને અભેદ છે. આ જ રીતે બાકીના સાતની અપેક્ષાએ પણ અભેદ સમજવું જોઈએ. આ પ્રકારને અભેદની પ્રાધાન્યતા કહે છે. દ્રવ્યાર્થિક નયની મુખ્યતા અને પર્યાયાર્થિક નયની ગૌણતા કરવાથી અભેદની પ્રાધાન્યતા થાય છે. જ્યારે પર્યાયાર્થિક નયની મુખ્યતા અને દ્વવ્યાર્થિક નયની ગૌણતા હોય ત્યારે અનંત ગુણે વાસ્તવિક રીતે અભિન્ન થઈ
શકતા નથી, માટે તે ગુણમાં અભેદ ઉપચાર કરે પડે છે. આ રીતે અભેદની - પ્રાધાન્યતા અને અભેદના ઉપચારથી એકી સાથે અનંત ધર્માત્મક વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરનાર વાક્ય (વચન) સકલાદેશ કહેવાય છે. ૪૪ (प०) गुणिदेशस्येत्यादि गद्ये तदभेदे इति गुण्यभेदे । तदभेदे इति संसर्गाभेदे ॥४४॥
अधुना नयवाक्यस्वभावत्वेन नयविचारावसरलक्षणीयस्वरूपमपि विकलादेशं ‘सकलादेशस्वरूपनिरूपणप्रसङ्गेनात्रैव लक्षयन्ति
___तद्विपरीतस्तु विकलादेशः ॥४५॥ १ नयविषयीकृतस्य वस्तुधर्मस्य भेदवृत्तिप्राधान्याद्, भेदोपचाराद्वी क्रमेण यदभिधायकं वाक्यम्, स विकलादेशः । एतदुल्लेखस्तु नयस्वरूपानभिज्ञश्रोतणां दुरंवगाह इति नयविचारावसर एव प्रदर्शयिष्यते ॥४५॥
વિકલાદેશ નયસ્વરૂપ હોવાથી નિયવિચારના સમયે જ તેનું લક્ષણ કરવું જોઈએ, છતાં સકલાદેશના સ્વરૂપના નિરૂપણના પ્રસંગથી અહીં જ તે જેણુવવામાં આવે છે–
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमाणे योग्यता अर्थव्यवस्थाकारणम् ।
રૂં
ઉપર્યુક્ત સકલાદેશથી વિપરીત વચન વિકલ્લાદેશ છે. ૪૫. - $૧. ભેદની પ્રાધાન્યતાથી અથવા ભેદના ઉપચારથી નયના વિષયરૂપ વસ્તુ ધર્મને ફેમે કરી પ્રતિપાદન કરનારું વાક્ય (વચન) વિકલાદેશ કહેવાય છે, વિકલાશને ઉલ્લેખ (શબ્દપ્રયોગ) નયવાક્યને નહિ જાણનાર શ્રોતાને દુર્બોધ છે, માંટે તે નિયવિચારના સમયે જણાવવામાં આવશે.
સારાંશ છે કે સકલાદેશમાં દ્રવ્યાર્થિક નયની પ્રધાનતાને કારણે વસ્તુના અનંત ધર્મોનો અભેદ કરવામાં આવે છે, વિકલાદેશમાં પર્યાયાર્થિક નયની પ્રધાનતાને કારણે તે ધર્મોને ભેદ છે. અહીં પણ કાલાદિ આઠના આધારે જ ભેદ કરવામાં આવે છે, પર્યાયાકિનય કહે છે કે–એક કાલમાં એક જ વસ્તુમાં ભિન્ન ભિન્ન ધર્મોની સત્તા સ્વીકારવામાં આવે તે વસ્તુ પણ ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપવાળી થઈ જશે પણ એક સ્વરૂપવાળી નહિ રહે. આ જ રીતે ભિન્ન ભિન્ન ગુણો સંબંધી આત્મરૂપ ભિન્ન ભિન્ન જ હોઈ શકે છે, પરંતુ એક હોઈ શકતું નથી. પ. प्रमाणं निर्णीयाथ यतः कारणात् प्रतिनियतमर्थमेतद् व्यवस्थापयति, तत् कथयन्तितद् विभेदमपि प्रमाणमात्मीयप्रतिवन्धकापगमविशेषस्वरूपसामर्थ्यतः
નિયતમર્થકારોતતિ કદ્દા १ प्रत्यक्ष-परोक्षरूपतया द्विप्रकारमपि प्रागुपवर्णितस्वरूपं प्रमाणं स्वकीयज्ञानावरणाद्यदृष्टविशेषक्षयक्षयोपशमलक्षणयोग्यतावशात् प्रतिनियतं नीलादिकमर्थ व्यवस्थाપતિ છઠ્ઠા
પ્રમાણને નિર્ણય કરીને હવે જે કારણથી આ પ્રમાણ પ્રતિનિયત અર્થ વ્યવસ્થાપન કરે છે તે કારણનું કથન–
પ્રત્યક્ષ અને પક્ષ એમ બે ભેદવાળું પ્રમાણ પોતાના પ્રતિબંધકના અપગમ વિશેષરૂપ સામર્થ્યથી પ્રતિનિયત અને પ્રકાશિત કરે છે. ૪૬.
$૧ પૂર્વે જેનું સ્વરૂપ કહેવામાં આવ્યું છે તેવાં પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ એ બે પ્રમાણે પિતપેતાના જ્ઞાનાવરણદિરૂપ કર્મ વિશેષના ક્ષય અથવા તે ક્ષપશમરૂપ ચેચતાને કારણે નીલાદિક પ્રતિનિયત અર્થનું વ્યવસ્થાપન -નિશ્ચય કરે છે. : સારાંશ છે કે પરોક્ષ જ્ઞાનવરણીય કર્મના ક્ષય કે ક્ષોપશમથી પરોક્ષ પ્રમાણ ઉત્પન્ન થાય છે અને પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષય કે ક્ષપશમથી પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન થાય છે. કેઈ જ્ઞાનમાં માત્ર ઘટ જ પ્રતીત થાય છે તે કોઈ જ્ઞાનમાં માત્ર ૫ટ જ પ્રતીત થાય છે. તેમાં આ જ એટલે કે તે સંબંધી આવરણ કમનો ક્ષય કે ક્ષપશમ જ કારણ છે અર્થાત્ કહેવાને આશય એ છે કે પદાર્થને જાણનાર જ્ઞાનના આવરણને ક્ષય કે પશમ હશે તે જ તે પદાર્થ તે જ્ઞાનમાં પ્રકાશિત થશે. આ રીતે ક્ષય કે ક્ષયપશમરૂપ શક્તિ જ નિયત પદાર્થને જણાવવામાં કારણ છે. ૪૬.
(५०) प्रमाणं निर्णीयेत्यादिगो । एतदिति प्रमाणम् ॥४६॥
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
तदुत्पत्तितदाकारयोः कारणत्वनिषेधः । [૪, ૪૭ આમ્રફ્લાદિમાં રસવિશિષ્ટતાનું એટલે કે આમ્રફલ તથા પ્રકારના રસયુક્ત છે એવું જ્ઞાન થતું નથી. વળી, જ્ઞાન દેશથી અર્થાદારધારી હોવાથી નીલ અર્થની જેમ સમસ્ત પદાર્થોને વિષય કરે–એવી આપત્તિ આવશે, કારણ કે જ્ઞાનમાં સવાદ્રિરૂપે અથકારધારિત્વ સર્વત્ર અવિશિષ્ટ-સમાન જ છે. અર્થાત્ જ્ઞાન સર્વત્ર સવાદિરૂપે સરખું જ અર્થાકારધારી છે.
બૌદ્ધસવાદરૂપે અર્થાકારપારિત્વ સમાન હોય છતાં નીલાદિ આકાર વિલક્ષણ-જુદો જ હોવાથી સમસ્ત પદાર્થોનું જ્ઞાન થતું નથી.
જૈનતે પછી સમાન આકારવાળા સમસ્ત પદાર્થોના ગ્રહણ જ્ઞાન)ની પ્રાપ્તિ થશે.
બૌદ્ધ-જ્ઞાન જેનાથી ઉત્પન્ન થાય છે તે જ પદાર્થના આકારને અનુસરણ કરવા દ્વારા ગ્રહણ થાય છે.
જેન–અમે તેને ઉત્તર કહી ચૂક્યા જ છીએ કે-સમાન પદાર્થને વિષય કરનાર ઉત્તરજ્ઞાનમાં પૂર્વજ્ઞાનના ગ્રહણની આપત્તિ આવશે. અર્થાત ઉત્તરજ્ઞાન પણ પૂર્વજ્ઞાનનું ગ્રાહક થશે માટે તદુત્પત્તિ અને તદાકારતા દ્વારા જ્ઞાન પ્રતિનિયત અર્થનું પ્રકાશક નથી, પરંતુ પ્રતિબંધકના નાશથી એટલે કે આવરણના ક્ષય કે ક્ષપશમથી જ જ્ઞાન પ્રતિનિયત અર્થનું પ્રકાશક છે એ સિદ્ધ થયું. ૪૭
એ પ્રમાણે પ્રમાણુનયતત્ત્વાકા' નામના ગ્રંથમાં શ્રીરત્નપ્રભાચાર્ય મહારાજ વિરચિત “રત્નાકરાવતારિકા” નામની લઘુટીકામાં “આગમસ્વરૂપનિર્ણય નામના ચેથા પરિચ્છેદને રૈવતાચલચિત્રકૂટાદિ પ્રાચીન (જીર્ણ તીર્થોદ્ધારક શ્રીવિજય નીતિસૂરીશ્વરજીના શિષ્યાણ મુનિ મલયવિજયજીએ સ્વઅભ્યાસ સમયે કરેલ ગુર્જરભાષાનુવાદ પૂર્ણ થયે. - (प०) अथ देशेनेत्यादि गद्ये त द्ध तद्विशिष्टत्वमिति नीलादिविशिष्टत्वम् । तद्विशिष्टतेति रसविशिष्टता । किञ्चेत्यादिना प्रसङ्गमुत्पादयति जैनः । तदविशेपेऽपीति सत्त्वादिमात्राऽविशेषे ॥४७॥
છે શુતિ ચતુર્થ પરિ છે સમાપ્ત: |
चतुर्थपरिच्छेदे वादस्थलानिकाणादाभिमतं शब्दस्य यदनुमानत्वं तस्य निरासः १, श्रुतेरपौरुषेयत्वनिरासः २, शब्दाभिव्यक्तिनिरासेन शब्दानित्यत्वस्थापनं ३, योगाभिमताकाशगुणत्वनिरासेन शब्दपौद्गलिकत्वस्थापन च ४, शक्तिसाधनं ५, सङ्केतस्थापनम् ६, अपोहः शब्दार्थ इत्यस्य निराकरणं ७, सामान्यविशेषात्मनोऽर्थस्य वाचकः शब्द इति स्थापनम् ८, सप्तमङ्गीप्ररूपणम् ९, तदुत्पत्तितदाकारतानिरासेन स्वकीयप्रतिवन्धकापगमविशेपस्वरूपसामर्थ्यतः प्रमाणस्याविद्योतकत्वव्यवस्थापनम् १०॥ एवं दश ॥
(टि) एतद्वयवच्छेद्यमित्यादि । तयोरिति तदुत्पत्ति-तदाकारतयोः। 'एतयोरिति तदुत्पत्ति-तदाकारतयोः । तस्येति अर्थस्य । तानीति ज्ञानानि ॥ अथ देशेनेत्यादि । तद्वि. शिष्टत्वमिति जडताविशिष्टताम् । तस्ये ति ज्ञानस्य । तदविशेषेपीति सत्त्वाकाराविशेषेऽपि । प्रत्ययस्येति ज्ञानस्य ॥४॥
____ इति श्रीसाधुपूर्णिमागच्छीयश्रीमदाचार्यगुणचन्द्रसूरिशिष्यपं०ज्ञानचन्द्रविरचिते रत्नाकरावतारिकाटिप्पनके चतुर्थः पारच्छेदः समाप्तः॥ श्री॥
१ अत्र मूले अनयोः इति पाठः।
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
अहम् अथ पञ्चमः परिच्छेदः । — —
ષ્ટ इत्थं प्रमाणस्य स्वरूपसंख्ये समाख्याय विषयमाचक्षते___ तस्य विषयः सामान्य-विशेपाद्यनेकान्तात्मकं वस्तु ॥१॥
$१ तस्य प्रमाणस्य । विसीयन्ते निबध्यन्ते विषयिणोऽस्मिन्निति विषयो गोचरः परिच्छेद्यमिति यावत् । सामान्य-विशेषो वक्ष्यमाणलक्षणावादिर्यस्य सदसदाद्यनेकान्तस्य तत्तदात्मकं तत्स्वरूपं वस्त्विति । एवं च केवलस्य सामान्यस्य, विशेषस्य, तद्भयस्य वा स्वतन्त्रस्य प्रमाणविषयत्वं प्रतिक्षिप्तं भवति ।
६२ अर्थतदाकर्ण्य कर्णानेडपीडिता इव योगाः संगिरन्ते । नन्वहो जैनाः ! केनेदं सुहृदा कर्णपुटविटङ्कितमकारि युष्माकम्-स्वतन्त्रौ सामान्यविशेषौ न प्रमाणभूमिरिति । सर्वगतं हि सामान्यं गोत्वादि, तद्विपरीतास्तु शबलशावलेयबाहुलेयादयो विशेषाः, ततः कथमेपामैक्यमाकर्णयितुमपि सकर्णैः शक्यम् ? तथा च सामान्य विशेषावत्यन्तभिन्नौ, विरुद्धधर्माध्यस्तत्वात् , यावेवं तावेवम् , यथा पाथःपावकौ, तथा चेतौ, तस्मात्तथा, ततो न सामान्यविशेषात्मकत्वं घटादेर्घटते ।
પ્રમાણના સ્વરૂપ અને સંખ્યા કહીને પ્રમાણના વિષયનું કથન– સામાન્ય, વિશેષ આદિ અનેકાનાત્મક વસ્તુ તેને વિષય છે. ૧.
હું તેને એટલે પ્રમાણને, વિષય-જ્ઞાન જેમાં બંધાય તે વિષય છે, તે ગોચર કે પરિચછેદ્ય પણ કહેવાય છે. સૂત્રમાં “આદિ પદ ગ્રહણ કરેલ છે, તેથી જેમનું સ્વરૂપ આગળ કહેવાશે તે સામાન્ય અને વિશેષ જેમની આદિમાં છે, એવા સ-અસત, નિત્ય-અનિત્ય, અભિલાષ્ય-અનભિલાપ્ય આદિ ધર્મોનું પણ ગ્રહણ કરવું, એટલે કે- તે તે સામાન્ય-વિશેષ આદિ અનેકાન્તાત્મક-અનેક ધર્મયુક્ત વસ્તુ પ્રમાણને વિષય છે, એમ સમજવું. આ પ્રમાણે કહેવાથી જેઓ કેવળ સામાન્યને કે કેવળ વિશેષને અથવા સામાન્ય અને વિશેષ ઉભયને સ્વતંત્રરૂપે પ્રમાણને વિષય માને છે, તેમની માન્યતાનું નિરસન કર્યું છે.
હર ઉપરોક્ત સૂત્રરચના સાંભળી જાણે કે કાન મરડવાથી પીડાએલા હોય તેવા યૌગ આ પ્રમાણે કહે છે–અહે છે જેને ! કયા હિતેચ્છુઓ તમારા કાનમાં આ ટાંકણાં માર્યા (એટલે કે-શલ્યયુક્ત કાન થવાથી બીજાનું કશું સાંભળી શકાય નહિ) કે સ્વતંત્ર સામાન્ય કે સ્વતંત્ર વિશેષ પ્રમાણને વિષય નથી ? સ્વાદરૂપ સામાન્ય તે સર્વગત (સર્વત્ર વ્યાસ) છે અને તેથી વિપહત શબલ-(ટપકવાળી ગાય) શામલેચ, બહલ (બહુ જ દૂધ દેનાર ગાય) બાહહેય આદિ વિશેનું ઐક્ય એકતા સકણ (વિદ્વાન) માનવથી સાંભળી પણ કેમ શકાય ? સામાન્ય અને વિશેષ બને પરસ્પર અત્યન્ત ભિન્ન છે,
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
7
प्रमाणविषयनिरूपणम् ।
[५. १
કારણ કે તેઓ વિરુદ્ધ ધર્મના આશ્રય છે, જે વિરુદ્ધ ધર્મના આશ્રય હાય તે અત્યન્ત ભિન્ન હાય છે, જેમકે-પાણી અને અગ્નિ, તેવી જ રીતે સામાન્ય અને વિશેષ અને પરસ્પર વિરુદ્ધ ધર્મના આશ્રય છે. તેથી તે બન્ને પરસ્પર અત્યન્ત ભિન્ન છે. માટે ઘટાદિ(પદ્મા)ની સામાન્યવિશેષાત્મકતા-સામાન્ય અને વિશેષ ઉભયસ્વરૂપતા) યુક્તિસિદ્ધ નથી.
( प ० ) ई नमः || पञ्चमपरिच्छेदे विषयिण इति प्रमाणानि । स्वतन्त्रस्येति यौगाभिमतस्य ।
J
युष्माकमित्यतोऽग्रे यदिति गम्यम् । सर्वगतमित्यादिना त एवं प्रमाणयन्ति । तद्विपरीता इति असर्वगताः
(टि०) एवं चैत्यादि ॥ सामान्यस्येति सांख्यमतम्, केवलसामान्यस्याङ्गीकारात् । विशेघस्येति । सामान्यममान्यम्, विशेष एव चित्ततोपपोषक इति प्रतिपादयत् सौगतमतम् । उभयस्येति स्वतन्त्रौ सामान्यविशेषौ प्रमाणभूमिरिति साधयत् योगमतम् ।
नन्वहो जैना इत्यादि । तद्विपरीता इति सामान्यविपर्ययभृताः । एषामिति सामान्यविशेषानाम् ।
१७८
१३ तदेतत्परमप्रणयपरायणप्रणयिनीप्रियालापप्रायं वासवेश्मान्तरेव राजते । तथाहियदिदं सर्वगतत्वं सामान्यस्य न्यरूपि तत् किं व्यक्तिसर्वगतत्वम्, सर्वसर्वगतत्वं वा स्वीकृत्य ? यदि प्राक्तनम्, तदा तर्णकोत्पाददेशे तदविद्यमानं वर्णनीयम्, अन्यथा व्यक्तिसर्वगतत्वव्याघातात् । तत्रोत्पन्नायां च व्यक्तौ कुतस्तत् तत्र भवेत् ? किं व्यक्त्या सहैवोत्पद्येत, व्यक्त्यन्तराद्रा समागच्छेत् ? । नाद्यः पक्षः, नित्यत्वेनास्य स्वीकृतत्वात् । द्वितीयपक्षे तु ततस्तदागच्छत् पूर्वव्यक्ति परित्यज्यागच्छेत्, अपरित्यज्य वा ? | प्राचिकविकल्पे, प्राक्तनव्यक्तेर्निःसामान्यताssपत्तिः । द्वितीयपक्षे तु किं व्यक्तयां सहैवागच्छेत्, केनचिदंशेन वा ? आधे शाबलेयेऽपि बाहुलेयोऽयमिति प्रतीतिः स्यात् । द्वितीयपक्षे तु सामान्यस्य सांगताssपत्तिः । सांशत्वे चास्य व्यक्तिवदनित्यत्वप्राप्तिः ।
६४ अथ विचित्रा वस्तूनां शक्तिः; यथा मन्त्रादिसंस्कृतमस्त्रमुदरस्थं व्याधिविशेषं छिनत्ति, नोदरम्; तदिहापि सामान्यस्येदृशी शक्तिः, यया स्वहेतुभ्यः समुत्पद्य - मानेऽर्थे पूर्वस्थानादचलदेव तत्र वर्त्तत इति चेत् ।
$५ स्यादेतदेवम्, यथेकान्तेनैक्यं सामान्यस्य प्रमाणेन प्रसिद्धं स्यात् न चैवम्, तस्यैव तत्त्वतो विचारयितुमुपक्रान्तत्वात् । यथाहिं - यद्यस्यैकान्तैक्यं कीर्त्यते, तदा भिन्नदेशकालासु व्यक्ति वृत्तिर्न स्यादिति । यदि तु स्वभाववादालम्बनमात्रेणैवेयमुपपाद्यते तदा किममुना सामान्येन ? किंतरां वाऽन्येनापि भूयसा वस्तुना परिकल्पितेन ? एकैव काचित् पद्मनिधीयमानां व्यक्तिरभ्युपगम्यताम् । सा हि तथास्वभावत्वात् तथा तथा प्रथिष्यत इति लाभाभिलाषुकस्य मूलोच्छेदः । तन्न व्यक्ति सर्वगतत्वमेतस्य सङ्गतिगोच• भावमभजत् ।
१ यथा मु ।
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. ? ]
प्रमाणविपयनिरूपणम् ।
$૩ જૈન—હૈ યૌગા ! અત્યન્ત પ્રેમાસકત પ્રિયાના આલાપ સમાન તમારુ આ કથન માત્ર શયનગૃહમાં જ શાભાસ્પદ છે (અર્થાત્ વિદ્વાનેાની સભામાં શાભાસ્પદ નથી), તે આ પ્રમાણે—તમાએ સામાન્યને સર્વાંગત કહ્યું તે! શું તેવ્યક્તિમાં સર્વગત છે એવુડ સ્વીકારીને કે સવ સવાઁગત છે—એવું સ્વીકારીને ? પહેલે વિકલ્પ કહે, તા-વાછરડાના ઉત્પત્તિ સ્થાન-ગર્ભ માં તે સામાન્ય વિદ્યમાન ન હતું એમ કહેવુ" જોઈએ. અન્યથા વ્યક્તિ સર્વાંગતત્વને વ્યાઘાત-ખાધ થશે. અર્થાત્ વ્યક્તિમાં જ જો વ્યાસ હાય તે! જ્યાં વ્યક્તિ જ ન હૈાય ત્યાં તે હાવું ન જોઇએ. એટલે હવે પ્રશ્ન થાય છે કે-ગભ સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થનાર વ્યક્તિમાં તે સામાન્ય કયાંથી આવે ? શું તે સામાન્ય, વ્યક્તિ સાથે જ ઉત્પન્ન થાય છે કે મીજી વ્યક્તિમાંથી આવે છે ? સામાન્યને નિત્ય માનેલ હાવાથી તેની ઉત્પત્તિ રૂપ પ્રથમ પક્ષ કહી શકશેા નહિ, બીજો પક્ષ કહેા તા–પ્રશ્ન થાય છે કે અન્ય વ્યક્તિમાંથી આવનાર સામાન્ય તે અન્ય વ્યકિતના ત્યાગ કરીને આવે છે કે ત્યાગ કર્યા વિના રૈપ્રથમ વિકલ્પ કહ્યો તે તે અન્ય વ્યકિત સામાન્ય વિનાની થઈ જશે. ખીજો વિકલ્પ કા તા-શું તે વ્યક્તિની સાથે જ આવે છે કે કેાઈક અશથી આવે છે ? પ્રથમ પ્રકાર માને તા શામલેયમાં પણ આ માહુલેય છે, એવી પ્રતીતિ થવી જોઈએ. ખીજો પ્રકાર માના ત-સામાન્ય સાંશ ખની જશે અને સામાન્યને સાંશ માનવાથી વ્યકિતની જેમ સામાન્ય પણ અનિત્ય મની જશે.
§૪ યૌગ-વસ્તુઓની શકિત વિચિત્ર હાય છે. જેમકે-મન્ત્ર આદિથી સંસ્કૃત અસ્ત્ર (દિગ્ન્ય શસ્ત્ર) ઉદરસ્થ વ્યાધિવિશેષને નાશ કરે છે પરંતુ ઉદરના છેદ કરતું નથી. તેની જેમ સામાન્યની પણ એવી શિત છે, કે જેથી તે પૂર્વ સ્થાનપૂ વ્યકિતમાંથી ચલાયમાન થયા સિવાય જ પેાતાના કારણેાથી ઉત્પન્ન થનાર અથ (તણુકાદિ વ્યકિત)માં રહે છે.
છુપ જૈન—આવુ' તે જ ખને જો પ્રમાણથી સામાન્ય સર્વથા એક સિદ્ધ થયુ' હોય પરંતુ એમ તેા નથી, કારણ કે-પ્રસ્તુતમાં સામાન્યની એકરૂપતા વાસ્તવિક છે કે નહિ એ જ તા વિચારવાનું છે. તે આ પ્રમાણે-જો સામાન્યમાં એકાન્ત એકત્ર માનવામાં આવે અર્થાત્ સામાન્ય સર્વથા એક છે એવુ' માનવામાં આવે તે ભિન્ન દેશ અને ભિન્ન કાલમાં ઉત્પન્ન થનારી વ્યક્તિમાં સામાન્યની સત્તા ઘટી શકશે નહિ, અને જો સામાન્યને સ્વભાવ જ એવા છે એમ કહી સ્વભાવવાદના આલમ્બન માત્રથી ભિન્ન દેશ અને ભિન્ન કાલમાં ઉત્પન્ન થનારી વ્યક્તિમાં સામાન્યની સત્તા સિદ્ધ કરતા હ તા-વળી આ સામાન્યની પણ શું જરૂર છે ? તેમજ ખીજી ઘણી ખધી વસ્તુએની પણ કલ્પના કરવાની શી જરૂર છે ? કેાઈ એક જ પદ્મનિધિ(કુબેર) જેવી વ્યકિત માની લ્યે, તે વ્યકિત તથાપ્રકારના સ્વભાવથી તે તે પ્રકારે પ્રકટ થશે. એ પ્રમાણે સ્વીકારતાં લાભની ઇચ્છાવાળા તમને પોતાની માન્યતાના મૂલમાંથી ઉચ્છેદ થયે, માટે સામાન્યનુ તે વ્યક્તિ સર્વાંગત છે એવું લક્ષણ સંગતિના વિષય બની શકતું નથી. અર્થાત્ સિદ્ધ થઈ શકતુ નથી.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमाणविषयनिरूपणम् ।
(प०) तदेतदित्यादि जैनः । न्यरूपि इति भवद्भिः। उत्पाददेशे इति यत्र तर्णक उत्पबते । अन्यथेति यदि तत्रापि भवेत् सामान्यम् । व्यक्तिसर्वगतत्वव्याघातादिति तत्र व्यक्तेरभावात् । कुत इति कुतः स्थानात् , तदिति सामान्यम् । तत्रेति तर्णकव्यक्तौ । स्वीकृतत्वादिति भवद्भिः। तत इति वक्त्यन्तरात् । तदिति सामान्यम् । शावलेयेऽपि वाहुलेयोऽयसित प्रतीतिः स्यादिति व्यक्त्या सहैव तत्र सामान्यस्य प्रवेशात् ।
व्याधिविशेपमिति व्याधिविशेष कर्म । ययेति शक्त्या । तति अर्थे ।
स्यादित्यादि सूरिः । न चैवमित्यतोऽग्रे यत इति गम्यम् । तथा हीत्यादिना जैन एवं प्रपञ्चयति । अस्येति सामान्यस्य । इयमिति वृत्तिः । अभ्युपगम्यतामिति यौगैः अभ्युपगम्यतामित्यतोऽग्रे ततः किं स्यादिति गम्यम् । मूलोच्छेद इति सामान्यसर्वगतत्वे साधयितुमिष्टे सामान्यस्यैवोच्छेदः । तन्न व्यक्तीत्यादिनाचार्य एव निगमयति । एतस्येति सामान्यस्य ।
(टि०) तथाहि यदिदमित्यादि । तदिति सामान्यस्य व्यक्तिसर्वगतत्वं पूर्वमविद्यमानायां तत्तर्णकव्यक्तावाश्रयाभावेन सामान्यस्याऽसंभवात् । अत एवासत् । अन्यथेति असरसामान्यवर्णनामन्तरेण । व्यक्तिसर्वेति या या तर्णकरूपा व्यक्तिः संसारचक्रे क्रीडति तत्र तत्र सामान्य सर्वदा समवेत संजायत इति पक्षप्रहाणप्रसङ्गात् । तदिति सामान्यम् ॥ तत्रेति व्यक्तौ । अस्येति सामान्यस्य "नित्यमेकमनेकवति सामान्यम्" इति वचनात् । तत इति व्यक्त्यन्तरात् । तदिति सामान्यम् । अस्येति सामान्यस्य ।
ययेति शक्त्या । स्वहेतुभ्य इति आत्मीयात्मीयसहकारिकारणेभ्यः । अर्थ इति तर्णकादौ पूर्वस्थानादिति पूर्वव्यक्तेः ॥ 'तनेति अर्थे, न चैवमिति सामान्यस्यैकान्तैक्यं न प्रमाणात् सिद्धिपद्धतिमशिश्रयत् । तस्यैवेति सामान्यैकान्तैक्यस्यैव । उपक्रान्तेति प्रारब्धत्वात् । तथाहि यदीत्यादि । अस्येति सामान्यस्य । एकान्तेति एकान्तेन एकमेव सामान्यमिति भावः । इयमिति वृत्तिः। सा हीति व्यक्तिः। तथास्वभावत्वादिति भिन्नकालासु व्यक्तिषु वर्तित्वभावत्वात् । तथातथेति भिन्नदेशकालासु व्यक्तिपु सामान्यरूपगोत्वादिभावेन । एतस्येति सामान्यस्य ।
६ नापि सर्वसर्वगतत्वम्, खण्डमुण्डादिव्यक्त्यन्तरालेऽपि तदुपलम्भप्रसङ्गात् । अव्यक्तत्वात्तत्र तस्यानुपलम्भ इति चेत्, व्यक्तिस्वात्मनोऽप्यनुपलम्भोऽत एव तत्रास्तु । अन्तराले व्यक्त्यात्मनः सद्भावावेदकप्रमाणाभावादसत्त्वादेवानुपलम्भे सामान्यस्यापि सोऽसत्त्वादेव तत्रास्तु, विशेषाभावात् ।
९७ किंच, प्रथमव्यक्तिसमाकलनवेलायां तदभिव्यक्तस्य सामान्यस्य सर्वात्मनाऽभिव्यक्तितिव, अन्यथा व्यक्ताव्यक्तस्वभावभेदेनानेकत्वानुपङ्गादसामान्यस्वरूपताऽऽपत्तिः । तस्मादुपलब्धिलक्षणप्राप्तस्य स्वव्यक्त्यन्तराले सामान्यस्यानुपलम्भादसत्त्वम्, व्यक्तित्वात्मवत् ।
१ अत्र-डे-३।
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. ૨. ]
प्रमाणविषयनिरूपणम् । ઉદ સામાન્યનું સર્વસર્વગતત્વરૂપ લક્ષણ પણ સંગત નથી. કારણ કે તેથી ખંડ-મુંડાદિ વ્યક્તિના એન્તરાલ (વરચેના) પ્રદેશમાં પણ સામાન્યની ઉપલબ્ધિને પ્રસંગ આવશે. અર્થાત્ બે વ્યકિત વચ્ચેના રિકત પ્રદેશમાં પણ તે દેખાવું જોઈએ.
યૌગખંડ-મુંડાદિ વ્યકિતઓના અત્તરાલ પ્રદેશમાં સામાન્ય અવ્યકત છે તેથી દેખાતું નથી.
જન-તે પછી વ્યક્તિના સ્વરૂપની અનુપલબ્ધિ પણ તેની અવ્યક્તતને કારણે ત્યાં માનવી જોઈએ.
યૌગ–અન્તરાલ પ્રદેશમાં વ્યક્તિ સ્વરૂપની સત્તાને જણાવનાર કેઈ પ્રમાણ નથી માટે અન્તરાલ પ્રદેશમાં વ્યક્તિ સ્વરૂપની અસત્તા હેવાથી જે અનુપલબ્ધિ છે, પરંતુ તેની અવ્યકતતાને કારણે નહિ.
જન–તે જ રીતે અન્તરાલ પ્રદેશમાં સામાન્યની સત્તાને જણાવનારું પ્રમાણ પણ નથી. માટે અંતરાલ પ્રદેશમાં સામાન્ય અનુપલંભ તે અવ્યકત હોવાને કારણે નહિ પરંતુ ત્યાં તેની અસત્તાને કારણે જ છે, એમ કેમ નથી માનતા ? કારણ કે બન્ને સ્થળ અનુપલંભમાં કંઇ વિશેષ નથી.
૬૭ વળી, પ્રથમ વ્યક્તિને જાણવાને સમયે વ્યક્તિથી અભિવ્યક્ત થયેલ સામાન્યની અભિવ્યક્તિ પણ સંપૂર્ણ પણે થઈ જ ગયેલી છે, કારણકે-જે સંપૂર્ણ અભિવ્યક્તિ ન માને તે–વ્યક્ત સ્વભાવ અને અવ્યક્ત સ્વભાવને ભેદ થઈ જવાથી સામાન્ય અનેક થઈ જશે. અને તેમ થતાં તે સામાન્ય જ નહિ રહે. કારણકે-સામાન્ય તે એક જ છે. માટે દર્શનગ્ય છતાં અંતરાલ પ્રદેશમાં સામાન્ય અનુપલંભ લેવાથી વ્યકિત સ્વરૂપની જેમ તે ત્યાં અસત્ છે.
(प) अव्यक्तत्वादिति व्यक्त्यनभिव्यक्तत्वात् । तत्रेति अन्तराले । व्यक्तिस्वास्मनोऽपीत्यादि सूरिः। अत एवेति अव्यक्तत्वादेव । तत्रेति अन्तराले । अन्तराले इत्यादि योगः । सामान्यस्यापीत्यादि सूरिः । स इति अनुपलम्भः । तत्रेति अन्तराले । विशेषाभावादिति अनुपलम्भविशेपाभावात् ।।
प्रथमव्यक्तिसमाकलनवेलायामिति भवन्मते । [सामान्यस्वरूपतापत्तिरिति ऐक्यव्याघातात् । तस्मादित्यादि सूरिः ।
. (टि.) तदुपलम्भेति सामान्योपलम्भप्रसक्तेः । तत्रेति खण्डमुण्डाद्यन्तराले। तस्येति सामान्यस्य। व्यक्तिस्वात्मन इति वयं भणिष्यामो व्यक्तिः सर्वव्यापिका। अत एवेति अव्यक्तत्वादेव, तत्रेति अन्तराले, स इति अनुपलम्भः । तत्रेति अन्तराले ।
किं च प्रथमेत्यादि । तदभिव्यक्तस्येति व्यक्ताभिव्यक्तस्य । अन्यथेति सर्वात्मनाऽनभिव्यक्तत्वे । व्यक्तिस्वात्मवदिति । यथा उभयव्यक्त्यन्तराले व्यक्तिस्वरूपं नोपलभ्यते तथा सामान्यस्वरूपमपि। . ६८.अपि च, अव्यक्तत्वात् तत्र तस्यानुपलम्भस्तदा सिध्येद् , यदि व्यक्त्यभिव्यनयता सामान्यस्य सिद्धा स्यात् । न चैवम् , नित्यैकरूपस्यास्याभिव्यक्तेरेवानुपपत्तेः ।
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
tors
प्रमाणविपयनिरूपणम् |
ૉ.
तथाहि व्यक्तिरुपकारं कञ्चित् कुर्वती सामान्यमभिव्यञ्जयेत् इतरथा वा । कुर्बती चेत्, कोऽनया तस्योपकारः क्रियते ! | तज्ज्ञानोत्पादनयोग्यता चेत् सा ततो भिन्ना, अभिन्ना वा विधीयेत | भिन्ना चेत्, तत्करणे सामान्यस्य न किञ्चित्कृतमिति तदव - स्थाऽस्यानभिव्यक्तिः । अभिन्ना चेत्, तत्करणे सामान्यमेव कृतं स्यात्, तथा चानित्यस्वप्रामिः । तज्ज्ञानं चेदुपकारः; तर्हि कथं सामान्यस्य सिद्धिः, अनुगतज्ञानस्य व्यक्तिभ्य एव प्रादुर्भावात् ? । तत्सहायस्यास्यैवात्र व्यापार इत्यपि श्रद्वामात्रम् । यतो यदि घटोत्पत्तौ दण्डाद्युपेतकुम्भकारवद् व्यक्त्युपेतं सामान्यमनुगतज्ञानोत्पत्तौ व्याप्रियमाणं प्रतीयेत, तदा स्यादेतत् : तच्च नास्त्येव । न किञ्चित् कुर्वत्याश्च व्यञ्जकत्वे, विजातीयव्यक्तेरपि व्यञ्जकत्वप्रसङ्गः । तन्नाव्यक्तत्वात् तत्र तस्यानुपलम्भः किन्त्वसत्त्वादेव - इति न सर्व सर्व गतमध्येतद्भवितुमर्हति किन्तु प्रतिव्यक्ति कथञ्चिद्विभिन्नम्, कथञ्चितदात्मकत्वाद्, विसदृशपरिणामवत् । यथैव हि काचिद् व्यक्तिरुपलभ्यमानाद् व्यक्त्यन्त - राद्विशिष्टा विसदृशपरिणामदर्शनादवतिष्ठते, तथा सदृशपरिणामात्मक सामान्यदर्शनात् समानेति, तेनायं समानो गौः, सोऽनेन समान इति प्रतीतेः । न च व्यक्तिस्वरूपादभिन्नत्वात् सामान्यरूपताव्याघातोऽस्य, रूपादेरप्यत एव गुणरूपताव्याघातप्रसङ्गात् । कथञ्चिदव्यतिरेकस्तु रूपादेवि सदृशपरिणामस्याप्यस्त्येव ।
}
૮ વળી, અવ્યક્ત હાવાથી અંતરાલ પ્રદેશમાં સામાન્યના અનુપલભ તે ત્યારે જ સિદ્ધ થાય, જે સામાન્યની અભિવ્યક્તિ વ્યક્તિ વડે થાય છે એવુ સિદ્ધ થયુ' હોય પરંતુ એવું તે નથી. કારણકે-નિત્ય એકસ્વરૂપવાળા સામા ન્યુની અભિવ્યક્તિ યુક્તિપૂર્વક ઘટી શકતી જ નથી. તે આ પ્રમાણે-સામાન્યની અભિવ્યક્તિ વ્યક્તિ દ્વારા થાય છે તે શું વ્યક્તિ કઈ પણ ઉપકાર કરીને સામા ન્યને અભિવ્યક્ત કરે છે કે કઈ પણ ઉપકાર કર્યા વિના ? વ્યક્તિ સામાન્યને અભિવ્યક્ત કરવામાં તેના ઉપર ઉપકાર કરતી હૈ!ય તે તે ઉપકાર શે છે સામાન્યના જ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરવાની ચેગ્યતારૂપ ઉપકાર વ્યકિત કરે છે એમ કહે તે, પ્રશ્ન છે કે-તેવી ચેાગ્યતાને તે વ્યકિત સામાન્યથી ભિન્નરૂપે ઉત્પન્ન કરે છે કે અભિન્નરૂપે ? જે ભિન્ન હોય તે સામાન્યનું કંઈ પણ કર્યું એમ કહેવાશે નહિ એટલે સામાન્યની અનભિવ્યક્તિ જેવી હતી તેવી ને તેવી જ રહેશે, અને જે ચેગ્યતા સામાન્યથી અભિન્ન ાય તે-તેવી ચેાગ્યતા ઉત્પન કરવી એટલે સામ ન્યને જ ઉત્પન્ન કરવું એમ થયું, આથી તા સામાન્ય અનિત્ય થઈ જશે સામાન્યનું જ્ઞાન કરાવવું એ વ્યકિતને સામાન્ય ઉપર ઉપકાર છે એમ કહે તે તેથી સામાન્યની સિદ્ધિ કઈ રીતે થશે ? કારણકે-અનુગત જ્ઞાન એટલે કે પ્રતિ વ્યકિતમાં એકાકાર કે તુલ્યાકાર જ્ઞાન તે વ્યક્તિથી જ ઉત્પન્ન થયું. એટલે કે તેથી તે વ્યક્તિ સિદ્ધ થાય,
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमाणविषयनिरूपणम् ।
યૌગ–અનુગત જ્ઞાનમાં વ્યક્તિની સહાયવાળા સામાન્ય જ વ્યાપાર છે. અર્થાત્ કેવલ વ્યકિતને નથી, તેથી સામાન્ય સિદ્ધ થશે.
જેન–આ કથન પણ માત્ર તમારી શ્રદ્ધાને જણાવનારું છે પણ વાસ્તવિક નથી. કારણ કે-ઘટની ઉત્પત્તિમાં દંડાદિથી યુક્ત કુંભારની જેમ અનુગત જ્ઞાનની ઉત્પત્તિમાં વ્યક્તિથી યુક્ત સામાન્ય જે વ્યાપારવાળું પ્રતીત થયું હોય તે જ તમારી વાત ઘટી શકે, પરંતુ તેમ તે નથી કારણકે વ્યાપાર કરતું સામાન્ય જણાયું જ નથી, વ્યકિત સામાન્ય ઉપર કંઈ પણ ઉપકાર કરતી નથી છતાં પણ વ્યકિતને સામાન્યની અભિવ્યંજક માને -વિજાતીય વ્યક્તિ પણ સામાન્યની વ્યંજક બની જશે. માટે અંતરાલ પ્રદેશમાં સામાન્ય અનુપલબ્સ તે સામાન્ય અવ્યક્ત હોવાથી છે એવું નથી પરંતુ અસતુ હેવાથી જ છે. આ રીતે સામાન્યનું સર્વસર્વગત લક્ષણ પણ સિદ્ધ થઈ શકતું નથી. પરંતુ સામાન્ય પ્રત્યેક વ્યકિતમાં કથંચિત્ ભિન્ન છે, કથંચિત તદાત્મક-અભિન્ન હોવાથી, વિસદશ પરિ.
મની જેમ. વિસદશ (અસમાન) પરિણામના દર્શનને કારણે કેઈ એક વ્યક્તિ અન્ય વ્યતિથી વિશિષ્ટ (જદી) છે એવું જ્ઞાન થાય છે તેમ સશપરિણામરૂપ સામાન્યના દર્શનને કારણે સમાન છે એવી પ્રતીતિ થાય છે કારણ કે –આ ગૌ તેના સમાન છે અથવા તે આના સમાન છે એવી પ્રતીતિ છે.
શંકા –સામાન્ય જે વ્યક્તિ સ્વરૂપથી અભિન્ન હોય તે તેની સામાન્ય રૂપતાને વ્યાઘાત-બાધ થશે.
સમાધાનઃ એમ ન કહેવું કારણ કે–તે એ જ કારણે રૂપાદિમાં પણ ગુણ રૂપતાનો વ્યાઘાત થશે. અને દ્રવ્યથી કથંચિત ભેદ તે રૂપાદિની જેમ સદશ પરિણામને પણ છે જ.
(प.)अध्यक्तत्वादिति व्यक्त्या। तत्रेति अन्तराले । तस्येति सामान्यस्य । अस्येति सामान्यस्य। तस्योपकार इति सामान्यस्योपकारः। तज्ज्ञानोत्पादनयोग्यतेति सामान्यज्ञानोत्पादनयोग्यता। सा तत इत्यादि सूरिः । अनुगतज्ञानस्य व्यक्तिभ्य एव प्रादुर्भावादिति सामान्यात् व्यक्त्यनुगतज्ञानमुत्पद्यते । तस्य च व्यक्तिभ्य एवोत्पादात् । तत्सहायस्येति व्यक्तिसहायस्य । अस्येति सामान्यस्य । अति अनुगतज्ञाने । विजातीयव्यक्तेरिति महिप्यादिविजातीयव्यक्तेः । तत्रेति अन्तराले । किं त्वित्यग्रे सामान्यमिति शेषः । काचिदिति सजातीयाऽपि । समानेतीत्यतोऽग्रे कथमिति गम्यम् । अत एवेति व्यक्तिस्वरूपादभिन्नत्वादेव । गुणरूपताव्याघातप्रसङ्गादिति न च व्याघातोऽस्ति । . (टि.) तत्रेति खण्डमुण्डाद्यन्तराले। तस्येति सामान्यस्य । न चैवमिति व्यत्यभिव्यङ्ग्यता न सिद्धा। अनयेति व्यक्त्या, तस्येति सामान्यस्य । तज्ज्ञानेति सामान्यसंवेदनोत्पत्तौ । सेति योग्यता । तत इति सामान्यात् । तत्करणे इति तज्ज्ञानोत्पादनयोग्यताविधाने । तदवस्थेति तद्रूपैव नोत्तुंसयितु शक्या । अस्येति सामान्यस्य । तत्करणे इति योग्यताकरणे । तथाचेति सामान्यस्य कृतकत्वे । तत्सहायस्येति व्यक्तिसहितस्य सामान्यस्य । अत्रेति अनुगतज्ञाने तोति अन्तराले। तस्येति सामान्यस्य । एतदिति सामान्यम् । यथैव हीत्यादि । विशिष्टेति भिन्ना। अस्येति सामान्यस्य । अत एवेति अभिन्नत्वादेव ।
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमाणविषयनिरूपणम् ।
६९ ननु प्रथमव्यक्तिदर्शनवेलायां कथं न समानप्रत्ययोत्पत्तिः ?, तत्र सहशपरिणामस्य भावादिति चेत् । तवापि विशिष्टप्रत्ययोत्पत्तिस्तदानीं कस्मान्न स्याद्, वैसदृश्यस्यापि भावात् ? । परापेक्षत्वात् तस्याप्रसङ्गोऽन्यत्रापि तुल्यः । समानप्रत्ययोऽपि हि परापेक्षः, परापेक्षामन्तरेण क्वचित् कदाचिदप्यभावात्, अणुमहत्त्वादिप्रत्ययवत् ।
$ શંકા–જે વ્યક્તિમાં સદશ પરિણામરૂપ સામાન્ય છે જ તે પછી પ્રથ. મવ્યકિતના દર્શન સમયે સમાન પ્રત્યય-સામાન્યજ્ઞાન કેમ થતું નથી ?
સમાધાન –અમે તમને જ પૂછીએ છીએ કે તે વેળા વિશતા હોવા છતાં પણ વિશિષ્ટજ્ઞાન–ભેદજ્ઞાન કેમ થતું નથી ? જે વિશિષ્ટજ્ઞાન પરાપેક્ષ હોવાથી તે વેળા ન જ થતું હોય તે-અન્યત્ર એટલે સાશ્યજ્ઞાન વિષે પણ તેમ જ છે, કારણ કે–સામાન્ય પ્રત્યય પણ પરાપેક્ષ જ છે. કારણ કે–અણુત્વ, મહત્વ આદિ પ્રત્યાની જેમ તે પણ પરની અપેક્ષા વિના ક્યાંઈ કદી પણ થતું નથી.
(प०) तत्रेति व्यक्तौ । तदानीमिति प्रथमव्यक्तिदर्शनवेलायाम् । अन्यत्रापीति समानप्रत्ययोत्पत्तावपि । क्वचित् कदाचिदप्यभावादिति समानप्रत्ययस्य ।
(टि.) तत्रेति प्रथमव्यक्तिदर्शने ॥ तदानीमिति प्रथमव्यक्तिदर्शनवेलायाम् । तस्येति विस्पष्टप्रत्ययस्य । अन्यत्रापीति अस्मदभिमतपक्षेऽपि।।
१० विशेषा अपि नैकान्तेन सामान्याद्विपरीतधर्माणो भवितुमर्हन्ति । यतो यदि सामान्यं सर्वगतं सिद्धं भवेत्, तदा तेषामव्यापकत्वेन ततो विरुद्धधर्माध्यासः स्यात् । न चैवम्, सामान्यस्य विशेषाणां च कथञ्चित्परस्पराव्यतिरेकेणैकानेकरूपतयावस्थितत्वात् । विशेषेभ्योऽव्यतिरिक्तत्वाद्धि सामान्यमप्यनेकमिष्यते, सामान्यात्तु विशेपाणामव्यतिरेकात्तेऽप्येकरूपा इति । एकत्वं च सामान्यस्य संग्रहनयार्पणात् सर्वत्र विज्ञेयम् । प्रमाणार्पणात्तस्य सदृशपरिणामरूपस्य विसदृशपरिणामवत् प्रतिव्यक्तिभेदात् । एवं चासिद्धं सर्वथा विरुद्धधर्माध्यस्तत्वं सामान्यविशेषयोः । यदि पुनः कथञ्चिदेव विरुद्धधर्माध्यस्तत्वं हेतुश्चिकीर्षितम्, तदा विरुद्धमेव, कथंचिद्विरुद्धधर्माध्यासस्य कथंचिद्भेदेनैवाविनाभूतत्वात् ।।
$1વિશેષો પણ સામાન્યથી એકાંતે સર્વથા વિપરીત ધર્મવાળા સિદ્ધ થઈ શકતા નથી. કારણ કે જે સામાન્ય સર્વગત સિદ્ધ થાય તે તે–વિશેષો અવ્યાપક હોવાથી–સામાન્યથી વિરુદ્ધધર્માધ્યાસવાળા સિદ્ધ થાય. એટલે કે વિશેષ સામાન્યથી વિરોધી ધર્મવાળા છે એમ સિદ્ધ થાય, પણ એમ છે જ નહિ, કારણ કે સામાન્ય અને વિશેષ પરસ્પર કથંચિતું અભિન્ન હોવાથી એક અને અનેક રૂપે રહેલા છે, કારણ કે- વિશેષોથી અભિન્ન હોવાથી સામાન્ય અનેકરૂપ
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
५. २.]
सामान्यविशेषात्मकवस्तुनिरूपणम् । છે, તેવી જ રીતે સામાન્યથી અભિન્ન હોવાથી વિશેષે પણ એકરૂપ છે. અને સામાન્યની એકતા સર્વત્ર સંગ્રહનયની અપેક્ષાઓ જાણવી, કારણ કે–પ્રમાણુની અપેક્ષાએ સશપરિણામરૂપ તે સામાન્ય, વિદેશપરિણામની જેમ પ્રત્યેક વ્યક્તિમાં ભિન્ન છે. એટલે–સામાન્ય અને વિશેષરૂપ પક્ષમાં તમોએ કહેલ વિરુદ્ધ ધર્મના આશ્રયરૂપ હેવાથી–એ હેતુ અસિદ્ધ છે. અને જે કદાચ વિરુદ્ધધર્માધ્યાસ હેતુ ને કર્થચિદ્વિરુદ્ધધમધ્યાસ અર્થમાં સ્વીકારતા હે તે હેતુ વિરુદ્ધ થઈ જશે, કારણ કે કથંચિવિરુદ્ધધર્માધ્યાસને અવિનાભાવ કથંચિભેદ સાથે છે, એટલે કે–તે હેતુથી અત્યન્ત-સર્વથા ભેદની સિદ્ધિને બદલે કથંચિત્ ભેદ સિદ્ધ થશે અર્થાતુ હતુ વિરુદ્ધ થશે.
(५०) तत इति सामान्यात् । प्रमाणार्पणात्तस्येति स्याद्वादमते। चिकीर्षितमिति भवता । स्वीकरणादिति जैनैः ॥१॥
(टि०) यतो यदीत्यादि । तेपामिति विशेषाणाम् । तत इति सामान्यात् ॥ न चैवमिति न विरुद्धधर्माध्यासः । अव्यतिरेकेणेति अभेदेन । तेऽपीति विशेषा अपि । तस्येति सामान्यस्य । असिद्धमिति विरुद्धधर्माध्यस्तत्वादिति हेतुरसिद्धः ।
११ पाथःपावकस्वरूपो दृष्टान्तोऽप्युभयविकलः, तयोरपि कथंचिदेव विरुद्धधर्माध्यस्तत्वेन भिन्नत्वेन च स्वीकरणात् । पयस्त्वपावकत्वादिना हि तयोविरुद्धधर्माध्यासो भेदश्च, द्रव्यत्वादिना पुनस्तद्वैपरीत्यमिति । तथा च कथं न सामान्यविशेषात्मकत्वं घटादेर्घटत इति ॥१॥
૧ અને અનુમાનમાં તમોએ જણાવેલ “જલ અને અગ્નિ રૂપ દષ્ટાંત પણ ઉભયવિલ છે. અર્થાત્ સાધન અને સાધનહીન છે. કારણ કે-કથંચિ વિરુદ્ધધર્માધ્યાસ દ્વારા તે બન્નેને કથંચિત ભિન્ન રૂપે સ્વીકારેલ છે. અર્થાત્ જલત્વ અને અગ્નિત્વ ધર્મ દ્વારા તે બન્નેમાં વિદ્ધધર્માધ્યાસ અને ભિનતા છે, જ્યારે વ્યવધર્મ દ્વારા એક ધર્માધ્યાસ અને અભિન્નતા છે. અને તે રીતે વિચારતાં ઘટાદિ પદાર્થ પણ સામાન્ય વિશેષસ્વરૂપે કેમ સિદ્ધ નહિ થાય ? અર્થાત ઘટાદિ પદાર્થ સામાન્યવિશેષાત્મક સિદ્ધ થશે. ૧. (टि.) तयोरिति पाथःपावकयोः । तद्वैपरीत्यमिति विरुद्धधर्माध्यासभेदयोर्विपर्ययः ॥१॥
अधुना सामान्यविशेषस्वरूपानेकान्तात्मकवस्तुसमर्थनार्थ साक्षाद्धेतुद्वयमभिदधानाः सदसदाचनेकान्तात्मकवस्तुप्रसाधकहेतून् सूचयन्तिअनुगतविशिष्टाकारमतीतिविषयत्वात्, प्राचीनोत्तराकारपरित्यागोपादा
नावस्थानस्वरूपपरिणत्याऽर्थक्रियासामर्थ्यघटनाच्च ॥२॥
१ अनुगताकाराऽनुवृत्तस्वभावा गोर्गेरित्यादिप्रतीतिः, विशिष्टाकारा व्यावृतरूपा, शबलः श्यामल इत्यादिप्रतीतिस्तद्गोचरत्वात्-इति तिर्यक्रूसामान्यगुणाख्यविशेषलक्षणानेकान्तात्मकवस्तुसिद्धौ हेतुः । प्राचीनोत्तराकारयोः यथासङ्ख्येन ये परि- .
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફ્
सामान्यविशेषात्मक वस्तु निरूपणम् ।
[4.2
त्यागोपादाने, ताभ्यां यदवस्थानम्, तत्स्वरूपपरिणामेनार्थक्रियासामर्थ्यघटनात् कार्यकरणापपत्तेः–इत्यूर्ध्वतासामान्यपर्यायाख्य विशेपस्वरूपाने कान्तात्मक वस्तुसिद्धौ हेतुः । चकारात् सदसदाद्यनेकान्त समर्थक हेतवः सदसदाकारप्रतीतिविषयत्वादयो द्रष्टव्याः ॥२ વસ્તુને સામાન્ય વિશેષરૂપ અનેકાત્મક સિદ્ધ કરવા માટે સાક્ષાત્ એ હેતુના નિર્દેશ કરીને સૂત્રકારે વસ્તુને સદ્યસાહિરૂપ અનેકાત્મક સિદ્ધ કરનાર હેતુએની કરેલ સૂચના—
અનુગતાકાર પ્રતીતિ અને વિશિષ્ટાકાર પ્રતીતિ અર્થાત્ સદેશજ્ઞાન અને ભેદજ્ઞાનને વિષય હાવાથી તથા પ્રાચીનાકારના ત્યાગ, ઉત્તરાકારના સ્વીકારએ બન્ને પર્યાય છતાં અવસ્થાન (ધ્રૌવ્ય) સ્વરૂપ પરિણતિ દ્વારા અક્રિયાની શકિત ઘટતી હેાવાથી. ૨
૬૧ અનુગતાકારા પ્રતીતિ એટલે-ગૌ ગૌ એ પ્રમાણે અન્વયસ્વભાવવાળુ – એકાકારવાળું જ્ઞાન. વિશિષ્ટાકારા પ્રીતિ એટલે-જ્યાવૃત્ત-ભિન્ન સ્વરૂપવાળુ શખલ-શ્યામ એ પ્રમાણેનુ' જ્ઞાન, અર્થાત્ અનુગતાકારા અને વિશિષ્ટાકારા પ્રતીતિને વિષય હાવાથી. આ હેતુથી વસ્તુ તિક સામાન્યાત્મક અને ગુણુ રૂપ વિશેષાત્મક -એમ અનેકાન્તાત્મક સિદ્ધ થાય છે. પ્રાચીન આકારના ત્યાગ અને ઉત્તર આકારતું ગ્રહણ અર્થાત્ પૂર્વપર્યાયના નાશ થાય, ઉત્તરપર્યાયની ઉત્પત્તિ-ઉત્પાદ-તે અને છતાં વસ્તુમાં જે અવસ્થિતિ-ધ્રૌવ્ય-આ પ્રકારે સ્વરૂપપરિણામહારા અ ક્રિયાનુ` સામર્થ્ય -અર્થાત્ કાર્ય કારણભાવ ઘટતા હોવાથી. આ હેતુથી વસ્તુ ઊ તાસામાન્ય અને પર્યાયરૂપ વિશેષાત્મક-એમ અનેકાન્તાત્મક સિદ્ધ થાય છે. સૂત્રમાં ગ્રહણ કરેલ ચૂકારથી વસ્તુને સદસદારૂિપે અનેકાન્તાત્મક સિદ્ધ કર્– નાર સદસત્તાકાર પ્રતીતિના વિષય હાવાથી ઇત્યાદિ હેતુઓની સૂચના કરી છે.
સારાંશ છે કે પદાર્થાંમાં સદૃશતા અને વિસદૃશતા ન હાય તે! તે મન્નેનુ જ્ઞાન થઈ શકતું નથી. આથી એ સિદ્ધ થયું કે-પદાર્થાંમાં સદેશ જ્ઞાન કરાવનાર સામાન્ય, અને વિસર્દેશ જ્ઞાન કરાવનાર વિશેષ ધમ પણ છે. આથી વસ્તુ સામાન્ય વિશેષાત્મક છે. આ સિવાય પદાથ એક પર્યાયરૂપે નષ્ટ થાય છે અને ખીજા પર્યાયરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે પણ દ્રવ્યરૂપે પોતાની સ્થિતિ કાયમ રાખે છે. આ રીતે પદાથ ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્યમય થઈને પરિણામરૂપ ક્રિયા કરે છે, અહીં ઉત્પાદ અને વ્યય પદાર્થીની વિશેષરૂપતા-વૈસદશ્ય-ભેદને સિદ્ધ કરે છે, જયારે પ્રૌન્ય સામાન્યરૂપતા-સાદૃશ્યને સિદ્ધ કરે છે, આથી પણ વસ્તુ સામાન્યવિશેષાત્મક સિદ્ધ થાય છે.
વસ્તુમાં અન્ય વસ્તુ સાથે સમાનતા જે કારણે પરિલક્ષિત થાય છે તે તિક્ સામાન્ય છે અને વસ્તુના પર્યાયેા બદલાતા હાવા છતાં તેમાં ઐકયનુ જે ભાન થાય છે તેનું કારણ ઊર્ધ્વતા સામાન્ય છે. ૨.
'
(प० ) अनुगत विशिष्टाकारेत्यादि गये परित्यागः प्राचीनाकारस्य । उपादानं
उत्तराकारस्य ।
तिर्यक्सामान्येत्यादिगये लक्षणशब्देन स्वरूपम् ||२||
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
५. ४.
सामान्यनिरूपणंम् ।
१८७
(टि०) अनुगतेत्यादि । गुणाख्येति सहभाविनो गुणाः । आख्या स्वरूपम् । ऊर्ध्वतेति क्रमभाविनस्तु पर्यायाः ॥२॥
इदानीं सामान्यं प्रकारतः प्ररूपयन्तिसामान्यं द्विप्रकारं तियक्सामान्यमूवतासामान्यं च ॥३॥
तिर्यगुल्लेखिनाऽनुवृत्ताकारप्रत्ययेन गृह्यमाणं तिर्यक्सामान्यम्, ऊर्ध्वमुल्ले खिनाऽनुगताकारप्रत्ययेन परिच्छिद्यमानमूर्ध्वतासामान्यं चेति ॥३॥
तत्राद्यभेदस्य स्वरूपं सोदाहरणमुपदर्शयन्तिप्रतिव्यक्ति तुल्या परिणतिस्तियक्सामान्यम्, शवलशावलेयादिपिण्डेषु
गोत्वं यथा ॥४॥ ११ व्यक्ति व्यक्तिमधिश्रित्य समाना परिणतिस्तिर्यक्सामान्य विज्ञेयम् । સામાન્યના પ્રકાર– સામાન્ય બે પ્રકારે છે-તિર્યક્ર સામાન્ય અને ઊર્ધ્વતા સામાન્ય. ૩.
૧ તિફના ઉલ્લેખ-નિર્દેશ-પ્રવેગ)વાળા અન્વયજ્ઞાનથી ગ્રહણ કરાતે પદાર્થ તિર્યફ સામાન્ય અને ઊર્ધ્વને ઉલ્લેખવાળા અન્વયજ્ઞાનથી જાણવામાં આવતે પદાર્થ ઊર્ધ્વતા સામાન્ય કહેવાય છે. ૩. તિય સામાન્યનું દૃષ્ટાન સાથે નિરૂપણ–
વ્યક્તિમાં જે તુ પરિણામ તે તિર્ય સામાન્ય છે. જેમકે-શબલ-શાબલેય આદિ ભિન્ન-ભિન્ન પિડામાં ગાવ. ૪
હ૧ વ્યકિત વ્યક્તિમાં રહેલ જે સમાન પરિણામ-સમાન આકારતે તિર્ય સામાન્ય જાણવું.
६२ अत्र सौगताः सङ्गिरन्ते-गौर्गोरित्याद्यनुगताकारप्रतिपत्तेरन्यव्यावृत्तिमात्रेणैव व्यक्तिषु प्रसिद्धरनवसर एव सदृशपरिणामस्वरूपसामान्यस्वीकारः । सर्वतो व्यावृत्तानि हि स्वलक्षणानि न मनागप्यात्मानमन्येन मिश्रयन्तीति ।
६३ तदेतन्मरुमरीचिकाचक्रोदकाऽऽचान्तयेऽञ्जलिपुटप्रसारणम् । यत इयमन्यव्यावृत्तिवहिः, अन्तर्वा भवेत् । तत्र खण्डमुण्डादिविशेषप्रतिष्ठैकान्यव्यावृत्तेहिः सद्भावे सामान्यरूपता दुर्निवारा । आन्तरत्वे तु तस्याः कथं बहिराभिमुख्येनोल्टेखः स्यात् ? । नान्तः, बहिर्वा सेत्यपि स्वाभिप्रायप्रकटनमात्रम् ।
ફુર સૌગત –ગાય, ગાય, એ પ્રમાણે વ્યક્તિઓમાં જ સાદશ્ય જ્ઞાન થાય છે તે અન્ય વ્યાવૃત્તિ-અન્યાહથી થાય છે અર્થાત્ તે બધી ગૌવ્યક્તિ અગૌ એટલે કે અશ્વાદિપ અન્યથી વ્યાવૃત્ત છે. એ પ્રકારે અન્ય વ્યાવૃત્તિથી જ સાદજ્ઞાન-સિદ્ધ થાય છે. માટે વસ્તુમાં સદશ પરિણામરૂપ સામાન્યને સ્વીકાર અપ્રાસં.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
१.८८
सामान्यनिरूपणंम् ।
[५. ३ગિક છે. કારણ કે-સર્વથી વ્યાવૃત્ત સર્વથી ભિન્ન એવાં સ્વલક્ષણો–વસ્તુઓ પિતાના સ્વરૂપને બીજા સાથે જરા પણ ભેળવતા નથી.
હ૩ જન–હે બોદ્ધો ! તમારું ઉપર મુજબનું કથન મૃગજળ-ઝાંઝવાનાં પાણી પીવાને માટે અંજલિને પ્રસારવા (ખોબે ભરવા) જેવું છે. કારણ કે આ જે અન્ય વ્યાવૃત્તિ-અન્યાહ છે તે બાહ્ય છે કે આભ્યન્તર ? ખંડ, મુંડ (રૂડ) વિગેરે અનેક વ્યક્તિ વિશેમાં રહેનાર એક અન્ય વ્યાવૃત્તિને જે તમે બાહ્ય છે એમ કહે છે તેમાં સામાન્યરૂપતા તમારાથી રોકી શકાશે નહિ અર્થાતુ અન્ય વ્યાવૃત્તિ એ જ સામાન્ય થઈ જશે અને જે ખંડ, મુંડાદિ વ્યકિતએમાં રહેલ અન્ય વ્યાવૃત્તિ આત્યંતરરૂપ છે–એમ કહે તે બાહ્ય અર્થને ઉદ્દેશીને તેને ઉલલેખ કઈ રીતે થશે ? અને જે અન્ય વ્યાવૃત્તિ અન્યાહ, નથી બાહ્ય કે નથી આત્યંતર એમ કહેશો તે તે તમારો અભિપ્રાય માત્ર પ્રગટ થયે. અર્થાત્ તેમાં કંઈ પ્રમાણ નથી.
(५०) अनवसर एवेति अप्राप्तकालीन एव । सामान्यस्वीकार इत्यतोऽग्रे यत इति । तस्या इंति अन्यव्यावृत्तेः । सेत्यपीति अन्यव्यावृत्तिः ।
(टि.) तत्र खण्डेत्यादि । सामान्येति सामान्यस्यैव भवताऽन्यव्यावृत्तिरिति नाम दत्तम् । तस्या इति अन्यव्यावृत्तेः ।। सा इति अन्यव्यावृत्तिः ।
६४ तथाभूतं ह्यन्यव्यावृत्तिस्वरूपं किञ्चित्, न किञ्चिद्वा ? । किञ्चिच्चेत् ? नूनमन्तर्बहिर्वा तेन भाव्यम्, तत्र च प्रतिपादितदोषानतिक्रमः । न किञ्चिच्चेत कथं तथाभूतप्रत्ययहेतुः ।
३५ वासनामात्रनिर्मित एवायमिति चेत् तर्हि बहिरर्थापेक्षा न भवेत् । न ह्यन्यकारणको भावोऽन्यदपेक्षते, धूमादेः सलिलाद्यपेक्षाप्रसङ्गात् । किञ्च, वासनाऽप्यनुभूतार्थविषयैवोपजायते । न चात्यन्तासत्त्वेन त्वन्मते सामान्यानुभवसम्भवः । अपि च, वासना तथाभूतं प्रत्ययं विषयतयोत्पादयेत्, कारणमात्रतया वा । प्राचि पक्षे सकलविशेषानुयायिनी पारमार्थिकी परिच्छेद्यस्वभावा वासनेति पर्यायान्तरेण सामान्यमेवाभिहितं भवेत् । कारणमात्रतया तु वासनायाः सदृशप्रत्ययजनने विषयोऽस्य वक्तव्यः, निर्विपयस्य प्रत्ययस्यैवासंभवात् । न च सदृशपरिणामं विमुच्यापरस्तद्विपयः सङ्गच्छते, प्रागुदीरितदोपानुषङ्गात् ।
६६ किञ्च । इयमन्यव्यावृत्तिः स्वयमसमानाकारस्य समानाकारस्य वा वस्तुनः स्यात् , प्राक्तनविकल्पकल्पनायामतिप्रसङ्गः, कुरङ्गतुरङ्गतरङ्गादिष्वपि तत्संभवापत्तेः, तया च तेम्वनुगताकारैकप्रत्ययानुपङ्गः । स्वयं समानाकारस्य तु वस्तुनोऽभ्युपगमे समुपस्थित एवायमतिथिः सदृशपरिणामः कथं पराणुद्यताम् ।
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
सामान्यनिरूपणम्।
હ૪ અને તે વિષે પ્રશ્ન છે કે–તમે જણાવેલ તથારૂપ અન્ય વ્યાવૃત્તિ કાંઈ 'છે કે નથી? તથારૂપ અન્ય વ્યાવૃત્તિ કાંઈક છે એમ કહે તે-તે આત્યંતર છે કે બાહ્ય એ વિક૯પ દ્વારા વિચાર કરવો જ પડશે, અને તેમ થતાં કઈ પણ એક ભેદ સ્વીકાર પડશે અને કોઈ પણ એક ભેદ સ્વીકારવાથી તે ભેદમાં ઉપર જણાવેલ દોષ દૂર હટાવી શકશે નહિ. તથાભૂત અને વ્યાવૃત્તિ કંઈ નથી એમ કહે છે તે તથા પ્રકારના એટલે કે અનુગત આકારના જ્ઞાનમાં હેતુ (કારણ) કઈ રીતે થશે?
ઉપ બૌદ્ધ–ગ ગૌ એ પ્રમાણે પ્રત્યય—સાદશ્યજ્ઞાન તે માત્ર વાસનાથી જ ઉત્પન્ન થાય છે.
જેન– તે પછી તે જ્ઞાનમાં બાહ્ય અર્થની અપેક્ષા જ નહિ રહે. કારણ કે–અમુક કારણથી ઉત્પન્ન થનાર પદાર્થ તેથી અન્ય કારણની અપેક્ષા રાખને નથી અન્યથા ધૂમાદિ કાર્ય જલાદિની અપેક્ષા રાખીને ઉત્પન્ન થવું જોઈએ. અર્થાત્ વાસનાથી ઉત્પન્ન થનાર અનુગતાકાર જ્ઞાન બાહ્યા અર્થની અપેક્ષા રાખી શકે નહિ. વળી, વાસના પણ અનુભવેલ પદાર્થને વિષે જ ઉત્પન્ન થાય છે, તમારા મતમાં સામાન્ય અત્યન્ત (એકાંત) અસત્ હોવાથી તેના અનુભવને જ સંભવ નથી. વળી ગૌ, ગૌ, એ પ્રમાણે સાદ્રશ્ય પ્રત્યયને વાસના ઉત્પન્ન કરે છે, તે શ તે વાસના પેતે વિષય બનીને સાદસ્ય પ્રત્યયને ઉતપન્ન કરે છે કે માત્ર કારણરૂપે છે ? વાસના પિતે વિષય બનીને સાદશ્ય જ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરે છે, એમ કહે તે સકલ વિશેષમાં અનુગમન કરનારી એટલે કે તુલ્ય પરિણામવાળી પારમાર્થિક અને રેયસ્વરૂપવાળી વાસના એ પ્રમાણે તેનું સ્વરૂપ થયું. તેથી તે પર્યાય દ્વારા (બીજા નામે સામાન્યનું જ કથન થયું, એમ સિદ્ધ થશે. માત્ર કારણરૂપે વાસના સાદક્ય જ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરે છે એમ હોય તે સાદસ્પજ્ઞાનને વિષય શં છે ? એ કહેવું પડશે. કારણ કે વિષય વિના જ્ઞાન સંભવી શકતું નથી. અને સદશ પરિણામને છોડીને બીજે કઈ વિષય તે ઘટી શકતો નથી કારણ કેતેમાં પૂર્વોક્ત દોષેની આપત્તિ છે.
વળી, આ અન્ય વ્યાવૃત્તિ સ્વયં અસમાનાકાર વસ્તુની છે કે સમાનાકાર વસ્તુની છે ? પ્રથમ વિક૯પ કહો તો-કુરંગ, તુરંગ, તરંગ વિગેરેમાં પણ અન્યવ્યાવૃત્તિનો સંભવ થતું હોવાથી અતિપ્રસંગ દેષ આવશે અને તે રીતે કરંગ, તરંગ, તરંગ આદિમાં પણ અન્ય વ્યાવૃત્તિ માનવાથી તેમાં સાદડ્યજ્ઞાનને પ્રસંગ આવશે. અને સ્વયં સમાનાકાર વસ્તુની અન્ય વ્યાવૃત્તિ માનવા જતાં તે સદશ પરિણામરૂપ અતિથિ તમારા દ્વાર ઉપર આવીને હાજર થઈ જાય છે, તે તેને કેમ તિરસ્કાર કરશે ?
(५०) प्रतिपादितदोपानतिक्रम इति विशेषप्रतिष्ठेति, वहिराभिमुख्येनेत्यादिकः । तथाभूतप्रत्ययहेतुरिति अनुगताकारप्रत्ययहेतुः ।
वासनामात्रनिर्मित] एवेत्यादि सौगतः । अयमिति तथाभूतप्रत्ययहेतुः । तीत्यादि सूरिः । वासनाप्यनुभूतार्थविषयैवेति वासना हि संस्कारः । स चानुभूतार्थ विषय एव । तथाभूतमिति अनुगताकारप्रत्ययम् । कारणमात्रतयेति उपादानव्यतिरिक्तकारणमात्र
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
सामान्यनिरूपणम् ।
[ ५. ४.
तया । प्राचि पक्षे इत्यादि विषयाद् ज्ञानं जायते । तच्च ज्ञानं तस्य विषयस्य ग्राहकम् | ततो वासना चेत् तथाभूतप्रत्ययविषयभूता सत्युत्पादयति, ततस्तेन प्रत्ययेन सा ग्राह्या । तथा च सामान्यमेव नामान्तरेणोक्तं भवति । सकलविशेषानुयायिनी इति यो यो अनुगताकारः प्रत्ययविषयः स सकल विशेषानुयायी यथा सामान्यम् । परिच्छेद्यस्वभावेति विषयो हि परिच्छेद्यस्तत्स्वभावा । सदृशप्रत्ययजनने इति सदृशप्रत्ययजनने सति । अस्येति सदृशप्रत्ययस्य । अपर इति अन्यव्यावृत्तिरूपः । तद्विषय इति भस्य सदृशप्रत्ययस्य विषयः ।
(टि०) तथाभूतमिति नान्तर्बहीरूपम् । तेनेति अन्यव्यावृत्तिस्वरूपेण । तत्रेति अन्तर्वहिर्वा तथाभूतेति गौरिति व्यक्तिप्रत्ययः ।
अयमिति प्रत्ययः । तथाभूतमिति गौगरित्याकारम् ॥ विषय इति सामान्यलक्षणः अस्येति सदृशप्रत्ययस्य । अपर इति अन्यव्यावृत्तिलक्षणः । तद्विषय इति सदृशप्रत्ययस्य विषय. तत्संभवेति अन्यव्यावृत्तिसंभवप्राप्तेः । तेष्विति कुरङ्गतुरङ्गादिषु ।
१७ ननु यया प्रत्यासत्या केचन भावाः स्वयं सदृशपरिणामं विभ्रति, तयैव स्वयमतदात्मका अपि सन्तस्तथा किं नावभासेरन् इति चेत् तदप्यनुचितम् । चेतनेतरभेदाभावप्रसङ्गात् । ययैव हि प्रत्यासत्त्या चेतनेतरस्वभावान् भावाः स्वीकुर्वन्ति, तयैव स्वयमतदात्मका अपि सन्तस्तथेो किं नावभासेरन् - इत्यपि ब्रुवाणस्य ब्रह्माद्वैतवादिनो न वक्त्रं वक्रीभवेत् । चेतनेतरव्यतिरिक्तस्य ब्रह्मणोऽसत्त्वात् कथमस्य तथाऽवभासनम् ? - इत्यन्यत्रापि तुल्यम् । न खलु सदृशपरिणामशून्यं स्वल - क्षणमप्यस्ति यत् तथाऽवभासेत !
१८ ननु स्वलक्षणस्य विसदृशाकारात्मनः सदृशपरिणामात्मकत्वं विरुध्यते । नैवम् । ज्ञानस्य चित्राकारतावत्, विकल्पेतराकारर्तावच्चै कस्योभयात्मकत्वाविरोधात् । ततो व्यावृत्तप्रत्यय हेतुविसदृशाकारतावद् वस्तुनः सदृशपरिणामात्मकत्वमप्यनुयायिप्रत्ययहेतुः स्वीकार्यम् ||४||
89 બૌદ્ધ—જે પ્રત્યાસત્તિ સ'મધથી કેટલાક પદાર્થા સ્વય' સદેશ પરિણામને ધારણ કરે છે, તે જ પ્રત્યાસત્તિથી સ્વયં અતદાત્મક હાવા છતાં એટલે કે સદશપરિણામાત્મક ન હેાવા છતાં તેવા કેમ ન જણાય ?
જૈનતે ઉચિત નથી. કારણકે—એમ માનવા જતાં ચેતન અને જડના ભેદ પણ નહિ રહે. કારણકે-જે પ્રત્યાસત્તિથી પદાર્થા ચેતનેતર સ્વભાવને ધારણ કરે છે, તે જ પ્રત્યાસત્તિથી પદાર્થા સ્વય' અતદાત્મક હોવા છતાં એટલે કે ચેતનેતર ન હાવા છતાં કેમ તેવા ન જણાય ? – એવું ખેલનાર પ્રહ્લાદ્વૈતવાદીનું મુખ કંઈ વાજું થતું નથી.
મૌદ્ધ——ચેતન અને જડથી ભિન્ન એવું બ્રહ્મ છે જ નહિ, તે તેના તે પ્રકારે અવભાસ કઈ રીતે થાય ?
१ तदनु- मु । २ तथाऽवभा - पञ्जिकापाठः ।
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
सामान्यनिरूपणम् ।
જન–આ જ વસ્તુ અન્યત્ર પણ સમાનભાવે કહી શકાય છે કે તમે માનેલ સદશપરિણામશૂન્ય સ્વલક્ષણ પણ છે જ નહિ, તે તેને તે પ્રકારે અવભાસ
भ थाय? _ S૮ બૌદ્ધ-સ્વલક્ષણ તો વિસટશાકારવાળા છે. તેથી તેમાં સદશપરિણામો विरोध छे.
જન–એમ નથી કારણ કે જ્ઞાન એક હોવા છતાં તેમાં ચિત્રકારતાને અને નિવિકલપકારતા તથા સવિકટપકારતાને વિરોધ નથી. તેમ ઉભયાત્મકતાને એટલે કે સશતા અને અસશતાને વિરોધ નથી. માટે વસ્તુમાં વ્યાવૃત્ત જ્ઞાન ભેદજ્ઞાનના કારણભૂત વિસદશાકારની જેમ અનુગત જ્ઞાન–સદશ જ્ઞાનના કારણભૂત સદશ પરિણામ-સદશાકાર પણ સ્વીકારવી જોઈએ. ૪.
(५०) ननु ययेत्यादि सौगतः । प्रत्यासत्त्येति खुरककुदसास्नादिमत्त्वप्रभृतिलक्षणया। केचन भावा इति गवादयः । तयैवेति प्रत्यासत्त्या। तथेति तदात्मकतया । तदप्यनुचितमित्यादि जैनः। चेतनेतरभेदाभावप्रसङ्गादित्यतोऽग्रे यत इति गम्यम् । तथाऽवभासेरन्निति चेतनेतरस्वभावाः । चेतनेतरव्यतिरिक्तस्येत्यादि बौद्धः । अस्येति पदार्थजातस्य तदात्मकस्यापि । तथावभासनमिति तदात्मकताऽवभासनम् ।
नन्वित्यादि बौद्धः । नैवमित्यादि सूरिः। चित्राकारतावदिति भवदभीष्टा । विकल्पेतराकारतावदिति निर्विकल्पकवत् । एकस्येति ज्ञानस्य । अविरोधादिति भवन्मतेऽपि । तत इत्यादिना तत्त्वमाह ॥४॥
(टि०) प्रत्यासत्येति कारणसामग्र्या । तयैवेति प्रत्यासत्या । अतदात्मका इति असदृशपरिणामाः। तथेति सदृशतया । अतदात्मका इति अचेतनेतरपरिणामाः। तथेति चेतनेतरतया। अस्येति ब्रह्मणः । तथेति सदृशतया । यदिति स्वलक्षणम् । तथेति सदृशरूपतया ।
ननु स्वलक्षणस्येति यथा एकमेव सामान्यतश्चित्रज्ञानं वर्णपञ्चकमेदेन साक्षात्कर्तुश्चेतसि पञ्चधा प्रतिविम्ब तनुते, यथा [च] एकमेव ज्ञानं सविकल्पकं निर्विकल्पकं च द्विधा, तथैव एकस्यैव स्वलक्षणस्य विशदृशपरिणामात्मकत्वं सदृशपरिणामात्मकत्वं चाविरुद्धम् । ॥४॥
अथ सामान्यद्वितीयभेदं सनिदर्शनमुपदर्शयन्तिपूर्वापरपरिणामसाधारणं द्रव्यमूर्खतासामान्यं कटककङ्कणाधनुगामि
काञ्चनवत् ॥५॥ ६१ पूर्वापरपर्याययोरनुगतमेकं द्रव्यम्, द्रवति तांस्तान् पर्यायान् गच्छतीति व्युत्पत्त्या त्रिकालानुयायी यो वस्त्वंशः, तदूर्ध्वतासामान्यमित्यभिधीयते । निदर्शनमुत्तानमेव ।
ઊર્ધ્વતા સામાન્યનું દૃષ્ટાન્તપૂર્વક ઉપદર્શન–
પૂર્વ પરિણામ (પૂર્વ પર્યાય) અને ઉત્તર પરિણામ(ઉત્તર પર્યાય)માં સમાન - રૂપે રહેનારું ઊર્ધ્વતા સામાન્ય છે, જેમ કે-કડાં, કંકણ, ચૂડી આદિમાં અનુગામી
सुवर्ण व्य छ. ५,
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
सामान्यनिरूपणम्।
[५.५૬૧ પૂર્વ અને ઉત્તર પર્યાયમાં અનુગત-અન્વયી એક દ્રવ્ય છે. “તે તે પર્યા એને પામે તે દ્રવ્ય એ વ્યુત્પત્તિ દ્વારા ત્રણે કાળમાં અનુયાયી જે વસ્તુને અંશ તે ઊર્ધ્વતા સામાન્ય છે. દષ્ટાન્ત સ્પષ્ટ છે.
१२ अत्रैकस्य कालत्रयानुयायितायां जनुपाऽन्धः शौद्धोदनिशिष्यः समाचष्टे-अहो ! कष्टः शिष्टैरुपक्रान्तोऽयमेकस्यानेककालावस्थितिवादः । प्रतिक्षणभङ्गु. रभावावभासनायामेव हि प्रमाणमुद्रा साक्षिणी । तथाहि-यत् सन् , तत् क्षणिकम्, संश्च विवादाध्यासितः शब्दादिः । सत्वं तावद् यत् किंञ्चिदन्यत्रास्तु, प्रस्तुते तावदर्थक्रियाकारित्वमेव मे संमतम् । तच्च शब्दादौ धर्मिणि प्रत्यक्षप्रमाणप्रतीतमेव । विपक्षाच्च व्यापकानुपलब्ध्या व्यावृत्तम् । सत्त्वस्य हि क्षणिकत्ववत् क्रमाक्रमावपि व्यापकावेव । न हि क्रमाक्रमाभ्यामन्यः प्रकारः शङ्कितुमपि शक्यते, व्याघातस्योद्भटत्वात् . न क्रम इति निषेधादेवाक्रमोपगमात् , नाक्रम इति निषेधादेव च क्रमोपगमात् । तौ च क्रमाक्रमौ स्थिराद् व्यावर्त्तमानावर्थक्रियामपि ततो व्यावतयतः । वर्तमानार्थक्रियाकरणकाले ह्यतीतानागतयोरप्यर्थक्रिययोः समर्थत्वे तयोरपि करणप्रसङ्गः । असमर्थत्वे पूर्वापरकालयोरप्यकरणापत्तिः ।
६३ समर्थोऽप्यपेक्षणीयासन्निधेनं करोति, तत्सन्निधेस्तु करोतीति चेत् ननु किमर्थं सहकारिणामपेक्षा ? किं स्वरूपलाभार्थम् , उतोपकारार्थम् , अथ कार्यार्थम् ? । न प्रथमः, स्वरूपस्य कारणाधीनस्य नित्यस्य वा पूर्वसिद्धत्वात् । न द्वितीयः, स्वयं सामर्थेऽसामर्थ्य वा तस्यानुपयोगात् । . तथा च
भावः स्वतः समर्थश्चेद्, उपकारः किमर्थकः १ ।
भावः स्वतोऽसमर्थश्चेद्, उपकारः किमर्थकः ? ॥१॥ अत एव न तृतीयः । उपकारवत् सहकारिणामप्यनुपयोगात् । तथा च--
भावः स्वतः समर्थश्चेत्, पर्याप्त सहकारिभिः । भावः स्वतोऽसमर्थश्चेत्, पर्याप्तं सहकारिभिः ॥१॥
अनेकाधीनस्वभावतया कार्यमेव तानपेक्षत इति चेत् । न, तस्यास्वतन्त्रत्वात् , स्वातन्त्र्ये वा कार्यत्वव्याघातात् , तद्धि तत्साकल्येऽपि स्वातन्त्र्यादेव न भवेदिति । एवं च यत् क्रमाक्रमाभ्यामर्थक्रियाकारि न भवति, तदसत् , यथा गगनेन्दीवरम्, तथा चाक्षणिकाभिमतो भाव इति व्यापकानुपलब्धिरुत्तिष्ठते । तथा च क्रमयोगपद्ययोापकयोः व्यावृत्तेरक्षणिकाद्व्यावर्त्तमानार्थक्रिया क्षणिके विश्राम्यतीति प्रतिबन्धसिद्धिः ।।
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
सामान्यनिरूपणम् ।
१९६
नैन-मा -આ જ વસ્તુ અન્યત્ર પણ સમાનભાવે કહી શકાય છે કે- તમે માનેલ સદેશપરિણામશૂન્ય સ્વલક્ષણ પણ છે જ નહિ, તે તેને તે પ્રકારે અવભાસ
भ थाय ?
५..५.]
૬૮ મૌદ્ધ—સ્વલક્ષણ તો વસશાકારવાળા છે. તેથી તેમાં સદૃશપરિણામના
विरोध छे.
જૈન—એમ નથી કારણ કે જ્ઞાન એક હાવા છતાં તેમાં ચિત્રાકારતાના અને નિવિકલ્પકારતા તથા સવિકલ્પકારતાના વિરાધ નથી. તેમ ઉભયાત્મકતાના એટલે કે સદશતા અને અસદૃશતાના વિરાધ નથી. માટે વસ્તુમાં વ્યાવૃત્ત જ્ઞાન ભેદજ્ઞાનના કારણભૂત વિસŁશાકારની જેમ અનુગત જ્ઞાન–સંદેશ જ્ઞાનના કારણભૂત સંદેશ પરિણામ-સદેશાકાર પણ સ્વીકારવા જોઇએ. ४.
(१०) ननु ययेत्यादि सौगतः । प्रत्यासत्त्येति खुरककुदसास्नादिमत्त्वप्रभृतिलक्षणया । केचन भावा इति गवादयः । तयैवेति प्रत्यासत्त्या । तथेति तदात्मकतया । तदप्यनुचितमित्यादि जैनः । चेतनेतर भेदाभावप्रसङ्गादित्यतोऽग्रे यत इति गम्यम् । तथाऽवभासेरन्निति चेतनेतरस्वभावाः । चेतनेतरव्यतिरिक्तस्येत्यादि बौद्धः । अस्येति पदार्थजातस्य तदात्मकस्यापि । तथावभासनमिति तदात्मकताऽवभासनम् ।
नन्वित्यादि बौद्धः । नैवमित्यादि सूरिः । चित्राकारतावदिति भवदभीष्टा । विकल्पेतराकारतावदिति निर्विकल्पकवत् । एकस्येति ज्ञानस्य । अविरोधादिति भवन्मतेsपि । तत इत्यादिना तत्त्वमाह || ४ ||
(टि०) प्रत्यासत्येति कारणसामध्या । तयैवेति प्रत्यासत्या । अतदात्मका इति असदृशपरिणामाः । तथेति सदृशतया । अतदात्मका इति अचेतनेतर परिणामाः । तथेति चेतनेतरतया । अस्येति ब्रह्मणः । तथेति सदृशतया । यदिति स्वलक्षणम् । तथेति सदृशरूपतया ।
ननु स्वलक्षणस्येति यथा एकमेव सामान्यतश्चित्रज्ञानं वर्णपञ्चकमेदेन साक्षात्कर्तुश्चेतसि पञ्चधा प्रतिविम्बं तनुते, यथा [च] एकमेव ज्ञानं सविकल्पकं निर्विकल्पकं च द्विधा, तथैव एकस्यैव स्वलक्षणस्य विशदृशपरिणामात्मकत्वं सदृशपरिणामात्मकत्वं चाविरुद्धम् | ||४||
अथ सामान्यद्वितीयभेदं सनिदर्शनमुपदर्शयन्ति -
पूर्वापरपरिणामसाधारणं
द्रव्यमूर्ध्वता सामान्यं कटककङ्कणाद्यनुगामिकाञ्चनवत् ||५|
९१ पूर्वापरपर्याययोरनुगतमेकं द्रव्यम्, द्रवति तांस्तान् पर्यायान् गच्छतीति व्युत्पत्त्या त्रिकालानुयायी यो वस्त्वंशः, तदूर्ध्वता सामान्यमित्यभिधीयते । निदर्शनमुत्तमेव ।
ઊતાસામાન્યનું દૃષ્ટાન્તપૂર્વક ઉપદેશન—
पूर्व परिणाम (पूर्व पर्याय) ने उत्तर परिणाम (उत्तर पर्याय) मां समान રૂપે રહેનારુ... ઊર્ધ્વતા સામાન્ય છે, જેમ કે-કડાં, કંકણ, ચૂડી આદિમાં અનુગામી सुवर्णद्रव्य छे. ५.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्षणभङ्गनिराकरणम् । - ". આમ હોવાથી જ કાર્યોથે સહકારિઓ ની અપેક્ષા છે એ ત્રીજો પક્ષ પણ યુક્ત નથી. કારણ કે પદાર્થ સમર્થ હોય કે અસમર્થ હોય તે પણ સહકારીઓ ઉપકારની જેમ અનુપગી છે. અને તે રીતે– * “પદાર્થ પિતે જ કાર્ય કરવાને સમથે છે તે સહકારીઓથી સયું” અર્થાત સમર્થ હોવાથી પોતે જ કાર્ય સિદ્ધ કરી લે છે, તે કાર્ય સિદ્ધ થઈ ગયા પછી સહકારીએ શું કરવાના ? અથવા પદાર્થ પિતે કાર્ય કરવાને અશક્ત છે, તો પણ સહકારીઓથી સયું, કારણ કે સહકારીઓ ગમે તેટલા હોય પણ પદાર્થ જ કાર્ય કરવાને અશક્ત હોય તે અર્થાત તેમાં ચોગ્યતા જ ન હોય તે સહકારી ઓ પણ શું કરી દેવાના છે”
શંકા-કાય અનેક કારણોને આધીન રહેવાના સ્વભાવવાળું હોવાથી તે સહકારીઓની અપેક્ષા રાખે છે અર્થાત પદાર્થને નહિ પણ કાર્યને સહકારીની અપેક્ષા છે.
સમાધાન–એમ પણ નથી. કારણ કે–કાય એવી અપેક્ષા રાખી શકે નહિ, કારણ કે તે પરતંત્ર છે. અને જે કાર્યને વતંત્ર માનવામાં આવે તે કાર્યતાને જ વ્યાઘાત (બાધ) થશે એટલે કે તે કાર્યપણું જ બેઈ બેસશે, કારણું કે સહકારીકારણરૂપ સામગ્રી સંપૂર્ણ હોવા છતાં તે સ્વતંત્ર હવાથી ઉત્પન્ન જે ન થાય-એમ સંભવે.
આ ઉપરથી એમ સિદ્ધ થયું કે કમથી અક્રમથી અર્થ ક્રિયાકારી ન હોય તે અસતું હોય છે, જેમકે-આકાશકમલ. અને તે રીતે અક્ષણિક રૂપે માન્ય પદાર્થ પણ કમ કે અક્રમથી અર્થ ક્રિયાકારી નથી, એથી વ્યાપક(ક્રમ-અકમ)ની અનું. પલબ્ધિ સિદ્ધ થાય છે, અને તે રીતે અક્ષણિક પદાર્થમાંથી કમ-અક્રમરૂપ વ્યાપકની વ્યાવૃત્તિ (અભાવ) થવાથી સત્વ તરીકે માન્ય વ્યાખ્યરૂપા અર્થ ક્રિયા પણ વ્યાવૃત્ત થઈને ક્ષણિકમાં જ વિશ્રામ પામે છે. એ પ્રમાણે વ્યાપ્તિની સિદ્ધિ થઈ . . . . . . . . . .
(प.)जनुपान्ध इति जोत्यन्धः । उपक्रान्तोऽयमित्यतोऽने यदुतेति गम्यम् । अनेककालावस्थितिवाद इयतोऽग्रे यत इति गम्यम् । यत् किंञ्चिदिति अस्तित्वादिकम् । क्षणिकत्ववादिति क्षणिकत्ववद् व्यापकम् । अन्यः प्रकार इति क्रमाक्रमान्यप्रकारः । तत इति स्थिरात् । व्यावर्त्तयत इत्यग्रे कथमिति. गम्यम् । पूर्वापरकालयोरिति अतीतानागतयोः । .. तस्येति कार्यस्य । अस्वतंत्रत्वादित्यतोऽग्रे कार्यस्येति शेषः । तदिति कार्यम् । .
(टि.) अकस्येत्यादि । जनुपान्ध इति भावस्योत्पत्ती. व्यये नौव्ये जन्मप्रभृत्यन्धः, तेन जन्मतः सुगतमतानुसारिणा भावानां क्षणिकत्वमेव कक्षीचक्रे । यतः कालत्रयस्थितिवादः सापवाद इति जगाद सुगतः । तिमिरादिरोगवशात् शैशवापगमेऽन्धभावी पुमान् पूर्वदृष्टार्थानुसारेण किंचित्स्मरति, जन्मान्धः किमपि न जानातीति भावः ।। तथाहि यदित्यादि । तच्चेति अर्थक्रियाकारित्वम् । विपक्षादिति नित्यादर्थक्रियाकारित्वं व्यावृत्तमिति सम्बन्धः । सत्त्वस्येति व्याप्यस्य । क्षणिकत्ववदिति सत्त्वं व्याप्यं क्षणिकत्वं व्यापकम् । तत इति स्थिरात्कालत्रयावस्थायिनः पदार्यात् । तयोरपिति मतीतानागतयोरपि ।
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
' 5 ]
क्षणभङ्गनिराकरणम् ।
१९३
૭૨ એક જ દ્રવ્યની ત્રણે કાલમાં અનુયાયિતાને વિષે અર્થાત્ પદા'ની ત્રૈકાલિક સ્થિરતાને વિષે જન્મથી અધ બૌદ્ધ આ પ્રમાણે કહે છે...
બૌદ્ધ—શિષ્ટ—(જ્ઞાની સજ્જન) એવા તમાએ એક દ્રવ્યમાં અનેક કાલાવ– સ્થિતિવાદ-અર્થાત્ એક દ્રવ્ય અનેક કાલ સુધી સ્થિર રહે છે, એવા વાદ–ને ઉપસ્થિત કર્યાં તે કઠણુ ન સમઝી શકાય તેવા ઊડા વિષય છે. કારણકે-પ્રમાણ મુદ્રા તા દરેક ક્ષણે વિનશ્વર પદાર્થના જ્ઞાનમાં જ સાક્ષિણી છે. અર્થાત્ ઉપરાકત તમારું કથન પ્રમાણુરૂપ નથી. તે આ પ્રમાણે-જે સત્ છે તે ક્ષણિક છે. વિવાદાસ્પદ શખ્સદ્ઘિ સત્ છે માટે તે ક્ષણિક છે. અન્ય પ્રસંગે સત્ત્વ ગમે તે હા પરંતુ પ્રસ્તુત પ્રકરણમાં તે સત્ત્વ’ તરીકે અથ ક્રિયાકારિત્વ' જ અમાને ઈષ્ટ છે, અને તે અક્રિયાકારિત્વ' શબ્દાદિ ધીમાં પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી પ્રસિદ્ધ છે. અને વિપક્ષ(નિત્ય)માં વ્યાપકની અનુપલબ્ધિને કારણે વ્યાપ્ય રૂપ તેને (અથ ક્રિયાકારિત્વને) પણ અભાવ છે, કારણ કે-ક્ષણિકત્વની જેમ ક્રમ અને અક્રમ પણ સત્ત્વનાં વ્યાપક છે, અને ખાધદોષ પ્રમળ હાવાથી ક્રમ કે અક્રમ સિવાયના અન્ય કાઈ પ્રકાર વિષે શંકા પણ સંભવતી નથી, કારણ કે-ક્રમ નહિ' એમ ક્રમના નિષેધ કરવાથી અક્રમ (યોગપદ્ય) ના અને અક્રમ નહિ'' એમ અક્રમને નિષેધ કરવાથી ક્રમને જ સ્વીકાર થાય છે. હવે જો તે ક્રમ અને અક્રમ સ્થિર(નિત્ય) પદા થથી વ્યાવૃત્ત હોય અર્થાત્ તે અને સ્થિર પદાર્થીમાં જો ન હાય તા તેઓ તેમાંથી અક્રિયાને પણ વ્યાવૃત્ત કરે છે, અર્થાત્ તેમાં અક્રિયા પણ નહિ રહે. કારણ કે–વત માનમાં અક્રિયા કરવાના સમયે જો અતીત અને અનાગતમાં કરવાની અક્રિયા કરવામાં પણ પદાર્થ સમથ હોય તે તેને વમાન કાળે તે અતીત અને અનાગતની અક્રિયા કરવાના પ્રસ`ગ આવશે. અને વર્તમાનકાળે અતીત અને અનાગતની અક્રિયા કરવામાં જો અસમથ હાય તે અસમર્થ હાવાથી અતીત અને અનાગત કાળમાં પણુ અથ ક્રિયા કરી શકશે નહિ. §૩ શંકા-પદાર્થ અક્રિયા કરવાને સમથ તા છે પણ અપેક્ષણીય— સહકારીએ પાસે ન હોય તેા અક્રિયા કરતા નથી અને સહકારી કમાં હાય તા અક્રિયા કરે છે.
નજી
સમાધાન-પદાર્થ ને સહકારીઓની અપેક્ષા શા માટે છે ? શુ· પાતાની ઉત્પત્તિ માટે, ઉપકાર માટે કે કાયર માટે અપેક્ષા છે ? પહેલા પક્ષ તા ચાગ્ય નથી {, રણુ કે વસ્તુ કારણને આધીન હોય અર્થાત્ અનિત્ય સ્વરૂપ હાય કે નિત્ય સ્વરૂપ હાય પણ તે તે પહેલેથી જ સિદ્ધ છે. બીજો પક્ષ પણ ચેાગ્ય નથી, કારણ કે ખુદા સ્વયં અક્રિયા કરવા જો સમથ હાચ તે તેને સહકારીઓને ઉપકાર નકામા છે અર્થાત્ સ્વયં સમર્થ હોવાથી ખીજાના સહકારની તેને જરૂર નથી. અથવા જો પદાર્થ સ્વયં અક્રિયા કરવા અસમર્થ છે તે પણ તેને સહકારીઆના ઉપકાર નામે છે. અને એ રીતે.
પદાર્થ પાતે જ જો સમર્થ છે, તે ઉપકાર શાને માટે? તે જ રીતે પટ્ટાથ સ્વંય જો અસમર્થ છે તે પણ ઉપકાર શાને માટે
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६ क्षणभङ्गनिराकरणम् ।
છે, - ] બન્નેને પ્રતિભાસ હોય ત્યારે જ “આ આનું કારણ છે અને આ આનું કાર્ય છે” એ પ્રતિભાસ થાય ત્યારે અર્થ કિયાને નિશ્ચય થાય.
બૌદ્ધ–કારણત્વ અને કાર્યવ એ વસ્તુનું સ્વરૂપ જ છે તેથી જ્યારે કારણત્વ અને કાર્યવ એ બન્નેમાંથી ગમે તે એકનું પ્રત્યક્ષ હોય છે ત્યારે કાર્ય અને કારણ ઉભય વિષયક બુદ્ધિની પણ સિદ્ધિ થઈ જ જાય છે.
જેન–તે પછી નાલિયેરદ્વીપવાસી (અજ્ઞ) મનુષ્યને પણ અગ્નિ જેવાથી આ ધૂમજનક(ધૂમનું કારણ છે એ નિશ્ચય કે જોઈએ અથવા ધૂમ જોવાથી આ વહિજન્ય (અગ્નિનું કાર્ય) છે એ નિશ્ચય થવો જોઈએ.
કાર્યકારણ ઉભયગ્રાહી પ્રત્યક્ષથી અયિકારિત્વની પ્રતીતિ થાય છે એ ત્રીજો પક્ષ પણ કહી શકશે નહિ. કારણ કે ઉભયગ્રાહી પ્રત્યક્ષને સંભવ જ નથી. કારણ કે તે ક્ષણમાત્રજીવી હોવાથી કાર્યકારણે ઉભયનું વાહક બની શકશે નહિ. છતાં પણ પ્રત્યક્ષને ઉભયગ્રાહી માનશે તે તે અક્ષણિક બની જતું હોઈ તે પ્રત્યક્ષથી જ “ર” હેતુમાં વ્યભિચાર આવશે.
બૌદ્ધ-કાર્યશાહી અને કારણે ગ્રાહીએ ઉભય પ્રત્યક્ષના સામર્થ્યથી ઉત્પન્ન થયેલ વિકલ્પના પ્રસાદથી અર્થ કિયા કારિત્વને નિશ્ચય થાય છે. - જેન–વિકલ્પથી થનારી એ પ્રતીતિને પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી થયેલી પ્રતીતિ કેમ કહેવાય?
છુપ બૌદ્ધ—પ્રત્યક્ષના વ્યાપારને વિકલ્પ પરામશ-વિચાર કરે છે. તેથી વિકલ્પ દ્વારા પ્રત્યક્ષ જ અર્થકિયાકારિત્વનું જ્ઞાપક છે, એમ માનીએ તે શું વાંધો ?
જેન–કાયેગ્રાહી અને કારણગ્રાહી એ ઉભય પ્રત્યક્ષમાંથી કોઈ પણ એક પ્રત્યક્ષ દ્વારા પહેલાં કાર્યકારણ ભાવનું જ્ઞાન થયું જ નથી, તે પછી પ્રત્યક્ષના
તે વ્યાપારને–અર્થાત કાર્યકારણે ભાવ ગ્રહણ વ્યાપારને વિકલ્પ પરામર્શ (નિશ્ચય) કઈ રીતે કરી શકે ? આ રીતે ક્ષણિકવાદીના મતમાં કેઈપણ અર્થક્રિયાકારિત્વની પ્રતીતિ નથી. માટે વાદી બૌદ્ધને આ અર્થ ક્રિયાકારિત્વરૂપ સત્વહેતુ અસિદ્ધ છે.
(५०) उक्तं युक्तं स्यादिति त्वयैव पूर्वमुक्तम् । कार्यकिंवदन्तीकुण्ठत्वादिति अर्थक्रियाकारित्ववार्ताकुण्ठत्वात् । तदुभयावभासे चेति तदुभयावभासे सति । अवसायोत्पादादिति परिज्ञानोत्पादात् ।
वस्त्वित्यादि सौगतः । तदन्यतरपरिच्छेदे इति कारणस्य कार्यस्य वा परिच्छेदे । तबुद्धिसिद्धिरिति कारणका-भय[बुद्धि]सिद्धिः । एवं तहस्त्यादि सूरिः । तत्रेति वह्निदर्शने । तस्येति प्रत्यक्षस्य । क्षणमात्रजीवित्वादिति कार्यकारणयोश्च क्रमभावित्वात् । अनेनेति प्रत्यक्षेण । हेतोरिति कारणक्षणकार्यक्षणावस्थायित्वेन क्षणिकत्वं व्याहन्यते । कार्यकारणोभयग्राहित्वे प्राक्कालापरकालग्रहणात् कुतः क्षणिकत्वम् । तदित्यादि सौगतः । तदवसाय इति उभयावसायः । तर्हि कथमित्यादि सूरिः । तत्प्रतीतिरिति विकल्पादेव साध्यसिद्धेः ।।
प्रत्यक्षेत्यादि सौगतः । तद्वारेणेति विकल्पद्वारेण । नन्वित्यादि सूरिः । कार्यकारणभाव इति युगपत् कार्यकारणभावः । भासयामाले इति अत्र न भासयामासे इति
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
५. ५ क्षणभङ्गनिराकरणम् ।
१९५ (टि०) अपेक्षणीयेति सहकारिकारणीसामीप्यभावः । तत्संनिधेरिति अपेक्षणीयसंनिधेः । तस्येति उपकारस्य ।
अनेकाधीनेति कार्य हि उत्पादमासादयत् वहुकारणेभ्यः पूर्णतामेति । तानिति सहकारिणः। तस्येति कार्यस्य । अस्वतन्त्रत्वादिति अनिष्पन्नत्वेनेति भावः । तदिति कार्यम् । तत्साकल्पपीति सहकारिकारणसामग्र्ये । तदिति नित्यवस्तु । तथाचेति वस्तुतोऽसत्कल्पत्वे । व्यापकानुपलब्धिरिति निषेध्यस्यार्थक्रियाकारित्वस्य व्यापको क्रमाक्रमौ तयोरनुपलब्धिः । अक्षणिकादिति कालत्रयावस्थानाभिमानाभिमतभावराशेः ॥
$४ अत्राचदमहे । ननु क्षणभिदेलिमभावाभिधायिभिक्षुणा कारणग्राहिणः, कार्यग्राहिणः, तद्व्यग्राहिणो वा प्रत्यक्षादर्थक्रियाकारित्वप्रतीतिः प्रोच्येत, यतस्तच्च शब्दादौ धर्मिणि प्रत्यक्षप्रमाणप्रतीतमेवेत्युक्तं युक्तं स्यात् । न तावत्पौरस्त्यात् , तस्य कारणमात्रमन्त्रणपरायणत्वेन कार्यकिंवदन्तीकुण्ठत्वात् । नापि द्वितीयात् , तस्य कार्यमात्रपरिच्छेदविदग्धत्वेन कारणावधारणवन्ध्यत्वात् । तदुभयावभासे च 'इदमस्य कारणम् , कार्य च' इत्यर्थक्रियाकारित्वावसायोत्पादात् ।
वस्तुस्वरूपमेव कारणत्वम् , कार्यत्वं चेति तदन्यतरपरिच्छेदेऽपि तद्बुद्धिसिद्धिरिति चेत् । एवं तर्हि नालिकेरद्दोपवासिनोऽपि वह्निदर्शनादेव तत्र धूमजनकत्वनिश्चयस्य, धूमदर्शनादेव वन्हिजन्यत्वनिश्चयस्य च प्रसङ्गः । नापि तृतीयात् , कार्यकारणोभयोग्राहिणेः प्रत्यक्षस्यासंभवात् , तस्य क्षणमात्रजीवित्वात्, अन्यथाऽनेनैव हेतोर्व्यभिचारात् । तदुभयसामर्थ्यसमुद्भूतविकल्पप्रसादात्तदेवसाय इति चेत् । तर्हि कथं प्रत्यक्षेण तत्प्रतीतिः ? . ५ प्रत्यक्षव्यापारपरामर्शित्वात् विकल्पस्य, तद्द्वारेण प्रत्यक्षमेव तल्लक्षकमिति चेत् । ननु नै कार्यकारणग्राहिणोरन्यतरेणापि प्रत्यक्षेण प्राकार्यकारणभावो भासयामासे, तत् कथं विकल्पेन तद्व्यापारः परामृश्येतं ? इति न क्षणिकवादिनः काप्यर्थक्रियाप्रतीतिरस्तीति वाद्यसिद्धं सत्त्वम् ।
६४ रैन मोही! ममे तमा२॥ २३॥ ४थनन। त्त२ मा पाये छीमे--
ક્ષણભંગુર (ક્ષણિક) પદાર્થનું કથન કરનાર હે બૌદ્ધ ! તમોએ ક્ષણિક શબ્દદિ ધમીમાં અર્થ ક્રિયાકારિત્વ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી પ્રસિદ્ધ છે એમ કહ્યું છે (પ્ર. ) પણ તમારું તે કથન યુકત શાથી માનવું ? શું કારણનું પ્રત્યક્ષ છે તેથી કે કાર્યનું પ્રત્યક્ષ છે તેથી કે ઉભયનું પ્રત્યક્ષ છે તેથી ? કારણગ્રાહી પ્રત્યક્ષથી અર્થ ક્રિયાકારિત્વની પ્રતીતિ કહી શકશે નહિ. કારણ કે તે માત્ર કારણની વિચારણામાં તત્પર હોવાથી કાર્યની કથા કરવા અસમર્થ છે. કાર્વગ્રાહી પ્રત્યક્ષથી પણ અર્થ ક્રિયાકારિત્વની પ્રતીતિ કહી શકશે નહિ, કારણ કે તે માત્ર કાર્યને(ઘટાદિ કારણ દ્વારા થતા જલાહરણુદિ કાયને) જ જાણવામાં ચતર હોવાથી કારણને નિશ્ચય કરવામાં સમર્થ નથી. વળી કારણ અને કાય એ
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
ફાઇમામ્ ! कथं तत्तां प्राप्नुयात् ? । अयायमार चयति तदन्तरम् , तर्हि समुपस्थितमनवस्थादौस्थ्यम् । अथाभिन्ना भावात् पर्यायशक्तिः, तर्हि तत्करणे स एव कृत इति कथं. न क्षगिकत्वम् ? । भिन्नाभिन्नपर्यायशक्तिपक्षोऽप्यंशे क्षणिकत्वमर्पयन्नं कुशलीति ।।
$૬ વળી, એકદન્ત ક્ષણિકના વિપક્ષરૂપ ક્ષણિકાક્ષણિકમાં ક્રમ અને અક્રમ રૂપ વ્યાપકને અનુપલંભ અસિદ્ધ હોવાથી તે ક્ષણિકાક્ષણિકમાંથી કમાક્રમની વ્યાખ્યરૂપે અથક્રિયાની વ્યાવૃત્તિ (અભાવ)ને નિર્ણય નહિ થાય. આથી “સર્વ હેતુ સંદિગ્ધાવૈકનિક પણ છે.
* કોઈ પણ એક કાર્ય કરીને બીજું કાર્ય કરવું તેનું નામ કેમ છે, અને તે કમ ઘડામાં પણ છે તે આ રીતે-ઘડે કથંચિત્ એકરૂપ છે, છતાં કૅમે આવી મળતા સહકારીઓના કારણે ઘટચેટિકા પાણી વહન કરનારી દાસી)ઓના મસ્તકમાં તે ફરતો રહે છે ત્યારે ક્રમશઃ તેમને કષ્ટ ઉપજાવે છે, તે સુપ્રતીત
અહિ પોતાને અત્યન્ત તાર્કિક માનનાર પણ તમે આટલું કહી શકશે કેપદાર્થને વિના વિલ બે કાર્ય કરવાને સમર્થ સ્વભાવ છે, તેથી તેણે હમણાં એક કાર્ય કર્યું–હવે જે તે સ્વભાવ પહેલાં પણ હતો તો તે ટાણે–તે કાલના કાર્યની જેમ અત્યારના કાર્યને કરે છે તેમાં તેને કોણ રોકી શકે તેમ છે ? કારણ કે-“કારણે નજીકમાં ન હોય તે કાર્યો જ ઉત્પન્ન થવામાં વિલંબડું કરે છે, પરંતુ સમર્થ કારણ ઉપસ્થિત હોય તે કાર્યને વિલંબ શાથી થાય ? અર્થાત થાય જ નહિં”
પણ તમારું આ કથન નિર્દોષ નથી. કારણ કે પદાર્થ વિના વિલંબે કાર્ય કરે છે, એમ અમે માનતા નથી. કારણ કે અમે દ્રવ્યરૂપ શિક્તિ-ઉપાદાને કાર
ની અપેક્ષાએ તે પદાર્થને સમર્થ કહીએ છીએ પણ પર્યાયશક્તિની અપેક્ષાએ અસમર્થ કહીએ છીએ. કારણ કે જે બીજ દ્રવ્ય કેઠીના તળિયે પડયું હોય છે, તે જ પૃથ્વી, પાણી, પવન અને તડકાથી મેળવેલ અતિશય વિશેષરૂપ પર્યાય શકિતથી સંમન્વિત બની અંકુરને ઉત્પન્ન કરે છે. " : ' ' - ' .
* બૌદ્ધ બીજ જ્યારે કેઠીના તળિયે પડયું હતું ત્યારે તે આ તમે જણાવેલ અંકુરજનક અતિશયરૂપ પર્યાયશકિત બીજમાં હતી નહિ, પણ જ્યારે ખેતરની જમીનમાં તે બીજને વાવવામાં આવ્યું ત્યારે જે તે શકિત તેમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે હવે પ્રથને છે કે તે શક્તિ બીજદ્રવ્યથી ભિન્ન છે અભિને છે કે ભિન્ન ભિન્ન ? બીજદ્રવ્યથી શકિત ભિન્ન છે, એક કહો તે-કાંણી આંખની અંજનરેખા જેવી આ પર્યશકિત શું કામની ?, બીજદ્રવ્યથી સર્વથા પૃથમૂત છતાં સમીપમાં રહેનાર અને જ્ઞાનનો વિષય બનનાર સહકારિઓ જ રહે, અર્થાત્ બીજ અને સહકારીઓ મળીને અંકુર ઉપન કરશે. શકિત માનવાની જરૂર નથી
શંકા– પણ જે સહકારી બીજના અતિશયવિશેષનું પિષણ-ઉપસિ ન કરે તે તે સહકારી કઈ રીતે કહેવાય ?
૧ વન- ૨
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
५. ५]
क्षणभङ्गनिराकरणम् ।
१९७
योगः । तद्व्यापारः परामृश्येतेति पूर्वोक्तव्यापारो हि तदा परामृष्टो भवति यदा विकल्प - Sप्येकैकाही स्यात् । असौ च तदुभयग्राही भवतेष्यते इति तस्य कथं प्रत्यक्षव्यापार परामर्शः ? क्वापीति प्रत्यक्षे वा विकल्पे वा । वाद्यसिद्धमिति भवत एव ।
(टि०) ननु क्षणेत्यादि । कारणेति कारणं घटादि तस्य कार्य जलधारणादिकाऽर्थक्रिया तद्ग्राहिणः । तद्द्वयेति कारण कार्यग्राहिणः । तच्चेति अर्थक्रियाकारित्वम् । तस्येति प्रथम - विकल्पस्य कारणग्राहिणः । तस्येति द्वितीयस्य कार्यग्राहिणः । तदुभयेति कार्यकारणद्वयावभासे ।
तदन्यतरेति । तयोः कार्यकारणयोरेकस्य ज्ञानेऽपि तद्बुद्धिसिद्धिरिति अर्थक्रियाकारित्वबुद्धिसिद्धिः । एवमिति कार्यकारणभावादेवार्थक्रियाकारित्वसिद्धेः संकेतमन्तरेणापि । तत्रेति धनञ्जये । तस्येति प्रत्यक्षस्य । अन्यथेति द्वितीयादिक्षणस्थायित्वे । अनेनैवेति प्रत्यक्षणैव । हेतोरिति सत्त्वादिकस्य । तदुभयेति कार्यग्राहिकारणग्राहिप्रत्यक्षयोः सामर्थ्येन समुद्भूतो योऽसौ विकल्पस्तस्य प्रसादात् । तदवसाय इति अर्थक्रियाकारित्वावसायः । तत्प्रतीतिरिति अर्थक्रियाकारित्वप्रतीतिः ।
$६ संदिग्धानैकान्तिकं च, क्षणिकाक्षणिके क्षणिकैकान्तविपक्षे क्रमाक्रमव्यापकानुपलम्भस्यासिद्धत्वेन तद्व्याप्तार्थक्रियायास्ततो व्यावृत्यनिर्णयात् ।
किंचित् कृत्वाऽन्यस्य करणं हि क्रमः । अयं च कलशस्य कथंचिदेकरूपस्यैव क्रमवत्सहकारिकारणकलापोपढौकनवशेन क्रमेण घटचेटिकामस्तकोपरि पर्यटनात्तासां क्लमं कुर्वतः सुप्रतीत एव ।
अत्र हि भवानत्यन्ततार्किकंमन्योऽप्येतदेव वक्तुं शक्नोति - यस्मादक्षेप क्रियाधर्मणः समर्थस्वभावादेकं कार्यमुदपादि, स एव चेत् पूर्वमप्यस्ति तदा तत्कालवत्तदैव तद्विदधानः कथं वार्यताम् ? |
"कार्याणि हि विलम्बन्ते कारणाऽसन्निधानतः ।
समर्थहेतुसद्भावे क्षेपस्तेषां नु किंकृतः ? || १ ||" इति ।
नचैतदवदातम् । एकान्तेनाक्षेपक्रियाधर्मत्वानभ्युपगमात् । द्रव्यरूपशक्त्यपेक्षया हि तत् समर्थमभिधीयते, पर्यायशक्त्यपेक्षया त्वसमर्थमिति । यदेव हि कुशूलमूलावलम्बि बीजद्रव्यम्, तदेवावनिवनपवनात पसमर्पितातिशयविशेषस्वरूपपर्यायशक्तिसमन्वितमङ्कुरं करोति ।
नन्वसौ पर्यायशक्तिः कुशूलमूलावस्थानाऽवस्थायामविद्यमाना, क्षेत्रक्षितिक्षेपणे तु संपद्यमाना बीजद्रव्याद्भिन्ना वा स्यात्, अभिन्ना वा, भिन्नाभिन्ना वा ? | यदा भिन्ना, तदा किमनया काणनेत्राञ्जनरेखाप्रख्यया'?, विभिन्नाः सन्निधिभाजः संवेदनकोटीमुपागताः सहकारिण एवासताम् । अथ सहकारिणः कमपि बीजस्यातिशेषविशेषमपोषयन्तः कथं सहकारितामपि प्राप्नुयुः ? इति चेत् । तर्ह्यतिशयोऽप्यतिशयान्तरमनारचयन्
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
क्षणभङ्गनिराकरणम्।
[५.. ५कार्याणीत्यादि । समर्थेति समर्थकारणसत्त्वे ।। क्षेप इति विलम्बः । तेषामिति कार्याणाम् । किकृत इति केन कृतः । कारणसद्भावे विलम्बासंभवात् ।
तदिति उपादानकारणम् ।
नन्यसावित्यादि । अनयेति पर्यायशक्त्या । विभिन्ना इति वीजात् द्रव्यात् सर्वधापृथग्भूताः सामीप्यभाजो ज्ञानविषयमवतीर्णाः ॥ अतिशेपेति अतिशयविशेषम् । तत्तामिति सहकारिताम् । अयमिति अतिशयः । तदन्तरमिति अतिशयान्तरम् । तत्करणे इति भभिन्नपर्यायशक्तिकरणे स एवेति भावः । अंशे इति अभिन्नलक्षणे ।
अत्र ब्रूमः-एपु चरम एव पक्षः कक्षीक्रियते । नचात्र कलङ्कः कश्चित्, द्रव्यांशद्वारेणाऽक्षणिके वस्तुनि पर्यायांशहारेण क्षणिकत्वोपगमात् , क्षणिकैकान्तस्यैव कुट्टयितुमुपक्रान्तत्वात् । क्षणिकपर्यायेभ्योऽव्यतिरेकात् क्षणिकमेव द्रव्यं प्राप्नोतीति चेत् । न । व्यतिरेकस्यापि संभवात् । न च व्यतिरेकाव्यतिरेकावेकस्य विरुध्येते । न हि नञः प्रयोगाप्रयोगमात्रेण विरोधगतिः, अतिप्रसङ्गात् ।
"दलित हृदयं गाढोद्वेगं द्विधा न तु भिद्यते
__वहति विकलः कायो मोहं न मुञ्चति चेतनाम् । ज्वलयति तनूमन्तर्दाहः करोति न भस्मसात्
प्रहरति विधिर्मर्मच्छेदी न कृन्तति जीवितम् ॥१॥ इत्यादिष्वपि तत्प्राप्तेः । न च स्थिरभावस्यापि येनैव रूपेण व्यतिरेकम् , तेनैवाव्यतिरेकं व्याकुर्महे । द्रव्यमेतत् , एते च पर्याया इतिरूपेण हि व्यतिरेकः, वस्त्वेतदितिरूपेण त्वयतिरेकः । एकमेव च विज्ञानक्षणं सविकल्पाविकल्पकम् , भ्रान्ताभ्रान्तम् , कार्य कारणं चायं स्वयमेव स्वीकरोति, भेदाभेदे तु विरोधप्रतिरोधमभिदधातीति महासाहसिकः, इति क्षणिकाक्षणिकेऽपि क्रमाक्रमाभ्यामर्थक्रियायाः संभवात् सिद्धं संदिग्धानकान्तिकं सत्त्वम् ।
જેન–હવે અમે ઉત્તર આપીએ છીએ કે ઉપરોક્ત ત્રણે પક્ષમાંથી અમે છેલે પક્ષ જ સ્વીકારીએ છીએ અને તેમાં કોઈ જાતનો દોષ નથી, કારણ કે દ્રવ્યરૂપે અક્ષણિક–સ્થિર–નિત્ય પદાર્થમાં પર્યાયરૂપ ક્ષણિકતા (અનિત્યતા) અમે માનીએ છીએ. અને અમે જે ક્ષણિકતાનું ખંડન કરીએ છીએ તે તે એકાત ક્ષણિકતાનું જ છે.
બૌદ્ધક્ષણિક પર્યાયે સાથે અભિન્ન હોવાથી દ્રવ્ય પણ ક્ષણિકતાને જ प्रास ४२ छे.
बेन-सेभ नथी. ४२९ डे-द्रव्यथा पर्यायानो से पाए छ. मने मे વસ્તુમાં ભેદ અને અભેદનો વિરોધ નથી, કારણ કે- ન” શબ્દને પ્રવેગ કરવાથી કે ન કરવાથી વિરોધ આવતો નથી. છતાં વિરોધ માનશે તે અતિપ્રસંગ भावशे.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
५. ५] क्षणभङ्गनिराकरणम् ।
१९९ સમાધાન–તે પછી તમે માનેલ ભિન્ન અતિશય વિષે પણ એમ કહી શકાય કે-તે અતિશય પણ અન્ય અતિશયને જે ઉત્પન્ન ન કરે તો તે પણ અતિશય કહેવાશે નહિ. અને જે તે અતિશય બીજા અતિશયને ઉત્પન્ન કરતે હોય તે તે-અનવસ્થાનું દુઃખ આવી પડશે. માટે બીજદ્રવ્યથી પર્યાયશક્તિ ભિન્ન છે એવું કહી શકશે નહિ. • બીજદ્રવ્યરૂપ પદાર્થથી પર્યાયશક્તિ અભિન્ન છે એ બીજા પક્ષમાં પણ પદાર્થથી અભિન્ન પર્યાયશક્તિ ઉત્પન્ન થયે. તે પદાર્થ થયે એમ કહેવાશે એટલે પદાર્થમાં ક્ષણિકતા કેમ સિદ્ધ નહિ થાય ? બીજદ્રવ્યથી પર્યાયશક્તિ ભિન્ન ભિન્ન છે, એમ ત્રીજો પક્ષ માનવામાં તે તે એક અંશમાં એટલે કે અભિન્ન અંશમાં ક્ષણિકતા સિદ્ધ કરતો હોવાથી તમારા માટે કુશલ નથી.
(१०) क्षणिकाक्षणिके इति अस्मदभिमते । एकान्तविपक्षे इति भवदभीष्टे । तव्याप्तार्थक्रियाया इति क्रमाक्रमव्याप्तार्थक्रियायाः। तत इति क्षणिकाक्षणिकात् । व्यावृत्त्यनिर्णयादित्यतोऽप्रे यत इति गम्यम् ।
क्रमवत्सहकारिकारणकलापोपढौकनवशेनेति क्रमवन्ति यानि सहकारि कारणानि तेषां कलापस्तदुपढौकनवशेन । अयं च कलशस्येत्यादि गद्ये अयं च क्रमः कलशस्य सुप्रतीत एवेति योगः । एतदेवेति वक्ष्यमाणम् । समर्थस्वभावादिति समर्थपदार्थात् । स एवेति अक्षेपक्रियासमर्थस्वभावः । तत्कालवदिति वर्तमानकालवत् । तदैवेति पूर्वमपि । तदिति कार्यम् । कथं वार्यतामित्यतोऽग्रे यत इति गम्यम् ।
क्षेप इति विलम्वः तेषामिति कार्याणाम् । . न चैतदित्यादि सूरिः । अनभ्युपगमादिति अस्माभिः । अनभ्युपगमादित्यतोऽग्रे किं त्विति गम्यम् । यदेव हीत्यादि गद्ये वनशब्देन जलम् ।।
नवसावित्यादि सौगतः पृच्छति । अनयेति शक्त्या । अञ्जनरेखाप्रख्ययेत्यतोऽप्रेकि स्विति गम्यम्। संवेदनकोटीमुपागता इति शक्तिस्तु न केनापि संवेद्यते । अथ सहकारिण इत्यादि बौद्धमेव पृच्छति जैनः । अपोपयन्त इति अत्यन्तविभिन्नत्वात् । तही. त्यादि बौद्धः । अयमिति अतिशयः। तदन्तरमिति अतिशयान्तरम् । अंशे इति द्रव्यरूपे ॥
(टि.) तदद्वारेणेति वकिपद्वारेण । तल्लक्षकमिति अर्थक्रियाकारित्वलक्षकम् ।। अन्यतरेणेति एकेनापि। तद्व्यापार इति तस्य कार्यकारणग्राहिणः प्रत्यक्षस्य व्यापारोऽवसायः ॥
वाद्यसिद्वमिति वादिनो वौद्धस्यासिद्धम् ।। . क्षणिकेति नित्यानित्ये वस्तुनि क्षणिकै कान्त एव विपक्षो यस्य स तस्मिन् । तव्याप्तेति क्रमाकमव्याप्तार्थक्रियायाः। तत इति क्षणिकाक्षणिकवस्तुनः । अयमिति क्रमः ।
कथंचिदिति द्रव्यरूपतया । क्रमवदिति क्रमवन्ति क्रमवर्तीनि यानिसहकारिकारणानि तेषां समूढीपढौकनबठेन । तासामिति घटचेटिकानां जलवहनकर्मणामेवेत्यर्थः । कलशो द्रव्यरूपतया सन सहकारिवशात्सं जायते । ततश्चेटिकाशिरसि आरोहति क्लमं च विधत्ते तासामिति क्रमः ।
अ हि भवानित्यादि अक्षेपक्रियेति अकालविलम्बिनः । स एवेति समर्थस्वभाव एव । तत्कालवदिति उत्तरकालवत् । तदैवेति पूर्वकाले एव। तदिति कार्यम् ।।६२॥
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्षणभङ्गनिराकरणम् ।
[
"
नाप्यत्र यौगपद्यमनवयम् यतः क्षणिकानंशस्वरूपं रूपं युगपदेव स्वकार्याणि 'कार्याणि कुर्वाणं येनैव स्वभावेन स्वोपादेयं रूपमुत्पादयति तेनैव ज्ञानक्षणमपि, 'यद्वा येनैव ज्ञानक्षणं तेनैव रूपक्षणमपि, स्वभावान्तरेण वा ? | प्राचि पक्षे, ज्ञानस्य रूपस्वरूपસ્થાપત્તિ:, રોપાવસ્વમાવામિનિવૃત્ત્વયાત, હવયવવત્ । દ્વિતીયે, વસ્ય જ્ઞાનरूपताssपत्तिः, ज्ञानोत्पादने कस्वभावसंपाद्यत्वात् ज्ञानस्वरूपवत् । तृतीये, रूपक्षणस्य 'क्षणिकानंशस्वरूपव्यापत्तिः, ' स्वभावभेदस्य भेदकस्य सद्भावात् । अथानंशैकस्वरूपमपि रूपं सामग्रीभेदाद्भिन्नकार्यकारि भविष्यति को दोष इति चेत्, तर्हि नित्यैकरूपोऽपि 'पदार्थस्तत्तत्सामग्रीभेदात् तत्तत्कार्यकर्त्ता भविष्यतीति कथं क्षणिककान्तसिद्धिः स्यात् ? । ततो न क्षणिकैकान्ते क्रमयौगपद्याभ्यामर्थक्रिया संभवतीति सिद्धं विरुद्धं सत्त्वमिति ॥
૨૦૨
:
8 અથવા ક્રમ અને અક્રમ દ્વારા એકાન્ત ક્ષણિકમાં અક્રિયા ઘટતી ન હોવાથી તમારા સરવ હેતુ વિરુદ્ધહત્વાભાસરૂપ છે. તે આ પ્રમાણે—ક્રમ એ પ્રકારે છે—દેશક્રમ અને કાલક્રમ તેમાં અતિચપલ તર ંગાની પરમ્પરામાં ઊંચે થી ઊતરવા રમણીય શ્રેણીરૂપ અનેલ હસયુગલોને ક્રમ તે દેશક્રમ કહેવાય છે. અને એક જ કલશમાં અનુક્રમે મધુ(મધ), મલૂક (મહુડા), અન્ધક (ખપારી), શમૂક(શખલા) ભરવામાં આવે તે કાલક્રમ કહેવાય છે. એકાન્ત ક્ષણિકમાં તે
આ બન્ને પ્રકારના કમનેા અભાવ જ છે, કારણ કે તમારા મતે જે પદાથે જે કોઈ એક દેશમાં અથવા કોઈ એક કાલમાં જે કંઈ કા ઉત્પન્ન કર્યું” તે પદાર્થ તે જ દેશ અથવા કલમાં સમૂળ નાશ પામ્યાં, તેથી કરીને દેશાન્તર કે કાલાન્ત૨માં અનુગમન કરવાના સ્વભાવવાલા કોઈ પણ એક પદાના અભાવ છે, તે એકાન્ત ક્ષણિકમાં ક્રમ કચાંથી હાઈ શકે ? અર્થાત્ ન હેાઈ શકે.'
;
એકાન્ત ક્ષણિકમાં અક્રમ-ચૌગપદ્ય પણ ઘટતા નથી. કારણ કે ક્ષણિક અને નિરશ એવું રૂપ પેાતાને કરવાનાં કાર્યોને યુગપત્ કરે છે. એમ માનવુ પડે. તા શું જે સ્વભાવથી તે પાતાના ઉપાદેયરૂપને ઉત્પન્ન કરે છે, તે જ સ્વભાવથી જ્ઞાનક્ષણને ઉત્પન્ન કરે છે કે જે સ્વભાવથી જ્ઞાનક્ષણને ઉત્પન્ન કરે છે તે જ સ્વભાવથી રૂપક્ષણને પણ ઉત્પન્ન કરે છે કે અન્ય સ્વભાવથી ? પહેલા પક્ષમાં જ્ઞાન રૂપસ્વરૂપ (રૂપમય) બની જશે કારણ કે રૂપના સ્વરૂપની જેમ રૂપને ઉત્પન્ન કરનાર સ્વભાવથી જ તે જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયુ છે. બીજા પક્ષમાં રૂપ જ્ઞાનસ્વરૂપ (જ્ઞાનમય અની જશે, કારણ કે-તે રૂપ, જ્ઞાનના સ્વરૂપની જેમ જ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરનાર સ્વભાવથી જ ઉત્પન્ન થયુ છે. ત્રીજા પક્ષમાં રૂપક્ષણના ક્ષણિક–નિરશ સ્વભાવ ખંડિત થઈ જશે કારણ કે–તેમાં ભેદ કરનાર એટલે કેનિરશને સાંશ મનાવી દેનાર સ્વભાવભેદનુ' અસ્તિત્વ માનવું પડશે.
શકા—અશ રહિત અને એકસ્વરૂપવાળુ રૂપ પણ સામગ્રીના ભેદથી ભિન્ન કાર્ય કરે તેા શો દોષ છે ?
-
૧ આવશ્યાવૃત્તિઃ મૈં ।
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
पारणम् ।
५. ५]
क्षणभङ्गनिराकरणम् । ગાઢ ઉદ્વેગ હૃદયને દળી નાખે છે, પરંતુ બે ભાગ થતા નથી, વિહ્વળશરીર મૂછિત થાય છે, પણ ચેતનાને ત્યાગ કરતું નથી, અંતરને અગ્નિ શરીરને બાળે છે પણ ભસ્મરૂપ કરતો નથી. મર્મમાં છેદ કરનાર વિધિ પ્રહાર કરે છે પણ જીવિતનો નાશ કરતે નથી વિગેરે સ્થળમાં એક જ વ્યક્તિમાં નબને પ્રગ અને અપ્રગ(વિધિ અને નિષેધ) બને હોવાથી વિરોધને પ્રસંગ माशे.
અને અમે સ્થિર પદાર્થમાં જે રૂપે પર્યાને ભેદ કહીએ છીએ, તે જ રૂપે અભેદ કહેતા નથી. પરંતુ “આ દ્રવ્ય છે અને આ પર્યાયે છે એ રૂપે ભેદ કહીએ છીએ, અને આ વસ્તુ છે એ રીતે અભેદ કહીએ છીએ. વળી, તમે બૌદ્ધો પણ એક જ વિજ્ઞાનક્ષણને “સવિક૯પક” અને “નિવિકલ્પક રૂપે, ભ્રાન્ત-અબ્રાન્ત રૂપે, અને કાર્ય-કારણરૂપે સ્વીકારે છે, પરંતુ ભેદભેદને સ્વીકાર કરવામાં વિરોધરૂપ પ્રતિબંધક (બાધ) છે, એમ કહો છો તેથી તમે મહાસાહસિક લાગે છે. એ રીતે ક્રમ અને અક્રમ દ્વારા અર્થ કિયા એકાન્ત ક્ષણિકના વિપક્ષરૂપ ક્ષણિકાક્ષણિકમાં પણ સંભવ છે. માટે અથક્રિયાકારિત્વરૂપ નરવ હેતુમાં સંદિગ્ધાનકાન્તિકત્વ દેષ છે એ સિદ્ધ થયું.
(प०) चरम एवेति भिन्नाभिन्नः । क्षणिकपर्यायेभ्य इत्यादि सौगतः। न व्यतिरेकस्यापीत्यादि सूरिः । तत्प्राप्तेरिति विरोधप्राप्तेः। व्याकुर्महे इति वयम् । कार्यकारणमिति एक एव हि ज्ञानक्षणः पूर्वक्षणापेक्षया कार्यम् , उत्तरक्षणापेक्षया च कारणम् । अयमिति सौगतः । भेदाभेदे इति अस्मदभिमते । संदिग्धानकान्तिकं सत्त्वमित्यतो अन्यच्चेति शेषः ।
(टि०) एप्विति भवदुपन्यस्तेयु त्रिपु विकल्पेषु । चरम इति भिन्नाभिन्नलक्षणः । अत्रेति भिन्नाभिन्नपक्षे । एकस्येति पदार्थस्य ।
दलतीत्यादि । द्विधाभावमिव प्राप्नोति। मोहमिति मूर्छाम् । न मुञ्चतीति पञ्चत्वं न यातीत्यर्थः । कृन्ततीति च्छिनत्ति । हृदयदलनेऽपि अभेदस्य, मोहे चेतनायाः, तनुज्वलने अभस्मतायाः, मर्मच्छेदे जीवितस्य विरोधावरोधः संभवी, पुनर्नात्र विरोधः, सर्वथा दलनादीनामनभ्युपगमात् ।
तत्प्राप्तरिति विरोधप्रसंगात् । स्थिरमावस्येति नित्यपदार्थस्य। अयमिति ताथागतः । क्षणिकाक्षणिकेऽपीति नित्यानित्येपि वस्तुनि । सत्त्वमिति हेतुतयोपात्तम् ।
६७ क्षणिकैकान्ते ताभ्यामर्थक्रियाया अनुपपत्तेविरुद्धं वा । तथाहिं-क्रमस्तावद् देधा, देशक्रमः, कालक्रमश्च । तत्र देशकमो यथा तरलतरतरङ्गपरम्परोत्तरणरमणीयश्रेणीभूतंश्वेतच्छदमिथुनानाम् । कालक्रमस्वेकस्मिन् कलशे क्रमेण मधुमधूकबन्धूकशम्बूकादीनां धारणक्रियां कुर्वाणे । क्षणिकैकान्ते तु द्वयोरप्येतयोरभाव एव । येन हि वस्तुना क्वचिद्देशे, काले वा किञ्चित्कार्यमर्जयामासे, तत्तत्रैव, तदानीमेव च निरन्वयमनश्यत् , ततो देशान्तरकालान्तरानुसरणंव्यसनशालिनः कस्याप्येकस्यासंभवात् क्व नाम क्षणि. कैकान्ते क्रमोऽस्तु ।
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
क्षणभङ्गनिराकरणम् ।.
છે. -
ननु किमिदमस्य विरोधित्वं नाम ? नाशकत्वम्, नाशस्वरूपत्वं वा । नाशकत्वं चेत्, तर्हि मुद्गरादिवन्नाशोत्पादद्वारेणानेन घटादिरुन्मूलनीयः, तथा च तत्रापि नाशेऽयमेव पर्यनुयोग इत्यनवस्था । नाशस्वरूपत्वं चेत् । नन्वेवमर्थान्तरत्वाविशेषात् कथं कुटस्यैवासौ स्यात् ?-अन्यस्यापि कस्मान्नोच्यते ? । तत्संवन्धित्वेन करणादिति चेत् । कः सम्बन्धः ?, कार्यकारणभावः, संयोगः, विशेषणीभावः, अविष्वग्भावो वा । न प्राच्यः पक्षः, मुद्गरादिकार्यत्वेन तदभ्युपगमात् । न द्वितीयः, तस्याद्रव्यत्वात् , कुटादिसमकालतापत्तेश्च । न तृतीयः, भूतलादिविशेषणतया तत्कक्षीकारात् । तुरीये त्वविष्वग्भावः सर्वथाऽभेदः, कथञ्चिदभेदो वा भवेत् । नाद्यः पक्षः, पृथग्भूतत्वेनास्य कक्षीकारात् । न द्वितीयः, विरोधावरोधात् । इति नाशहेतोरयोगतः सिद्धं वस्तूनां तं प्रत्यनपेक्षસ્વમિતિ / - ૬૮ વળી ક્ષણક્ષયના એકાન્તની સિદ્ધિ માટે બૌદ્ધોનું અનુમાન પ્રમાણ આ પ્રમાણે છે—જે પદાર્થો જે ભાવ સ્વરૂપ માટે નિરપેક્ષ હોય છે તે પદાર્થો તે ભાવવાળા –તે સ્વરૂપવાળા નિયત હોય છે, અર્થાત તેમને તે સ્વભાવ અવશ્ય હોય છે જ, જેમકેઅત્ય-છેલ્લી કારણસામગ્રી સ્વીકાર્યોત્પત્તિમાં અનપેક્ષ હોવાથી અવશ્ય કાર્યોત્પત્તિના સ્વભાવવાળી છે. ભાવ વિનાશને માટે નિરપેક્ષ છે માટે ભારે અવશ્ય વિનાશશીલ છે,(અર્થાત પદાર્થો પોતાના વિનાશમાં અન્ય સહાયકની અપેક્ષા રાખતા નથી. માટે સ્વતઃ વિનાશશીલ છેતેમને વિનાશ અવશ્યભાવી છે.
જૈન–તમારા આ અનુમાનમાં “વિનાશને માટે નિરપેક્ષ છે એ જે હેતુ છે તે સ્વયં અસિદ્ધ હોવાથી શ્વાસ લેવાને પણ સમર્થ નથી ત્યાં વળી પદાર્થમાં વિનશ્વરતા સિદ્ધ કરવાને કઈ રીતે સાવધાન બને ? કારણ કે–બળ. વાન પુરુષથી પ્રેરિત પ્રચંડ મુદ્રના સંપર્કથી નાશ પામતાં કુંભાદિ પદાર્થો જવાય છે અર્થાત્ મુદુગરથી વિનાશ પ્રત્યક્ષસિદ્ધ છે તે વિનાશને નિરપેક્ષ કેમ કહેવાય ?
બૌદ્ધ-એ હેતુ સિદ્ધ કરવાને અમે કમર કસીને તૈયાર છીએ, તો તે હેતમાં અસિદ્ધતા દેષ કઈ રીતે કહી શકાય ? પ્રશ્ન છે કે-નાશના હેતુભૂત • વેગવાળા મુદ્રાદિ નશ્વર પદાર્થને નાશ કરે છે કે અનધર પદાર્થને ? અનશ્વર પદાર્થને નાશ તે સેંકડે નાશના હેતુઓ આવી પડે તે પણ સિદ્ધ થઈ શકશે જ નહિ, કારણ કે પદાર્થનો જે સ્વભાવ હોય તે ઈન્દ્રથી પણ ફેરવી શકાતે નથી અને પદાર્થ જે સ્વયં નશ્વર હોય તે તેના નાશમાં હેતુઓ વ્યર્થ છે. કારણ કે પિતાના કારણોથી પદાર્થ જે સ્વભાવ પ્રાપ્ત કર્યો હોય તેમાં અન્ય પદાર્થને વ્યાપાર નિષ્ફળ છે. નિષ્ફળનું પણ કરવું માનવામાં આવે તે કારણે કદી પણ ઉપરત જ નહિ થાય-વિરામ નહિ પામે. કહ્યું છે કે “પદાર્થ જે નાશવંત છે, તે નાશના હેતુથી સર્યું અને પદાર્થ જે અનશ્વર છે (નાશવંત નથી) તે પણ નાશના હેતુથી સર્ષ”
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्षणभङ्गनिराकरणम् ।. - સમાધાન–તે પછી નિત્ય એક રૂપવાળો પદાર્થ પણ તે તે સામગ્રીના ભેદથી તે તે કાર્યને કત્ત થઈ જશે, તે તમારા ક્ષણિક એકાન્તની સિદ્ધિ પણ કઈ રીતે થશે ? તેથી કરીને ક્ષણિક એકાન્તરૂપ પક્ષમાં ક્રમ અને અક્રમ દ્વારા અર્થ. ક્રિયાને સંભવ ન હોવાથી (અર્થાત વિપક્ષરૂપ ક્ષણિકાક્ષણિકમાં સવ તરીકે માન્ય અર્થ કિયા હોવાથી તમારે સત્વહેતુ વિરુદ્ધ સિદ્ધ થશે. *
(प) अभाव एवेत्यतोऽग्रे किमिति गम्यम् :। तदिति वस्तु ।। . स्वभावान्तरेण वेति रूपक्षणमुपादानस्वभावेन, ज्ञानक्षणं सहकारिस्वभावेन । - (टि.) ताभ्यामिति क्रमाऽक्रमाभ्याम् । शम्वूकेति शंखः । तदिति वस्तु । तत्रेति देशे काले वा । निरन्वयमिति समूलनाशम् । . . अत्रेति क्षणिकैकान्ते । यौगपद्यमिति अनमः । स्वकार्याणीति आत्मनाऽवश्यविधेयानि।
८ यदप्यांचक्षते भिक्षवः क्षणक्षयैकान्तप्रसाधनाय प्रमाणम्-ये यद्भावं प्रत्यन. पेक्षाः, ते तद्भावनियताः, यथाऽन्त्या कारणसामग्री स्वकार्यजनने, विनाशं प्रत्यनपेक्षाश्च • भावा इति । . . . - तत्र विनाशं प्रत्यनपेक्षत्वमसिद्धतावष्टब्धमेव नोच्छ्वसितुमपि शक्नोतीति कथं वस्तूनां विनाशनयत्यसिद्धौ सावधानतां दध्यात् ? । तथाहि-तरस्विपुरुषप्रेरितप्रचण्डमुद्गरसंपर्कात् कुम्भादयो ध्वंसमानाः समीक्ष्यन्ते । ।
नन्वेतत्साधनसिद्धिबद्धकक्षेष्वस्मासु सत्सु कथमसिद्धताऽभिधातुं शक्या ।। तथाहि-वेगवन्मुद्गरादि शहेतुर्नश्वर वा भावं नाशयति, अनश्वरं वा ? तंत्रानश्वरस्य नाशहेतुशतोपनिपातेऽपि नाशानुपपत्ति, स्वभावस्य गीर्वाणप्रभुणाऽप्यन्यथाकर्तुमशक्यत्वात् । नश्वरस्य : च नाशे तद्धेतूनां वैययम् । नहि स्वहेतुभ्य एवाप्तस्वभावे भावे भावान्तरल्यापारः फलवान, तदनुपरतिप्रसक्तेः । उक्तं च
- "भावो हि नश्वरात्मा चेत् , कृतं प्रलयहेतुभिः ।
... · अथाप्यनश्वरात्माऽसौ, कृतं प्रलयहेतुभिः ॥१॥" .... .. अपि च । भावात् पृथग्भूतो नाशो नाशहेतुभ्यः स्यात् , अपृथग्भूतो वा ? . यद्यपृथग्भूतः; तदा भाव एव तद्वेतुभिः कृतः स्यात् , तस्य च स्वहेतोरेवोत्पत्तेः कृश
स्य करणायोगात्तदेवं तद्धेतुवैयर्थ्यम् । अथ पृथग्भूतोऽसौ, तदा भावसमकालभावी, . • तदुत्तरकालभावी वा स्यात् ? तत्र समकालभावित्वे निर्भरप्रतिबन्धबन्धुरबान्धवयोरिव
भावाभावयोः समकालमेवोपलम्भो भवेत् , अविरोधात् । तदुत्तरकालभावित्वे तु घटादेः किमायातम् ? येनासौ स्वोपलम्भं स्वार्थक्रियां च न कुर्यात् । न हि तन्त्वादेः
. समुत्पन्ने. पटे घटः .स्वोपलम्भं. स्वार्थक्रियां च कुर्वन् केनचित् प्रतिषेधुं शक्यः । ननु ... पटस्याविरोधित्वान्न तदुत्पत्तौ तदभावः, अभावस्य तु तद्विपर्ययादसौ स्यात् ।।
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
क्षणभङ्गनिराकरणम् ।
[.५.५
બીજો વિકલ્પ પણ વિરાધથી માધિત છે માટે કહી શકાય તેવા નથી. આ રીતે નાશને હતુ. ઘટતા નથી તેથી, પદાથ પાતાના વિનાશ માટે હેતુની અપેક્ષા રાખતા નથી એ અમારો હેતુ સિદ્ધ જ છે.
( प ० ) यद्भावमिति यस्य सत्ताम् ।
तंत्र विनाशं प्रतीत्यादि सूरिः । सावधानता मिति सावधानता मित्यत्र साधनतामिति पाठान्तरम् ।
नन्वेतदित्यादिना 'बौद्ध एवं प्रतिपृच्छति । अनुपरतिप्रसक्तेरिति अफलेऽपि चेद् "भवति, तदा सदा भवनप्रसङ्गः ।
अपि चेत्यादि वौद्धः । भावाभावयोरिति, भावनाशयोः । असाविति घटादिः । नन्वित्यादि सूरिः । तदुत्पत्ताविति पटोत्पत्तौ । तदभाव इति घटाभावः । तद्विपर्ययादिति विरोधित्वात् । असाविति तदभावः ।
न किमिदमित्यादि सौगतः । अस्येति अभावस्य । नाशकत्वमिति विकल्पद्वयमपि पृथग्भावपक्षे । नाशोत्पादद्व । रेणेत्यादि नाशको मुद्गरादिर्नाशमभावमुत्पादयति । स च घटादि-मुन्मूलयति । एतावता यो यो नाशकः, स स नाशोत्पादद्वारेण पदार्थमुन्मूलयति । तथा नाशोऽप्यभावो नाशकः । तेनाप्यन्यो नाश उत्पादनीयः । सोऽपि नाशो नाशकः, तेनाप्यन्यो नाश उत्पादनीय इत्यनवस्था । अर्थान्तरत्वाविशेषादित्यादि मेदाविशेषात् । यथा हि स नाश घटात् पृथक् एवं पटादपि । असाविति नाशः । तत्सम्बन्धित्वेनेत्यादि जैनः | तत्सम्बन्धित्वेनेति यथा भिन्ना अपि गावो देवदत्तसम्वन्धित्वाद्देवदत्तस्यैव भवन्ति, एवमिहापि । कः सम्बन्धः इत्यादि वौद्धः । मुद्गरादिकार्यत्वेन तदभ्युपगमादिति विनाशो मुद्गरादिकार्यं विनश्यति च घटः इत्यतः कथं घटविनाशयोः कार्यकारणभाव इति भावः । तदभ्युपंगमान्नाशाभ्युपगमात् । तस्येति नाशस्य । कुटादिसमकालतापत्तेश्चति ययोर्हि संयोगो भवति तौ द्वावपि समकाल दृश्येते एवं घटनाशयोरपि प्राप्नोति । भूतलादिविशेषणतयातत्कक्षीकारादिति न पुनर्घटविशेषणतया अघटे भूतलमिति प्रतीतेः । अस्येति नाशस्य । तं प्रतीति नाशं प्रति ।
(टि) ये यद्भावमित्यादि । ये भावाः । यद्भावमिति विनाशभाव प्रति । ते इति 'तद्भावेति विवादापन्ना' भावा विनाशस्वभावाः, तद्भावं - प्रत्यनपेक्षत्वात् ॥ अन्त्याकारणेति मुक्तात्ममुक्तमनःपरमाणवो नित्यद्रव्याणि अन्त्यकारणानि ।
नैयत्यसिद्धाविति विषयसप्तमी ॥
तद्धेतूनामितिः नाशकारणानाम् । तदनुपरतीति तेषां सहकारिणामनुपरमणप्रसङ्गात् । मुद्गरवदन्येऽपि विनाशहेतवोऽपेक्षणीया इत्यनवस्था i
भाव इत्यादि || असाविति भावः । कृतमिति पर्याप्तम् ।
तद्धेतुभिरिति विनाशहेतुभिः । तस्येति भावस्य । स्वहेतोरिति आत्मीयकारणात् । तदेवेति अस्मदभिमतमेव तद्धेतुवैयर्थ्यमिति विनाशकारणवैफल्यम् । असाविति भावः । तदुत्तरेति भावोत्पत्तेरनन्तरकालभावी । असाविति घटादिः । तदुत्पत्ताविति टोपा । तदभाव इति घटाभावः । तद्विपर्ययादिति तस्माद् विरोधित्वाद्विपरीतत्वाद्विरोधित्वादित्यर्थः । असाविति घटाविनाशः ।
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०५
क्षणभङ्गनिराकरणम् । વળી નાશના હેતુથી થતે પદાર્થને નાશ પદાર્થથી ભિન્ન હોય છે કે અભિન્ન ? જે નાશ અભિન્ન હોય તે-નાશના હેતુઓથી ભાવ કરાવે એમ કહે- ' વાશે. અને તે તે પિતાના કારણથી જ થયેલ હેઈ કૃતનું કરણ (કૃત એવા ભાવનું કરવું તે ઘટે નહિ તેથી તેના નાશના હેતુઓ વ્યર્થ છે. જે નાશ પદાર્થથી ભિન્ન હોય તે-પ્રશ્ન એ છે કે તે નાશ પદાર્થને સમકાલીન છે કે પદાર્થના ઉત્તરકાળમાં થનારો છે ? નાશ સમકાલીન હોય તે અત્યંત નેહશીલ બે ભાઈઓની જેમ ભાવ અને નાશ–અભાવને સમકાલે જ ઉપલક્ષ્મ-જ્ઞાન થશે, કારણ કે તે બન્નેમાં વિરોધ નથી. નાશ ઉત્તરાલમાં થતું હોય તે-તેમાં ઘટાદિ પદાર્થને શું કે જેથી કરીને આ ઘટાદિ પદાર્થ પિતાનું જ્ઞાન ન કરાવે અને પોતાની અર્થક્રિયા પણ ન કરે ? કારણ કે-તત્વાદિ કારણથી પટ ઉત્પન્ન થતું હોય ત્યારે પણ ઘટ પિતાનું જ્ઞાન કરાવે અને અર્થકિયા કરે તેમાં કઈ બાધક બની શકતું નથી.
જેન–પટ એ ઘટને વિરોધી નથી તેથી પટની ઉત્પત્તિ થાય તે પણ ઘટને નાશ–અભાવ થતો નથી, પરંતુ નાશ-અભાવ તે વિરોધી છે. તેથી જ્યારે નાશઉત્પન્ન થાય ત્યારે તે ઘટને અભાવ થ જોઈએ.
બૌદ્ધ--અભાવ તેને વિરોધી છે એટલે શું ? તે નાશક છે કે નાશ પિતે ? વિરોધી એ નાશક હોય તે-જેમ મુગરાદિ નાશને ઉત્પન્ન કરી ઘટાદિ પદાર્થનું ઉમૂલન કરે છે, તેમ આ વિધી અભાવ પણ નાશને ઉત્પન્ન કરીને પદાર્થનું ઉમૂલન કરશે. અને તેમ થતાં અભાવ દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલ તે નાશ વિષે પણ-એ નાશ પદાર્થથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન ? ઈત્યાદિ પ્રફને થશે અને તેથી અનવસ્થા દોષ આવશે વિરોધી એ નાશરૂપ હોય તે-અન્યથી પણ સમાનભાવે ભિન્ન છતાં તે નાશ ઘટનો જ છે, એ કઈ રીતે સિદ્ધ થશે ? અને એ નાશ બીજાને નથી એમ કેમ નહિ કહેવાય ?
જેન–ઘટના સંબંધી તરીકે કરવામાં આવતું હોવાથી તે નાશ ઘટને કહેવાય, પણ બીજાને નહિ.
બૌદ્ધત પ્રશ્ન છે કે-ઘટ અને નાશને કયો સંબંધ છે? શું તે કાર્યકારણે ભાવ છે, સંચાગ છે, વિશેષણભાવ છે કે અવિશ્વગુભાવ સંબંધ છે ? ઘટ અને નાશનો કાર્યકારણભાવ સબંધ તે નથી, કારણ કે-નાશ તે મુદગરાદિન કાય છે એમ સ્વીકારેલ છે. ઘટ અને નાશને સંયોગ સંબંધ છે એવું પણ નથી, કારણ કે-નાશ–અભાવ દ્રવ્યરૂપ નથી. વળી દ્રવ્ય અને અભાવને સંગ માનવામાં ઘટ અને તેને નાશ-અભાવ બનેને સમકાલીન માનવા પડશે. પણ પ્રસ્તુતમાં ઉત્તરકાલભાવી એ પક્ષ માનીને ચર્ચા છે. ઘટ અને અને નાશને સંબંધ-વિશેષણભાવ પણ નથી, કારણ કે-નાશને ભૂતલાદિન વિશેષણ તરીકે સ્વીકારેલ છે. અવિશ્વભાવ સંબંધ પણ સર્વથા અભેદરપ છે કે કથંચિત્ અભેદરૂપ છે ? પહેલે વિક૯૫ તે કહી શકશે નહિ કારણ કે ઘટાદિ પદાર્થથી તેને નાશ ભિન્ન છે એ પક્ષ તમે સ્વીકાર્યો છે.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
क्षणभङ्गनिराकरणम् । સ્વીકૃત પક્ષને વિરોધ પણ આવશે કારણે કે અર્વભાવવાળા જે પદાર્થને હેતું ઉત્પન્ન કરે છે એમ તમે માનતા નથી.
બૌદ્ધ-ઉત્પન્ન નહિ થયેલ પદાર્થ અસતુ છે અને ઉત્પન્ન થયેલ પદાર્થ : સવભાવવાળે કહેવાય છે, માટે ઉપરોક્ત વિકલ્પયુગલના ઉત્થાનને તમારો પરિશ્રમ નિષ્ફલ છે.
જેન—એમ નથી કારણ કે-તમારું આ કથન નષ્ટ અને અનુષ્ટ એવા વિકલ્પની અપેક્ષાએ નાશમાં પણ સમાન જ છે. અર્થાત્ નાશ એ નષ્ટને જ છે કે અનટનો ? નષ્ટને તે કહી શકશે નહિ કારણ કે તે અસત છે અને અનિષ્ટને પણ નથી, કારણ કે તે સસ્વભાવ છે. કહ્યું પણ છે-પદાર્થ જે સસ્વભાવવાળો હોય તે ઉત્પત્તિના હેતુથી સર્યું, અને જે પદાર્થ અસ્વભાવવાળો હોય તે પણ ઉત્પત્તિના હેતુથી સયું.
- વળી પ્રશન છે કે આ ઉત્પાદ ઉત્પદ્યમાન પદાર્થથી ભિન્ન છે કે અભિન?' હેતુને જે જ(ઉત્પન્ન થનાર પદાર્થ)થી અભિન્ન એવા ઉત્પાદને જનક : માનવામાં આવે તે જન્યને ઉપાદ નહિ થાય, કારણ કે જન્યથી ઉતપાદ અભિન્ન હોવાથી તેનું કઈ પ્રકારે અસ્તિત્વ જ નથી. કથંચિત્ ભિન્ન ઉત્પાદ ન હોય તે તે જ “ઉત્પન્ન થયું એમ નહિ કહી શકાય. પરંતુ આ વસ્તુ છે એટલું જ કહી શકાશે. અને તે રીતે તે તેના ઉત્પાદનું કથન કર્યું છે એમ કહેવાશે નહિ. અને જે ઉત્પન્ન થનાર પદાર્થથી ભિન્ન એવા ઉત્પાદને જનક ' હેત હોય તે–અર્થાત ઉત્પદ્યમાન અને ઉત્પાદ ભિન્ન હોય તે-તે ઉત્પાદ તે ઉત્પદ્યમાનને જ છે એમ નહિ કહેવાય. અથવા ઉત્પદ્યમાન પદાર્થની જેમ અન્યને પણ એ ઉત્પાદ કેમ નહિ કહેવાય ? "
બૌદ્ધ–ઉત્પદ્યમાન (ઘટાદિ પદાર્થ)ના સંબંધી તરીકે કરવામાં આવતા હેવાથી તે ઉત્પાદ ઉત્પમાન પદાથને જ કહેવાય છે.
જેન—તે કથન પણ નિર્દોષ નથી. કારણ કે તમારા મતે ઉત્પદ્યમાન અને ઉત્પાદન કાર્યકારણભાવાદિ કોઈ સંબંધ અસંભવ છે. તેથી કરીને તમારે , આવા વિકલ્પની રચનાવાળી વાચાળતાનું પરિશીલન કરવું જોઈએ નહિ.' ,
(प०) तदेतदित्यादि जैनः। एतस्येति सौगतस्य । समस्तमिति नाशप्रतिबद्धम् । समानमित्यतोऽप्रे ततश्चेति गम्यम् । लुप्तैकलोचनतामिति एकाक्षत्वम् । तथा हीति कथ. मिति चेत् ब्रूमः । भावस्योत्पादकः स्यादिति भवन्मते । तस्येति उत्पादहेतोः । कृतोपस्थायिताप्रसङ्गादिति कृते सत्युपस्थायी । असत्स्वभावस्येति. असत्स्वभावस्योत्पादकः । न ह्यसदित्यादिना. एतदेव ध्याचष्टे । न ह्यसत्स्वभावजन्योत्पादकत्वमिष्यते इति । . સૈચિવૈવિવાળાં છું. મને સર્વથાવ વસૂપતે જ તદ્મવત્સતમ્ ! [1] अनुत्पन्नस्येत्यादि बौद्धः । विकल्पयुगलोपन्यासपरिश्रम इति नैवोपन्यस्तः । नैव-. मित्यादि सूरिः। अस्येति घटस्य ।
तथा चेत्यादि जैनों वक्ति । अयमिति उत्पादः । तत्रेति तयोर्मध्ये । जन्याव्यतिरिक्तोत्पादजनकत्वे इति उत्पादहेतोरङ्गीक्रियमाणे न जन्यस्योत्पाद इति । को भावः ? सम्ब...
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
५.५] क्षणभङ्गनिराकरणम् ।
२०७ ' (टि.) अस्येति अभावस्य । अनेनेति भभावेन । तत्रापीति मुद्गरादिवति नाशे । असाविति विनाशः । तत्संबन्धित्वेनेति घटादिसंबन्धितया । तदभ्युपेति विनाशाजीकारात् । मुद्गरस्तत्कारण, अभावः कार्य, तयोरेव सम्बन्धयोः, घटस्य किमपि न । तस्येति अभावस्य । कुटादीति संयोगसम्मतत्वे कुटादिना सहाभावोऽपि जायेत । अन्यथा संयोगहानिप्रसक्तिः । घटादिवसे तावदभाव उत्पद्यते न घटसत्त्वे । तत्कक्षीकारादिति अभावाङ्गीकारात् । अस्येति भभावस्य । अयोगत इति अघटनात् । वस्तूनामिति घटादिपदार्थानाम् । तं प्रतीति विनाश प्रति । अनपेक्षत्वमिति अहेतुकत्वम् ।
६९ तदेतदेतस्य समस्तमुत्पादेऽपि समानं पश्यतः प्रध्वंस एव पर्यनुयुञ्जानस्य लुप्तैकलोचनतामाविष्करोति । तथाहि-उत्पादहेतुरपि सत्स्वभावस्य, असत्स्वभावस्य वा भावस्योत्पादकः स्यात् ।। न सत्स्वभावस्य, तस्य कृतोपस्थायिताप्रसङ्गात् । नाप्यसत्स्वभावस्य, स्वभावस्यान्यथाकत्तुमशक्तेः, अभ्युपगमविरोधाच्च । न ह्यसत्स्वभावजन्योत्पादकत्वमिष्यते त्वया । अथानुत्पन्नस्यासत्त्वादुत्पन्नस्य सत्स्वभावत्वाव्यर्थों विकल्पयुगलोपन्यासपरिश्रम इति चेत् । नैवम् । नष्टेतरविकल्पापेक्षयाऽस्य नाशेऽपि तुल्यत्वात् ।
तथाच
"भावो भवत्स्वभावश्चेत् कृतमुत्पादहेतुभिः ।
अथाभवत्स्वभावोऽसौ कृतमुत्पादहेतुभिः ॥१॥"
तथाऽयमुत्पद्यमानाव्यतिरिक्तः, अव्यतिरिक्तो वा । तत्र जन्याव्यतिरिक्तोत्पादजनकत्वे न जन्यस्योत्पादः, जन्याव्यतिरिक्तत्वेनोत्पादस्य कस्यचिदयोगात् । न हि कथञ्चिद्भिन्नमुत्पादमन्तरेण तदेवोत्पद्यत इत्यपि वक्तुं शक्यते, किन्तु वस्त्विदमित्येव वक्तुं शक्यम् , नच तथा तदुत्पादः कथितः स्यात् । उत्पद्यमानाव्यतिरिक्तोत्पादजनकंतायां न तस्योत्पादः, तद्वदन्यस्यापि वा कथमसौ न भवेत् ? । तस्यैव संबन्धिनस्तस्य करणादिति चेत् । तदप्यवद्यम् । उत्पादेनापि साकं कार्यकारणभावादेस्त्वन्मतेन संबन्धस्यासंभवात् । तस्मान्नेयमीदग्विकल्पपरिकल्पजल्पाकता परिशीलनीया । 1 $૯ જેન–આ સમસ્ત કથન બૌદ્ધ સ્વયં ઉત્પત્તિમાં સમાનરૂપે જેતે હોવા છતાં માત્ર અભાવ વિષે જ તે પ્રશ્ન કરે છે, તેથી તે પોતાના એકાક્ષીપણાને જ પ્રગટ કરે છે, ઉત્પાદન વિષે પણ તેવા જ પ્રશ્ન થઈ શકે છે તે આ પ્રમાણેઉત્પત્તિને હેતુ પણ સસ્વભાવવાળા ભાવને ઉત્પાદક છે કે અસ્વભાવવાળા ભાવને ઉત્પાદક છે ? ઉત્પત્તિનો હેતુ સસ્વભાવવાળા પદાર્થને ઉત્પાદક છે એ ન મનાય, કારણ કે-કૃતને કરવાને-સિદ્ધિને સાધવાને પ્રસંગ આવશે. ઉત્પત્તિનો હેતુ અસસ્વભાવવાળા પદાર્થને ઉત્પાદક છે, એમ પણ નથી. કારણ - કે અસસ્વરૂપ સ્વભાવ અન્યથા કરે એ શક્ય નથી. અને વળી તેમ માનવામાં
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
विशेषनिरूपणम् । તાદાસ્ય છે પણ તંતુ સાથે નથી. વળી તાદામ્ય પણ સર્વથા નથી. કારણ કે–સર્વથા તાદાસ્ય માનવામાં આવે તે–બેમાંથી એકનો અભાવ જ થઈ જાય. તાત્પર્ય કે માટી અને ઘત્પાદ તથા માટી અને ઘટ વિનાશમાં કથંચિ૮ ભેદ પણ છે. આથી બન્નેનું સત્વ બની રહે છે.
અને એ પ્રમાણે વિનાશને ભિન્ન ભિન્ન માનવામાં વિરોધ પણ નથી, ચિત્ર એવા એક જ્ઞાનની જેમ. અન્યથા-(વિનાશને પદાર્થથી ભિન્નભિન્ન માનવામાં વિરોધ માનશે તે) ઉત્પાદમાં પણ વિરોધની આપત્તિ આવશે. માટે તેથી તમારે વિનાશને માટે અર્થો નિરપેક્ષ છે એ હેતુ અસિદ્ધ છે. એટલે તેથી પદાર્થના ક્ષણિક સ્વભાવની સિદ્ધિ કેવી રીતે થશે ? અને આ રીતે પૂર્વ અને અપર પરિણામમાં વ્યાપીને રહેનાર એક એવા ઉદર્વતાસામાન્યરૂપ સ્વભાવવાળી બધી વસ્તુ સિદ્ધ થઈ. પ.
(५०) पदम्पर्यमिति आम्नायः । तस्मादेवेति मृत्स्नालक्षणोपादानकारणात् । न चैकान्तेनेत्यादिना पूर्व पृथग्भूताऽपृथग्भूतपक्षो यः सौगतैस्तिरस्कृतस्तं समाधत्ते । मृलक्षणैकद्रव्यतादात्म्यादिति घटेऽपि मृद्रव्यं विनाशेऽपि सति तदेव । तदापत्तिरिति नाशापत्तिः। मृद्रव्यतादात्म्येनैवेति न पुनः पृथग्भूतत्वेन । अवस्थानादिति नाशस्य । उत्पादवदिति यथा घटोत्पादेऽपि न पटोत्पादः, एवमेकतरविनाशेऽपि नान्यविनाशः। तदन्यतरस्यासत्त्वापत्तेरिति तादात्म्येऽभ्युपगते घटे सत्यपि विनाशभावात् घटस्यासत्त्वापत्तिः । अथवा विनाशे सत्यपि घटभावाद्विनाशस्यासत्त्वापत्तिः । चित्रकज्ञानवदिति एकस्यैव ज्ञानस्य चित्राकारतायां यथा भवतां न विरोधः । तदापत्तेरिति विरोधापत्तेः । अनपेक्षत्वमिति, अपितु विनाशमपेक्षन्त एव ॥५॥
(टि०) ऐदंपर्य तात्पर्य रहस्यमित्यर्थः। तस्मादेवेति उपादानकारणादेव । अस्येति विनाशस्य । नचैवमिति नन्वेवमर्थान्तरत्वाविशेषात् कथं कुटस्यैवासौ स्यादित्यादि पूर्वोक्तं स्मृतिपथमुपढौकनीयम् ॥ तदापत्तिरिति विनाशापत्तिः। तदन्यतरस्येति तयोरुत्पादविनाशयोरपरस्यैकस्य, उत्पाद-व्यय-ध्रौव्याणां तादात्म्येनाभिमतत्वादर्हन्मते । एवमिति कथंचित्तादात्म्ये । अन्यथेति विरोधस्वीकारे । तदापत्तेरिति अनुत्पन्नेन वस्तुना सह विरोधापत्तेः ॥५॥ अथ विशेषस्य प्रकारौ प्रक्राशयन्ति
विशेषोऽपि द्विरूपो गुणः पर्यायश्च ॥ ६॥ . १ सर्वेषां विशेषाणां वाचकोऽपि पर्यायशब्दो गुणशब्दस्य सहवर्तिविशेषवाचिनः सन्निधानेन क्रमवर्तिविशेषवाची गोवलीवर्दन्यायात् अत्र गृह्यते ॥६॥
विशेषना होनु प्राशन- विशेष पशु मे अरे थे-गुण भने पर्याय. १.
$૧ પર્યાય શબ્દ સકલ વિશે વાચક હોવા છતાં પણ અહીં સહવતી विशेषना वाय% गुण शहना सन्निधानमा ते १५०ये! / गोवलीवर्द' न्याये
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
५. ५]
क्षणभङ्गनिराकरणम् ।
२०९
न्धस्य हि द्विष्टत्वादव्यतिरिक्तत्वे सति षष्ट्येव न प्राप्नोति । भेदे हि षष्ठी दृश्यते इत्यपीति तदेवेति कर्तृपदम् । उत्पद्यते इति क्रियापदम् । सर्वथाऽव्यतिरिक्तत्वे भयमपि भेदो न प्राप्नोति किन्त्विति इदं वक्तुं शक्यते । तथेति तथावचने सति । तदुत्पाद वस्तुन उत्पादः असाविति उत्पादः । तस्यैवेत्यादि बौद्धः । तदप्यवद्यमित्यादि जैनः । उत्पादनापीति न केवलं नाशेनैव । कार्यकारणभावादेरित्यादि कार्यकारणभावस्तावन्न, मृत्पिण्डादिकार्यतया तदभ्युपगमात् । नापि संयोगः, उत्पादस्याद्रव्यत्वात् । संयोगश्च द्रव्ययोरेव भवति । घटादिसमकालतापत्तेश्च । विशेषणीभावोऽपि न, मृत्पिण्ड एव उत्पादविशिष्टो जायते । भविष्वक् भावोऽपि न, सं हि सर्वथाऽभेदः, कथञ्चिदभेदो वा ? न तावदाद्यो मेदपक्ष कक्षीकारात् । द्वितीयस्तु विरोधाs - वरोधदुर्द्धर इति नैकोऽपि सम्बन्धः सङ्गच्छते । तस्मात् नेयमित्यादिना जैनो निगमयति । परिशीलनीयेति सौगतैः ।
(टि०) एतदिति नन्वेतत्साधनसिद्धिवद्धेत्यादि वाक्यजातम् । एतस्येति सुगतंमंतानुजीविनः । उत्पादेऽपीति घटाद्युत्पत्तावपि । प्रध्वंस इति घटस्य विनाशे अहेतुकत्वमाश्रित्य नोदनां कुर्वतः । लुप्तैकेति काणाक्षतां प्रकटयति । तस्येति भावस्य असत्स्वभावेति अविद्यमानस्वरूपकार्योत्पादकत्वम् । इतरेतिं अनष्टेति । अस्येति विकल्पयुगलस्य ।
अयमिति उत्पादः ॥ तदेवेति उत्पद्यमानं जन्यं कार्यमित्यर्थः । न च तथेति इदं वस्त्वित्युच्यमाने । तदुत्पाद इति कार्योत्पत्तिः । तस्येति उत्पद्यमानस्य । तद्विदिति उत्पद्यमानवत् । असांवित उत्पादः । तस्यैवेति उत्पद्यमानस्यैव । तस्येति उत्पादस्य ।
९१० इदं पुनरिहैदंपर्यम् - यथा दण्डचकचीवरादिकारणकलापसहेकृतीत् मृत्स्नालक्षणोपादानकारणात् कुम्भ उत्पद्यते, तथा वेगवन्मुद्गरसहकृतात् तस्मादेव विनश्यत्यपि । नचैकान्तेन विनाशः कलशाद्भिन्न एवं मृल्लक्षणैकद्रव्यतादात्म्यात् । विरोधित्वं चास्य विनाशरूपत्वमेव । नचैवं घटवत्पटस्यापि तदापत्तिः, मृद्दव्यतादात्म्येनैवावस्थानादुत्पादवत् । नच सर्वथा तादात्म्यम्, तदन्यतरस्यासत्त्वापत्तेः । नचैवमत्र विरोधावरोधः, चित्रकज्ञानवदन्यथोत्पादेऽपि तदापत्तेः । इत्यसिद्धं विनाशं प्रत्यनपेक्षत्वमर्थानाम्। अतः कथं क्षणभिदेलिमभावस्वभावसिद्धिः स्याद् ? । एवं चं सिद्धं पूर्वापरपरिणामव्यापकमेकमूर्ध्वता सामान्यस्वभावं समस्तं वस्त्विति ॥५॥
$૧૦ અહીં”—આ વિષયમાં રહસ્ય આ પ્રમાણે-જેમ દંડ, ચક્ર-ચીથરુ' વિગેરે કારણ સમૂહના સહકારવટે માટીરૂપ ઉપાદાન કારણથી ઘટના ઉત્પાદ થાય છે, તેમ વેગવંત મુદ્ગરાદિના સહકારથી માટીરૂપ ઉપાદાનથી જ ઘટાઢિ પા'ના વિનાશ પણ થાય છે અને વિનાશને કલશથી એકાંત ભિન્ન પણ માની શકાય નહિ, કારણ કે- માટીરૂપ એક દ્રવ્ય સાથે કલશ અને વિનાશનું તાદાત્મ્ય છે. અને વિનાશની વિનાશરૂપતા એ જ વિનાશનું-ઘટાઢિ ભાવ સાથે વિરાધીપણુ' છે અને એમ માનવામાં ઘટની જેમ પટના પણ તે વિનાશે ખની જતા નથી. કારણ કે-ઉત્પાદની જેમ વિનાશનુ પણે મૃદ્રવ્ય (માટી) સાથે જ
२७
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર
विशेषे पर्यायनिरूपणम् ।
[. –
પટ્ટામાં ભિન્ન ભિન્ન સમયે ક્રમે કરી રહેનાર (થનાર) સુખ-દુઃખ, હષ-વિષાદ આદિ ધમે પર્યાય છે.
1
९३ नन्वेवं त एव गुणास्त एव पर्याया इति कथं तेषां भेदः ? इति चेत् । मैवम् । कालाभेदविवक्षया तद्भेदस्यानुभूयमानत्वात् । नचैवमेषां सर्वथा भेद इत्यपि मन्तव्यम्, कथञ्चिदभेदस्याप्यविरोधात् । न खल्वेषां स्तम्भकुम्भवद्भेदः, नापि स्वरूपवदमेदः, किन्तु धर्म्यपेक्षयाऽभेदः, स्वरूपापेक्षया तु भेद इति ।
$૩ શંકા—આ પ્રમાણે હાયતા-તે જે ગુણા છે તે જ પર્યાય છે, તે ગુણ અને પર્યાયના ભેદ કઈ રીતે થશે ?
તે
સમાધાન—એમ ન કહેવું, કારણ કે કાલના અભેદની વિક્ષાથી ગુણુ અનુભવાય છે, જ્યારે કાલના ભેદની વિવક્ષાથી પર્યાય અનુભવાય છે. વળી, એ પ્રમાણે ગુણ અને પર્યાયમાં સર્વથા (એકાન્ત) ભેદ છે, એમ પણ ન માનવું, કારણ કે તેમાં કથ’ચિત્ અભેદ્યને વિરાધ નથી. કારણ કે એ ગુણુ અને પર્યાયમાં સ્તંભ અને કુંભની જેમ ભેદ નથી, તેમ પદાથ અને તેના સ્વરૂપની જેમ અભેદ પણ નથી. પરંતુ ધર્મી –(પદાર્થ) ની અપેક્ષાએ અભેદ છે, જયારે સ્વરૂપ ની અપેક્ષાએ ભેદ છે.
(पं.) कालाभेदविभेदविवक्षयेति ये कालाभेदे भवन्ति ते गुणाः, ये तु कालभेदे ते पर्यायाः । अविरोधादित्यतोऽग्रे यत इति गम्यम् ।
(ટિ) સ્ત્રેય ત વેત્યાદ્રિ
તેમિતિ ગુળપાંચાળામ્ ।
४ अथैतदाकर्ण्य योगाः शालककण्टकाक्रान्तमर्माण इवोलवन्ते यदि धर्म्यपेक्षया धर्मिणो धर्मा अभिन्ना भवेयुः, तदा तत् तस्यापि भेदापत्तेः प्रत्यभिज्ञाप्रति - पन्नैकत्वव्याहतिरिति ।
"
५ तन्नावितथम् । कथञ्चित्तद्भेदस्याभोष्टत्वात् प्रत्यभिज्ञायाश्च कथञ्चिदेकत्व - गोचरत्वेनावस्थानात्, नित्यैकान्तस्य प्रमाणाभूमित्वात् । तथाहि यद्यसौ नित्यैकस्वरूपः पदार्थो वर्त्तमानार्थक्रियाकरणकालवत्पूर्वापरकालयोरपि समर्थः स्यात्, तदा तदानीमपि तत्क्रियाकरणप्रसंगः । अथासमर्थः पूर्वं पश्चाद्वाऽयं स्यात् तदा तदानीमिव वर्त्तमानकालेऽपि तत्करणं कथं स्यात् ? ।
$૪ આ સાંભળીને યૌગ જાણે કે વીંછીના ડ ંખથી સસ્થાનમાં પીડા થઈ હાય તેમ ઊછળીને કહે છે કે,
યૌગ—જો ધમીની અપેક્ષા એ ધમીના ધર્મોમાં અભેદ્ય હેાય તે ધમની જેમ ધમી માં પણ ભેદની આપત્તિ આવશે, અને તેમ થતાં પ્રત્યભિજ્ઞા પ્રમાણ દ્વારા સ્વીકારેલ એકતાની હાનિ થશે.
ઠુર જેન—તમારું એ કથન યુક્તિયુક્ત નથી. કારણ કે—ધમીમાં પણ થ'ચિકૢ ભેદ અભીષ્ટ જ છે અને પ્રત્યભિજ્ઞા પણ કથંચિત્ એકત્વને વિષય કરનાર-
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
५. ८. ] विशेपे गुणनिरूपणम् ।
२११ અહીં પર્યાય શબ્દને કમવતી (ક્રમે થનારા) વિશેના વાચક તરીકે ગ્રહણ ४२स छे..
(प.) क्रमवति विशेषवाचीति पर्यायशब्दः । गोवलीवर्दन्यायादिति यथा गोशब्दः प्रस्तावापेक्षया कादाचिद्वैनौ कदाचिद्वलीवई, तथाऽयमपि पर्यायशब्दः ॥६॥
तत्र गुणं लक्षयन्तिगुणः सहभावी धर्मों यथाऽऽत्मनि विज्ञानव्यक्तिशक्त्यादिः ॥ ७ ॥
सहभावित्वमत्र लक्षणम् । यथेत्यादिकमुदाहरणम् । विज्ञानव्यक्तियत्किञ्चित् ज्ञानं तदानीं विद्यमानम् । विज्ञानशक्तिरुत्तरज्ञानपरिणामयोग्यता। आदिशब्दात् सुखपरिस्पन्दयौवनादयो गृह्यन्ते ॥७॥
ગુણનું લક્ષણ
સહભાવી ધર્મ ગુણ છે, જેમકે–આત્માને વિષે વિદ્યમાન વિજ્ઞાન વ્યક્તિ અને વિજ્ઞાન શકિત વિગેરે ધર્મો. ૭.
૧ આ સૂત્રમાં “સહભાવિત્વ એ ગુણરૂપ લક્ષ્યનું લક્ષણ છે, અને “યથા ઈત્યાદિ અંશ ઉદાહરણરૂપ છે. તે સમયે વિદ્યમાન જે કોઈ જ્ઞાન એ વિજ્ઞાન વ્યક્તિ છે અને ઉત્તર જ્ઞાનના પરિણામની યોગ્યતા એ વિજ્ઞાન શક્તિ છે. સૂત્રમાં ગ્રહણ કરેલ “આદિ શબ્દથી સુખ પરિસ્પન્દન-યૌવન વિગેરેનું ગ્રહણ थाय छे. ७
(पं.) यत् किञ्चित् ज्ञानमिति पटज्ञानं वा घटज्ञानं वा । आदिशब्दादित्यादिगद्ये परिस्पन्दशब्देन चेष्टा ॥७॥
पर्यायं प्ररूपयन्ति
पर्यायस्तु क्रमभावी यथा तत्रैव सुखदुःखादिः ॥८॥ ६१ धर्म इत्यनुवर्तनीयम् । क्रमभावित्वमिह लक्षणम् । परिशिष्टं तु निदर्शनम् । तत्रेत्यात्मनि । आदिशब्देन हर्षविषादादीनामुपादानम् ।
६२ अयमर्थः-ये सहभाविनः सुखज्ञानवीर्यपरिस्पन्दयौवनादयः, ते गुणाः, ये तु क्रमवृत्तयः सुखदुःखहर्षविषादादयः, ते पर्यायाः। .
पर्यायनु सक्ष
કમે થનાર તે પર્યાય છે. જેમકે તેમાં જ અનુક્રમે થનારાં સુખ દુખ माहि. ८.
૧ ઉપરના સૂત્રમાંથી “ધર્મ શબ્દની અનુવૃત્તિ આ સૂત્રમાં જાણવી. કેમે થનાર એ લક્ષણ છે. આને સૂત્રને બાકીને અંશ ઉદાહરણ છે. તેમાં એટલે ' સૂત્રમાં ગ્રહણ કરેલ આદિ શબ્દથી હર્ષ—વિષાદ આદિનું ગ્રહણ જાણવું.'
$૨ એટલે આ પ્રમાણે અર્થ થાય છે-એક પદાર્થમાં સમસમયે સાથે રહેનાર (થનાર) સુખ-જ્ઞાન–વીર્યસ્પંદ-યૌવન વિગેરે ધર્મો ગુણ કહેવાય છે, અને એક
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
धर्मिधर्मयोभेदाभेदः।
५.८तैः सहैव करोतीति स्वभावं जह्यात् । स तर्हि स्वभावभेदः सहकारिसाहित्ये सति कार्यकरणनियतः सहकारिणो न जह्यात् ; प्रत्युत पलायमानानपि गलेपादिकयोप.. स्थापयेत् , अन्यथा स्वभावहानिप्रसङ्गात् । __अत एव न तृतीयोऽपि, कर्तृस्वभावापरावृत्तेः । अथ तद्विरहाकर्तृस्वभावः, तर्हि कालान्तरेऽपि स्वहेतुबशादुपसर्पतोऽपि सहकारिणः पराणुध न कुर्यात् , तद्विरहाकर्तृशीलः खल्वयमिति ।
तुरीयभेदे विरुद्धधर्माध्यासः, यः खलु, सहकारिसंहितः, स. कथं तद्विरहितः स्यात् ! , तथाच भावभेदो भवेत् । अथायं कालभेदेन सुपरिहर एव; अन्यदा हि सहकारिसाकल्यम्, अन्यदा च तद्वैकल्यमिति । तदसत् । धर्मिणोऽनतिरेकात् । .. कालभेदेऽपि ह्येक एव धर्मी स्वीचक्रे । तथाचास्य कथं तत्साकल्यवैकल्ये स्याताम् ?; सत्त्वे वा सिद्धो धर्मिभेदः । अथ सहकारिसाकल्यम् , तद्वैकल्यं च धर्मः । नच धर्मभेदेऽपि धर्मिणः कश्चित् , ततो भिन्नत्वात् तेषां इति. चेत् । अस्तु तावदेकान्तभिन्नधर्मधर्मिवादापवाद एव प्रठः परीहारः । तत्त्वेऽपि न साकल्यमेव कार्यमर्जयनि, - किन्तु सोऽपि पदार्थः । तथाच तस्य भावस्य यादृशश्चरमक्षणेऽक्षेपक्रियाधर्मस्वभावः, तादृश एव चेत् प्रथमक्षणेऽपि, तदा । तदैवासौ प्रसह्य कुर्वाणो गीर्वाणशापेनापि . नापहस्तयितुं शक्यः । यथा हि विरुद्धधर्माध्यासेनः भेदप्रसङ्गपरिहाराय साकल्यवैकल्यलक्षणौ धौं भिन्नस्वभावौ परिकल्पितौ तौ, तथा न सोऽप्यक्षेपक्रियाधर्मस्वभागे भावाद्भिन्न . एवाभिधातुं शक्यः, भावस्याकर्तृत्वप्रसङ्गात् । ततः सिद्धो.. विरुद्धधर्माध्यासः ।
.. 8 योग- सध्या ४२वाने समय ता.. अपेक्षा रेमनी छे सेवा સહકારી કારણેનું સનિધાન ન હોવાથી તે કરતે નથી પણ જે સન્નિધાન होय त। २ . . .
न तो प्रश्न छ है-मा अपेक्षा मेटले शु. १ (१) ते. सारीमाथी । ઉપકત થઈને કરે છે એમ ઉપકારભેદ છે, (૨) કે તેઓની સાથે મળીને કરે છે सभ स-१य ५ वसायी-विधि३५ स्वभाव छ, (3) तमा-(साशय।) વિના કરતો નથી એમ વ્યતિરેકનિષ્ઠ-(નિષેધરૂપ સ્વભાવભેદ છે, (૪) કે. સહકારીઓ હોય ત્યારે કરે, અને સહકારીઓ ન હોય તે ન કરે–એમ તે વિધિ અને નિષેધ એ બન્નેનું આલંબન કરનાર સ્વભાવભેદ છે ? . . ....(१) 64xt या वि४६५माथी पडतो वि४६५ तो मानवस्था होषथी . દૂષિત હોવાથી સાર રહિત છે, તે આ પ્રમાણે ઉપકાર કરવો હોય ત્યારે અન્ય , સહકારીની અપેક્ષા રાખવી પડશે અને તે પણ ઉપકાર કરશે; આ પ્રમાણે ઉપકારની પરંપરા ચાલવાથી અનવસ્થા દેષ આવી પડે છે. વળી, પ્રશ્ન છે કે –
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
५. ८.] धमिधर्मयोर्भेदाभेदः ।
२१३ રૂપે નિશ્ચિત છે. કારણ કે–પ્રમાણને વિષય એકાન્ત નિત્ય નથી. તે આ પ્રમાણેનિત્ય એક સ્વરૂપવાળા પદાર્થ જેમ વર્તમાનકાલની અર્થક્રિયા કરવાને સમર્થ છે તેમ જે પૂર્વ (અતીત) અને અપર-(અનાગત)કાલીન અર્થ ક્રિયા કરવામાં પણ સમર્થ હોય તે–તેને તે પૂર્વાપર કાલની અર્થકિયાને પણ વર્તમાનમાં કરવાને પ્રસંગ આવશે અને જે તે પૂર્વે અથવા અપર કાલમાં અથકિયા કરવા અસમર્થ હોય –તે કાલની જેમ વર્તમાનમાં પણ તે અર્થ ક્રિયા કેવી રીતે ४२।१
(पं०) अथैतदित्यादिगद्य शालूको वृश्चिकः । तद्वदिति धर्मवत् ।
तन्नावितथमित्यादि सूरिः। पूर्वापरकालयोरिति अतीतानागतयोः । तदा नीमपीति पूर्वापरकालयोरपि।
__ अथेत्यादि परः । अत्र च काक्वा व्याख्या। तदेत्यादि सूरिः । तत्करणमिति भर्थक्रियाकरणम् । कथं स्यादिति नित्यैकरूपत्वात् ।
(टि.) यदि धर्मीत्यादि । तद्वदिति धर्मवत् । तस्यापीति धर्मिणोऽपि प्रत्यभिज्ञेति भवतु वहुपु धर्मेषु वर्तमानत्वात् धर्मिणां बहुत्वं, को दोष इति तदाह-प्रत्यभिज्ञानेन स एवायमित्येवं लक्षणेन प्रतिपन्न अङ्गीकृतं वस्तुन एकत्व तस्य व्याहरतिळहननम् । तदानीमिति पूर्वापरकालयोरपि । तत्क्रियेति वर्तमान कालक्रियाविधानप्रसक्तेः । अयमिति पदार्थः । तदा. नीमिवेति पूर्वोत्तरकालयोरिव । तत्करण मिति क्रियाकरणम् ।
६ अथ समर्थोऽप्ययमपेक्षणीयासन्निधेनं करोति, तत्संनिधौ तु करोतीति चेत् । ननु केयमपेक्षा नाम ?; किं तैरुपकृतः करोतीत्युपकारभेदः ?, किं वा तैः सह करोतीत्यन्वयपर्यवसायी स्वभावभेदः, अथ तैर्विना न करोतीति व्यतिरेकनिष्ठं स्वरूपम्, यद्वासहकारिषु सत्सु करोति, तद्विरहे तु न करोतीति तवयावलम्बि वस्तुरूपम् ।
तत्र प्राच्यः प्रकारस्तावदसारः, अनवस्थाराक्षसीकटाक्षितत्वात् । तथाहि-उपकारेऽपि कर्तव्ये सहकार्यन्तरमपेक्षणीयम् , उपकरणीयं च तेनापीत्युपकारपरम्परा समापततीत्यनवस्था । तथाऽमी उपकारमारभमाणा भावस्वभावभूतम् , अतत्स्वभावं वाऽऽरभेरन् । स्वभावभूतोपकारारम्भभेदे भावस्याप्युत्पत्तिरापतति । नानुत्पद्यमानस्योत्पद्यमानः स्वभावो भवति; विरुद्धधर्माध्यासात् । द्वितीयपक्षे तु धर्मिणः किमायातम् ? । नान्य. स्मिन् जाते नष्टे वाऽन्यस्य किञ्चिद्भवति, अतिप्रसङ्गात् , अथ तेनापि तस्य किञ्चिदुपपकारान्तरमारचनीयमित्येषा पराऽनवस्था ।
तैः सह करोतीत्यादिपक्षोऽपि नाखुणः स्वभावस्य तादवस्थ्यात् । न ह्यस्य सहकारिठ्यावृत्तौ स्वभावव्यावृत्तिरिति तैर्विनाऽपि कुर्यात् । ननु यत एव सहकारिव्यावृत्तावस्य स्वभावो न व्यावर्त्तते, अत एव तैर्विनाऽपि न करोति । कुर्वाणो हि
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
धर्मिधर्मयोर्भेदाभेदः ।
[° ૮
(૪) પદાર્થ સહકારીએ હોય ત્યારે કાર્ય કરે છે અને સહકારીએ ન હોય ત્યારે કરતા નથી એ ચેાથે ભેદ કહો તે તેમાં વિરુદ્ધ ધર્મના આશ્રય' એ દોષ છે, કારણ કે-જે સહકારીઓથી યુક્ત હોય તે જ સહકારીએથી રહિત અને એ કઈ રીતે ઘટે ? છતાં ઘટી શકે એમ માના સહકારીના વિચાગ અને સહકારીના સંચાગમાં પદાને ભેટ થશે.
યોગ-કેાઈ એક વખત તે સહકારીએથી યુક્ત હોય છે અને કાઈ ખીજે વખતે સહકારીએથી રહિત હોય છે, એ રીતે કાલભૈદ્ય માનવાથી ઉપરોક્ત દોષને સારી રીતે-પરિહાર–નિવારણ થઈ શકે છે.
જૈન -આ કથન પણ ચેાન્ય નથી. કારણ કે-ધી'માં કશી જ વિશેષતા સ્વીકારી નથી, કારણ કે—કાલભેદ હોવા છતાં તમે! એ એક જ ધમી ને સ્વીકારેલ છે, અને તે રીતે અર્થાત્ કાલભેદમાં પણ ધી એક જ હોવાથી એ ધીમાં સહકા રીઓની સકલતા (સદ્ભાવ-વિદ્યમાનતા) અને વિકલતા (અભાવ) કેમ સિદ્ધ થાય ? અર્થાત્ ન થાય. અથવા સાકલ્ય વૈકલ્પ–(ભાવાભાવ) માના તે ધમીમાં ભેદ્ય સિદ્ધ થયે
ચૌગ -– સહકારી સાકય-(સયેાગ) અને સહકારી વૈકલ્પ (વિચેાગ) એ બન્ને ધર્મો છે, અને ધમીથી ધર્મા ભિન્ન છે. માટે ધર્મના ભેદથી ધર્મના કઈ ભેટ્ટ થતા નથી.
જૈન-એકાન્ત ભિન્ન ધમ ધમી વાદ્યને એટલે કે-ધર્મો ધમી થી એકાન્ત ભિન્ન છે, એ માન્યતાના તિરસ્કાર એ જ એનુ શ્રેષ્ઠ ખંડન છે.
(૫) અને ધીથી ધર્મો એકાન્ત ભિન્ન હોય તે પણ માત્ર સાકલ્પ જ કાય ને ઉત્પન્ન કરતું નથી, પરંન્તુ તે પદાર્થ પણુ કાને ઉત્પન્ન કરે છે. અને તે રીતે તે પદાર્થના છેલ્લા સમયે જે વિલંબ રહિત કાય કરવાના સ્વભાવ છે, તે જ સ્વભાવ જો પ્રથમ ક્ષણે હોય તે હઠપૂર્વક કાર્ય કરતા આ પદાને દેવના સેાગંદથી પણ દૂર કરવા શકચ નથી. વળી વિરુદ્ધ ધર્માંના આશ્રયથી પદાર્થ ધમીમાં આર્ચી પડતા ધમી”ના ભેદપ્રસંગને દૂર કરવા જેમ સાકલ્ય વૈકલ્પરૂપ એ ધર્માં ધમીથી ભિન્ન છે એવી કલ્પના તમે કરી તેમ તે-અક્ષેપક્રિયા ધમ સ્વભાવ પણ પદાર્થથી ભિન્ન જ છે, એમ કહી શકશો નહિ. કારણ કે-તેમ માનવામાં પદામાં અકર્તૃત્વના પ્રસંગ આવશે. અર્થાત્ કતૃત્વ આક્ષેપક્રિયા ધમ સ્વભાવમાં માનવું પડશે. પણ પાર્ટીમાં નહિ માટે એકાન્ત નિત્ય પદાર્થમાં વિરુદ્ધ ધર્માંધ્યાસ દૉષ સિદ્ધ થયા.
(पं०) अथेत्यादि परः । नन्वित्यादि सूरिः । अन्वयपर्यवसायीति विधिमुखेन प्रत्ययः तत्र प्राच्य इत्यादि सूरिः । 'अपेक्षणीयमिति उपकारस्याप्यर्थक्रियात्वात् । भापतति इत्यतोऽभ्रे यत इति गम्यम् । अनुत्पद्यमानस्येति नित्यस्य । द्वितीयपक्षे इति अतत्स्वभावपक्षे । अथ तेनापि तस्य किञ्चिदुपकारान्तरमारचनीयमिति अतत्स्वभावभूतेनाप्युपकारिणस्तथा किञ्चिदुपकारान्तरं कर्तव्यं तदपि तत्स्वभावभूतमत्स्वभावभूतं चेति पूर्वोक्त एव નવંતત્તિ અતઃ ઝારાનૢ ।
૧ પે
-
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧, ૮, ] धर्मिधर्मयोर्भेदाभेदः।
२१५ ઉપકાર કરનાર આ સહકારીઓ પદાર્થ ઉપર જે ઉપકાર કરે છે, તે પદાર્થના
સ્વભાવભૂત (પદાર્થ થી અભિન) છે કે પદાર્થના અસ્વભાવભૂત (પદાર્થથી ભિન) છે ? સહકારીઓ સ્વભાવમૂત ઉપકાર કરે છે, એમ પ્રથમ પક્ષ કહેશો તે–પદાર્થની પણ ઉત્પત્તિ આવી પડશે, કારણ કે જે સ્વયં અનુપદ્યમાન હોય છે તેને સ્વભાવ ઉત્પદ્યમાન હોય નહિ. અર્થાત પદાર્થ જે નિત્ય હેય તે ઉત્પન્ન થનાર ઉપકાર તેના સ્વભાવરૂપ બની શકે નહિ, કારણ કે–તેમ માનવાથી વિરુદ્ધ ધર્મના આશ્રયને પ્રસંગ આવે છે. સહકારીઓ જે ઉપકાર કરે છે તે પદાર્થના સ્વભાવભૂત નથી, એમ બીજે પક્ષ કહે તો-તેથી ધમી – (પદાર્થ)ને શું સંબંધ ? અર્થાત્ કંઈ નહિ, કારણ કે–તેથી ભિન્ન બીજે પદાર્થ ઉત્પન્ન થાય કે નાશ પામે તેથી તે પદાર્થની કંઈ પણ હાનિ-વૃદ્ધિ થતી નથી અને છતાં હાનિ-વૃદ્ધિ માને તે અતિપ્રસંગ આવશે. સ્વભાવભૂત ન હોય છતાં તે બીજે કાંઈક ઉપકાર કરે છે એમ માનવામાં તે વળી બીજો અનવસ્થા દેશ આવશે.
(૨) સહકારીઓ સાથે મળીને પદાર્થ અર્થ ક્રિયા કરે છે, એ પક્ષ પણ નિર્દોષ નથી, કારણ કે સ્વભાવ તે જે હોય છે તે જ રહે છે, અર્થાત્ સ્વભાવમાં ફેરફાર થતો નથી, કારણ કે-સહકારીઓની વ્યાવૃત્તિ(અભાવ)થી પદાર્થના સ્વભાવ-(કાર્યકરણશીલતા)ની વ્યાવૃત્તિ (અભાવ) થતી નથી માટે પદાર્થ સહકારીઓ વિના પણ અર્થ ક્રિયા કરશે.
યૌગ–સહકારીઓના અભાવથી પદાર્થને સ્વભાવ વ્યાવૃત્ત થતા નથી. (નાશ પામતા નથી) એટલા જ માટે-(અર્થાત સહકારીઓ હોય ત્યારે જ કાર્ય કરવાને સ્વભાવ હોવાથી) સહકારીઓ વિના તે કાર્ય કરતા નથી અને જે સહકારીઓ વિના પણ કાર્ય કરે તે-સહકારીઓ સાથે હોય ત્યારે જ કાર્ય કરવાનો જે સ્વભાવ છે તેનો ત્યાગ કરવો પડશે.
જન–તે પછી એમ બનશે કે- સહકારીઓને સમૂહ હોય ત્યારે જ કાર્ય કરવાના સ્વભાવવિશેષવાળે તે પદાર્થ સહકારીઓને છેડશે જ નહિ બલકે– (વિશેષ કરીને ભાગી જતા તે સહકારીઓને ગળે પડીને પોતાની પાસે રાખશે. અન્યથા (સહકારીઓને સામીપ્યમાં રાખવાનું ન કરે તો) સહકારીઓને સાથે રાખીને જ કાર્ય કરવાને તેને જે સ્વભાવ છે, તેની હાનિ થશે.
(૩) સહકારીઓના અભાવમાં અWકિયા કરતો નથી, એ ત્રીજો પક્ષ પણ કહી–શકશો નહિ, કારણ કે-સ્વભાવમાં પરાવર્તન થતું નથી. અર્થાત્ કર્તા સ્વભાવને નાશ થઈ અકતૃસ્વભાવ થતો નથી.
યૌગ–પદાર્થને સ્વભાવ એ છે કે તે સહકારીઓને વિરહ હોય ત્યારે અકર્તા છે.
જેન–એમ હોય તો પિતા-પિતાના કારણે નજીક આવનાર સહકારીઓને તિરસ્કાર કરીને કાલાંતરમાં પણ તે પદાર્થ અકિયા નહિ કરે, કારણ કે-સહકારીઓના અભાવમાં કર્તા ન બનવાને તેને સ્વભાવ છે.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
धर्मिधर्मयोभदाभेदः। स्मना नोत्पद्यते, विपद्यते वा; परिस्फुटमन्वयदर्शनात् । लुनपुनर्जातनखादिप्वन्वयदर्शनेन व्यभिचार इति न वाच्यम् । प्रमाणेन वाध्यमानस्यान्वयस्यापरिस्फुटत्वात् । नच प्रस्तुतोऽन्वयः प्रमाणविरुद्धः, सत्यप्रत्यभिज्ञानसिद्धत्वात् । ततो द्रव्यात्मना स्थितिरेव सर्वस्य वस्तुनः । पर्यायात्मना तु सर्व वस्तूत्पद्यते, विपद्यते च । अस्वलितपर्यायानुभवसद्भावात् । नचैवं शुक्ले शङ्ख पीतादिपर्यायानुभवेन व्यभिचारः, तस्य स्खलद्रूपत्वात् । न खलु सोऽस्खलद्रूपो येन पूर्वाकारविनाशाजहद्वृत्तोत्तराकारोत्पादाविनाभावी भवेत् । नच जीवादी वस्तुनि हामींदासीन्यादिपर्यायपरम्पराऽनुभवः स्खलद्रूपः, कस्यचिदाधकस्याभावात् ।
૭. અને તેથી તે જે વિરદ્ધ ધર્મના આશ્રય રૂપ હોય તે ભિન્ન હોય જેમકેશીત અને ઉણ વિવાદાસ્પદ ભાવ-(પદાર્થ) પણ વિદ્ધ ધર્મના આશ્રયરૂપ છે, તેથી તે અનેક છે. આમ નિત્ય એકાન્તની સિદ્ધિ ન થઈ અને એ રીતે પદાર્થ નિત્યા નિત્ય સિદ્ધ થાય છે, કારણ કે-પદાર્થમાં ઉત્પાદ-વ્યય-અને ધ્રૌવ્ય સ્વરૂપ બીજી રીતે ઘટી શકતું નથી. તે આ પ્રમાણે– સમસ્ત વસ્તુ દ્રવ્યરૂપે ઉત્પન્ન થતી નથી કે નાશ પામતી નથી. કારણ કે સ્પષ્ટરૂપે અન્વય–સત્તા ધ્રૌવ્ય જેવામાં આવે છે.
યૌગ–કાપ્યા પછી ફરીથી ઉત્પન્ન થયેલ નખ, કેશ, વિગેરેમાં અન્વયનું દર્શન છતાં અન્વય નથી માટે તમારા ઉપરોક્ત કથનમાં વ્યભિચાર આવશે.
જેન–એમ ન કહેવું, કારણ કે-નખાદિમાં અન્વય પ્રમાણથી બાયમાન હોઈ તેને સ્પષ્ટરૂપે–અવય કહી શકાય નહિ, અને તેની જેમ અમેએ કહેલ અન્વય પ્રમાણે વિરુદ્ધ નથી. કારણ કે–તે સત્ય પ્રત્યભિજ્ઞા દ્વારા સિદ્ધ છે. માટે એ નિશ્ચિત થયું કે-સમસ્ત વસ્તુ દ્રવ્યરૂપે સ્થિત (ધ્રુવ) છે, પરંતુ તે પર્યાયરૂપે ઉત્પન થાય છે અને નાશ પણ પામે છે, કારણ કે–પર્યાયને અનુભવ અખલિત-અબાધિત છે.
ગ–ક્વેત શંખમાં પીત પર્યાયને અનુભવ થાય છે, તેથી પર્યાયનો અનુભવ વ્યભિચારી છે.
જેન–એમ કહેવું તે યંગ્ય નથી. કારણ કે–તે અનુભવ-(ત શંખમાં પીત વર્ણનો અનુભવ) આલિત- ભ્રાંત–બાધિત છે, &ત શંખમાં પીલાશને અનુભવ કાંઈ અલતુ (અબાધિત) રૂપ નથી કે જેથી કરીને તે અનુભવ પૂર્વાકારને વિનાશ છતાં સ્વભાવને ત્યાગ કર્યા વિના-પૂર્વાવસ્થામાં જે સ્વભાવ હતો તે જ સ્વભાવે રહીને ઉત્તરાકારના ઉત્પાદની સાથે એટલે કે-(ઉત્પાદ-વ્યય ધ્રૌવ્યાત્મક વસ્તુની સાથે) વ્યાતિ ધરાવે. જીવાદિ પદાર્થમાં હર્ષ-અમર્ષ–(ક્રોધ), ઔદાસીન્ય વિગેરે પર્યાની પરંપરાને અનુભવ ખલદ્રુપ-(બ્રાંત-બાધિત) નથી,
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मिधर्मयोभेदाभेदः ।
२१७
तैर्विनापीति सहकारिभिविनापि । नन्वित्यादि परः । न करोतीत्यतोऽग्रे यत इति गम्यम् । स तीत्यादि सूरिः।
[अथ] तद्विरहेत्यादि परः । तर्हि कालान्तरेऽपीत्यादि सूरिः। न कुर्यादित्यतोयत इति गम्यम् ।
अथायमित्यादि परः । तदसदित्यादि सूरिः । अनतिरेकादिति एकत्वात् । सत्त्वे वेति सत्त्वे वा साकल्यवैकल्ययोः । अथ सहकारीत्यादि परः । अस्तु तावदित्यादि सूरिः । प्रष्ट इति प्रधानम् । परीहार इति उत्तरम् । तत्वेऽपीति भिन्नत्वेऽपि । सोऽपीति तस्यापि सहकारिसाकल्यान्तःपातित्वात् । तदैवेति प्रथमक्षणेऽपि । प्रसङ्गपरिहारायेति जनोपन्यस्तप्रसङ्गनिषेधाय । परिकल्पिताविति त्वति ज्ञेयम् । अभिधातुं शक्य इति भवतापि । भावस्याकर्तृत्वप्रसङ्गादिति स्वभावरहितत्वात्।।
(टि०) अयमिति पदार्थः ।। तत्सन्निधाविति अपेक्षणीयसहकार्यादिकारणसामीप्ये ॥ तैरिति सहकारिभिः ।
सहकार्यन्तरमिति सहकारिभिरुपकारवेलायां अपरसहकारिकारणानि गवेषणीयानि । तेनापीति सहकारिकारणान्तरेणापि । तथाऽमी इति सहकारिणो दण्डचक्रचीवरदोरकादयः । अतत्स्वभावमिति अभावस्वरूपमुपकारमिति संवन्धः । तेनापीति अतत्स्वभावेनापि उपकारेण तस्येति उत्पद्यमानस्य । अस्येति उत्तद्यमानस्य । स्वभावव्यावृत्तिरिति तैः सहैव करोतीत्येवंरूपस्वरूपस्य न व्यावृत्तिरत एव स्वभावसत्त्वे सहकारिभिविनापि करणप्रसङ्गः । अस्येति उत्पद्यमानपदार्थस्य । तैरिति सहकारिभिविना । यदि सहकारिणोऽन्तरेणापि कुर्यात्तत्तः सहैव करोतीत्येवं लक्षणस्वभावं परित्यजेत् । भेद इति विशेषः । सहकारीति सहकारिसाकल्ये। प्रत्युत्तेति विशेषेण गच्छतोऽपि सहकारिणः । अन्यथेति सहकार्यपगमे कार्यकारणभावाभावात् । अकरणे तैः सह करोतीति स्वभावनाशः स्यात् ।
अत एवेति स्वभावहानिप्रसङ्गादेव । तद्विरहेति सहकारिकारणविरहेऽकर्ता । तद्विरहेति तेन प्रथमं सहकारिविरह एव कर्तव्यः ।
(टिक) तथा चेति सहकारिविरहे सहकारिसंयोगे च। भावेति पदार्थमेदः ॥ अयमिति विरुद्धधर्माऽध्यासः । तद्वैकल्यमिति सहकारिविकलता। अनतिरेकादिति अभेदात् । अस्येति धर्मिणः । तत्साकल्येति सहकारिसकलता-विकलते । सत्त्वे वेति साकल्यवैकल्ययोविद्यमानत्वे । धर्ममेदेऽपीति यथा घटपटयोः परस्परमत्यन्तमेदे घटस्य विध्वंसेऽपि न घटस्य किञ्चिद् भवति । तत इति धम्मिणः । तेपामिति सहकारिसाकल्य-वैकल्यादिधर्माणाम् । तत्त्वेऽपीति एकान्तभेदेऽपि । तदैवेति प्रथमक्षण एव । असाविति पदार्थः ॥ गीर्वाणति देवशापेनापि । अपहरतयितमिति निराकर्त्तम् । भेदप्रसंगति मेदप्रसंगस्य परित्यागाय । भिन्नस्वभावाविति एकान्तेन धमिणः सकाशतः। विरुद्धधर्मेति अन्त्यक्षणस्य क्रियाकर्तृत्वं पूर्वस्य च न ।
९७ एवं च यद्विरुद्धधर्माध्यस्तं, तद्भिन्नं, यथा शीतोष्णे, विरुद्धधर्माध्यस्तश्च विवादास्पदीभूतो भाव इति न नित्यैकान्तासद्धिः । एवं चोपस्थितमिदं नित्यानित्यात्मकं वस्तु, उत्पादव्ययध्रौव्यात्मकत्वान्यथानुपपत्तेरिति । तथाहि-सर्व वस्तु द्रव्या
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
वस्तुन उत्पादादिरूप्यम् । પરસ્પર ભિન્ન ન હોય (અર્થાત અભિન્ન હોય) તે પણ વસ્તુ ત્રણ સ્વરૂપવાળી છે એ કઈ રીતે ઘટી શકશે? (અર્થાત્ ઉત્પાદાદિ ત્રણે અભિન્ન હોવાથી એક સ્વરૂપ થયા તે તેના સંબંધવાળી વસ્તુ એક સ્વરૂપવાળી ઘટી શકે પરંતુ ત્રણ સ્વરૂપવાળી છે એમ ઘટી શકે નહિ. કહ્યું પણ છે–
- “ઉત્પાદાદિ જે પરસ્પર ભિન્ન છે તે વસ્તુ ત્રણ સ્વરૂપવાળી છે, એ કઈ રીતે ઘટશે ? અથવા ઉપાદાદિ જે અભિન્ન હોય તે પણ વસ્તુ ત્રણે સ્વરૂપવાળી છે. એ કઈ રીતે ઘટશે.”
S૯ જૈન– તમારું આ કથન અગ્ય છે, કારણ કે- તે ઉપાદાદિ ત્રણેના લક્ષણોમાં કથંચિ ભેદ હોવાથી તેમાં કથંચિદુ ભેદ માન્ય છે જ, તે આ પ્રમાણેઉપાદ, વિનાશ અને ધ્રૌવ્ય એ ત્રણે પરસ્પર) ભિન્ન છે. ભિન્ન લક્ષણોવાળાં હેવાથી, રૂપાદિની જેમ. અને તેઓ ભિન લક્ષણોવાળાં છે એ અસિદ્ધ નથી. કારણ કે-અસત-અવિદ્યમાનની ઉત્પત્તિ થાય છે, સત્ વિદ્યમાનની સત્તાનો વિગ-વિનાશ–વંસ-વ્યય થાય છે, અને દ્રવ્યરૂપે સ્થિતિ આ પ્રમાણે ઉત્પાદાદિના પરસ્પર ભિન્ન ભિન્ન લક્ષણે વિષે સમસ્ત લેકની સાક્ષી છે. વળી, ભિન્ન લક્ષણવાળા છતાં ઉત્પાદાદિ ત્રણે પરસ્પર નિરપેક્ષ પણ નથી. અન્યથા આ ઉત્પાદાદિમાં આકાશપુષ્પની જેમ અસત્ત્વની આપત્તિ આવશે. અર્થાત વસ્તુના પ્રાણરૂપ ઉત્પાદાદિને અભાવ થતાં વસ્તુના અભાવને પ્રસંગ આવશે. તે આ પ્રમાણે—કાચબાના રોમ(કેશ) માં સ્થિરતા(ધ્રૌવ્ય) કે નાશ (વ્યય) નથી માટે તેની–ઉત્પત્તિ પણ નથી. તેવી જ રીતે પ્રૌવ્ય અને વ્યય વિનાને કેવલ ઉત્પાદ પણ નથી. કાચબાના પ્રેમમાં સ્થિતિ-(ધ્રૌવ્ય) અને ઉત્પત્તિ નથી માટે તેમાં વિનાશ-વ્યય) પણ નથી, તેમ સ્થિતિ–ધ્રૌવ્ય) અને ઉત્પત્તિ વિનાને માત્ર એકલે વિનાશ-વ્યય) પણ નથી. - કાચબાના રેમમાં વિનાશ-વ્યય) ને ઉત્પત્તિ નથી માટે તેમાં સ્થિતિ (ધ્રૌવ્ય) નથી તેમ વિનાશ અને ઉત્પત્તિ વિનાની માત્ર એકલી સ્થિતિ-ધ્રૌવ્ય) પણ નથી. તેથી પરસ્પર અપેક્ષાવાળાં ઉત્પાદાદિની સત્તા વસ્તુ–(પદાર્થ)માં સ્વીકારવી જોઈએ, (અને એ પ્રમાણે-અર્થાત્ વસ્તુમાં ઉત્પાદાદિ ત્રણની સત્તા સ્વીકારવાથી) એક જ વસ્તુ ઉત્પાદાદિ ત્રણ સ્વરૂપવાળી કેમ નહિ ઘટે ? અર્થાત્ સુતરાં ઘટે.
(पं०) ननूत्पादादय इत्यादि परः। तद्वदिति कूर्मरोमवत् ।
(टिं०) तेषामिति उत्पत्तिव्ययध्रौव्याणाम् । अमी इति उत्पादादयः । तद्वदिति कूर्मरोमराजीवत् । तद्वदेवेति कूर्मराजीवदेव ।।
६१० किञ्च । अपरमभ्यधिष्महि पञ्चाशति
प्रध्वस्ते कलशे शुशोच तनया मौलौ समुत्पादिते । पुत्रः प्रीतिमुवाह कामपि नृपः शिश्राय मध्यस्थताम् । पूर्वाकारपरिक्षयस्तदपराकारोदयस्तद्वयाधारश्चैक इति स्थितं त्रयमयं तत्त्वं तथाप्रत्ययात् ॥१॥
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
५.८.] वस्तुन उत्पादादित्रैरूप्यम्।
२१९ કારણ કે–તે અનુભવમાં કઈ પણ બાધક નથી, અર્થાત અરબલકૂપ એટલા માટે છે કે તેમાં નવા નવા પર્યાનું જુદું જુદું જ્ઞાન થાય છે છતાં એ પર્યાયામાં રહેલ દ્રવ્યનો અનુભવ તે સદૈવ અખલદ્રુપ જ રહે છે, કારણ કે પૂર્વ પર્યાયને વિનાશ એ જ ઉતર પર્યાયની ઉત્પત્તિ છે પણ ભ્રાન્ત જ્ઞાનમાં આમ નથી, કારણ કે-શંખમાં વેત પર્યાયનો વિનાશ થઈ પીત પર્યાયને ઉત્પાદ નથી થયો. આથી પીતજ્ઞાનને અખલદ્રુપ ન કહેવાય.
(पं०) अन्वयदर्शनादिति नैकाल्यानुवृत्तिरन्वयः । पूर्वाकारेत्यादि पूर्वाकारविनाशे सति अजहद्वृत्तेऽन्वयी योऽमौ उत्तराकारस्तदुत्पादाविनाभावी ।
(टि.) प्रमाणेनेति अयमन्वर : प्रमाणेन वाध्यत इत्यर्थः ॥ तस्येति पीतपर्यायानुभवस्य । स इति पीतपर्यायानुभवः । पूर्वाकारेति पूर्वाकार विनाशे अजह वृत्तः पूर्वस्वभावं निजस्वरूप. मपरित्यजन् योऽसौ उत्तराकारस्तस्योत्पादस्तेनाविनाभावी नान्तरीयकः । पूर्वाकारविनाशेऽपि । तत्स्वभाववलेन उत्तराकारं गृहातीत्यर्थः ।
६८ ननुत्पादादयः परस्परं भिद्यन्ते नवा । यदि भिद्यन्ते, कथमेकं वस्तु त्र्यात्मकम् ? । न भिद्यन्ते चेत् , तथापि कथमेकं त्र्यात्मकम् ? । तथाच
"यद्युत्पत्त्यादयो भिन्नाः कथमेकं त्रयात्मकम् ? ।
अथोत्पत्त्यादयोऽभिन्नाः कथमेकं त्रयात्मकम् ?" ॥१॥ इति चेत् ।
६९ तदयुक्तम् । कथञ्चिद्भिन्नलक्षणत्वेन तेषां कथञ्चिद्भेदाभ्युपगमात् । तथाहिउत्पाद-विनाश-प्रौव्याणि स्याद्भिन्नानि, भिन्नलक्षणत्वात्, रूपादिवत् । नच भिन्नलक्षणत्वमसिद्धम् । असतः आत्मलाभः, सतः सत्तावियोगः, द्रव्यरूपतयाऽनुवर्तनं च खलुत्पादादीनां परस्परमसंकीर्णानि लक्षणानि सकललोकसाक्षिकाण्येव । नचामी भिन्नलक्षणा अपि परस्परानपेक्षाः, खपुष्पवदसत्त्वापत्तेः । तथाहि-उत्पादः केवलो नास्ति, स्थितिविगमरहितत्वात् , कूर्मरोमवत् , तथा विनाशः केवलो नास्ति, स्थित्युत्पत्तिरहितत्वात्, तद्वत् , एवं स्थितिः केवला नास्ति, विनाशोत्यादशून्यत्वात् , तद्व. देव, इत्यन्योऽन्यापेक्षाणामुत्पादादीनां वस्तुनि सत्त्वं प्रतिपत्तव्यम् । तथाच कथं नैकं त्र्यात्मकम् ।
g૮ ગતમોએ ઉપાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્યાત્મક વસ્તુ કહી તે અહીં પ્રશ્ન છે કે વસ્તુમાં એ ત્રણે પરસ્પર ભિન્ન છે કે અભિન્ન ? જે ઉત્પાદાદિ ત્રણે પરસ્પર મિત્ર હોય તે એક જ વસ્તુ ઉત્પાદાદિ ત્રણ સ્વરૂપવાળી કઈ રીતે હોઈ શકે ?
અર્થાત ઉત્પાદાદિ ત્રણેય પરસ્પર ભિન્ન હોવાથી તેના સંબંધવાળી વસ્તુ પણ ભિન્ન જ હાય માટે એ ત્રણેય રૂપ વસ્તુ ઘટી શકતી નથી. ઉત્પાદાદિ ત્રણેય
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
वस्तुनः सदसत्वात्मकत्वम् । ગ્રામ્યત્વ, ગ્રેમ્બિકત્વ, આ બધા પ્રકારે તેનું અસવ હોય તે તેમાં વિરાધના गध-(म.स२) ५४ या छ ? अर्थात् मिस विरोध नथी.
(पं०) नन्वित्यादि परः । अत्रेति अनेकान्ते । तदनवदातमिति सूरिः ।
(टि०)प्रध्वस्त इत्यादि ॥ कनककलशविनाशे नरपतिदुहितुः निष्प्रतिक्रियः शोकशङ्खः समुन्मीलितवान् सुवर्णकलशभङ्गात् ॥ तत्सुवर्णनिर्मितो रत्नरश्मिकरम्वितः किरीटः क्षितिपतिना युवरा. जाय ददे ॥ स मौलिलाभात् प्रमोदभागजनि । राज्ञो माध्यस्थ्यं मूलद्रव्यस्य सुवर्णस्य विद्यमानत्वात् । अत एव उत्पत्तिव्ययध्रौव्यात्मकं प्रमोदविषादमाध्यस्थ्यात्मकं च । पूर्वाकारेति पूर्वाकारस्य कलशलक्षणस्य विनाशः तस्मात्कलशादपरस्य मौलेरुदयः । तत् पूर्वोत्तराकारलक्षणं द्वयं तस्याऽऽवार एक इति सुवर्णरूपः । इत्यपि त्रयं तथा प्रत्ययादिति त्रयात्मकस्य वस्तुतः प्रतीतः ।
नन्वनेत्यादि ॥ अन्यथेति असत्त्वपरिहाराभावे सत्त्वासत्वयोविशेषाभावे । तयो. रिति सत्त्वाऽसत्त्वयोः ॥ अविशेष इति अभेद ऐक्यमेवेत्यर्थः ॥ स्वरूपेणेति भावेन । पटत्वेति पररूपेण भावद्रव्यक्षेत्रकालरूपैर विद्यमानत्वम् ।
१४ ये तु सौगताः परासत्त्वं नाभ्युपयन्ति; तेषां घटादेः सर्वात्मकत्वप्रसंगः । तथाहि-यथा घटस्य स्वरूपादिना . सत्त्वम् , तथा यदि पररूपादिनाऽपि स्यात् , तथा सति स्वरूपादित्ववत् पररूपादित्वप्रसक्तेः कथं न सर्वात्मकत्वं भवेत् ? । परासत्त्वेन तु प्रतिनियतोऽसौ सिध्यति ।
१५ अथ न नाम नास्ति परासत्वम् , किन्तु स्वसत्त्वमेव तदिति चेत् । अहो ! नूतनः कोऽपि तर्कवितर्ककर्कशः समुल्लापः । न खलु यदेव सत्त्वम् , तदेवासत्त्वं भवितुमर्हति, विधिप्रतिषेधरूपतया विरुद्धधर्माध्यासेनानयोरैक्यायोगात् । अथ पृथक् तन्नाभ्युपगम्यते, नच नाभ्युपगम्यत एवेति किमिदमिन्द्रजालम् ? । ततश्चास्यानक्षरमसत्त्वमेवोक्तं भवति । एवं च यथा स्वासत्त्वासत्त्वात् स्वसत्वं तस्य, तथा परासत्त्वासत्त्वात् परसत्त्वप्रसक्तिरनिवारितप्रसरा, विशेषाभावात् ।
१६ अथ नाभावनिवृत्त्या पदार्थो भावरूपः, प्रतिनियतो वा भवति, अपि तु स्वसामग्रीतः स्वस्वभावनियत एवोपजायत इति किं परासत्त्वेनेति चेत् ? । न किञ्चित् । केवलं स्वसामग्रोतः स्वस्वभावनियतोत्पत्तिरेव परासत्त्वात्मकत्वव्यतिरेकेण नोपपद्यते । पारमार्थिकत्वासत्त्वासत्त्वात्मकस्वसत्त्वेनेव परासत्त्वासत्त्वात्मकपरसत्त्वेनाप्युत्पत्तिप्रसंगात् ।
૧૪ વળી, બૌદ્ધો કે જેઓ પદાર્થમાં પરાસત્વ (પરરૂપાદિપણે અભાવ) માનતા નથી. તેથી તેઓના મતે ઘટાદિ પદાર્થમાં સર્વાત્મકતાને એક જ પદાર્થમાં સર્વપદાર્થરૂપતાને) પ્રસંગ આવશે. તે આ પ્રમાણે જે પ્રકારે ઘટાદિ પદાર્થનું સ્વરૂપાદિદ્વારા સત્વ છે, તેમ જે પરરૂપાદિદ્વારા પણ સર્વ થાય તો-પદાર્થ સ્વ
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. ૮.] वस्तुनः संदलत्वात्मकत्वम् ।
રરં? तथाच स्थितं नित्यानित्यानेकान्तः कान्त एवेति । ૧૦૬ વળી પંચાશત્ ગ્રંથમાં પણ એમ કહ્યું છે કે“સુવર્ણ કળશ (ઘટ) નાશ પામ્યા તેથી પુત્રીને શક થયે, (તેજ સુવર્ણન) મુકુટ થયે તેથી પુત્રને હર્ષ થયા અને રાજાએ માધ્યસ્થતા ધારણ કરી આ સ્થળે પૂર્વાકારને નાશ થા, ઉત્તરાકારની ઉત્પત્તિ થઈ અને અને તે બનેના આધારરૂપ એક (સુવર્ણદ્રવ્ય) સ્થિત છે, માટે તથા પ્રકારના અનુભવથી તત્ત્વ ઉપાદાદિ ત્રણમય છે, એ સિદ્ધ થયું.” અને એ પ્રમાણે નિત્યાનિત્યરૂપ અને કાત એ જ કાંત સુંદર છે એ સિદ્ધ થયું.
(५०) मौलाविति मुकुटे । तथा चेति तथा च सति । .
६११ एवं सदसदनेकान्तोऽपि ।
६१२ नन्वत्र विरोधः । कथमेकमेव कुम्भादि वस्तु सच्च, असच्च भवति । सत्त्वं ह्यसत्त्वपरिहारेण व्यवस्थितम् , असत्त्वमपि सत्त्वपरिहारेण, अन्यथा तयोरविशेषः स्यात् । ततश्च तद्यदि सत् , कथमसत् ?; अथासत् , कथं सदिति ? ।
६१३ तदनवदातम् । यतो यदि येनैव प्रकारेण सन्वम् , तेनैवाऽसत्त्वम् , येनैव चासत्त्वम् , तेनैव सत्त्वमभ्युपेयेत, तदा स्याद्विरोधः । यदा तु स्वरूपेण घटादित्वेन, स्वद्रव्येण हिरण्मयादित्वेन, स्वक्षेत्रेण नागरादित्वेन, स्वकालत्वेन वासन्तिकादित्वेन सत्त्वम्, पररूपादिना तु पटत्वतन्तुत्वग्राम्यत्वप्रैष्मिकत्वादिनाऽसत्त्वम् , તા થૈ વિરોધઘોડા
g૧૧ એ જે પ્રમાણે સદુ-અસતૂપ અનેકાન્ત પણ સમજી લે..
g૧૨ યૌગ–આમાં તે વિરોધ દેષ છે, કારણ કે એક જ કુંભાદિ પદાર્થ સતુ અને અસત્ કઈ રીતે હોઈ શકે ? કારણ કે-અસત્વને ત્યાગ કરીને સત્ર અને સત્વનો ત્યાગ કરીને “અસવ રહેલ છે, અને જે સત્ અને અસત ને પરસ્પરના પરિહારરૂપ નહિ માને તો–સવ અને અસત્વને કંઈ ભેદ રહેશે નહિ, અર્થાત તે બન્નેને અભેદ થવાથી એકરૂપ બની જશે, અને તેથી કરીને તે ભાદિ પદાર્થ જે સત હોય તે અસત્ કઈ રીતે ? અને અસત હોય તે સત કઈ રીતે ?
ર૩ જૈન-તમારું આ કથન નિર્દોષ નથી. કારણ કે જે પ્રકારે સત્ત્વ છે, તે જ પ્રકારે અસત્વ અને અસત્વ છે તે જ પ્રકારે સત્વ સ્વીકારવામાં આવે તે જ વિરોધ આવે, પરંતુ જે-સ્વરૂપથી ઘટાદિરૂપે, સ્વદ્રવ્યથી સુવર્ણાદિને, સ્વક્ષેત્રથી નાગરાદિને (નગરંકાદિમાં ઉત્પન્ન થયેલને) સ્વકાલથી વસંત ઋતુનો, એ પ્રકારે પદાર્થનું સત્વ હોય, અને પરરૂપાદિ એટલે-પટત્વ, તંદુત્વ,
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
वस्तुनः सदसत्त्वात्मकत्वम् । १७ यौगास्तु प्रगल्भन्ते-सर्वथा पृथग्भूतपरस्परामावाभ्युपगममात्रेण पदार्थप्रतिनियमप्रसिद्धेः पर्याप्त तेषामसत्त्वात्मकत्वकल्पनाकदर्थनेनेति ।
६१८ तदसुन्दरम् । यतो यदा पटावभावरूपो घटो न भवति, तदा घटः पटादिरेव स्यात् । यथाच घटस्य घटाभावाद्भिन्नत्वाद् घटस्,पता, तथा पटादेरपि स्यात् , घटाभावाद्भिन्नत्वादेव । किञ्च, अमीपां भावानां स्वतो भिन्नानाम् , अभिन्नानां वा भिन्नाभावेन भेदः क्रियते । नाद्यः पक्षः, स्वहेतुभ्य एव मिन्नानामेपामुत्पत्तेः । नापि द्वितीयः, स्वयमभिन्नानामन्योऽन्याभावासंभवात् । भावाभावयोश्च भेदः स्वत एव वा स्यात् , अभावान्तरेण वा । प्राचि पक्षे, भावानामपि स्वरूपेणैवायमस्तु, किमपरेणाभावेन परिकल्पितेन ? । द्वितीये, पुनरनवस्थानापत्तिः, अभावान्तरेप्वप्यभावान्तराणां भेदकानामवश्यस्वीकरणीयत्वात् । कथञ्चिदभिन्ने तु भावादभावे न कश्चिदमूदृशकलङ्कावकाशः । वस्त्वेव हि तत्तथा; सदसदंशयोस्तथापरिणतिरेव हि घटः पटो वाऽभिधीयते, न केवलः सदंशः, ततः कथं घटादिः परेणात्मानं मिश्रयेत् ? । इति सूक्तः सदसदनेकान्तः । एवमपरेऽपि भेदाभेदानेकान्तादयः स्वयं चतुरैविवेचनीयाः ।।८।।
इति प्रमाणनयतत्वालोकालंकारे श्रीरत्नप्रभाचार्यविरचितायां रत्नाकरावतारिकाख्यलघुटीकायां प्रमेयस्वरूप
निर्णयो नाम पञ्चमः परिच्छेदः ॥ ५ ॥ g૧૭ અહીં યૌગો વળી આ પ્રમાણે વગાડંબર કરે છે–
યોગ-પદાર્થથી અત્યન્ન ભિન્ન એવા ઇતરેતરાભાવના વીકાર માત્રથી જ પદાર્થના પ્રતિનિયમ-અર્થાત્ પદાર્થનું નિયત સ્વસ્વરૂપ સિદ્ધ થઈ જાય છે, તે પદાર્થોને, અસત્ત્વાત્મક કલ્પીને તેમની શા માટે કદથના કરવી ?
૧૮ જૈન–યૌગોનું ઉપરોક્ત કથન પણ પ્રશંસનીય નથી, કારણ કે-જે પટાદિના અભાવરૂપ ઘટ ન હોય તો તે ઘટ પણ પટાદિરૂપ થઈ જશે. કારણ કે-જેમ ઘટાભાવથી ભિન્ન હોવાથી ઘટની ઘટરૂપતા છે તેમ ઘટાભાવથી ભિન્ન હોવાથી પટાદિની પણ ઘટરૂપતા થઈ જશે. વળી, આ ઘટપટાદિનો ભેદ અત્યા ભિન્ન એવા ઈતરેતરાભાવને કારણે થાય છે, તે શું તે ઘટાદિ પદાર્થો સ્વતઃ ભિન્ન છે કે અભિન્ન ? સ્વતઃ ભિન્ન તે નથી, કારણ કે–આ ઘટપટાદ પદાર્થો પિતાના કારણોથી જ ભિન્ન રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. અર્થાત્ ઉત્પત્તિના હેતુઓ જ ભિન્ન હોવાથી પદાર્થો ભિન્ન છે, પણ સ્વતઃ ભિન્ન નથી. સ્વતઃ અભિન્ન પણ નથી, કારણ કે-સ્વયં અભિન્ન પદાર્થોમાં ઈતરેતરાભાવને સંભવ જ નથી.
વળી, ભાવ અને અભાવનો ભેદ શાથી થાય છે ? સ્વતઃ થાય છે કે બીજા કેઈ અભાવ દ્વારા ? સ્વતઃ ભેદ થતું હોય તે ભાવમાં પણ સ્વતઃ–એટલે કે સ્વરૂપથી જ ભેદ કેમ ન થાય? તે પછી બીજા અભાવને ભેદના કારણરૂપે કલ્પ
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
वस्तुनः सदसत्वात्मकत्वम् ।
*
રર૩
રૂપની જેમ પરરૂપ પણ બની જશે. તેથી તે સર્વાત્મક કેમ નહિ થાય ? પણ જે પદાર્થમાં પરાસત્ત્વ સ્વીકારવામાં આવે તે તે પદાર્થ પ્રતિનિયત-(વિશેષરૂ૫) સિદ્ધ થાય છે.
$૫ બૌદ્ધ—પરાસર્વ કાંઈ જ નથી એમ અમે કહેતા નથી, પરંતુ સ્વસવ એ જ પરાસન્ત છે એમ કહીએ છીએ.
જેન–અહો ! આ તે તમારું કઈ નવું જ તર્ક વિતર્કથી કર્કશ-(કઠેર) એવું કથન છે, કારણ કે- જે સત્ત્વ જ છે તે અસવ કેમ બની શકે ? કેમ કેસવ વિધિરૂપ છે, અને અસત્વ પ્રતિષેધરૂપ છે. માટે વિરુદ્ધ ધર્મના આશ્રયદ્વારા આ બનેમાં અક્ય ઘટી શકતું નથી.
બૌદ્ધ-અસત્વને અમે પૃથક-ભિન માનતા નથી.
જૈન–પણ તેને તમે નથી માનતા એમ પણ નથી, તે આ કેવી ઈન્દ્રજાલની રચના કરી ? આથી તે તેમ મેંથી કહ્યા વિના પણ અસવનું અસવ જ કહ્યું એમ કહેવાશે, એથી કરીને જેમ પદાર્થ સ્વઅસત્ત્વનું અસત્વ હોય તે તે પદાર્થનું અસવ થાય છે, તેમ પરાસવનું અસત્વ હોય તે પર સર્વને પણ પ્રસંગ આવે તેને તમે નિવારી શકશે નહિ, કારણ કે બન્ને સ્થળે અસવનું અસત્ત્વ સમાન જ છે.
g૧૬ બૌદ્ધ–અભાવની નિવૃત્તિથી–(અભાવના અભાવથી) પદાર્થ ભાવરૂપ કે પ્રતિનિયતરૂપ થતું નથી પરંતુ પિતાની કારણરૂપ સામગ્રીથી તે સ્વસ્વભાવ નિયત-સ્વસ્વરૂપે જ ઉત્પન્ન થાય છે, માટે પરાસત્ત્વનું શું પ્રજન છે ?
જેન–કશું નથી. પણ સ્વસામગ્રીથી તે કેવલ સ્વસ્વભાવમાં નિયતનીઅર્થાત્ સ્વસવાટમકતાની જ ઉત્પત્તિ થાય છે પણ તે પરાસવાત્મકતાથી ભિન્ન છે એ તે ઘટતું નથી. આ એક વિચારણીય બાબત છે, કારણ કે તેથી માનવામાં સ્વાસરના અસત્વરૂપ પારમાર્થિક સ્વસત્ત્વની જેમ પરાસવન અસત્વરૂપ પરમાર્થિકની પણ ઉત્પત્તિનો પ્રસંગ આવશે.
(पं०) स्यात् सत्त्वम् । परासत्त्वेनेति अस्मदभिमतेन । ___ अथेत्यादि सौगतः । अनयोरिति सत्त्वासत्त्वयोः । न च नाभ्युपगम्यत एवेति अपि तु सत्त्वसम्मिलितत्वेनाभ्युपगम्यत एव । अस्येति घटस्य । तस्येति पदार्थस्य । तथा परासत्त्वासत्त्वादित्यादि । परा हि तैर्निषिद्धम् . अतस्तस्या सत्त्वासत्त्वम् । परासत्त्वाच्च परसत्त्वं વાત છwોતા
(५०) अथेत्यादि बौद्धः । अभावनिवृत्त्येति परासत्त्वलक्षणनिवृत्त्या। न किञ्चिदित्यादि सूरिः। पारमाथिक्रेत्यादिना एतदेव व्याचप्टे । परासत्त्वासत्त्वात्मकपरासत्त्वेनाऽप्युत्पत्तिप्रसंगादिति परासत्त्वेऽनभ्युपगम्यमाने।
(टि०) तेषां घटादेरित्यादिः । असाविति घटादिः । . तदितीति परासत्त्वमिति । अनयोरिति सत्त्वाऽसत्त्वयोः । पृथगिति भिन्नम् । तदिति असत्त्वम् । अस्येति ताथागतस्य । परासत्त्वं हि तैनिषिद्धमतस्यासत्त्वम् । परासत्त्वासत्त्वाच्च परसत्त्वं बलात् प्राप्नोति । असत्वमिति अभावः। तस्येति पदार्थस्य ।
१ कालान्तरमपि ल।
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
. अहम् । अथ षष्ठः परिच्छेदः ।
एवं प्रमाणस्य लक्षणसंख्याविषयानाख्याय फलं स्फुटयन्तियत्प्रमाणेन प्रसाध्यते तदस्य फलम् ॥१॥
६१ यद्वक्ष्यमाणमज्ञाननिवृत्त्यादिकं प्रत्यक्षादिना प्रमाणेन साधकतमैन साध्यते, तदस्य प्रमाणस्य फलमवगन्तव्यम् ॥१॥
अथैतत्प्रकारतो दर्शयन्तितद्विविधमानन्तर्येण पारम्पर्येण च ॥२॥ तत्राधभेदमादर्शयन्तितत्रानन्तर्येण सर्वप्रमाणानामज्ञाननिवृत्तिः फलम् ॥३॥
६१ अज्ञानस्य विपर्ययादेर्निवृत्तिः प्रध्वंसः स्वपरव्यवसितिरूपा फलं बोद्धव्यम् ॥३॥
अथापरप्रकारं प्रकाशयन्तिपारम्पर्येण केवलज्ञानस्य तावत् फलमौदासीन्यम् ॥४॥
६१ औदासीन्यं साक्षात्समस्तार्थानुभवेऽपि हानोपादानेच्छाविरहान्माध्यस्थ्यमुपेक्षेत्यर्थः । कुत इति चेद् उच्यते, सिद्धप्रयोजनत्वात् केवलिनां सर्वत्रौदासीन्यमेव भवति, हेयस्य संसारतत्कारणस्य हानादुपादेयस्य मोक्षतत्कारणस्योपादा. नात् सिद्धप्रयोजनत्वं नासिद्धं भगवताम् ॥४॥
પ્રમાણુના લક્ષણ સંખ્યા અને વિષયને કહ્યા પછી ફલનું નિરૂપણ– , પ્રમાણુ દ્વારા જે સિદ્ધ કરવામાં આવે તે પ્રમાણુનું ફલ છે. ૧.
ઉ1 સાધકતમ રૂપ પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણ દ્વારા આગળ જેનું સ્વરૂપ કહેવાશે તે અજ્ઞાનને નાશ આદિ જે સિદ્ધ કરાય તે પ્રમાણનું ફલ જાણવું. ૧. -
सना होते मे प्रभाव छ,-अनन्त२--साक्षात् ३५ मन ५२ ५२॥ ३१. २. કુલના પ્રથમ પ્રકારનું નિરૂપણું–
અજ્ઞાનની નિવૃત્તિ થવી એ સર્વ પ્રમાણેનું અનન્તર ફલ છે. ૩. - ૬૧ વિપર્યયાદિરૂપ અજ્ઞાનની નિવૃત્તિ-એટલે પ્રધ્વંસ, અર્થાત્ સ્વપરવ્યવસાયને સર્વ પ્રમાણેનું અનન્તર ફલ જાણવું. ૩.
કુલના બીજા પ્રકાર નું નિરૂપણ કેવલજ્ઞાનનું પરંપરાથી ફલ ઉદાસીનતા છે. ૪,
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
५. ८.]
वस्तुनः सदसत्त्वात्मकत्वम् ।
२२५
વાની શી જરૂર છે ? અન્ય અભાવથી ભેદ થતા હોય તે અનવસ્થા દેષ આવશે. કારણ કે, અન્ય અભાવામાં પણ ભેદ કરનાર અન્ય અભાવેા અવશ્ય સ્વીકારવા પડશે જ. પરંતુ જે ભાવથી અભાવને કથંચિત્ અભિન્ન માનવામાં આવે તે यावा अर्ध स४ (होष) ने स्थान नथी, अरण है-वस्तु तेवा अारनी-सहસત્સ્વભાવવાળી છે, કારણ કે–સદંશ કે અસદ્દેશની તથાપ્રકારની પરિણતિ જ ઘટ અથવા પટ કહેવાય છે. પરંતુ કેવલ સદ'શ જ' ઘટ કહેવાતા નથી, એટલે જેથી કરીને ઘટાદ પેાતાને ખીજાની સાથે મિશ્રિત કેમ કરે ? અર્થાત્ ઘટ પટ રૂપ કેમ ખની જાય ?
એટલા માટે સદસદનેકાન્તનું કથન સુસંગત છે અને ચતુર પુરુષાએ એ જ પ્રકારે ભેદાણેદાનેકાન્ત આદિ સ્વયં વિચારી લેવા,
આ પ્રમાણે પ્રમાણુનયતત્ત્વાલેાક” નામના ગ્રન્થમાં શ્રીરત્નપ્રભાચાય - મહારાજ વિરચિત “રત્નાકરાવતારિકા” નામની લઘુટીકામાં પ્રમેયસ્વરૂપના નિય’એ નામના પાંચમા પરિચ્છેદને શ્રીરૈવતાચલચિત્રકૂટાદિ પ્રાચીન (જી) તીર્થોદ્ધારક શ્રીવિજયનીતિસૂરીશ્વરજીના શિષ્યાણુ મુનિ મલયવિજયજીએ સ્વઅભ્યાસ સમયે કરેલ ગુજર ભાષાનુવાદ પૂર્ણ થયે
(१०) सर्वथेत्यादि पदार्थात् ।
घटरूपः प्राप्नोति
घटाभावाद्भिन्नत्वादेवेति पटो हि घटाभावाद्भिन्नत्यात् । भावानामिति घटपटादीनाम् । भिन्नाभावेनेति अत्यन्तभिन्नपरस्पराभावेन । अन्योन्याभावासम्भवादिति वृक्ष शिंशपयोरिव । भावाभावयोरिति पदार्थपरस्पराभावयोः । कथचिदभिन्ने इति जैनाभिमते ॥ छ ॥
अत्र पञ्चमपरिच्छेदे वादस्थलानि --
योगाभिप्रेतस्वतन्त्र सामान्यविशेषनिराकरणम् ||१|| तत्रापि प्रथमं पैठराभिमतव्यक्ति सर्वगतसामान्यनिरासः (१), ततः पैलुकाभिमत सर्व सर्वगतसामान्यनिरासः (२), तत्रैव सामान्यविशेषात्मकार्थस्थापनम् ||२|| तिर्यक्सामान्ये अन्यव्यावृत्तिमात्रसामान्यवादिनिराकरणम् (9), ऊर्ध्वतासामान्ये क्षणिकवादिनिराकरणम् (२), तत्रैव द्रव्ये पर्याययोर्भेदाभेदस्थापनम् (३) तत्रैव निर्हेतुकविनाशनिरासेन सहेतुकविनाशस्थापनम् ||३|| योगाभिमतधर्मधर्मिभेदनिरासेन तद्भेदामेदस्थापनम् ॥४॥ तत्रैव नित्यैकान्तनिरास: ( १ ), उत्पादव्ययध्रौव्यात्मकस्थापनम् ||५|| सौगताभिमतपरासत्त्वनिषेधनिराकरणम् ||६|| इतरेतराभावस्य सर्वथा पृथग्भावानरासेन पदार्थानामसदात्मकत्वस्थापनम्, एवं च सदसदने कान्तस्थापनम् ॥७॥ एवं पञ्चमपरिच्छेदे वादाः सप्त ७, तदन्तर्भावर्भेदेन अन्तर्भावयुक्तिश्च दर्शितैव ॥ छ ॥
(टि०) सर्वथा पृथग्भूतेत्यादि ॥ तेषामिति भावानाम् ।
स्यादिति घटरूपतेति शेषः । भिन्नाभावेनेति सर्वथा भिन्नेनेतिमुष्टिः । एषामिति पदार्थानाम् । अयमिति अमेदः ॥ ८ ॥
इति श्री साधुपूर्णिमागच्छीयश्रीमदाचार्यगुणचन्द्रसूरिशिष्य पं० ज्ञानचन्द्रविरचिते रत्नाकरावतारिका टिप्पनके पञ्चमः परिच्छेदः ॥ छ ॥ प्रन्थाग्रम् १७०, अ० २० ॥ छ ॥ श्रीः ॥
||
२९
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
प्रमाणफलम् । तत्प्रमाणतः स्याद्भिन्नमभिन्न च प्रमाणफलत्वान्यथानुपपत्तेः ॥६॥ तदिति प्रकृतं फलं परामृश्यते ॥६॥ अथात्राशय व्यभिचारमपसारयन्तिउपादानवुद्धयादिना प्रमाणाद्भिन्नेन व्यवहितफलेन हेतोर्व्यभिचार
इति न विभावनीयम् ॥७॥ प्रमाणफलं च भविष्यति, प्रमाणात् सर्वथा भिन्नं च भविष्यति, यथोपादानवुयादि कमिति न परामर्शनीयं योगैरित्यर्थः ॥७॥
ત્ર હેતુ – तस्यैकममातृतादात्म्येन प्रमाणादभेदव्यवस्थितेः ॥८॥ एकप्रमातृतादात्म्यमपि कुतः सिद्धमित्याशङ्कयाहुःप्रमाणतया परिणतस्यैवात्मनः फलतया परिणतिप्रतीतेः ॥९॥
६१ यस्यैवात्मनः प्रमाणाकारेण परिणतिस्तस्यैव फलरूपतया परिणाम इत्येकप्रमात्रपेक्षया प्रमाणफलयोरभेदः ॥९॥
પ્રમાણનું ફલ પ્રમાણથી સર્વથા ભિન્ન છે, એવું કહેનાર યૌગ, અને : સર્વથા અભિન્ન છે એવું કહેનાર બૌદ્ધના મતનું નિરસન કરવા માટે, અને સ્વમતની સિદ્ધિ કરવા માટે પ્રમાણ (હેતુ)
તે પ્રમાણથી કથંચિત્ ભિન્ન છે, અને કથંચિદુ અભિન્ન છે, અન્યથા પ્રમાણ અને ફલને સબંધ ઉપપન્ન-(યુકિતયુક્ત) નહિ થાય. ૬.
ઉ૧ સૂત્રમાં તે એટલે ફલ સમજવું, ૬. ઉક્ત હેતુમાં શંકા કરી વ્યભિચાર દોષાપત્તિ અને તેનું નિરાકરણ –
ઉપાદાન બુદ્ધયાદિપ વ્યવહિત કુલ-(પરંપરાફલ) પ્રમાણથી સર્વથા ભિન્ન છે તેથી ઉપરોક્ત હેતુમાં વ્યભિચાર આવશે એવો વિચાર કરવો ન જોઈએ. ૭.
હ૧ પ્રમાણનું ફલ હોય અને છતાં પણ તે પ્રમાણથી સર્વથા ભિન્ન હોય જેમકે-ઉપાદાન બુદ્ધયાદિ, એમ ચૌગોએ માનવું નહિ. ૭. તેમાં હેતુ
કારણ કે તે ઉપાદાન બુદ્ધિ આદિરૂપ વ્યવહિત ફલને એક પ્રમાતામાં તાદામ્ય સંબંધ હાઈ પ્રમાણુથી અભિન્ન છે. ૮
પ્રમાતા સાથે તાદામ્ય સંબંધ કઈ રીતે સિદ્ધ થશે ? એ શંકાનું નિરસન–
કારણ કે–પ્રમાણુરૂપે પરિણામ પામેલ આત્મા જ ફલરૂપે પરિણામ પામે છે એ અનુભવસિદ્ધ છે. ૯.
31 જે આત્માની પ્રમાણરૂપે પરિણતિ થાય છે તે આત્માને જ ફલરૂપે પરિણામ થાય છે માટે એક પ્રમાતાની અપેક્ષાએ પ્રમાણ અને ફલમાં અભેદ છે. ૯.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
प्रमाणफलम् । A. Sલ કેવલજ્ઞાન દ્વારા સમસ્ત પદાર્થોને સાક્ષાત અનુભવ હોવા છતાં તેમને ત્યાગ કરવાની કે ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છાનો અભાવ હોવાથી તેમને વિષે માધ્યભાવ છે, તે ઉદાસીનતા-ઉપેક્ષા કહેવાય છે.
શંકા-કેવલીઓમાં ઉદાસીનતાનું શું કારણ છે ?
સમાધાન–કેવલીઓનું પ્રજન સિદ્ધ થઈ ગયેલ હોવાથી એટલે કે તેઓ કૃતકૃત્ય હોવાથી, સર્વત્ર ઉદાસીન હોય છે. . શંકા-કેવલીનું પ્રયજન સિદ્ધ થઈ ગયું છે એમ શાથી કહે છે ?
સમાધાન–હેય એટલે કે-ત્યાગ કરવા યોગ્ય સંસાર અને સંસારના કારણે ત્યાગ કરવાથી અને ઉપાદેય એટલે કે ગ્રહણ કરવા ગ્ય મોક્ષ અને તેનાં કારણેનું ઉપાદાન-(ગ્રહણ) કરેલ હોવાથી કેવલી ભગવતેનું પ્રયોજન સિદ્ધ થઈ ગયું છે. ૪.
(टि.) हेयस्येत्यादि । परित्याज्यस्य संसारस्य संसार कारणस्य षा परिहारात् ।। उपादेयस्येति प्राह्यस्य मुक्तेर्मोक्षनिदानस्य वा स्वीकारात् । भगवतामिति सामान्यकेवलिना
अथ केवलव्यतिरिक्तप्रमाणानां परम्पराफलं प्रकटयन्तिशेपप्रमाणानां पुनरुपादानहानोपेक्षाबुद्धयः ।।५।।
६१ पारम्पर्येण फलमिति संबन्धनीयम् । तत उपादेये कुङ्कुमकामिनीकर्पूरादावर्थे ग्रहणबुद्धिः, हेये हिममकराङ्गारादौ परित्यागवुद्धिः, उपेक्षणीयेऽर्थानाप्रसाधकत्वेनोपादानहानानहें जरत्तणादौ वस्तुन्युपेक्षाबुद्धिः पारम्पर्येण फलमिति ॥५॥
કેવલજ્ઞાન સિવાયના પ્રમાણેના પરંપરાથી ફલનું સ્વરૂપ – બાકીનાં પ્રમાણેનું ઉપાદાનબુદ્ધિ, હાનબુદ્ધિ, અને ઉપેક્ષાબુદ્ધિ છે.
હ૧ સૂત્રમાં પરંપરાથી ફળ એ જોડી દેવું, તેથી કરી–ઉપાદેય-ગ્રહણ કરવા યોગ્ય કુંકુમ-કામિની-કપૂર આદિ પદાર્થમાં ઉપાદાન-ગ્રહણ કરવાની બુદ્ધિ થવી, હેય-ત્યાગ કરવા ચાય હિંમ-મકર-અંગારા આદિ પદાર્થોમાં હાન–ત્યાગ કરવાની બુદ્ધિ થવી, અને ઉપેક્ષણીય પ્રજનને સિદ્ધ નહિ કરવાથી ગ્રહણ કરવા માટે અને અનર્થને સિદ્ધ નહિ કરવાથી ત્યાગવા માટે જે અગ્ય છે એટલે કે જે લાભ કે નુકસાન કરવાને અસમર્થ છે એવા જીણું ઘાસ વિગેરે પદાર્થમાં ઉપેક્ષા બુદ્ધિ થવી એ ત્રણેય શેષ પ્રમાણો–એટલે પારમાર્થિક વિકલપ્રત્યક્ષ, સાં વ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ પ્રમાણોનું પરંપરા ફલ. ૫.
(टि०) हेये हीत्यादि । ममकारेति अन्तरले । अङ्गारादाविति वहिरो । फलमपि हानोपादानोपेक्षामेदेन त्रयात्मकम् ॥
प्रमाणात् फलस्य भेदाभेदैकान्तवादिनो यौगसौगतान्निराकर्तुं स्वमतं च व्यवस्थापयितुं प्रमाणयन्ति--
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
कुत इत्याहकथञ्चित्तस्यापि प्रमाणाभेदेन व्यवस्थानात् ॥१३॥ अथञ्चिदिति वक्ष्यमाणेन प्रकारेण ॥१३॥ तमेव प्रकारं प्रकाशयन्ति-- साध्यसाधनभावेन प्रमाणफलयोः प्रतीयमानत्वात् ॥१४||
ये हि साध्यसाधन भावेन प्रतीयेते, ते परस्परं भियते, यथा कुठारच्छिदे, साध्यसाधनभावेन प्रतायेते च प्रमाणाज्ञाननिवृत्त्याख्यफले ॥१४॥
अस्यैव हेतोरसिद्धता परिजिहोर्षवः प्रमाणस्य साधनतां तावत् समर्थयन्तेप्रमाणं हि करणाख्यं साधनम् , स्वपरव्यवसिती साधकतमत्वात् ॥१५॥
६१ यत् खल क्रियायां साधकतमम् . तत् करणाख्यं साधनं, यथा परश्वधः, साधकतमं च स्वपरव्यवसितो प्रमाणमिति ॥१५॥
એ જ હેતુમાં આપવામાં આવતા બીજે વ્યભિચારનું નિરાકરણ –
પ્રમાણથી અભિન એવા અજ્ઞાનના નાશરૂપ સાક્ષાત્કલથી હેતુમાં વ્યભિચાર આવશે એવી શંકા ન કરવી, ૧૨.
ડ્ડા પ્રમાણનું ફલ હોય અને છતાં પણ તે ફલ પ્રમાણથી સર્વથા અભિન્ન હોય, જેમકે અજ્ઞાનની નિવૃત્તિ–(નાશ). માટે “અન્યથા પ્રમાણલને સંબંધ ઉપપન નહિ થાય એ હેતમાં વ્યભિચાર આવશે, એમ બૌદ્ધોએ શંકા ન કરવી ૧૨.
શા માટે શંકા ન કરવી ?– તે સાક્ષાત્ ફલ પણ પ્રમાણથી કથંચિત્ ભિન્ન સિદ્ધ થતું હોવાથી. ૧૩,
૬૧ કથંચિ–એ બાબતમાં આગળ પ્રતિપાદન કરવામાં આવશે, તે પ્રમાણે. ૧૩.
તે કેવી રીતે છે તેનું પ્રતિપાદન–
પ્રમાણ અને કુલ સાધ્ય અને સાધનરૂપે પ્રતીત થતાં હોવાથી તે બને પરસ્પર કથંચિત ભિન્ન છે. ૧૪.
$1 જે સાધ્ય અને સાધનરૂપે જણાય તે પરસ્પર ભિન્ન હોય છે. જેમકે કુઠાર-(કુહાડા) અને છેદનક્રિયા પ્રમાણ અને અજ્ઞાન નિવૃત્તિરૂપ ફલ પરસ્પર સાધ્ય સાધનરૂપ જણાય છે. માટે તે બને જુદાં છે. ૧૪.
રાધ્યાપનમવેર પ્રતીમાના હેતુમાં સાધ્યસાધન ભાવરૂપ વિશેષણ અસિદ્ધ હોવાથી.
ઉક્ત હેતુ અસિદ્ધ નથી એ બતાવવા પ્રમાણ સાધન છે–એવાનું સમર્થન–
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमाणफलम् ।
२२९
एतदेव भावयन्तियः पमिमीते स एवोपादत्ते परित्यजत्युपेक्षते चेति सर्वसंव्यवहारि
भिरस्खलितमनुभवात् ॥१०॥ ६१ न खल्वन्यः प्रमाता प्रमाणपर्यायतया परिणमतेऽन्यश्चोपादानहानोपेक्षाबुद्धिपर्यायस्वभावतयेति कस्यापि सचेतसोऽनुभवः समस्तीत्यर्थः ॥१०॥
यथोक्तार्थानभ्युपगमे दूषणमाहुः
इतरथा स्वपरयोः प्रमाणफलव्यवस्थाविप्लवः प्रसज्ज्येत ॥११॥ . इतरथेत्ये कस्यैव प्रमातुः प्रमाणफलतादात्म्यानङ्गीकारे इमे प्रमाणफले स्वकीये, इमे च परकीये इति नैयत्यं न स्यादिति भावः । तदित्थमुपादानादौ व्यवहिते फले प्रमाणादभेदस्यापि प्रसिद्धेनं तेन प्रकृतहेतोर्व्यभिचार इति सिद्धम् ॥११॥
તેનું જ વિવરણ આ પ્રમાણે છે –
જે જાણે છે, તે જ ગ્રહણ કરે છે, ત્યાગ કરે છે, અને ઉપેક્ષા કરે છે. એ સમસ્ત વ્યવહાર કુશલ પુરુષને અખલિત અનુભવ હેવાથી. ૧૦.
$૧ પ્રમાણુ પર્યાયરૂપે કઈ એક આત્મા પરિણામ પામતો હોય અને ઉપાદાનબુદ્ધિ-હાનબુદ્ધિ કે-ઉપેક્ષાબુદ્ધિ પર્યાયરૂપે કોઈ એક બીજે જ આત્મા . પરિણામ પામતે હોય એવો અનુભવ કઈ પણ સભાન વ્યક્તિને નથી. ૧૦.
ઉપર કહ્યા પ્રમાણે ન માનવાથી આવતે દેષ–
અન્યથા સ્વ અને પરના પ્રમાણ અને અને તેના ફલની વ્યવસ્થા નાશ पामशे. ११.
ફુલ “અન્યથા એટલે કે એક જ પ્રમાતામાં અને ફલને તાદાત્મ્ય સંબંધ અભેદ સંબંધ ન સ્વીકારવામાં આવે તે–આ પ્રમાણ અને ફલ સ્વકીય છે. અને આ પ્રમાણ અને ફલ પરકીય છે એવું નિયમન થઈ શકશે નહિ. તેથી કરીને આ રીતે ઉપાદાન બુદ્ધિ આદિરૂપ વ્યવહિત ફલ–(પરંપરા ફલ)ને પ્રમાણ થી અભેદ પણ પ્રસિદ્ધ છે, માટે તે ઉપાદાન બુદ્ધિ આદિરૂપ વ્યવહિત ફલથી પ્રકત હિતને એટલે કે અન્યથા પ્રમાણે અને ફલનો સંબંધ ઉપપન્ન નહિ थाय- तुना (सू० ६) व्यलियार नथी, ये सिद्ध थयु. ११.
अथ व्यभिचारान्तरं पराकुर्वन्तिअज्ञाननिवृत्तिस्वरूपेण प्रमाणादभिन्नेन साक्षात्फलेन साधनस्यानेकान्त
इति नाशङ्कनीयम् ॥१२॥ प्रमाणफलं च स्यात् , प्रमाणात् सर्वथाऽप्यभिन्नं च स्यात् , यथाऽज्ञान निवृत्तिरित्यनयानैकान्तिकत्वं प्रमाणफलत्वान्यथानुपपत्तेर्हेतोरिति न शङ्कनीय शाक्यैः ।।
१ 'त्यनयोनेका मु।
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमाणफलम् ।
[ ६. १९. - .
જૈન—એમ પણ કહી શકશે! નહિ, કારણ કે-જે સ્વભાવના ભેદ ન હોય તા વ્યાવૃત્તિને ભેદ પણ યુક્તિસ ગત થઈ શકતા નથી. અને વળી, અપ્રમાણુ અને અફલની વ્યાવૃત્તિ દ્વારા એક જ પ્રમાણુરૂપ વસ્તુમાં પ્રમાણ અને ફુલની વ્યવસ્થા કરે છે તેમ પ્રમાણુાતર અને લાન્તરની વ્યાવૃત્તિ દ્વારા તેમાં અપ્રમાણ અને અલની પણ વ્યવસ્થા કેમ નહિ થાય ? અર્થાત્ થરો. ૧૬.
( पं० ) || ॐ नमः ॥ अथ षष्टपरिच्छेदे कथं च प्रमाणस्येत्यादि कथं न स्यादिति योगः | यथा प्रमाणस्याप्रमाणव्यावृत्त्या प्रमाणत्वव्यवस्था, यथा च प्रमाणफलस्याप्रमाणफलव्यावृत्त्या प्रमाणफलत्वव्यवस्था स्यात्, तथा प्रमाणान्तरव्यावृत्त्याऽप्रमाणत्वव्यवस्था, फलान्तरव्यावृत्त्याऽफलत्वव्यवस्था स्यात्, कथं न स्यादिति वाक्यार्थः ॥ १६ ॥
(टि०) सर्वधातादात्म्ये हीत्यादि । एकान्तेन प्रमाणफलयोरेकीभावे प्रमाणं फलं वा स्थितिमादधाति नोभयं विरोधावरोधादिति । नहि सारूप्यमिति अर्थाकारात् । अस्येति सौगतस्य । अधिगतिरिति अधिगमरूपम् । एकस्येव पदार्थस्य तदेव वस्तु प्रमाणं तदेव फलम् । कथं चेति यथाऽप्रमाणव्यावृत्त्या प्रमाणम्, अफलव्यावृत्त्या फलम् 1 तथा प्रमाणान्तरव्यावृत्त्या अप्रमाणम्, फलान्तरव्यावृत्त्या अफलम् । न च सर्वमतेषु प्रमाणत्वं फलत्वं च समानं भिन्नभिन्नस्य प्रमाणस्य फलस्य च स्वीकारात् । तथाहि - प्रत्यक्षानुमाने द्वे प्रमाणे अधिगमरूपं प्रमाणफलमिति सौगताः । प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दानि चत्वारि प्रमाणानीति चाक्षपादाः । प्रत्यक्षानुमानागमानि त्रीणि प्रमाणानीति काणादाः । एतान्येव त्रीणि प्रमाणानीति कपिलाः । पूर्वं पूर्वं प्रमाणमुत्तरमुत्तरं फलमिति जैमिनीयप्रभृतयः । प्रत्यक्षपरोक्षे हे प्रमाणे अज्ञाननिवृत्तिः फलमिति निरपवादस्याद्वादवादावदाताः ॥१६॥
२३२ -
अथ प्रसङ्गतः कर्तुरपि सकाशात् प्रस्तुतफलस्य भेदं समर्थयन्ते— प्रमातुरपि स्वपरव्यवसितिक्रियायाः कथञ्चिदभेदः ||१७|| $१ कर्तुरात्मनः किं पुनः प्रमाणादित्यपिशब्दार्थः ॥ १७॥ अत्र हेतुमाहुः
कर्तृ क्रिययोः साध्यसाधकभावेनोपलम्भात् ||१८||
ये साध्यसाधकभावेनोपलभ्येते, ते भिन्ने, यथा देवदत्तदारुच्छिदिक्रिये, साध्यसाधकभावेनोपलभ्येते च प्रमातृस्वपरव्यवसितिलक्षणक्रिये ॥
एतद्धेत्वसिद्धतां प्रतिषेधन्ति -
कर्त्ता हि साधकः, स्वतन्त्रत्वात् क्रिया तु साध्या, कर्तृनिर्वयत्वात् ॥१९॥
स्वमात्मा तन्त्रं प्रधानमस्येति स्वतन्त्रस्तद्भावस्तत्त्वं तस्मात् । यः क्रियायां स्वतन्त्रः स साधको, यथा दारुच्छिदायां व्रश्चनः, स्वतन्त्रश्च स्वपरव्यवसितिक्रियायां प्रमातेति । स्वतन्त्रत्वं कर्तुः कुतः सिद्धम् ? इति चेत् । क्रियासिद्धावपरायत्ततया प्राधान्येन विवक्षितत्वात् । स्वपरव्यवसितिलक्षणा क्रिया पुनः साध्या, कर्तृनिर्वर्य
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
- प्रमाणफलम् ।
૨૩છે. - પ્રમાણ કરણ નામનું સાધન છે. કારણ તે-તે સ્વપર નિશ્ચયથી સાધક તમ છે. ૧૫. - ૬૧ અનેક સાધનેમાંથી જે સાધનના વ્યાપારથી ફલ-કાયની સિદ્ધિ થાય તેં સાધતમ છે તેવું સાધન કરણ કહેવાય છે. જેમકે-કુહાડાના વ્યાપારથી છેદનક્રિયા સિદ્ધ થાય છે, માટે છેદન ક્રિયામાં કુહાડે સાધકતમ છે, તેવી જ રીતે સ્વર વ્યવસાય–(નિશ્ચય) પ્રમાણથી સિદ્ધ થતું હોવાથી પ્રમાણ સાધકતમ હાઈ કરણ નામનું સાધન છે. * - ફર્ચ સારા સમર્થયતે–
स्वपरव्यवसितिक्रियारूपाज्ञाननिवृत्त्याख्यं फलं तु साध्यम् , प्रमाणनिष्पाद्यत्वात् ॥१६॥
६१ यत्प्रमाणनिप्पाचम् , तत् साध्यं, यथोपादानवुद्धयादिकं, प्रमाणनिष्पाद्य घ प्रकृतं . फलमिति । तन्न, प्रमाणादेकान्तेन फलस्याभेदः साधीयान् । सर्वथा तादात्म्ये हि प्रमाणफलयोन व्यवस्था, तद्भावविरोधात् । नहि सारूप्यमस्य प्रमाणम् , . अधिगतिः फलमिति सर्वथा तादात्म्ये सिध्यति; अतिप्रसक्तेः ।
६२ ननु प्रमाणस्यासारूप्यव्यावृत्तिः सारूप्यम् , अनधिगतिव्यावृत्तिरधिगतिरिति व्यावृत्तिभेदादेकस्यापि प्रमाणफलव्यवस्थेति चेत् , नैवम् । स्वभावभेदमन्तरेणान्यव्यावृत्तिभेदस्याप्यनुपपत्तेः । कथं च प्रमाणस्याप्रमाणाफलव्यावृत्त्या प्रमाणफलव्यवस्थावत्प्रमाणान्तरफलान्तरव्यावृत्त्या अप्रमाणत्वस्याफलत्वस्य च व्यवस्था न ચાલ્ તિ દા હવે ફલ સાથ છે એ કથનનું સમર્થન–
સ્વ અને પરનો નિશ્ચય થવારૂપ અજ્ઞાન નિવૃત્તિ (નાશ) નામનું ફલ તે સાધ્ય છે, કારણ કે-તે પ્રમાણથી ઉત્પન્ન થાય છે. ૧૬.
છુ જે પ્રમાણથી ઉત્પન્ન થવાગ્ય હોય તે તેનું “સાધ્ય છે. જેમકે-ઉપાપાન બુદ્ધિ આદિ, અને “સ્વપરવ્યવસિતિક્રિયારૂપ પ્રકૃત ફલ પણ પ્રમાણથી ઉતપન્ન કરાય છે, માટે તે સાધ્ય છે. તે કારણે પ્રમાણથી ફલને એકાત અભેદ ઉચિત નથી, કારણ કે એકાન્ત અભેદ કહેવાથી પ્રમાણ અને ફલની અવસ્થા જ બની શકશે નહિ, કારણ કે-એકાન્ત અભેદમાં પ્રમાણલભાવને વિરોધ છે. અર્થાત આ પ્રમાણ અને આ તેનું ફલ એ સંબંધ બની શકશે નહિ. કારણ કે-સર્વમાં તાદામ્ય હોય તે જ્ઞાનનું સારૂ (તદાકારતા)એ પ્રમાણ છે, અને અધિગતિ-વિષયનું જ્ઞાન) એ ફલ છે, એ પ્રમાણે અતિપ્રસંગ હેવાથી સિદ્ધ નહિ થાય.
હર બૌદ્ધ–અસારૂણ્યની વ્યાવૃત્તિ તે સારૂપ્ય અને અનધિગતિની વ્યાવૃત્તિ તે અધિગતિ, એ પ્રમાણે વ્યાવૃત્તિના ભેદથી એક જ પ્રમાણુરૂપ વસ્તુમાં પ્રમાણ અને ફલની વ્યવસ્થા સિદ્ધ થશે,
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
ક્રિયા-કથાવતોરા [ ૨૦स्य त्; न तु द्वयम्, अभेदप्रतिज्ञाविरोधात् । एकान्तभेदे तु कियाक्रियावतोर्विवक्षितपदार्थस्यैवेयं क्रियेति संबन्धावधारणं न स्याद्, भेदाविशेषादशेषवस्तूनामप्यसौ किं न भवेत् ? । न च समवायोऽत्र नियामकतया वक्तुं युक्तः, तस्यापि व्यापकत्वेन તનિન પામતાચાર્યાણવાન્ ! તમામેરૈદાત્ત ક્ષય તિનિચવિચાનિયાવદ્રાવभङ्गप्रसङ्गः सुव्यक्त इति कथञ्चिदविष्वाभूनैव क्रिया क्रियावतः सकाशादङ्गीकर्तुमु
એનું જ સમર્થન–
ક્રિયા કિયાવાન (કર્તા)થી એકાત અભિન્ન નથી અથવા એકાન્ત ભિન્ન પણ નથી, કારણ કે-એકાન્ત અભિન્ન કે એકાનત ભિન્ન માનવાથી નિયત ક્રિયાને નિયત કિયાવાન સાથેના સંબંધને અભાવ થઈ જશે. ૨૦
S૧ “એકાન્ત અભિન્ન નથી એ શબ્દથી સૌગતે સવીકારેલ એકાન્ત અભેદ અને “એકાન્ત ભિન્ન નથી' શબ્દથી વૈશેષિક વિગેરેએ સ્વીકારેલ એકાન્ત ભેદને ગ્રંથકાર પ્રતિક્ષેપ-નિષેધ કરે છે. ક્રિયા અને ક્રિયાવાન એ બન્નેને એકાન્ત અભેદ માનવામાં આવે તે–તાવિક દષ્ટિએ માત્ર કિયાવાન જ વિદ્યમાન(બાકી) રહે, પણ બને નહિ, કારણ કે બનેની વિદ્યમાનતા જો માનવામાં આવે તે બન્નેમાં અભેદ છે, એ પ્રતિજ્ઞાને ભંગ થાય. તેવી જ રીતે ક્રિયાવામાં એકાન્ત ભેદ માનવામાં આવે તે આ કિયા વિવક્ષિત પદાર્થની જ છે, એ પ્રમાણે નિશ્ચય થઈ શકશે નહિ. કારણ કે સમાન રૂપે ભેદ સકલ સાથે હેઈ બીજી બધી વસ્તુની પણ ક્રિયા કેમ નહિ બની જાય ? અર્થાત બની જશે.
શંકા–સર્વત્ર ભેદ સમાન હોવા છતાં જે ક્રિયા અને કિયાવાનને સમવાય હોય તે કિયા તેની. એમ સમવાય સંબંધ નિયામક છે.
સમાધાન–આ રીતે સમવાયને નિયામક કહે તે ચોગ્ય નથી કારણ કેસમવાય પણ સર્વત્ર વ્યાપક હોવાથી વિવક્ષિત કિયા-કિયાવાનના સંબંધને નિયામક થવાને સમર્થ નથી. તેથી એકાન્ત ભિન્ન માનવામાં પ્રતિનિયત કિયા કિયાવાનના સંબંધના ભંગ - (અભાવ)ને પ્રસંગે સ્પષ્ટ જ છે. માટે કિયાને કિયાવાથી કથંચિત્ અભિન્નરૂપે જ સ્વીકારવી એ એગ્ય છે. ૨૦.
(प०) न च समवायोऽत्र नियामकतया वक्तुमित्यादि गद्ये । तन्नियामकतायामिति । विवक्षितपदार्थनियामकतायाम् ॥२०॥
(टि०) क्रियाया इत्यादि । एकान्तेनेति एकान्तामेदपक्षे क्रियावान् क्रिया वा स्यान्नोभयम् ॥ एकान्तेत्यादि । असाविति क्रिया । सर्वक्रियावतां सकाशादेकैव क्रिया भिन्ना । ततोऽस्यै. वेयं क्रियेति निर्णयाभावात् । साध्यसाधकभावसंबन्धपूर्वकत्यान्निर्णयस्य ।। अत्रेति क्रियाक्रियामत्संवन्धे । तस्येति समवायस्य । तन्नियामकेति समवायोऽप्येकः सर्वव्यापकः । क्रियाक्रियावतोनियमाधाने न कुशलः ॥२०॥
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. ૨૦-3 क्रिया-क्रियावतो.दाभेदः । त्वात् या कर्तृनिवा क्रिया, सा साध्येतिव्यवहारयोग्या, यथा संप्रतिपन्ना तथा च स्वपरव्यवमितिक्रियेति । तदेवं कर्तृक्रिययोः साध्यसाधकभावेन प्रतीयमानत्वादुપપનન થષ્યિઃ III
પ્રસ્તુત ફલ કર્તાથી પણ ભિન્ન છે એ વાતનું પ્રસંગથી સમર્થન– પ્રમાતા-(જ્ઞાતા)થી પણ સ્વપરના નિશ્ચયરૂપ ક્રિયા કથંચિત્ ભેદ છે. ૧૭.
$૧ સૂત્રમાં પિ શબ્દ છે તે એવું સૂચન કરે છે કે-સ્વપર વ્યવસિતિક્રિયારૂપ ફલ કથંચિત્ ભિન્ન હોય તેમાં શું આશ્ચર્ય ? ૧૭.
પ્રમાતા અને સ્વપરવ્યવસિતિક્રિયામાં પરસ્પર કથંચિત ભેદનું કારણ– કર્તા અને ક્રિયાની સાધ્ય-સાધકરૂપે ઉપલબ્ધ થતી હેવાથી. ૧૮.
જે સાધ્ય સાધકરૂપે જણાતા હોય છે, તે પરસ્પર ભિન્ન હોય છે. જેમકેદેવદત્ત અને કાષ્ઠગત (લાકડામાં રહેલી) છેદનકિયા, પ્રમાતા અને સ્વપરવ્યવસિતિરૂપ કિયા એ બને પણ સાધ્ય-સાધકરૂપે જણાય છે. માટે પ્રમાતા અને સ્વપર-વ્યવસિતિરૂ૫ કિયા પરસ્પર ભિન્ન છે. ૧૮.
ઉક્ત હેતુ અસિદ્ધ નથી તે આ પ્રમાણે
કર્તા જ સાધક છે, સ્વતવ હેવાથી પણ ક્રિયા સાધ્ય છે, કત્તથી ઉત્પન્ન થતી હોવાથી ૧૯
૬૧ સ્વ એટલે કે આત્મા, તન્દ્ર એટલે પ્રધાન–મુખ્ય. આત્મા પ્રધાન છે જેમાં, તે સ્વતંત્ર. અહીં ભાવમાં વ પ્રત્યય કરીને હેતુમાં પંચમી છે. ક્રિયામાં સ્વતંત્ર હોય તે સાધક કહેવાય છે. જેમકે-લાકડામાં રહેલ છેદન યિામાં સુથાર. તેમ સ્વપરવ્યવસિતિરૂપ ક્રિયામાં પ્રમાતા સ્વતંત્ર છે.
શંકા–કર્તામાં સ્વતન્ત્રતા કઈ રીતે સિદ્ધ છે ?
સમાધાન–ક્રિયાની સિદ્ધિમાં કર્તા પરાધીન ન હોવાથી તેની પ્રાધાન્યરૂપે વિવક્ષા થાય છે તેથી તે સ્વતન્ત્ર હોવાથી સાધક છે. સ્વતંત્ર છે, પરંતુ
સ્વપરવ્યવસિતિરૂપ કિયા તે કર્તાથી ઉત્પાદ્ય (જન્ય) હેવાથી સાધ્ય છે. જે કિયા કર્તાથી જન્ય હોય તે કિયા “સાધ્ય એવા નામે વ્યવહારને ગ્ય છે. જેમકે-સંપ્રતિપન્ન કિયા. એટલે કે જેને વિષે કશે વિવાદ નથી એવી કિયા જેમ સાધ્ય કહેવાય છે તેમ સ્વપરવ્યવસિતિકિયા પણ કજન્ય હેઈને સાધ્ય રૂપ છે. આ પ્રમાણે કર્તા અને ક્રિયા પરસ્પર સાધ્ય અને સાધકરૂપે જણાતા હોવાથી તેમાં કથંચિત્ ભેદ યુક્તિયુક્ત જ છે. ૧૯.
एनमेवार्थ दृढ यन्तिन च निमा क्रियावतः सकाशाद भिन्नैव, भिन्नैव वा प्रतिनियत
ક્રિયાયાવદ્વાવમાવત ર૦ ६.१ अभिानैवेत्यनेन सौगतस्वीकृतमभेदै कान्तं, भिन्नैवेत्यनेन तु वैशेषिकाद्यभिमतं . भेदैकान्तं प्रतिक्षिपन्ति- क्रियायाः क्रियावत एकान्तेनाभेदे हि क्रियावन्मात्रमेव तात्त्विक
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
प्रमाणाभासः।
६.२३ચાર દોષ આવે છે. માટે આ પ્રમાણે સમસ્ત પ્રમાણફલ વ્યવહારને કા૫નિક કહેનાર વાદીને પરમાર્થથી પિતાના ઈષ્ટ મતની સિદ્ધિમાં વિરોધ સ્પષ્ટ *
छ. २१. (प०) सांवृतत्वस्येति भवदभीष्टस्य ।।२१॥
(टि०) तच्चासावित्यादि ।।तदिति सांवृतत्वम् । असाविति सांवृत प्रमाणफलव्यवहारवादी। तस्ये ते अत्रमाणस्य । तस्मादिति सांवृतप्रमाणात् । अनेनैवेति सांवृतत्वप्राहकस्यासांवृतत्वेनैव ॥२१॥
प्रस्तुतमेवार्थ निगमयन्ति - ततः पारमार्थिक एवं प्रभागफलव्यवहारः सकलपुरुषार्थसिद्धिहेतुः
स्वीकर्तव्यः ॥२२॥ एवं प्रमाणं स्वरूपादिभिः प्ररूप्येदानी हेयज्ञाने सति तद्धानादुपादेयं सम्यगुपादातुं पार्यते, अतस्तत्स्वरूपाद्याभासमप्याहुः
प्रमागस्य स्वरूपादिचतुष्टयाद्विपरीतं तदभासम् ॥२३॥
पूर्वपरिच्छेदप्रतिपादितात् प्रमाणसंबन्धिनः स्वरूपादिचतुष्टयात् स्वरूपसङ्ख्याविषयफल लक्षणाद्विपरीतमपरं स्वरूपादिचतुष्टयाभासं स्वरूपाभासं, सङ्ख्याभास विषयाभासं, फलाभासं चेत्यर्यस्तद्वदाभासत इति कृत्वा ॥२३॥
પ્રસ્તુત અર્થ–પ્રકરણને ઉપસંહાર દ્વારા નિગમન–
તેથી સકલ પુરુષાર્થની સિદ્ધિના કારણરૂપ–પ્રમાણ અને ફલને વ્યવ- * हार वास्तवि: छे, सभ २३२ २ . २२.
એ પ્રમાણે સ્વરૂપ, સંખ્યા, વિષય અને ફલદ્વારા પ્રમાણનું વર્ણન કરીને (હેયનું જ્ઞાન હોય તો જ તેને ત્યાગ કરીને ઉપાદેય વસ્તુનું) સમ્યગૂ ઉપાદાન કરી શકાય છે, માટે હેય એવા પ્રમાણુના સ્વરૂપાભાસ, સંખ્યાભાસ, વિષયાભાસ, અને ફલાભાસનું વર્ણન કરવામાં આવે છે–
પ્રમાણના સ્વરૂપ આદિ ચારથી વિપરીત તે તદાભાસ છે. ર૩.
પૂર્વ પરિચ્છેદોમાં પ્રતિજ્ઞા પ્રમાણ સંબંધી સ્વરૂપાદિ ચાર એટલે કે સ્વરૂપ-સંખ્યા-વિષય અને ફલ એ ચારથી વિપરીત એટલે ઉલટા એવા અન્ય સ્વરૂપાભાસ આદિ ચાર આભાસે છે. તે–સ્વરૂપાભાસ, સંખ્યાભાસ, વિષયાભાસ અને ફલાભાસ એટલા માટે કહેવાય છે કે તેઓ સ્વરૂપ આદિ રૂપ નહીં છતાં તેમના જેવા જણાય છે. ર૩.
(प०) तत्स्वरूपाद्याभासमिति आदिशब्दात् संख्याविषयफलग्रहः ॥२२॥
(टि.) एवं प्रमाणमित्यादि । स्वरूपादिभिरिति लक्षण-संख्या-गोचर-फलैः । तद्धानादिति हेयपरित्यागात् । तत्स्वरूपेति प्रमाणलक्षणाद्याभासम् ॥२३॥
तत्र स्वरूपाभासं तावदाहु:
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. ૨૨-૩
प्रमाणफलव्यवहारः।
२३५
- १ कश्चिदाह-कल्पनाशिल्पिनिर्मिता सर्वाऽपि प्रमाणफलव्यवहृतिरिति विफल एवायं प्रमाणफलालम्बनः स्याद्वादिनां भेदाभेदप्रतिष्टोपक्रम इति तन्मतमिदानीमपा નિત– संवृत्त्या प्रमाणफलव्यवहार इत्यप्रामाणिकप्रलापः, परमार्थतः स्वाभि
मतासिद्धिविरोधात् ॥२१॥ ६२ अयमर्थः- सांवृतप्रमाणफल.व्यवहारवादिनाऽपि सांवृतत्वं प्रमाणफलयोः परमार्यवृत्या तावदेष्टव्यम् :। तच्चासौ प्रमाणादभिमन्यते. अप्रमाणाद्वा । न तावदप्रमाणात् , तस्याकिञ्चित्करवात् । अथ प्रमाणात् , तन्न । यतः सांवृतत्वग्राहक प्रमाणं सांवृतम्, असांवृतं वा स्यात् ? । यदि सांवृतम् कथं तस्माद पारमार्थिकात् पारमार्थिकस्य सकलप्रमाणफलव्यवहार सांवृतत्वस्य सिद्धिः ? तथा च पारमार्थिक एवं समस्तोऽपि प्रमाणफलव्यवहारः प्राप्तः । अथ प्रमाणफलसांवृतत्वग्राहकं प्रमाणं स्वयमसांवृत मिष्यते, तर्हि क्षीणा सकलप्रमाण,फलव्यवहा सांवृतत्वप्रतिज्ञा, अनेनैव व्यभिचारात् । तदेवं सांकृतसकलप्रमाणफलव्यवहारवादिनो व्यक्त एव परमार्थतः स्वाभिमतसिद्धिविरोध इति ॥२१॥
ફુલ પ્રમાણ અને ફલરૂપ સમસ્ત વ્યવહાર કપનારૂપ શિલ્પીથી નિમિત (બનેલ) છે, માટે સ્યાદ્વાદીઓને પ્રમાણફલ વિષે ભેદભેદની પ્રતિષ્ઠારૂપ આ આરંભ નિષ્ફલ છે, એવી કઈ વાદીની-(વિજ્ઞાનવાદીની) માન્યતા છે, તે તે માન્યતાનું નિરાકરણ–
પ્રમાણ અને કુલ વ્યવહાર કાલ્પનિક છે, એમ કહેવું તે અપ્રામાણિક પુરુષને પ્રલાપ-(મિથ્યા બકવાદ) છે, કારણ કે–એમ માનવાથી પોતાને માન્ય(ઈષ્ટ) મત પરમાર્થરૂપે સિદ્ધ નહિ થાય. ૨૧
$ર પ્રમાણ અને ફલને વ્યવહાર સાંવૃતિક-કાલ્પનિક છે, એવું કહેનાર વાદીને પણ પ્રમાણ અને ફલની કાલ્પનિકતા તે પારમાર્થિક સ્વરૂપે જ સ્વીકારવી પડશે, અને તેણે જે એવી સાંવૃતિતા-(કાલ્પનિકતા) સ્વીકારી છે તે શું પ્રમાણ થી છે કે અપ્રમાણથી ? અપ્રમાણથી તે સ્વીકારાય જ નહિ, કારણ કે-અપ્રમાણ તે અકિંચિત્કર છે. સાંવૃતિકતાને પ્રમાણુથી પણ માની શકાય તેમ નથી. કારણ કે, તેનું ગ્રહણ કરનાર પ્રમાણ પોતે સાંવૃત છે કે અસાંવૃત ? સાંવૃત હોય તે–સ્વયં અપારમાર્થિક એવા તે પ્રમાણથી પ્રમાણ અને ફલના સમસ્ત વ્યવહારની કાલનિકતાની પારમાર્થિતા કઈ રીતે સિદ્ધ થશે? અર્થાતુ નહિ થાય અને તેથી સમસ્ત પ્રમાણ અને ફલને વ્યવહાર પણ પારમાર્થિક જ સિદ્ધ થયે. પ્રમાણ અને વ્યવહાર સાંવૃત છે, અને એને ગ્રહણ કરનાર પ્રમાણ સ્વયં અસાંવૃત હોય તે પ્રમાણ ફલને સમસ્ત વ્યવહાર સાંવૃત છે એ પ્રેમ છે. • તમે કરેલી પ્રતિજ્ઞા ક્ષીણ થઈ ગઈ. આ કથનથી તમારી પ્રતિજ્ઞામાં વ્યભિ
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८ प्रमाणाभासः ।
६. ३०કારણ કે તેમનાથી સ્વપરને નિશ્ચય કેમ થઈ શકતો નથી ? ૨૦.
૬૧ આ સનિકર્ષાદિથી સ્વપરને નિશ્ચય કેમ થઈ શક્તા નથી તે પ્રથમ પરિચ્છેદમાં જણાવેલ છે. ૨૬.
પ્રમાણના સ્વરૂપાભાસનું સામાન્યરૂપે વ્યવસ્થાપન કરીને વિશેષથી વ્યવસ્થાપન કરવાને ઈરછતા ગ્રંથકાર પ્રથમ સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ ભાસનું લક્ષણ જણાવે છે
જે જ્ઞાન સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષના જેવું જણાતું હોય તે સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષાભાસ છે. ૨૭.
સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ બે પ્રકારે છે–ઈન્દ્રિય નિબંધન અને અનિન્દ્રિય નિબન્ધન–આ બન્નેના સ્વરૂપનું વર્ણન પ્રથમ બીજા પરિ છેદમાં કહેવાઈ गये छ. २७
(टि.) कथमेवामित्यादि । एपामिति संनिकर्षादीनाम् । तत्स्वरूपेति प्रमाणस्वरूपाभास. त्वम् । एतेभ्य इति सन्निकर्षादिभ्यः । प्रागिति सन्निकर्षादेः प्रमाणत्वाप्रमाणीकरणे । उप. दर्शितमिति स्वपरव्यवसायानुत्पादयुक्तिः प्रादुर्भावि। अत एव प्रमाणाभासत्वमित्यर्थः ॥२६॥
(टि.) सामान्यत इत्यादि । तदभिधित्सव इति विशेपेणाभासाभिधानाभिलाषुकाः । तदिति ज्ञानम् । तदामासमिति सांव्यवहारिकप्रत्यक्षाभासम् ॥२७॥
उदाहरन्ति - यथाऽम्बुधरेषु गन्धर्वनगरज्ञानं, दुःखे सुखज्ञानं च ॥२८॥
अत्रायं निदर्शनमिन्द्रियनिवन्धनाभासस्य, द्वितीयं पुनरनिन्द्रियनिबन्धनाभासस्य । अवग्रहाभासाद प्रस्तु तद्भेदाः स्वयमेव प्राज्ञैर्विज्ञेयाः ॥२८॥
पारमार्थिकप्रत्यक्षाभासं प्रादुष्कुर्वन्ति-. पारमार्थिकप्रत्यक्षमित्र यदाभासते तत्तदाभासम् ॥२९॥ पारमार्थिकप्रत्यक्षं विकलसकलस्वरूपतया द्विभेदं प्रागुक्तम् ॥२९॥
उदाहरन्तियथा शिवाख्यम्य राजरसंख्यातद्वीपसमुद्रेषु सप्तद्वीपसमुद्रज्ञानम् ॥३०॥
६१ शिवाख्यो राजर्षिः स्वसमयप्रसिद्रः, तस्य किल विभङ्गापग्पर्यायमवध्याभासं तादृशं वेदनमाविर्वभूवेत्याहुः सैद्धान्तिकाः । मनःपर्यायकेवलज्ञानयोस्तु विपर्य यः कदाचिन्न संभवति, एकस्य संयमविशुद्धिप्रादुर्भूतत्वात् , अन्यस्य समस्तावरणक्षयसमुत्यत्वात् । ततश्च नात्र तदाभासचिन्तावकाशः ॥३०॥
हार--
જેમકે-વાદળાઓમાં ગધવનગરનું જ્ઞાન થવું અને દુઃખમાં સુખનું જ્ઞાન थ. २८.
૭૧ સૂત્રમાં જણાવેલ દષ્ટાંતમાં પહેલું દૃષ્ટાંત ઈન્દ્રિયનિબન્ધનાભાસનું અને બીજું અનિન્દ્રિયનિબંધનાભાસનું છે. એ જ પ્રમાણે બન્નેના ભેદરૂપ
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३७
६. २४-1
प्रमाणाभासः। अज्ञानात्मकानात्मप्रकाशकस्वमात्रावभासकनिर्विकल्पकसमारोपाः प्रमा
णस्य स्वरूपाभासाः ॥२४॥ अज्ञानात्मकं च, अनात्मप्रकाशकं च, स्वमात्रावभासकं च, निर्विकल्पकं च, समारोपश्चेति प्रमाणसंबन्धिनः स्वरूपाभासाः प्रमाणाभासाः प्रत्येयाः ॥२४॥
कथं क्रमेण दृष्टान्तमाचक्षतेयथा सन्निकर्षायस्वसं विदितपरानवभासकज्ञानदर्शनविपर्ययसंशया
नथ्यवसायाः ॥२५॥ अत्र सन्निकादिकमज्ञानात्मकस्य दृष्टान्तः, अस्वसंविदितज्ञानमनात्मप्रकाशकस्य, परानवभासकज्ञानं बाह्यार्थापलापिज्ञानस्य, दर्शनं निर्विकल्प कस्य, विपर्ययादयस्तु. समारोपस्येति ॥२५॥
कथमेषां तत्स्वरूपाभासता ? इत्यत्र हेतुमाहुः-- तेभ्यः स्वपरव्यवसायस्यानुपपत्तेः ॥२६॥ यथा चैतेभ्यः स्वपरव्यवसायो नोपपद्यते तथा प्रागुपदर्शितमेव ॥२६॥
सामान्यतः प्रमाणस्वरूपाभासमभिधाय विशेषतस्तदभिधित्सवः सांव्यवहारिकप्रत्यक्षाभासं तावदाहु:
सांव्यवहारिकप्रत्यक्षमिव यदाभासते तत्तदाभासम् ।।२७॥
सांव्यवहारिकप्रत्यक्षमिन्द्रियानिन्द्रियनिवन्धनतया द्विप्रकारं प्रांगुपवर्णितस्वरूपम् ॥२७॥
સ્વરૂપાભા નું લક્ષણ–
અજ્ઞાનાત્મક, અનામપ્રકાશક, સ્વરૂપમાત્રાવભાસ, નિવિકલ્પક અને સમારેપ એ બધા પ્રમાણુના સ્વરૂપાભાસો જાણવા ૨૪.
$૧ અજ્ઞાનાત્મક, અનાત્મપ્રકાશક, સ્વમાત્રાવભાજક, નિર્વિકલપક અને સમારોપ એ બધા પ્રમાણભાસે છે. ૨૪.
સ્વરૂપાભાસોના અનુક્રમે ઉદાહરણ--
જેમકે-સંનિષદ, અસ્વસંવિદિત, પરાનવભાસ, દર્શન અને વિપર્યય સંશય તથા અનધ્યવસાય. ૨૫
ફુલ આ સ્થળે સક્નિકર્ષાદિ એ અજ્ઞાનાત્મકનું, અસ્વસંવિદિત એ અનાત્મપ્રકાશકનું, પરાનવભાસકજ્ઞાન એ સ્વમાત્રાવાસકનું એટલે કે જે બાધાથનું પ્રકાશક નથી તેવું દર્શન, એ નિર્વિકલ્પનું તથા વિપર્યય, સંશય અને અનધ્ય. વસાય-એ સમાપનાં દૃષ્ટા છે એમ જાણવું. ૨૫.
ઉપરોક્ત સન્નિકર્ષાદિને સ્વરૂપાભાસક કહેવાનું કારણ
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાળખામાસઃ ।
૬
६१ यमलकजातयोरेकस्याः स्त्रिया एकदिनोत्पन्नयोः पुत्रयोर्मध्यादेकत्र द्वितीयेन तुल्योऽयमिति जिज्ञासिते स एवायमिति, अपरत्र स एवायमिति वुभुत्सिते तेन तुल्योऽयमिति च ज्ञानं प्रत्यभिज्ञानाभासम् || ३४ ॥
પરીક્ષાભાસનું વિવરણ કરવાની ઈચ્છાથી પ્રથમ સ્મરણાભાસનુ’ સ્વરૂપ જણાવે છે-
: ૨૪૦
જે પદાનનુભૂત હેાય તે વિષે તે” એવું જ્ઞાન થવુ . સ્મરણાભાગ
છે. ૩૧.
અનનુભૂત એટલે કેાઈ પણ પ્રમાણથી ન જાણેલ. ૩૧
મરણાભાસનું’ ઉદાહરણ~~~
અનનુભૂત મુનિમ’ડળ ‘તે મુનિમડળ' એવુ જ્ઞાન થયુ. ૩૨,
પ્રત્યભિજ્ઞાભાસનુ સ્વરૂપ—
સમાન પદામાં આ તે” જ છે, એવું જ્ઞાન અને એક જ પદાર્થમાં આ તેની સમાન છે, એવું જ્ઞાન ઇત્યાદિ પ્રત્યભિજ્ઞાન છે, ૩૩.
૬૧ તિય સામાન્ય અને ઊર્ધ્વતાસામાન્ય ઈત્યાદિને વિષય કરનારુ પ્રત્યભિજ્ઞાન જણાવેલ છે, તેમાં તિયફ્સામાન્યથી યુક્ત--(સંદેશ) પદાર્થ માં આ તે’ જ. છે,એવું જ્ઞાન થવુ', તેમજ ઊ તાસામાન્યથી યુક્ત (દ્રવ્યરૂપ) એક જ પદાર્થમાં આ તેના તુલ્ય છે એવું જ્ઞાન થવું, અને સૂત્રમાં જણાવેલ આદિ શબ્દથી એવા પ્રકારના બીજા પણ પ્રત્યભિજ્ઞાનાભાસા જાણવા, ૩૩.
છે
પ્રત્યભિજ્ઞાનાભાસનુ ઉદાહરણ—
જેમકે-યુગ્મરૂપે-(જોડકાંરૂપે) જન્મેલ માળા વિષે ૩૪.
૭૧ એક જ સ્ત્રીને એક જ દિવસે જન્મેલા એ પુત્રામાંથી કોઈ એકમાં આ બીજાની સમાન છે, એવુ જાણવાની ઈચ્છા થાય ત્યારે આ તે જ છે” એવું જ્ઞાન થવું, અને ખીજામાં આ તે જ છે એવું' જાણવાની ઈચ્છા થાય ત્યારે આ તેના તુલ્ય છે” એવું જ્ઞાન થવું' તે પ્રત્યભિજ્ઞાનાભાસ કહેવાય છે. સારાંશ છે કે સશતામાં એકતાની પ્રતીતિ થવી અને એકતામાં સદૃશતાનુ જ્ઞાન તે પ્રત્ય
ભિજ્ઞાનાભાસ છે. ૩૪.
तर्काभासमादर्शयन्ति —
-:અસસ્થામાંવ યાતો તવમાસત માસઃ || યાજ્ઞિવિનામાવઃ ||||
*
· જીવાદરતિ—
सः श्यामो मैत्रतनयत्वादित्यत्र यावान्मैत्रतनयः सः श्याम इति यथा ॥ ३६ ॥ ६१: नहि मैत्रतनयत्व हेतोः: श्यामलेन व्याप्तिरस्ति शाकायाहारपरिणतिपूर्वकत्वाच्छ्यामतायाः । यो हि जनन्युपभुक्तशाकाद्याहारपरिणामपूर्वकस्तनयः, स एव श्याम इति सर्वाक्षेपेण यः प्रत्ययः, स तर्क इति ॥ ३६ ॥
"
', "
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३९
६. ३१-]
प्रमाणाभासः । અવગ્રહાભાસ, ઈહાભાસ, અવાયાભાસ, અને ધારણાભાસ વિગેરે જિજ્ઞાસુ પ્રાજ્ઞ પુરુએ પોતાની મેળે જાણી લેવા. ૨૮.
પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષાભાસનું સ્વરૂપ-- જે જ્ઞાન પારમાર્થિક જેવું જણાય, તે જ્ઞાન પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષાભાસ છે. ૨૯.
ઉ૧ વિકલ પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ, અને સકલ પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ એમ પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષના બે ભેદે પૂવે કહેવાઈ ગયા છે. ૨૯.
પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષાભાસનું ઉદાહરણું--
જેમકે-અસંખ્યાતાપ સમુદ્ર હોવા છતાં શિવ નામના રાજર્ષિને માત્ર सात द्वीप समुनु ज्ञान यु ते. 30
૧ શિવ નામના રાજર્ષિ સ્વસમય જૈન સિદ્ધાંત-(ભગવતી સૂ૦ ૪ ૧૮.)માં પ્રસિદ્ધ છે અને તેમને અવધ્યાભાસ જેનું બીજું નામ વિર્ભાગજ્ઞાન છે, તે જ્ઞાન થયેલું, એમ સિદ્ધાન્તને જાણનારાઓ કહે છે. મનઃ પર્યાયજ્ઞાન અને કેવલજ્ઞાનમાં ક્યારેય વિપરીતતા સંભવતી નથી, કારણ કે- મન:પર્યાયજ્ઞાન સંયમની વિશુદ્ધિથી થાય છે અને કેવલજ્ઞાન સમસ્ત આવરણના ક્ષયથી થાય છે, માટે પ્રસ્તુત પ્રકરણમાં તે બન્નેને આભાસની ચિન્તાને સ્થાન જ નથી. ૩૦.
(टि०) अवग्रहेत्यादि ।। अवग्रहाभासः । आदिशब्दादीहाभास-अवायाभास-धारणाभासा गृह्यन्ते । तभेदा इति तस्य सांव्यवहारिकप्रत्यक्षस्येन्द्रियनिवन्धनस्य भेदाः प्रकाराः ॥२८॥
(टि.) तदिति ज्ञानं । तदाभासमिति पारमार्थिकप्रत्यक्षाभासम् ॥२९॥
(टि०) मनःपर्यायेत्यादि । एकस्येति मनःपर्यायस्य । अन्यस्येति केवलज्ञानस्य । अति आभासाधिकारे । तदाभासेति मनःपर्यायकेवलाभासचिन्ता । विपर्यस्तं हि ज्ञानमाभासतया प्रतिभासते नैते कदाचिद्विपर्यस्ते भवतः ॥३०॥
अथ परोक्षाभासं विवक्षवः स्मरणाभासं तावदाहुः--- अननुभूते वस्तुनि तदितिज्ञानं स्मरणाभासम् ॥३१॥ अननुभूते प्रमाणमात्रेणानुपलब्धे ॥३१॥ उदाहरन्ति-- अननुभूते मुनिमण्डले तन्मुनिमण्डलमिति यथा ॥३२॥ प्रत्यभिज्ञाभासं प्ररूपयन्तितुल्ये पदार्थे स एवायमिति, एकस्मिंश्च तेन तुल्य इत्यादिज्ञानं प्रत्य
भिज्ञानाभासम् ॥३३॥ प्रत्यभिज्ञानं हि तिर्यगूर्ध्वतासामान्यादिगोचरमुपवर्णितं, तत्र तिर्यक्सामान्यालिङ्गिते भावे स एवायमिति ऊर्ध्वतासामान्यस्वभावे चैकस्मिन् द्रव्ये तेन तुल्य इति ज्ञानम् ; आदिशब्दादेवंजातीयकमन्यदपि ज्ञानं प्रत्यभिज्ञानाभासमिति ॥३३॥
उदाहरन्तियमलकजातवत् ॥३४॥
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२
पक्षाभालः। અભીસિતસાધ્યમથી યુક્ત ધર્મઓને પહેલાં (ત્રીજ પરિચ્છેદમાં) સભ્ય પક્ષ તરીકે જણાવેલ છે. અને આ પક્ષા માસે તે સમ્યફ પક્ષેથી વિપરીત-વિરુદ્ધ છે सभ न . 3८.
(टि०) असत्यामपीत्यादि ॥ तदवभास इति व्याप्त्यवभासनम् ॥३५॥ (टि.) उपाधिमपि पक्षान्तर्वर्तिनी विधायेत्यर्थः ॥३६॥
(टि.) तत्र प्रतीतेत्यादि ॥ एतेपामिति प्रतीतनिराकृताऽनभीप्सितानाम् । तद्विपरीतत्वादिति अप्रतीतानिराकृतादिविपर्ययरूपत्वात् ॥३८]
तत्राद्यं पक्षाभासमुदाहरन्ति-- प्रतीतसाध्यधर्मविशेषणो यथाऽऽहतान् प्रत्यवधारणवर्न परेण प्रयुज्यमानः
समस्ति जीव इत्यादिः ॥३९।। ६१ अवधारणं वर्जयित्वा परोपन्यस्तः समस्तोऽपि वाक्प्रयोग आर्हतानां प्रतीतमेवार्थ प्रकाशयति । ते हि सर्व जीवादिवस्त्वनेकान्तात्मकं प्रतिपन्नाः, ततस्तेषामवधारणरहितं प्रमाणवाक्यं, सुनयवाक्यं वा प्रयुज्यमानं प्रसिद्धमेवार्थमुद्भावयतीति व्यर्थस्त प्रयोगः । सिद्धसाधनः, प्रसिद्धसंबन्ध इत्यपि संज्ञायमस्याविरुद्धम् ॥३९॥
द्वितीयपक्षाभासं भेदतो नियमयन्ति-- निराकृतसाध्यधर्मविशेषणः प्रत्यक्षालुमानागमलोकस्ववचनादिभिः साध्य
धर्मस्य निराकरणादनेकपकारः ॥४०॥ प्रत्यक्षनिराकृतसाध्यधर्मविशेषणः, अनुमाननिराकृतसाव्यधर्मविशेषणः, आगमनिराकृतसाध्यधर्मविशेषणः, लोकनिराकृतसाध्यधर्मविशेषणः, स्ववचननिराकृतसाध्यधर्मविशेषणः, आदिशब्दात् स्मरणनिराकृतसाध्यधर्मविशेषणः, प्रत्यभिज्ञाननिराकृत साध्यधर्मविशेषणः, तर्कनिराकृतसाध्यधर्मविशेषणश्चेति ॥४०॥
પ્રથમ પક્ષાભાસનું ઉદાહરણ–
बैन प्रत्ये सवा२९५ ( १२- २) " " छे. मे प्रमाणे मीनnઓએ કરેલ પ્રોગ-પ્રતીત સાધ્યધર્મવિશેષણ નામને પક્ષાભાસ છે. ૩૯,
१२वधा२६-(मेव ॥२ -''मरना भीतमाये ४२स समस्त पायપ્રાગ જેનોના પ્રસિદ્ધ અર્થને જ જણાવે છે, કારણકે–તેઓ જીવાદિ સર્વ પદાર્થો ને અનેકાન્તરૂપ માને છે, તેથી અવધારણ રહિત પ્રવેગ કરાતું પ્રમાણવાક્ય કે સુનયવાક્ય તેઓને પ્રસિદ્ધ અર્થનું જ ઉદુભાવન કરે છે, માટે તે પ્રગ તેઓ પ્રત્યે વ્યર્થ છે. “સિદ્ધસાધન અને પ્રસિદ્ધસંબન્ધ” આ બે સંજ્ઞાઓ પ્રતીતસાધ્યધર્મવિશોષણ પક્ષાભાસની વિરોધી નથી અર્થાત્ આ બન્ને સંજ્ઞાઓ પણ તેની જ જાણવી. ૩૯
બીજ પક્ષાભાસનું ભેદદ્વારા નિયમન–
નિરાકૃત સાધ્યધર્મ વિશેષણ પક્ષાભાસ–પ્રત્યક્ષ-અનુમાન-આગમલેક અને સ્વવચન આદિથી સાધ્યધર્મનું નિરાકરણ કરવાથી અનેક પ્રકારે છે. ૪૦,
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. ૩૭] पक्षाभासः।
ર૪૨ अनुमानाभासमाख्यान्तिपक्षाभासादिसमुत्थं ज्ञानमनुमानाभासमवसेयम् ॥३७॥
६१ पक्षाभासो वक्ष्यमाण आदिर्येषां हेत्वाभासादीनां भणिष्यमाणस्वरूपाणां तेभ्यः समुत्था समुत्पत्तिरस्येति पक्षाभासादिसमुत्थं ज्ञानमनुमानाभासमभिधीयते । एतच्च यदा स्वप्रतिपत्त्यर्थं तदा स्वार्थानुमानाभासं, यदा तु परप्रतिपत्त्यथै पक्षादिवचनरूपापन्नं तदा परार्थानुमानाभासमवसेयमिति ।।३७॥
पक्षाभासांस्तावदाहुः-- तत्र प्रतीतनिराकृतानभीप्सितसाध्यधर्मविशेपणास्त्रयः पक्षाभासाः ॥३८॥
६१ प्रतीतसाध्यधर्मविशेषणः, निराकृतसाध्यधर्मविशेषणः, अनभीप्सितसाध्यधर्मविशेषणश्चेति त्रयः पक्षाभासा भवन्ति; अप्रतीतानिराकृताभीप्सितसाध्यधर्मविशिष्टधर्मिणां सम्यक्पक्षत्वेन प्रागुपवर्णितत्वादेतेषां च तद्विपरीतत्वात् ॥३८॥
તર્નાભાસનું લક્ષણવ્યાપ્તિ ન હોય તો પણ તેને આભાસ થે તે તકભાસ છે. ૩૫. વ્યાપ્તિ એટલે અવિનાભાવ. ૩૫. તકભાસનું ઉદાહરણ
જેમકે. તે શ્યામ (કાળા) છે, મૈત્રપુત્ર હેવાથી, આ અનુમાન સ્થળમાં, જે જે મિત્રપુત્ર હોય તે તે શ્યામ હોય એવી વ્યાપ્તિ. ૩૬.
$૧ શ્યામતા શાકાહારના પરિણામપૂર્વક હોવાથી મિત્રતનયત્વ હેતુની શ્યામસ્વસાય સાથે વ્યાપ્તિ પ્રસિદ્ધ નથી. કારણ કે-માતાએ ખાધેલ શાકાદાહારના પરિણામવાળો જે પુત્ર હોય તે જ શ્યામ હોય, આ પ્રમાણે સર્વના આક્ષેપ(-સમાવેશ) વડે થતું જ્ઞાન તે તક છે, અન્ય નહિ. ૩૬.
અનુમાનાભાસનું લક્ષણ– પક્ષાભાસ આદિથી ઉત્પન્ન થયેલું જ્ઞાન અનુમાનાભાસ જાણવું. ૩૭.
૬૧ પક્ષાભાસ, તથા આદિ પદથી હેવાભાસ, દૃષ્ટાન્તાભાસ, ઉપનયાભાસ, અને નિગમનાભાસ, આદિથી ઉત્પન્ન થનારું જ્ઞાન અનુમાનાભાસ કહેવાય છે. પક્ષાભાસાદિનું રૂપ આગળ કહેવાશે, એ જ્યારે પોતાના અનુભવ માટે હોય ત્યારે સ્વાનુમાનાભાસ, અને જ્યારે પક્ષાદિ અવયના વચનરૂપે પરને જ્ઞાપન કરવા માટે હોય, ત્યારે પરાર્થોનુમાનાભાસરૂપ જાણવું. ર૭.
પક્ષાભાસનું લક્ષણ –
પક્ષાભાસ ત્રણ પ્રકારે છે–પ્રતીત સાધ્યધર્મવિશેષણ, નિરાકૃત સાધ્યધર્મ, વિશેષણ, અને અનભીસિત સાધ્યધર્મવિશેષણ. ૩૮.
૧ પ્રતીતસાધ્યધર્મવિશેષણ, નિરાકૃતસાવ્યધર્મ વિશેષણ, અને અનભીસિત સાથધર્મવિશેષણ એ ત્રણ પક્ષાભાસો છે, કારણ કે-અપ્રતીત, અનિરાકૃત અને
३१
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉક્ષમારા
[ કર૧ આ જગતમાં જે કોઈ પદાર્થ હાનિ-વૃદ્ધિવાળો હોય તે કોઈ વખતે પિતાના કારણોથી ઉત્પન્ન થયેલ સંપૂર્ણ ક્ષય-નાશવાળો હોય છે, જેમકે સુવર્ણમાં રહેલ મેલ તેવી જ રીતે દોષ અને આવરણ પણ હાનિ-વૃદ્ધિવાળા છે. માટે સંપૂર્ણ ક્ષય થવાના સ્વભાવવાલા છે. આ રીતે પ્રસ્તુતમાં સર્વજ્ઞ અને વીતરાગની સિદ્ધિ હોઈ અનુમાનથી બાધિત છે. કારણ કે આ અનુમાનથી જે કેઈ ઉત્તમ પુરુષવિશેષમાં દોષ આવરણને સર્વથા નાશ પ્રસિદ્ધ છે તે જ પુરુષવિશેષ સર્વજ્ઞ કે વીતરાગ છે, એ જ રીતે “શબ્દ અપરિણામી છે એ પ્રતિજ્ઞા(પક્ષ) પણ શબ્દ પરિણામી છે, કારણ કે અન્યથા કતકત્વ ઘટી શકતું નથી એ અનુમાનથી બાધિત થાય છે, એ ઉદાહરણ પણ જાણી લેવું કર
(૫૦) સેનેતિ સંવેદ્રપ્રત્યક્ષેn ne (प.) निर्वासातिशयवानिति उत्कर्षापवर्षवान् । बाध्यमानेति प्रतिज्ञा ॥४२॥
(टि.) प्रत्यक्षनिराकृतेत्यादि । तद्विलक्षणेति पृथ्व्यप्तेजोवायुरूपभूतविलक्षणजीवनिषेधे । तेनेति अहं सुखी अहं दुःखी मम शरीरमित्याद्यहंकार-ममकारप्रत्ययोद्भविष्णुस्वसंवेदनપ્રત્યક્ષેજ, તમારા મકા
(टि.) अनुमानेत्यादि ॥ निसेिति निहाँस. प्रौढिप्राप्तोऽतिशय उपचयलक्षणो ययोर्दोषावरणयोः (योरस्ति) ते निहांसातिशयवर्ती ॥४२॥
अथ तृतीयं भेदमाहुः-- आगमनिराकृतसाध्यधर्मविशेषणो यथा जैनेन रजनिभोजन
મનનીય જરૂા ६१ "अत्थं गमि आइच्चे पुरत्था य अणुग्गए । आहारमाइयं सव्वं मणसा वि न पत्थए" ॥१॥
इत्यादिना हि प्रसिद्धप्रामाण्येन परमागमवाक्येन क्षपाभक्षणपक्षः प्रतिक्षिप्यमाणवान्न साधुत्वमास्कन्दति । एवं जैनेन परकलत्रमभिलषणीयमित्यायुदाहरणीयम् ।
આગમનિરાકૃતસાધ્યધર્મવિશેષણ પક્ષાભાસનું ઉદાહરણ –
જેને રાત્રિભેજન કરવું જોઈએ, આ આગનિમરાકૃતસાધ્યધર્મવિશેષણ પક્ષાભાસ છે. ૪૩.
સૂર્ય અસ્ત થઈ ગયા પછી તે પૂર્વ દિશામાં ઉદય ન પામે ત્યાં સુધી.
૧ “સૂર્ય અસ્ત થયા હોય અને બીજે સૂર્ય ન ઊગે ત્યાં સુધી સર્વપ્રકારના આહારાદિકની મનથી પણ પ્રાર્થના ન કરે (અર્થાત્ મનથી પણ ઈચ્છા ન કરેy' ઇત્યાદિ પ્રસિદ્ધ પ્રામાણ્યવાળા પરમાગમના વચનથી રાત્રિભેજિનરૂપ પ્રતિજ્ઞા બાધિત થાય છે, તેવી જ રીતે જેને પરસ્ત્રીની અભિલાષા કરવી” એ પ્રતિજ્ઞા પણ આગમબાધિત છે ૪૩.
(टि.) आगमेत्यादि।। अत्थ गयंमीति अस्तंगते आदित्ये । पुरत्थायेति पूर्वदिग्भागेऽनुद्गते भाहारमादिकं सर्वः मनसापि न प्रार्थयेत् । परमागमेति जैनराद्धान्तवचनेन । क्षपाभक्षणेति
મોગના ! [પ્રતિ દિgarmતિ નિષિમાળવા ન સાધુaૌવચ્ચમચરિત કરૂ
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
६.४१j पक्षाभासः।
२४३ - ૧ પ્રત્યક્ષનિરાકૃતસાધ્ય ધર્મ વિશેષણ, અનુમાનનિરાકૃતસાધ્યધર્મ વિશેષણ, આગમનિરાકૃતસાધ્યધર્મ વિશેષણ, લેકનિરાકતસાધ્યધર્મ વિશેષણ, સ્વવચન નિરા. કૃતસાધ્યધર્મ વિશેષણ, અને સૂત્રમાં કહેલ આદિ પદથી મરણ નિરાકૃતસાધ્યધર્મવિશેષણ, પ્રાયભિજ્ઞાનિરાકૃતસાધ્યધર્મવિશેષણ, તકનિરાકૃતસાધ્યમવિરોષણ, અને નિરાકૃતસાધ્યધર્મવિશેષણ એમ પક્ષાભાસના અનેક ભેદ થાય છે. ૪૦
(प.) प्रमाणवाक्यमिति स्याद्वादवाक्यम् । सुनयवाक्यमिति अवधारणवर्जम् ॥३९॥
(टि०) प्रतीतेत्यादि ।। आर्हतानिति जैनान् प्रति ॥ ते हीति जिनागमज्ञाः । तेषामिति. जिनपदपद्मप्रणयिनाम् । व्यर्थ इति निष्फरः । तत्प्रयोग इति तस्य समस्ति जीव इत्यादेरवधारणरहितस्य प्रयोगः । अस्येति प्रतीतसाध्यधर्माविशेषणस्य ॥३९॥
एपु प्रथमं प्रकारं प्रकाशयन्ति --- प्रत्यक्षनिराकृतसाध्यधर्म विशेषणो यथा नास्ति भूतविलक्षण आत्मा ॥४१॥ . १ स्वसंवेदनप्रत्यक्षेण हि पृथिव्यप्तेजोवायुभ्यः शरीरत्वेन परिणतेभ्यो भूतेभ्यो विलक्षणोऽन्य आत्मा परिच्छिद्यते, इति तद्विलक्षणात्मनिराकरणप्रतिज्ञा तेने बाध्यते, यथाऽनुष्णोऽग्निः, इति प्रतिज्ञा बाह्येन्द्रियप्रत्यक्षेण ॥४१॥ द्वितीयप्रकारं प्रकाशयन्ति-- अनुमाननिराकृतसाध्यधर्मविशेषणो यथा नास्ति सर्वज्ञो
वीतरागो वा ॥४२॥ ६१ अत्र हि यः कश्चिन्नि सातिशयवान् , स कचित् स्वकारणजनितनिर्मूल. क्षयः यथा कनकादिमलो, निह सातिशयवती च दोषावरणे इत्यनेनानुमानेन सुव्य. क्तैव बाधा । एतस्मात् खल्वनुमानाद्यत्र क्वचन पुरुषधौरेये दोषावरणयोः सर्वथा प्रक्षयप्रसिद्धिः, स एव सर्वज्ञो वीतरागश्चेति । एवमपरिणामी शब्द इत्यादिरपि प्रतिज्ञा परिणामी शब्दः कृत कत्वान्यथाऽनुपपत्तेरित्याद्यनुमानेन वाध्यमानाऽत्रोदाहरणीया ॥४२।।
પ્રત્યક્ષનિરાકૃતસાધ્યધર્મ વિશેષણ પક્ષાભાસનું ઉદાહરણ– ૭
ભૂતથી ભિન્ન આત્મા નથી, આ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી નિરાકૃતસાધ્યધર્મ, વિશેષણ પક્ષાભાસનું ઉદાહરણ છે. ૪૧
૧ શરીરરૂપે પરિણામ પામેલ પૃથ્વી, પાણી, તેજ, અને વાયુરૂપ ભૂતેથી બાત્મા વિલક્ષણ (જુદો) છે એવું સ્વસંવેદન(સ્વાનુભવ)થી જાણી શકાય છે. અર્થાત્ આત્માનું ભૂતોથી વૈલક્ષય પ્રત્યક્ષ પ્રસિદ્ધ છે. તેથી છે શયનું નિરાકરણ કરનારી પ્રતિજ્ઞા આ પ્રત્યક્ષથી બાધિત છે. જેમકે અગ્નિ ઉષ્ણ નથી આ પ્રતિજ્ઞા બાહેન્દ્રિય પ્રત્યક્ષપ્રમાણ દ્વારા બાધિત થાય છે. ૪૧.
અનુમાનનિરાકૃતસાધ્યધર્મ વિશેષણ પક્ષાભાસનું ઉદાહરણ–
સર્વજ્ઞ તે વીતરાગ નથી” આ અનુમાન નિરાકૃતસાધ્યધર્મવિશેષણ પક્ષાसास छे. ४२.
१ ज्ञाऽनेन मु।
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
રદ્દ
पक्षाभासः।
६.४५
કર્યો છે. એ જ પ્રમાણે મનુષ્યની ખોપરી પવિત્ર છે, પ્રાણીનું અંગ હોવાથી, શંખ અને છીપની જેમ. આ અનુમાન પણ લેકપ્રતીતિનિરાકૃત જાણવું. ૪૪.
(टि०) लोकशब्देनेति । अत्रेति लोकप्रतीतसाध्यधर्मविशेपणे । तेन चेति पारमार्थिकेन प्रमाणेन ॥४३॥
(प.) ननु लोकप्रतीतिरित्यादि परः । तदन्यतरद्वेति तयोर्मध्यादेकं किमपि स्ववचनं प्रमाणीकुर्वन्निति वचनस्यापि शाब्दप्रमाणत्वात् ॥४४॥
(टि.) तयेति अत्रमाणया लोकप्रतीत्या । कस्यापीति व्यवहारवाह्यस्याप्रमाणस्यापि पदार्थस्य । अप्रमाणस्य वाधाविधावसमर्थत्वात् । प्रत्यक्षेति प्रत्यक्षपरोक्षयोरधिकम् । तदन्यतरदिति तयोः प्रत्यक्षपरोक्षयोर्मध्यादन्यतरदेकं प्रत्यक्षं परोक्षं वा । अन्यथेति प्रत्यक्षाद्यतिरिक्तप्रमाणसंभवे । विभागस्येति प्रमाणद्वयलक्षणस्य स्वीकृतपक्षस्य दूपणापत्तेः । अस्येति लोकप्रतीतिनिराकृतसाध्यवर्मविशेषगस्य । प्रहत इति लोकप्रती तनिराकृतसाध्यधर्मविशेषणः ॥४४॥
(टि. अने ते प्रमाणव्यवहारे । उत्कलितत्वेनेति आधिक्येन । विनेयेति विशिप्यचित्ताभिप्रायोल्लापनार्थम् । अस्येति लोकप्रनीतिनिराकृतसाध्यधर्मविशेषणस्य । ४४॥
पञ्चमप्रकारं कीर्तयन्ति---- . स्ववचननिराकृतसाध्यधर्मविशेषणो यथा नास्ति प्रमेयपरिच्छेदकं
प्रमाणम् ॥४५|| सर्वप्रमाणाभावमभ्युपगच्छतः स्वमपि वचनं स्वाभिप्रायप्रतिपादनपरं नास्तीति वाचंयमत्वमेव तस्य श्रेयः, ब्रुवाणस्तु नास्ति प्रमाणं प्रमेयपरिच्छेदकमिति स्ववचनं प्रमाणीकुर्वन् ब्रूत इति स्ववचनेनैवासौ व्याहन्यते, एवं निरन्तरमहं मौनीत्याद्यपि दृश्यम् ।
६१ ननु स्ववचनस्य शब्दरूपत्वात्तन्निराकृतसाध्यधर्मविशेषणः पक्षाभासः प्राग्गदितागमनिराकृतसाध्यधर्मविशेषण एव पक्षाभासेऽन्तर्भवतीति किमर्थमस्य भेदेन कथनमिति चेत् । ६२ एवमेतत् . तथापि शिष्यशेमुपीविकाशार्थमस्यापि पार्थक्येन कथन मिति न दोषः ।
६३ आदिशब्दमुचितास्तु पक्षाभासास्त्रयः स्मरणप्रत्यभिज्ञानतर्कनिराकृतसाध्यधर्मविशेषणाः । तत्र स्मरणनिराकृतसाध्यधर्मविशेषणो यथा, स सहकारतरुः फलशून्य इति, अयं पक्षः कस्यचित् सहकारतरं फलभरभ्राजिष्णुं सम्यक् स्मर्तुः स्मरणेन बाध्यते। प्रत्यभिज्ञाननिराकृतसाध्यधर्म विशेपणो यथा, सदृशेऽपि कचन वस्तुनि कश्चन कञ्चनाधिकृत्योर्वतासामान्यभ्रान्त्या पक्षीकुरुते, तदेवेदमिति । तस्यायं पक्षस्तिर्यक्सामान्यावलम्बिना तेन सदृशमिदमिति प्रत्यभिज्ञानेन निराक्रियते । तर्कनिराकृतसाध्यधर्मविशेषणो यथा, यो यस्तत्पुत्रः, स श्याम इति व्याप्तिः समीचीनेति । अस्यायं पक्षो यो जनन्युपभुक्तशाकाद्याहारपरिणामपूर्वकस्तत्पुत्रः, स श्यामः, इति व्याप्तिग्राहिणा सम्यक्तण निराक्रियते ॥४५॥
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬કષ્ટ-]
पक्षाभासः। चतुर्थ प्रकारं प्रथयन्तिलोकनिराकृतसाध्यधर्मविशेषणो यथा न पारमार्थिकः
પ્રમાણમેચવ્યવહાર છઠ્ઠા लोकशब्देनात्र लोकप्रतीतिरुच्यते । ततो लोकप्रतीतिनिराकृतसाध्यधर्मविशेषण इत्यर्थः । सर्वाऽपि हि लोकस्य प्रतीतिरीटशी यत्यारमार्थिक प्रमाणं, तेन च तत्वातत्त्वविवेकः पारमार्थिक एव क्रियते ।
६२ ननु लोकप्रतीतिरप्रमाणं, प्रमाणं वा ? अप्रमाणं चेत् , कथं तया बाधः कस्यापि कर्तुं शक्यः ? प्रमाणं चेत् , प्रत्यक्षायतिरिक्तं, तदन्यतरद्वा । न तावदाद्यः पक्षः, प्रत्यक्षायतिरिक्तप्रमाणस्यासंभवात् । अन्यथा "प्रत्यक्षं च परोक्षं च” इत्यादिविभागस्यासमञ्जस्यापत्तेः । द्वितीयपक्षे तु प्रत्यक्षनिराकृतसाध्यधर्मविशेषणादिपक्षाभासेम्वेवास्यान्तर्भूतत्वात् न वाच्यः प्रकृतः पक्षाभास इति चेत् ।
३ सत्यमेतत् , किन्तु लोकप्रीतिरत्रोत्कलितत्वेन प्रतिभातीति विनेयमनीषोन्मीलनार्थमस्य पार्थक्येन निर्देशः । एवं शुचि नरशिरःकपालप्रमुखं, प्राण्यङ्गत्वात् शङ्खशुक्तिवदित्याद्यपि दृश्यम् ।।४४॥
લેકનિરાકૃત સાધ્યધર્મ વિશેષણ પક્ષાભાસનું ઉદાહરણ–
પ્રમાણ અને પ્રમેયનો વ્યવહાર પારમાર્થિક નથી-આ લેકનિરાકૃતસાધ્યધર્મ વિશેષણ પક્ષાભાસ છે. ૪૪.
૧ સૂત્રમાં કલેક શબ્દ છે તે લેકપ્રતીતિ ને બેધક છે એટલે લેકપ્રતીતિ નિરકતસાધ્યધર્મવિશેષણ એ અર્થ સમજ. કારણ કે-લેકની સઘળી પ્રતીતિ આવી હોય છે કે, પ્રમાણ પારમાર્થિક હોય છે, અને તેનાથી તવાતત્ત્વને વિવેક પારમાર્થિક જ કરાય છે. ૪૪,
૨ શેકા –લેકપ્રતીતિ અપ્રમાણરૂપ છે કે પ્રમાણરૂપ ?
લોકપ્રતીતિને અપ્રમાણુ કહે છે તેનાથી કેઈને પણ બાધ કઈ રીતે થઈ શકશે ? અર્થાત નહિ થાય અને પ્રમાણુ કહો તે-પ્રશ્ન એ છે કે, આ લેકપ્રતીતિ પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેથી ભિન્ન છે કે પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ એ બેમાંથી કેઈ એક પ્રમાણરૂપ છે ? પહેલો પક્ષ તે કહી શકશે નહિ કારણ કે પ્રત્યક્ષાદિથી ભિન પ્રમાણને સંભવ નથી. છતાં પણ ભિન્ન પ્રમ ણ તરીકે સ્વીકારશે –તમે કરેલ “પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ પ્રમાણુના આ વિભાગમાં અસમંજસતા–અવ્યવસ્થાની આપત્તિ આવશે. બીજે પક્ષ કહો તે–પ્રત્યક્ષ નિરાકૃત સાધ્યધર્મ વિશેષણાદિ પક્ષાભામાં આ લેકપ્રતીતિ અંતભૂત થઈ જાય છે માટે આ પક્ષાભાસનું કથન કરવું ન જોઈએ.
સમાધાન–તમારી વાત સાચી છે પરંતુ લેપ્રતીતિ સ્પષ્ટરૂપે જણાય છે માટે શિષ્યની બુદ્ધિને વ્યુત્પન્ન કરવા માટે આ પક્ષાભાસને જુદો નિર્દેશ
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪૮
Tગાવા द्वितीय पक्षाभासं सभेदमुपदर्य तृतीयमुपदर्शयन्ति---- अनभीप्सितसाध्यधर्मविशेषणो यथा स्याद्वादिनः शाश्चतिक एव
कलशादिरशाश्वतिक एव वेति वदतः ॥४६॥ ६१ स्याद्वादिनो हि सर्वत्रापि वस्तुनि नित्यत्वैकान्तः, अनित्यत्वैकान्तो वा नाभी. सितः, तथापि कदाचिदसौ सभाक्षोभादिनैवमपि वदेत् । एवं नित्यः शब्द इति ताथागतस्य वदतः प्रकृतः पक्षाभासः ।
२ ये त्वमिद्धविशेषणाप्रसिद्ध विशेष्याप्रसिद्धोमयाः पक्षमासाः परैः प्रोचिरे, नामी समी बोनाः । अप्रसिद्धम्यैत्र विशेषणस्य साध्यमानत्वात् , अन्यथा सिद्धसाध्य. ताऽवतारात् । अथात्र सार्वत्रिका प्रसिद्धयभावो विवक्षितो न तु तत्रैव धर्मिणि, यथा साङ्ख्यस्य विनाशित्वं क्वापि धर्मिणि न प्रसिद्धम्; तिरोभावमात्रस्यैव सर्वत्र तेनाभिधानात्, तदयुक्तम् । एवं सति क्षणिकतां साधयतो भवतः कथं नाप्रसिद्ध विशेषणत्वं दोषो भवेत् ?, क्षणिकनायाः सपझे कायप्रसिद्धेः ।
विशेष्यस्य तु धर्मिणः सिद्धिर्विकल्पादपि प्रतिपादितेति कथमप्रसिद्वताऽस्य ? एतेनाप्रसिद्धोभयोऽपि परास्तः ।४६॥
દ્વિતીય ક્ષિાભાસના ભેદો દર્શાવીને ત્રીજા પક્ષાભાસનું હવે નિરૂપણ કરે છે–
કલશાદિ શાશ્વત-(એકાંત નિત્ય) જ છે, અથવા અશાશ્વત-(એકાંત અનિત્ય જ છે, એ પ્રમાણે બેલનાર જૈનની, આ પ્રતિજ્ઞા-અનીસિત સાધ્યધર્મ વિશેષણ પક્ષાભાસનું ઉદાહરણ છે. ૪૬
હવ જેને સમસ્ત પદાર્થોમાં એકાન્ત નિત્યસ્વ કે એકાન્ત અનિત્યત્વ ઈષ્ટ નથી તો પણ - સભાક્ષોભ આદિ કારણથી એવું પણ બોલી જાય ત્યારે તેને આ દેષ આવે છે. એ જ રીતે શબ્દ નિત્ય છે, એવું બૌદ્ધ બલી જાય ત્યારે તેનું તે કથા પણ આ જ દેષથી દૂષિત થાય છે.
૨ અને (૧) અપ્રસિદ્ધ વિશેષણ, (૨) અપ્રસિદ્ધ વિશેષ્ય, અને (૩) અપ્રસિદ્ધભય-આ ત્રણ પશાભાસ અન્ય દાર્શનિકે એ કહેલ છે તે યથાર્થ નથી. કારણ કે, અપ્રસિદ્ધ વિશેષણ પક્ષ તે સાધ્યમાન હોય છે. અન્યથા, સિદ્ધસાધન દોષ આવશે.
શંકા–પ્રસ્તુત પ્રકરણમાં પ્રસિદ્ધિને અભાવ સાર્વત્રિક પક્ષ સપક્ષ અને વિપક્ષમાં વિવક્ષિત છે, પરંતુ તે માત્ર ધમી પક્ષ)માં વિવક્ષિત નથી, જેમકેસાંખ્યને વિનાશિત્વ-(પક્ષ સપક્ષ કે વિપક્ષ રૂ૫) કેઈ પણ ધમીરમાં પ્રસિદ્ધ નથી, કારણ કે સાંખ્યને સર્વત્ર તિરભાવ માત્ર જ માન્ય છે.
સમાધાન–એ કથન યોગ્ય નથી. કારણ કે, એ પ્રમાણે માને તે-(અર્થાત પ્રસિદ્ધિને અભાવ સાર્વત્રિક માને તે–) ક્ષણિકતાને સિદ્ધ કરતાં તમને આ અપ્રસિદ્ધ વિશેષણવ દોષ કેમ નહિ આવે ? કારણ કે ક્ષણિક્તા સપક્ષમાં કઈ પણ સ્થળે પ્રસિદ્ધ નથી.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
૨૪૭
पक्षाभासः।
]
સ્વવચનનિરાકૃતસાધ્યધર્મ વિશેષણ પક્ષાભાસનું ઉદાહરણ–
પ્રમેયને નિશ્ચય કરાવનારું પ્રમાણ નથી–આ વચનનિરાકૃત સાધ્ય. ધર્મવિશેષણ પક્ષા માસ છે. ૪પ,
૧ સર્વ પ્રમાણના અભાવને સ્વીકારનારનું પિતાનું વચન પણ પોતાના અભિપ્રાયનું પ્રતિપાદન કરનારું નથી. માટે તેણે મૌન રહેવું એ જ તેના માટે હિતાવહ છે, છતાં પણ બેલે તો-“પ્રમેયને નિશ્ચય કરાવનાર પ્રમાણ નથી એ પિતાના વચનને પ્રમાણ કરીને જ બોલે છે, માટે પિતાના વચનથી જ પિતે વ્યાઘાત પામે (બાધિત થાય છે).
* ૨ શંકા-સ્વવચન શબ્દરૂપ છે, તે પ્રથમ કહેલ આગમનિરાકૃત સાયધર્મ વિશેષણ પક્ષભાસમાં આ અન્તર્ભાવ પામે છે તેજુદો શા માટે કહ્યો. ?
સમાધાન–આ પક્ષાભાસ આગમનિરાકૃત પક્ષાભાસમાં અન્તર્ભાવ પામે છે પરંતુ શિષ્યની બુદ્ધિના વિકાસ માટે જુદે કહેલ હોવાથી તેમાં કેઈ દોષ નથી.
૩ સૂત્ર ૪૦માં કહેલ “માશબ્દથી સૂચવેલા સ્મરણનિરાકૃત સાધ્યધર્મ વિશેષણ, પ્રત્યભિજ્ઞાનિરાકૃતસાધ્યધર્મવિશેષણ, અને તર્કનિરાકૃતસાયધર્મવિશેષણ આ ત્રણ પક્ષાભાસો પણ છે. તેમાં તે આમ્રવૃક્ષ ફલ રહિત છે. આ પ્રતિજ્ઞા-ફળના સમૂહથી શોભાયમાન આમ્રવૃક્ષને સમ્યગ યાદ કરનાર કોઈના
મરણદ્વારા બાધિત થાય છે. આ ઉદાહરણ સ્મરણનિરાકૃતસાધ્યધર્મ વિશેષણ પક્ષાભાસનું છે. કોઈ વસ્તુમાં સમાનતા હોય છતાં કે ઈ અન્ય વસ્તુમાં રહેલી ઊતા સામાન્યની ભ્રાન્તિથી કહે કે “આ તે જ છે તે તેની આ પ્રતિજ્ઞા “આ તેના સમાન છે એ પ્રમાણે તિય ફસામાન્યને વિષય કરનાર પ્રત્યભિજ્ઞાથી બાધિત થાય છે, માટે એ પ્રત્યભિજ્ઞાનિરાકૃતસાધ્યધર્મ વિશેષણ પક્ષાભાસ છે. જે જે તેનો પુત્ર છે, તે તે શ્યામ છે, આ વ્યાપ્તિ સાચી છે. આ પ્રકારની પ્રતિજ્ઞાન માતાએ ખાધેલા શાકાહારના પરિણામવાળે જે પુત્ર છે, તે શ્યામ છે, એ પ્રમાણ વ્યાપ્તિ ગ્રહણ કરનાર સભ્યતર્કથી થાય છે, માટે આ ઉદાહરણ તકનિરાકૃતસાધ્યધર્મ વિશેષણ પક્ષાભાસનું જાણવું. ૪પ.
(૧૦) gવમેત્યાદ્રિ સૂરિ ! (૫૦) રમતિ ચચ ૪પ
(टि०) स्ववचनेत्यादि । तस्येति प्रमेयज्ञापकं प्रमाणमेव नास्तीति वदता नास्तिकादेमीनमेव कल्याणम् ॥ तन्निरोकृतेति शब्दनिराकृत साध्यधर्मविशेषणः । अस्येति स्ववचननिराकृतसाध्यधर्मविशेषणस्य । भेदेनेति पार्थक्येन शिष्यशेमुषीति विनेयप्रतिभाप्रकटनार्थम् ।
(टि०) तत्रेति त्रिपु पक्षाभासेषु । अयं पक्ष इति केनापि पुरा शरदादौ रसालः फलविकलः कलयांवभूवे कियत्यपि काले व्यतीते स विफल एव चूतः तस्य पुंसो देशान्तरं पर्यटतः स्मृतिपथमुपेयिवान् । अपरेण कानननिकुञ्जविहारिणा स एव सहकारो वसन्ततौ फलकलितः कलयांचके सोऽपि कालान्तरे तस्य फलिनः सस्मार सफलस्मरणेन विफलस्मृतिर्वाध्यते ॥ तर्केत्यादि ॥ समीचीनेति एष एतावान् पक्षः ॥४५॥
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
हेत्वाभासः ।
પક્ષાભાસનુ નિરૂપણુ કર્યાં પછી હેત્વાભાસનું નિરૂપણ— હેત્વાભાસ ત્રણ છે—અસિદ્ધ, વિરુદ્ધ, અને અનૈકાન્તિક. ૪૭ $1 નિશ્ચિતાન્યાનુપપત્તિ' નામનું હેતુનુ જે એક લક્ષ્ણુ છે, તે લક્ષણુની વિકલતા–(અભાવ)થી હેતુરૂપ ન હાવા છતાં હૅતુના હેતુ જેવા જણાતા હાય તે બધા હેત્વાભાસ છે. ૪૭ અસિદ્ધ હેત્વાભાસનુ લક્ષણ
સ્થાને નિવેશ થવાથી
જેની અન્યાથાનુપપત્તિ-(વ્યાપ્તિ-અવિનાભાવ) પ્રમાણથી પ્રતીત ન હોય તે અસિદ્ધ હેત્વાભાસ છે. ૪૭
[ ૬. ધર્મ
૧ વિપરીત અન્યથાનુપપત્તિ અને અનિશ્ચતઅન્યથાનુપપત્તિને કારણે અનુક્રમે વિરુદ્ધ હેત્વાભાસ અને અનેકાન્તિક હેત્વાભાસ હવે પછી આગળ કહેવાશે, માટે અહી' અપ્રતીતિને કારણે માત્ર એક જ અપ્રતીત અન્યથાનુપપત્તિ માકી કારણે જાણવી, અને હેતુની આ અપ્રતીતિ તે વિષેના અજ્ઞાનને કારણે, વિપ યને રહેલી અને સશયને કારણે હાય છે એમ જાણવુ'. ૪૮
અસિદ્ધ હત્વાભાસના પ્રકાર
અસિદ્ધ હેત્વાભાસ એ પ્રકારે છે—ઉભયાસિદ્ધ અને અન્યતરાસિદ્ધ. ૪૯. ૬૧ જે હેતુ વાદી પ્રતિવાદી ઉભયને અસિદ્ધ હાય તે ઉભયાસિદ્ધ છે અને જે હતુ વાદી કે પ્રતિવાદી એ ખન્નેમાંથી કાઈ એકને અસિદ્ધ હાય તે અન્યતરાસિદ્ધ છે. ૪૯.
ઉભયાસિદ્ધ હેત્વાભાસનું ઉદાહરણ
ઉભયાસિદ્ધ જેમકે-શબ્દ પરિણામી છે, કારણ કે-તે ચાક્ષુષ (ચક્ષુના વિષય છે. ૫૦,
૬૧ ચક્ષુદ્વારા ગ્રહણ કરાય(-વિષય કરાય) તે ચાક્ષુષ'. તેનાથી ભાવમાં ત્વ પ્રત્યય થવાથી ‘ચાક્ષુષત્વ’તેને હેતુમાં પંચમી વિભક્તિ થતાં ચાક્ષુષાત્ એ રૂપ સિદ્ધ થયું. આ ચાક્ષુષત્વ” હેતુ ઉભયાસિદ્ધ હેત્વાભાસનુ ઉદાહરણ છે. કારણ કે, વાદી પ્રતિવાદી ખન્નેને મતે શબ્દ શ્રવણુને જ વિષય છે પરંતુ ચક્ષુના વિષય નથી. ૫.
द्वितीयं भेदं वदन्ति -
अन्यतरासिद्धो यथा अचेतनास्तरवो विज्ञानेन्द्रियायुर्निरोधलक्षणમળરહિતત્વાત
શા ९१ ताथागतो हि तरुगामचैतन्यं सावयन् विज्ञानेन्द्रियायुर्निरोधलक्षणमरणरहितत्वादिति हेतूपन्यासं कृतवान् । स च जैनानां तरुचैतन्यवादिनामसिद्धः । तदागमे' द्रुमेव्वपि विज्ञानेन्द्रियायुषां प्रमाणतः प्रतिष्टितत्वात् । इदं च प्रतिवार्थसिद्धयपेक्षयोदाहरणम् ।
९१ वाद्यसिद्धयपेक्षया तु अचेतनाः सुखादयः, उत्पत्तिमत्त्वादिति । अत्र हि वादिनः सांख्यस्योत्पत्तिमत्वमप्रसिद्धम् तेनाविर्भावमात्रस्यैव सर्वत्र स्वीकृतत्वात् ॥ १॥
,
१ गमेषु इति टिप्पणसंमतः पाठः ।
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
६. ४७ ]
हेत्वाभासः ।
. २४९
વિશેષ્યરૂપ ધમીની સિદ્ધિ તે વિકલ્પથી ખતાવેલી જ છે, તે એ પ્રમાણે ધમીની અપ્રસિદ્ધિ કઈ રીતે થશે ? અર્થાત નહિ થાય.
ઉપર મુજખ બે પક્ષના ખંડનથી અપ્રસિદ્ધોભય પક્ષ પણ ખંડિત થયેલ लघुवा. ४६.
(१०) परैरिति सौगतैः । अथात्र सार्वत्रिक इत्यादि परः । विकल्पादपीति सुरभि - गगनेन्दीवरम् ॥४६॥
(टि० ) अनभीप्सितेत्यादि । असाविति स्याद्वादवादी ॥ एवमपीति एकान्तत्वमपि । ताथागतस्येति सौगतस्य ॥ प्रकृत इति अनभीप्सित साध्यधर्म्मविशेषणः ।
(टि०) परैरिति सौगतैः । समीचीना इति भमी त्रयोऽपि न युक्तियुक्ताः ॥ अन्यथेति प्रसिद्धसाधने ॥ अथात्रेति विशेषणे । सार्वत्रिक इति सर्वत्र सर्वेषु धमिपु भवः सार्वत्रिकः । तत्रैवेति विवक्षिते धम्मिणि । सर्वत्रेति सर्वेषु भावेपु । तेनेति सांख्येन । अस्येति विशेयस्य । एतेनेति विशेषणविशेष्ययोरप्रसिद्धत्वस्वदोपानराकरणेन ॥४६॥
पक्षाभासान्निरूप्य हेत्वाभासानाहु:
असिद्धविरुद्धानैकान्तिकास्त्रयो हेत्वाभासाः || ४७॥
$१ निश्चितान्यथाऽनुपपत्त्याख्यैकहेतुलक्षण विकलत्वेना हेतवोऽपि हेतुस्थाने निवेशाद्धेतुवदाभासमाना हेत्वाभासाः ||४७||
तत्रासिद्धमभिदधति
यस्यान्यथानुपपत्तिः प्रमाणेन न प्रतीयते सोऽसिद्धः ||४८||
$१ अन्यथाऽनुपपत्तेर्विपरीताया अनिश्चितायाश्च विरुद्धानैकान्तिकत्वेन कीयिष्यमाणत्वादिह हेतुस्वरूपाप्रतीतिद्वारैकैवान्यथाऽनुपपत्त्यप्रतीतिरवशिष्टा द्रष्टव्याः हेतुस्वरूपाप्रतीतिश्चयमज्ञानात् सन्देहाद्, विपर्ययाद् वा विज्ञेया ||४८ ||
3
अथामुं भेदतो दर्शयन्ति
स द्विविध उभयासिद्धोऽन्यतरसिद्ध || ४९ ॥
९१ उभयस्य वादिप्रतिवादिसमुदायस्यासिद्धः, अन्यतरस्य वादिनः, प्रतिवादिनो
वाऽसिद्धः ॥४९॥
तत्राद्यभेदं वदन्ति
उभयासिद्धो यथा परिणामी शब्दश्चाक्षुषत्वात् ॥५०॥
९९ चक्षुषा गृह्यत इति चाक्षुषस्तस्य भावश्चाक्षुषत्वं तस्मात् । अयं च वादिग्रतिवादिनोरुभयोरप्यसिद्धः, श्रावणत्वाच्छन्दस्य ॥५०॥
३२
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२ हेत्वाभासः।
। ६. ५१અથવા જેનું સ્વરૂપ અસિદ્ધ છે. તે સ્વરૂપા સિદ્ધ, જેમકે–શબ્દ અનિત્ય છે, २१ -ते (यक्षुनी विषय) छे.
શંકા–ચાક્ષુષત્વ ભલે શબ્દમાં ન હોય પણ રૂપાદિમાં છે માટે આ હેતુને વ્યધિકરણસિદ્ધ કહેવું જોઈએ.
સમાધાન–પ્રસ્તુતમાં તે હેતુનું રૂપાદિ અધિકરણ છે, એવું જણાવેલ નથી અને શબ્દરૂપ ધમી (પક્ષ)માં “ચાક્ષુષત્વ જણાવેલ છે, છતાં તે તેમાં સ્વરૂપથી છે જ નહિ, માટે આ હેતુ સ્વરૂપાસિદ્ધ છે.
83 (३) व्यधिकरणासिद्ध-२ (d) मधि४२६१ पक्षथी गु १ हाय તે હેતુ વ્યધિકરણસિદ્ધ કહેવાય છે. જેમકે–શબ્દ અનિત્ય છે, કારણ કે, પટ तृत (1य मनित्य) छे.
શંકા-કૃતકત્વ તે શબ્દમાં પણ છે, તે આ હેતુ ધિકરણ કેમ કહેવાય ?
સમાધાન–સાચી વાત, શબ્દમાં કૃતકત્વ છે, પણ તે રીતેએટલે કે-શબ્દ કૃતક છે એ પ્રમાણે જણાવેલ નથી અને કેઈ એક સ્થળે પ્રતિપાદન કરેલ કૃતકત્વ બીજે કઈ સ્થળે સિદ્ધ થતું નથી. માટે આ હેતુ ધિકરણસિદ્ધ છે.
(५०) इत्थमिति वक्ष्यमाणप्रकारेण । तेनेति हेतुना।न रूपादीत्यादि सूरिः । अप्रतिपादितत्वादिति रूपे चाक्षुपत्वादित्यप्रयोगात् । न तु तथा प्रतिपादितमिति तेन वादिना । अन्यत्र पटादौ । अन्यत्रेति शब्दे ।।
(टि०) ननु चाक्षुपत्वमित्यादि । अस्येति चाक्षुपत्वादिति हेतोः। रूपाधिकरणेति, अनित्यः शब्दो रूपादानां चाक्षुपत्वादित्येवमनङ्गीकारात् ॥
विरुद्धमित्यादि ॥ अधिकरणमिति आश्रयः । मीमांसकस्येति मीमांसको हि शब्दे नित्यत्यमेव प्रत्यपीपदत् तस्य शब्दधर्मिणि कृतकत्वमाचक्षाणस्य प्रकृतदोषोप्रद्रवः ।
६४ विशेष्यमसिद्धं यस्यासौ विशेष्यासिद्धो यथा, अनित्यः शब्दः, सामान्यवत्त्वे सति चाक्षुषत्वात् ॥३॥ . ६५ विशेषणासिद्धो यथा, अनित्यः शब्दः, चाक्षुषत्वे सति सामान्यवत्त्वात् ॥४॥
६६ पक्षकदेशासिद्धपर्यायः पक्षभागेऽसिद्धत्वात् भागासिद्धो यथा, अनित्यः शब्दः, प्रयत्नानन्तरीयकत्वात् । ननु च वाय्वादिसमुत्थशब्दानामपीश्वरप्रयत्नपूर्वकत्वात् कथं भागासिद्धत्वम् ? । नैतत् , प्रयत्नस्य तीत्रमन्दादिभावानन्तरं शब्दस्य तथाभावो हि प्रयत्नानन्तरीयकत्वं विवक्षितम् । नचेश्वरप्रयत्नस्य तीवादिभावोऽस्ति, नित्यत्वात् । अनभ्युपगतेश्वरं प्रति वा भागासिद्धत्वम् ॥५॥
६४ (3) विशेष्यासिद्ध-2 उतुन विशेष्य मसिद्ध डाय त विशेष्यासिद्ध કહેવાય છે. જેમકે-શબ્દ અનિત્ય છે, કારણ કે સામાન્યવાળે છતાં ચક્ષુ વિષય છે. અહીં હેતુમાં વિશેષ્યરૂપ “ચક્ષુનો વિષય” અંશ શબ્દમાં અસિદ્ધ છે. માટે આ હેતુ વિશેષ્યાસિદ્ધ છે.
१ वाद्यादि मु
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
६. ५१
हेत्वाभासः ।
અન્યતરાસિદ્ધ હેત્વાભાસનું ઉદાહરણ
अन्यतरासिद्ध भडे-वृक्षा येतन छे, र है, विज्ञान-ईन्द्रिय ने आयुष्यना निशेध (समाप्ति) ३५ भरथी रहित छे. ५१.
૭૧ વૃક્ષામાં અચેતનતા સિદ્ધ કરવાને વિજ્ઞાન, ઈન્દ્રિય અને આયુના વિરાધ’રૂપ હેતુના મૌદ્ધોએ પ્રયાગ કરેલ છે. પરંતુ વૃક્ષામાં ચૈતન્ય માનનાર જેનેને આ હેતુ અસિદ્ધ છે, કારણ કે-જૈનેાના આગમેામાં વૃક્ષામાં પણ વિજ્ઞાન ઈન્દ્રિય અને આયુષ્ય એ પ્રમાણથી સિદ્ધ કરેલ છે, તેથી આ ઉદાહરણ પ્રતિ વાદી જેનાની અપેક્ષાએ અન્યત્તરાસિદ્ધ હેત્વાભાસનુ છે એમ સમજવુ.
३५१
'सुषाहि मयेतन छे, अरण है, ते उत्पत्तिभान छे' मा अनुमानभां मुडेવાયેલ ઉત્પત્તિમાન હેતુ વાદી સાંખ્યની અપેક્ષાએ અસિદ્ધ છે. કારણ કે, તેએ સત્ર માત્ર આવિર્ભાવ જ માને છે, માટે વાદી સાંખ્યની અપેક્ષાએ આ ઉદાહરણુ અન્યતરાસિદ્ધ હેત્વાભાસનુ જાણુવું.
(टि०) अन्यतरेत्यादिः ॥ स चेति हेतुः । तदागमेष्विति जैन सिद्धान्तेषु । नन्वपक्षधर्मो हेतुरसिद्धः स्यात् । तदत्र विज्ञानेन्द्रियायुर्निरोधलक्षणमरणरहितत्वं तरुधर्म्मः । तत्कथमसिद्धतादोषः स्यात् ? उच्यते, जैनस्य विज्ञानेद्रियायुर्निरोधलक्षणमरणत्वं प्रमाणप्रतिष्ठसिद्धमित्यपक्षधर्म्मतास्येति । केवलं जैनस्य तरोर्विज्ञानेन्द्रियायुर्निरोधलक्षणमरणरहितत्वं तावदसिद्धं यावत्परपक्षव्युदासद्वारेण प्रमाणतो न व्यवस्थाप्यते । अत एवान्यतरासिद्धो वस्तुवृत्त्या हेतुरेव । केवलं पक्षधर्मतया परेणाप्रतिपन्नत्वात् असिद्धबुद्धिं जनयति । प्रतिपादिते च प्रमाणतः पक्षधर्मत्वे ततः साध्यसिद्धेर्भावाद्धेतुरेवेति । अत एव न्यायशास्त्र उक्तं यथा - "यदा वादी सम्यग् हेतुं प्रतिपद्यमानोऽपि पक्षधर्मत्वादितत्समर्थ नन्याय विस्मरणादिनिमित्तेन प्रतिवादिनं प्राचिकान् वा बोधयितु न शक्नोति तदान्यतरासिद्धत्वमिति” (पृ० १०७ ) इति " नन्वन्यतरासिद्धो हेत्वाभास एव नास्ति ' इत्यादि [ १० १०७ ] पूर्वपक्षनिरासे वृत्तिकार एव स्वयं विधास्यति । पूर्वपक्ष एते भेदा भवद्भिः कथं नाभिहिता इति यावद् ज्ञेयाः ॥
९२ नन्विव्थम सिद्धप्रकारप्रकाशनं परैश्चक्रे - स्वरूपेणासिद्ध:, स्वरूपं वाऽसिद्धं यस्य सोऽयं स्वरूपासिद्धः, यथा अनित्यः शब्दः, चाक्षुषत्वादिति । ननु चाक्षपत्वं रूपादावस्ति, तेनास्य व्यधिकरणासिद्धत्वं युक्तम् न, रूपाद्यधिकरणत्वेनाप्रतिपादित - त्वात् । शब्दधर्मिणि चोपदिष्टं चाक्षुषत्वं न स्वरूपतोऽस्तीति स्वरूपासिद्धम् ॥१॥ ९३ विरुद्धमधिकरणं यस्य स चासावसिद्धचेति व्यधिकरणासिद्धो यथा, अर्नित्यः शब्दः, पटस्य कृतकत्वादिति । ननु शब्देऽपि कृतकत्वमस्ति सत्यं, न तु तथा प्रतिपादितम् । नचान्यत्र प्रतिपादितमन्यत्र सिद्धं भवति । मीमांसकस्य वा कुर्वतो व्यधिकरेणासिद्धम् ||२||
.
"
ઠુર અસિદ્ધ હત્વાભાસના ઉપરાક્ત બે ભેદ સિવાયના અન્ય દર્શનકારાએ મતાવેલ ભેદો નીચે પ્રમાણે—(૧) સ્વરૂપાસિદ્ધ-સ્વરૂપથી અસિદ્ધસ્વરૂપાસિદ્ધ,
१ तदागमे इति मूळे पाठः ।
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪
हेत्वाभासः ।
૬. શું
९ सन्दिग्धाश्रयासिद्धो यथा, गोत्वेन सन्दिह्यमाने गवये आरण्यकोऽयं गौः,
जनदर्शनोत्पन्नत्रासत्वात् ||८||
$१० सन्दिग्धाश्रयैकदेशा सिद्धो यथा, गोत्वेन सन्दिह्यमाने गवये गवि च आरकावेतौ गावौ जनदर्शनोत्पन्नत्रासत्वात् ॥९॥
९११ आश्रयसन्दिग्धवृत्यसिद्धो यथा आश्रयहेत्वोः स्वरूपनिश्चये आश्रये हेतुवृत्तिसंशये मयूरवानयं प्रदेशः, केकायितोपेतत्वात् ॥ १०॥
$9 (૬) બાથયાલિન્દૂ-જે હેતુના આશ્રય-પક્ષ અસિદ્ધ હોય તે આશ્રયાસિદ્ધ કહેવાય છે. જેમકે-પ્રધાન છે. કારણ કે તે વિશ્વનુ પરિણામી કારણ છે. અહીં પ્રધાનરૂપ આશ્રય પક્ષ અસિદ્ધ છે.
૭૮ (૭) આશ્રયે વેરાલિજ્જ—જે હેતુ આશ્રયના એક દેશમાં અસિદ્ધ હોય તે આશ્રયૈકદેશાસિદ્ધ કહેવાય છે, જેમકે-પ્રધાન પુરુષ અને ઈશ્વર નિત્ય છે, કારણ કે-તે અકૃતક છે (કાર્યરૂપ નથી.) આ સ્થળે જેને ને પુરુષ–(આત્મા) સિદ્ધ છે પણ પ્રધાન અને ઇશ્વર સિદ્ધ નથી. અર્થાત્ અહીં આશ્રય (પક્ષ)ના એક દેશ અસિદ્ધ છે, માટે આ હેત્વાભાસ આશ્રયૈકદેશાસિદ્ધ રૂપ છે.
$4 (૮) યિાત્રયલિન્દ્ર —જે હેતુને આશ્રય સંદિગ્ધ હાય તે-સ`દિગ્યાશ્રયાસિદ્ધ કહેવાય છે. જેમકે- ગાત્રરૂપે સંદેહને વિષય કરાતા ગવયમાં આ જગલી ગાય છે, કારણ કે-તે લેકેને જોવાથી ભય પામે છે. આ સ્થળે વાસ્તવ રૂપે આશ્રય તા ગવય છે, પણ તેમાં ગેાના સંદેહ કરીને તેને સાધ્ય બનાવ્યુ નથી. ગારૂપ સાધ્ય સંદિગ્ધ છે. માટે આ હેત્વાભાસ સંદિગ્ધાશ્રયાસિદ્ધ કહે વાય છે,
૧૦ (૯) ર્િધાશ્રયે રેશલિજ્જ—જે હેતુના આશ્રયના એક દેશ સ’દિગ્ધ હોય તે સદિગ્ધાશ્રયૈકદેશાસિદ્ધ છે, જેમકે-ગાત્વરૂપે સ'દેહના વિષય કરાતા ગય અને ગેામાં આ મને જ ગલી-ગાયેા છે. કારણ કે લેાકેાને જોવાથી તે ત્રાસ (ભય) પામે છે, અહીં આશ્રય(પક્ષ) ગય અને ગેા અન્તે છે, આશ્રયના એક અંશરૂપ ગામાં ગત્વ સાધ્ય છે પણ ગવયરૂપ અશમાં ગત્વસાધ્ય સદિગ્ધ છે, માટે આ હત્વાભાસ સ’દિગ્ધાશ્રયેકદેશાસિદ્ધ કહેવાય છે.
$૧૧ (૧૦) આશ્રયસંધિવૃત્તિનૢ--આશ્રયમાં હેતુ વૃત્તિ(રહેવા)ના સદેહ હાય ત્યારે તે હેતુ આશ્રયસન્દિÜવૃત્ત્તસિદ્ધ કહેવાય છે, અર્થાત્ આશ્રય અને હેતુના સ્વરૂપને નિશ્ચય હોવા છતાં હેતુ આશ્રય(પક્ષ)માં છે કે નહિ એવા સશય ત્યારે આ હેત્વાભાસ બને છે, જેમકે-આ પ્રદેશ મયૂરવાળા છે, કારણ કે, કેકા–અવાજથી યુક્ત છે; આમાં આશ્રયમાં હેતુની સત્તા અંગે પ્રમાતા જ્યારે સદિગ્ધ હોય ત્યારે આ આશ્રયસ'દિગ્ધનૃત્યસિદ્ધ નામના હેત્વાભાસ છે, એમ સમજવુ.
आश्रयेत्यादि ॥ प्रधानमिति प्रकृतिः । सत्त्वरजस्तमसां साम्यावस्था प्रकृतिः । सा व विश्वाकारेण परिणतेति ॥
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
६. ५१-]
हेत्वाभासः ।
૨૨
S4 (४) विशेषणासिद्ध- हेतुतु विशेषाणु असिद्ध होय ते विशेषायाસિદ્ધ છે. જેમકે-શબ્દે અનિત્ય છે, કારણ કે-ચક્ષુના વિષય છતાં સામાન્યવાન્ છે. અહી' હેતુમાં ક્ષુને વિષય' એ વિશેષણુ અસિદ્ધ છે, માટે આ હેતુ વિશેષણાસિદ્ધ છે.
St (4) भागासिद्ध-ने हेतु पक्षना अर्ध येऊ लागमां न रहे ते लाजाસિદ્ધ કહેવાય છે, તેનું પર્યાયવાચી નામ પક્ષેકદેશાસિદ્ધ’ છે. જેમકે—શબ્દ व्यनित्य छे; अरण }-प्रयत्न - (येतनावानना व्यापार ) पछी थनारे। छे. રાંકાવાયુ આદિના શબ્દો પણ ઇશ્વરપ્રયત્નપૂર્વક હાવાથી ભાગાસિદ્ધ કઈ રીતે થશે ?
સમાધાન—પ્રયત્નમાં તીવ્રમદાદિ ભાવા થયા પછી શબ્દમાં તીવ્ર-મ દાદિ ભાષ થાય છે. એ પ્રકારનું પ્રયત્ન પછી થાતુ અહી વિક્ષિત છે અને ઈશ્વરપ્રયત્નમાં તે તીવ્રમ દાદિ ભાવે નથી. કારણ કે, ઈશ્વરપ્રયત્ન નિત્ય છે, અર્થાત્ વાયુ આદિના શબ્દમાં તીવ્રમ દતા હોવાથી તે ઈશ્વરપ્રયત્નજન્ય હાઈ શકે નહિં. અથવા જેએ ઈશ્વરને નથી માનતા તેએની અપેક્ષાએ આ હેતુ ભાગસિદ્ધ છે. કારણ કે, મેઘગર્જના, વાયુના સુસવાટ આદિ શબ્દોમાં ચેતનાવાના વ્યાપાર નથી, માટે તે શબ્દના તે ભાગમાં હેતુના અભાવ છે.
(१०) वाय्वादिसमुत्थशब्दानामिति शुकशुकादिशब्दानाम् । नैतदित्यादि सूरिः । तथेति तीव्रमन्दादितया । प्रयत्नानन्तरीयकत्वमिति न च शुकशुकादिशब्देषु प्रयत्नानन्तरीयकत्वम् ।
(टि०) विशेष्यमित्यादि ॥ चाक्षुषत्वं विशेष्यं शब्दधर्म्मिण्यसिद्धम् ॥
पक्षैकदेशेत्यादि ॥ भागा सिद्धस्य पक्षैकदेशा सिद्ध इत्यप्यपरं नामेत्यर्थः ॥ ननु चेति विशिष्ट - मनुजादिविहितो ध्वनिः प्रयत्नानन्तरीयकः वाय्वादिभवोऽप्रयत्नान्ततरीयकः । वाय्वादिसमुत्थानां शब्दानां प्रयत्नानन्तरीयकत्वं साधयितुं परः पूर्वपक्षामाचष्टे ॥ तथाभाव इति तीव्रमन्दत्वादिभावः । नित्यत्वादिति नित्यमेकस्वभावमेव स्यात् । न तीव्रोऽयं मन्दोयमिति प्रतीतेरवकाशः । अनभ्युपगतेति जैनं सौगतं लोकायतं वा प्रति । एते हीश्वरप्रयत्नपूर्विकां सृष्टिं न प्रतिपद्यन्ते ॥ तथाहि
अदृष्टकर्मयोगेन जीवाः स्युः सुखदुःखिणः । भद्रिद्रुमेरोपमर्त्याभाः सुरनारकदानवाः ॥१॥ नास्तिकमतमत्यासितुमदृष्टशब्दप्रयोगः । अदृष्टस्येश्वरवाचकत्त्वात्तत्प्रक्षेपाय कम्र्मेति प्रयोग
इति जैनाः ।
परस्परविभिन्नैश्चाणुभिर्विश्वमुदीयते । क्षणिकं चेतनायुक्तं वासनातः स्थिरज्ञताः ॥ २ ॥ इति सौगताः । कायाकारपरिणतैर्भूतैश्चैतन्यकारिभिः । पृथ्व्याप्तेजोमहत्प्रख्यैर्विश्वमुत्पद्यते ऽखिलम् ॥ इति लोकायताः ।
७ आश्रयासिद्धो यथा, अस्ति प्रधानं, विश्वस्य परिणामिकारणत्वात् ॥६॥ $८ आश्रयैकदेशासिद्धो यथा, नित्याः प्रधानपुरुषेश्वराः, अकृतकत्वात् । अत्र जैनस्य पुरुषः सिद्धो न प्रधानेश्वरौ ॥८॥
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
हेत्वाभासः ।
[ ६.५१
आश्रयैकेन्यादि ॥ तत एवेति केकायित्वोपेतत्वादेव सहकारे कर्णिकारे वा केकी वर्त्तते । उभयत्र शिखिद्वयं वास्तीति केकायितत्वेन निश्चयानुत्पत्तेः ।
धूमवापेत्यादि || निश्चितो हि धूमो धूमध्वजं गिरौ गमयति नाऽनिश्चितः । " इंति वचनात् संदिग्धासिद्धत्वं धूमवत्त्रस्य ॥
११६ संदिग्धविशेष्यासिद्धो यथा, अद्यापि रागादियुक्तः कपिलः, पुरुषत्वे सत्यद्याप्यनुत्पन्नतत्त्वज्ञानत्वात् ॥१५॥
६१७ संदिग्धविशेषणासिद्धो यथा, अद्यापि रागादियुक्तः कपिलः, सर्वदा तत्वज्ञानरहितत्वे सति पुरुषत्वात् ॥ १६ ॥
२५६
६१८ एकदेशा सिद्धो यथा, प्रागभावो वस्तु, विनाशोत्पादधर्मकत्वात् ॥१७॥ ६१९ विशेषणैक देशासिद्धो यथा, तिमिरमभावस्वभावं द्रव्यगुणकर्मातिरिक्तत्वे सति कार्यत्वात् । अत्र जैनान् प्रति तिमिरे द्रव्यातिरेको न सिद्धः ||१८|| ९२० विशेष्यैकदेशा सिद्धो यथा, तिमिरमभावस्वभावं, कार्यत्वे सति द्रव्यगुणकर्मातिरिक्तत्वात् ॥ १९॥
९२१ संदिग्धैकदेशासिद्धो यथा, नायं पुरुषः सर्वज्ञः, रागवक्तृत्वोपेतत्वात् । अत्र लिङ्गादनिश्चिते रागित्वे सन्देहः ॥ २० ॥
६२२ संदिग्धविशेषणैक देशासिद्धो यथा, नायं पुरुषः सर्वज्ञः, रागवक्तृत्वपेतत्वे सति पुरुषत्वात् ॥ २१॥
१६ ( 14 ) सन्दिग्धविशेष्यासिद्ध - ? हेतुना विशेष्यभां निश्चय न होय ते સઢિગ્યવિશેષ્યાસિદ્ધ છે, જેમકે કે, કપિલ હલ્લુ પણ રાગાદિથી યુક્ત છે, કરણ કેપુરુષ હાવા છતાં હજુ તત્ત્વજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું નથી. આ અનુમાનના હેતુમાં હજી પણ’ ઇત્યાદિ વિશેષ્યના નિશ્ચય નથી. કારણ કે-કેાઇના જ્ઞાનરૂપ અભ્યન્તર પરિણામ આપણાથી જાણી શકાતા નથી, માટે આ સદૅિગ્યવિશેષ્યા.સદ્ધ હવા
लास है.
S१७ (१६) सन्दिग्धविशेषणासिद्ध- हेतुना विशेषणुभां निश्चय न होयं તે સ ંદિગ્ધવિશેષણાસિદ્ધ છે.જેમકે કપિલ હજી રાગાદિ ચુક્ત છે, કારણ કે–સર્વદા તત્ત્વાજ્ઞાન રહત છિતાં પુરુષ છે. આ અનુમાનના હેતુમાં સદા તત્ત્વજ્ઞાન રહિત છતાં એ અશરૂપ વિશેષણને નિશ્ચય નથી, માટે આ સદિવિશેષણાસિદ્ધ હેત્વાભાસ ..
$१८ (१७) एकदेशा सिद्ध - ? हेतुनेो मे हेश असिद्ध होय तेદેશાસિદ્ધ છે. જેમકે-પ્રાગભાવ વસ્તુ છે. કારણ કે, તે વિનાશ અને ઉત્પત્તિવાળા છે. પ્રાગભાવની ઉત્પત્તિ નથી, પણ વિનાશ છે, તેથી હેતુને એક દેશ અસિદ્ધ હોઈ તે એકદેશસિદ્ધ હવાલાસ થયે,
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५५
દેવામા आश्रयकेत्यादि ॥ प्रधानेति प्रकृत्यात्मशङ्कराः । अत्रेति पक्षीकृतत्रये ।
आश्रयसंदिग्धेत्यादि । आश्रयेति प्रदेशकेका यितत्त्वयोः, विवक्षितप्रदेशे मयूरोऽस्ति न वा इति निश्चयाभावात् ।
६१२ आश्रयैकदेशसन्दिग्धवृत्त्यसिद्धो यथा, आश्रयहेत्वोः स्वरूपनिश्चये सत्येवाश्रयैकदेशे हेतुवृत्तिसंशये मयूरवन्तावेतौ सहकारकर्णिकारौ, तत एव ।।११।।
१३ व्यर्थविशेषणासिद्धो यथा, अनित्यः शब्दः, सामान्यवत्त्वे सति कृतવત્ ૨૨
१४ व्यर्थविशेष्यासिद्धो यथा, अनित्यः शब्दः, कृतकत्वे सति सामान्यવરવત્ // રામ
६१५ सन्दिग्धासिद्धो यथा, धूमबाप्पादिविवेकानिश्चये कश्चिदाह-वह्निमानयं प्रदेशः, धूमवत्त्वात् ॥१४॥
૧૨ (૧૧) આગ્રાન્ટધસ્થતિ–આશ્રયના એક દેશમાં હેતુની વૃત્તિને સÈહ હોય ત્યારે તે હેતુ “આશ્રય દેશસન્દિષ્પવૃજ્યસિદ્ધ' કહેવાય છે, અર્થાત આશ્રય અને હેતુના સ્વરૂપને નિશ્ચય હોવા છતાં આ આશ્રયના એક દેશમાં હેત છે કે નહિ એ સંશય થાય ત્યારે આ હેવાભાસ થાય છે, જેમકેઆ આંબે અને કણેર મયૂરવાળા છે, કારણ કે-કેકાના અવાજવાળાં છે, આ અનુમાનમાં આશ્રયરૂપ આમ્રવૃક્ષ અને કણેરમાંથી કોઈ એકમાં કેકારૂપ હેતુની સત્તાને પ્રમાતાને સંશય છે માટે આ આદેશસન્દિષ્પવૃસિદ્ધ હેવાભાસ થ .
$૧૩ ૧૨) ચર્થવિવિ --જે હેતુનું વિશેષણ વ્યર્થ હોય તે વ્યર્થ વિશેષણસિદ્ધ' નામનો હેવાભાસ છે. જેમકે-શબ્દ અનિત્ય છે, કારણ કે-સામાન્યવાળે છતાં કૃતક છે, આ અનુમાનના હેતુમાં સામાન્યવાળો” એ અંશરૂપ વિશેષણ વ્યર્થ છે, માટે આ વ્યર્થવિશેષણસિદ્ધ હેત્વાભાસ છે.
૧૪ (૧૩) વિશેષિ --જે હેતુનું વિશેષ્ય વ્યર્થ હોય તે વ્યર્થવિશેષ્યાસિદ્ધ હવાભાસ છે, જેમકે-શબ્દ અનિત્ય છે કારણ કે-કૃતક હોઈને સામાન્યવાન છે. આ અનુમાનના હેતુમાં સામાન્યવાન એ વિશેષ્ય અંશ વ્યર્થ છે, માટે આ વ્યર્થવિશેષ્યાસિદ્ધ હેત્વાભાસ છે.
૬૫ (૧૪) ધા --હેતુના સ્વરૂપને નિશ્ચય ન હોય ત્યારે સદિયાસિદ્ધ હવાભાસ થાય છે, જેમકે-ધૂમ કે બાષ્પાદિ-(વરાળ)નો વિવેક દ્વારા નિશ્ચય નહિ હોવા છતાં કોઈ પ્રમાતા કહે કે-આ પ્રદેશ અગ્નિવાળે છે. કારણ કે–તે ધૂમવાળે છે, આવું બોલવા છતાં આ અનુમાનમાં કહેલ હેતુના સ્વરૂપમાં જ નિશ્ચય ન હોવાથી આ સંદિગ્ધાસિદ્ધ હેત્વાભાસ છે. . (१०) तत एवेति केकायितोपेतत्वात् । सामान्यवत्त्चे इति सामान्यं तु न सामान्यवत।
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
हेत्वाभासः ।
[ હૈ. ૧
૩૨૩ (૨૨) વિશેષ્ય દેશસિદ્ધ—જે હેતુના વિશેષ્યને એક દેશ અનિશ્ર્ચિત હોય તે સ'ગ્વિવિશેષ્યેકદેશાસિદ્ધ કહેવાય છે, જેમકે- પુરુષ સન નથી, કારણ કે, પુરુષ હોવા છતાં રાગ અને વકતૃત્વથી યુક્ત છે. અહીં હેતુના વિશેષ્યમાંના રાગ અંશ એટલે આ સન્જિગ્યવિશેષ્ય-દેશાસિદ્ધ હેત્વાભાસ થયેા.
२५८
$૨૪ (૨૩) ધૈવેલિજ્જ—જે હેતુને એક દેશ વ્યર્થ (નિષ્પ્રયેાજન) હોય તે–ત્ર્યથે કદેશાસિદ્ધ છે, જેમકે આ પર્વત પ્રદેશ અગ્નિવાળા છે, કારણ તે પ્રકાશ અને ધૂમથી યુક્ત છે. આ અનુમાનના હેતુમાં ‘પ્રકાશ' અંશ વ્યથ (નિષ્ફળ) છે, માટે આ વ્યથૈકદેશાસિદ્ધ હેત્વાભાસ થયેા.
૭૨૫ (૨૪) વિશેપળે શાસિદ્ધ—જે હેતુના વિશેષણના એક દેશ વ્ય નિષ્ફળ હોય તે વ્યથ વિશેષણકદેશાસિદ્ધ છે, જેમકે-શબ્દ ગુણ છે, કારણુ કે, પ્રમેયરૂપ અને સામાન્યવાન છતાં બાહ્ય એક ઈન્દ્રિયથી ગ્રાહ્ય છે. અહી હેતુમાં રૂપવસામાન્ય ખાāકેન્દ્રિયથી ગ્રાહ્ય છે, પણ રૂપ નથી માટે તેથી વ્યભિચારનું નિવારણ કરવાને સામાન્યવાન છતાં આ વિશેષણ સાક છે, પરંતુ પ્રમેયત્વનુ કાઇ વ્યવચ્છેદ્ય ન હોવાથી તે વિશેષણ વ્યથ છે, માટે આ વ્ય વિશેષણુંકદેશાસિદ્ધ હેત્વાભાસ થયા.
૭ર૬ (૨૫) વ્યર્થવિશેયૈજ્યુશાસિદ્ધ—જે હેતુના વિશેષ્યના એક દેશ ન્ય હોય તે વ્યથ વિશેષ્યેકદેશાસિદ્ધ કહેવાય છે, જેમકે-શબ્દ ગુણ છે, કારણ કેખાદ્યુકેન્દ્રિયથી ગ્રાહ્ય હોઈ ને પ્રમેયરૂપ અને સામાન્યવાન છે. અહીં હેતુના વિશેષ્યમાં પ્રમેયરૂપ એક દેશ બ્ય છે માટે આ વ્યથ વિશેષ્યકદેશાસિદ્ધ હત્વાભાસ થયા.
૭૨૭ આ પ્રમાણે એકદેશાસિદ્ધ વિગેરે દ્વારા બીજા અનેક અસિદ્ધ હત્યાભાસના ભેદો પેાતાની મેળે વિચારીને કહેવા જોઈ એ. ઉપર જણાવેલ અસિદ્ધ હેત્વાભાસના આ ઉદાહરણમાં ખીજા દૂષણ્ણાના સંભવ હોવા છતાં અહીં અપ્રસ્તુત હોવાથી જણાવેલ નથી.
શકાઅસિદ્ધ હેત્વાભાસના આ બધા ઉપર જણાવેલ ભેદોનુ કથન તમે કેમ ન કર્યું ?
(टि.) व्यथैकदेशेत्यादि ॥ प्रकाशेति प्रकाशेन वह्निनिश्चयानुत्पत्तेर्वासरे रविरश्मिराशिराजनि पावकप्रकाशावकाश एव न । निशि तु पुरुहूतदिशि शशिकरनिकरविकाशितायां खद्योततेजसि वा स्फुरति तत्र प्रकाशत्वादग्निमत्त्वप्रसंगः ॥ अत एव व्यर्थैकदेशा सिद्धः ।
(टि०) व्यर्थ विशेष्येत्यादि ॥ वाह्येति आत्मना व्यभिचारपरिहारार्थ वाकेन्द्रियग्राह्यत्वे सतीति विशेषणमभिहितम् ।
अभ्यूोति अभिपूर्व ऊह वितर्के । अभ्यूहनमभ्यूह्यत्काय उपसर्गादूहते स्वः । इति
l: '
६२८ उच्यते, एतेषु ये हेत्वाभासतां भजन्ते, ते यदोभयवाद्यसिद्धत्वेन विवक्ष्यन्ते, तदोभयासिद्वेऽन्तर्भवन्ति । यदा त्वन्यतरासिद्धत्वेन तदाऽन्यतरासिद्ध इति ॥२८॥
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
६.५१-]
हेत्वाभासः।
. २५७
१६ (१८) विशेषणैकदेशासिद्ध-- तुना विशेषानी मे हेश मसिद्ध હોય તે વિશેષણકદેશાસિદ્ધ કહેવાય છે, જેમકે–અંધકાર અભાવ સ્વરૂપ છે, કારણું કે, તે દ્રવ્ય, ગુણ અને કર્મથી ભિન્ન હોવા છતાં કાર્યરૂપ છે, તિમિર દ્રવ્યથી અતિરિક્ત–ભિનં) છે, એ કથન જૈનેને સિદ્ધ નથી, માટે એ હેતુના વિશેષણને એક દેશ તેમને સિદ્ધ નથી માટે આ વિશેષણદેશાસિદ્ધ હેવાભાસ થ. . १२0 (16) विशेष्यैकदेशासिद्ध- इतना विशेष्यना से देश मसिद्ध હેય તે વિશેળેકદેશાસિદ્ધ છે, જેમકે-અંધકાર અભાવ સ્વરૂપ છે, કારણ કેકાર્ય હોય ને દ્રવ્ય, ગુણ કમથી ભિન્ન છે, જેને હેતુના વિશેષ્યમાંથી દ્રવ્યથી ભિન્ન છે એ અંશ પ્રસિદ્ધ નથી, માટે આ વિશેળેકદેશાસિદ્ધ હેત્વાભાસ થ.
२१ (२०) सन्दिग्धैकदेशासिद्ध-२ इतना स देश मनिश्यित होयते સંદિગ્ધ દેશાસિદ્ધ કહેવાય છે. જેમકે-આ પુરુષ સર્વજ્ઞ નથી કારણ કે, રાગ અને વકતૃત્વયુક્ત છે. અહીં એ હેતુમાંને “રાગ” અંશ નિશ્ચિત નથી અર્થાત્ તેમાં સંદેહ છે, માટે આ સંદિગ્ધકદેશાસિદ્ધ હેત્વાભાસ થ. . १२२ (२i) सन्दिग्धविशेषणैकदेशासिद्ध- तुना विशेषणुनी से देश અનિશ્ચિત હોય તે સંદિગ્ધવિશેષણે દેશસિદ્ધ છે, જેમકે-આ પુરુષ સર્વજ્ઞ નથી કારણ કે-રાગ અને વકતૃત્વથી યુક્ત હોઈને પુરુષ છે. અહી હેતના વિશેષણને રાગરૂપ એક દેશ અનિશ્ચિત હોવાથી તેમાં સંદેહ છે, માટે આ સદિગ્ધવિશેપદેશાસિદ્ધ હવાભાસ થયે.
(टि०) अद्यापीत्यादि ॥ पुरुषत्वे इति अचेतनैः स्तम्भादिभिर्व्यभिचारपरीहारार्थं पुरुषत्वे संतीति विशेषणोपादानम् ।।
___एकदेशेति प्रागभावो विनाशी नोत्पदिष्णुः, अनादिसान्तत्वात् तस्या उत्पत्तिरसिद्धा । अत्र जैनानित्यादि ॥ जनास्तमोद्रव्यस्वरूपमाम्नाासपुः ।
६२३ सन्दिग्धविशेष्यैकदेशासिद्धो यथा, नायं पुरुषः सर्वज्ञः पुरुषत्वे सति · रागवक्तृत्वोपेतत्वात् ॥२२॥
६२४ व्यर्थैकदेशासिद्धो यथा, अग्निमानयं पर्वतप्रदेशः, प्रकाशधूमोपेतत्वात् ॥२३॥
९२५ व्यर्थविशेषणैकदेशासिद्धो यथा, गुणः शब्दः, प्रमेयत्वसामान्यवत्त्वे 'सति बाबैकेन्द्रियग्राह्यत्वात् । अत्र बायैकेन्द्रियग्राह्यस्यापि रूपत्वादिसामान्यस्य गुणत्वाभावाद् व्यभिचारपरिहाराय सामान्यवत्त्वे सतीति सार्थकम्; प्रमेयत्वं तु व्यर्थम् ।।२४॥
२६ व्यर्थविशेष्यैकदेशासिद्धो यथा, गुणः शब्दो बाखैकेन्द्रियग्राह्यत्वे सति प्रमेयत्वसामान्यवत्त्वात् ॥२५॥
१२७ एवमन्येऽप्येकदेशासियादिद्वारेण भूयांसोऽसिद्धभेदाः स्वयमभ्यूह्य वाच्याः । उदाहरणेषु चैतेषु दूषगान्तरस्य सम्भवतोऽप्यप्रकृतत्वादनुपदर्शनम् । त एते भेदा भवद्भिः कथं नाभिहिताः ? ॥२७॥
३३
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦.
हेत्वाभासः । સ્થળે સમાનતા જ , અર્થાત જેમ વ્યધિકરણમાં રહેલ હેતુ સાધ્ય સિદ્ધ ન કરી શકે તેમ પક્ષને ધર્મ પણ નથી કરી શકતે. કારણ કે બન્નેમાં સમાનભાવે દોષ છે.
શંકા–પર્વતના દ્રવ્યતારૂપ હેતુમાં વ્યભિચાર છે માટે તે ગમક થઈ શકતા નથી, અર્થાત્ પર્વતદ્રવ્યતા પક્ષધર્મ હોવા છતાં જ્યાં જ્યાં ધૂમ હોય ત્યાં ત્યાં અગ્નિ હોય એ વ્યાપિની જેમ “જ્યાં જ્યાં પર્વત દ્રવ્યત્વ હોય ત્યાં ત્યાં અગ્નિ હોય એવી વ્યાપ્તિ બનતી નથી, કારણ કે, વઢિશૂન્ય પણ પર્વત ઉપલબ્ધ થાય છે, એટલે આથી પર્વતદ્રવ્યતા હેતુમાં વ્યભિચાર છે.
સમાધાન–તે જ પ્રમાણે તમે જણાવેલ વ્યધિકરણમાં પણ વ્યભિચાર છે, કારણ કે, જ્યાં જ્યાં માતા-પિતાનું બાહ્મણ્ય હોય ત્યાં ત્યાં પુત્રનું બ્રાહ્મય હોય એવી વ્યક્તિ છે પણ નટ-ભટાદિમાં માતા-પિતાનું બાહ્યય નથી માટે ત્યાં તે ગમક બની શકે નહિ.
શંકા–પણ અવિનાભાવ સંબધથી સંબદ્ધ હેતુને વ્યધિકરણ કેમ કહે - વાય? એટલે કે, અવિનાભાવ સંબંધને કારણે હેતુ વ્યધિકરણ રહેશે નહિ.
સમાધાન–જે તમારા કહેવાનો અર્થ એ હોય કે-જ્યાં સાધ્યને જણવનાર અવિનાભાવ સંબંધ ન હોય તે વ્યધિકરણ, તે પછી એ પ્રકારના વ્યધિકરણને અમે દેષરૂપ સ્વીકારીએ છીએ પણ એ સ્થિતિમાં પ્રમેયવાદિ હેતુઓ પણ સાધ્યજ્ઞાનજનક અવિનાભાવ સંબંધથી રહિત હોવાથી વ્યધિકરણ જ કહેવાશે, પરન્ત વ્યભિચારી આદિ નહિ કહેવાય, અને તેથી કરીને હિતને જ્યારે પક્ષથી અન્યના ધર્મ તરીકે કહેવામાં આવે ત્યારે તે હેતુ વ્યધિકરણ હેત્વાભાસ રૂપ છે, એવી તમારી માન્યતા છે, અને એ વ્યધિકરણ હતુ અગમક જ છે, એ પ્રકારના તમારા નિયમનું અમે ખંડન કરીએ છીએ.
શંકા-કથનમાં કાંઈક વિપર્યય થઈ ગયો હોય છતાં પ્રતિભાશક્તિ-(નવનવી કલ્પનાને ઉત્પન્ન કરનારી બુદ્ધિરૂપ શક્તિ) અને ઊહશક્તિ-(તર્કશક્તિ) દ્વારા માતા-પિતાનું બ્રાહ્મણ્ય એ પ્રકારે હેતુનું કથન કરવા છતાં તેને અર્થ એમ સ્વીકારે કે “બ્રાહ્મણ જન્ય છે માટે તે તે હેતુ વ્યધિકરણ રહેતું નથી. અને સાધ્યને પણ સિદ્ધ કરી શકે છે તે તેને હેવાભાસ શા માટે માન ?.
સમાધાન–તે પછી પટ કૃતક છે માટે એ પ્રમાણે હેતુનું કથન થયેલ હોય તે પણ પ્રતિભાશક્તિ અને ઊહશક્તિ દ્વારા જ તકરૂપ હોવાથી જેમ પટની અનિત્યતા અનુભૂત છે, તેમ કૃતકરૂપ હોવાથી શબ્દ પણ અનિત્ય થાઓ. આ પ્રમાણે તેને અર્થ કરવામાં આવે તે તે હેતુ પણ વ્યધિકરણ હેત્વાભાસ તરીકે સિદ્ધ નહિ થાય. એટલે જે રીતે હેતુ ઉપસ્થિત કરાયેલ હોય તે રીતે જ તેની ગમકતા છે કે નહિ તે વિષે વિચાર કરવો જોઈએ. અને જેથી કરી પટ કતક છે, તેથી કરી અન્ય પદાર્થ પણ અનિત્યરૂપે હોવો જોઈએ એવી વ્યાપ્તિ તે છે. નહિ, માટે આ હેતુ વ્યભિચારને કારણે જ અગમક છે એમ સમજવું, એ જ રીતે કાકની શ્યામતા” ઈત્યાદિ હતુઓ પણ અગમક છે એમ સમજવું.
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
६. ५१-1
हेत्वाभासः ।
३५९
९२९ व्यधिकरणासिद्धस्तु हेत्वाभासो न भवत्येव । व्यधिकरणादपि पित्रोब्रह्मण्यात् पुत्रे ब्राह्मण्यानुमानदर्शनात् । नटभटादीनामपि ब्राह्मण्यं कस्मान्नायं साधयतीति चेत् । पक्षधर्मोऽपि पर्वतद्रव्यता; तत्र चित्रभानुं किमिति नानुमापयति ? इति समानम्; व्यभिचाराच्चेत्, तदपि तुल्यम्, तत्पित्रोर्ब्राह्मण्यं हि तद्गमकम् । एवं तर्हि प्रयोजकसंबन्धेन संबद्धो हेतुः कथं व्यधिकरणः ? इति चेत् । ननु यदि साध्याधिगमप्रयोजकसंबन्धाभावाद् वैयधिकरण्यमुच्यते तदानीं संगतमेवैतदस्माकं दोषः, किन्तु प्रमेयत्वादयोऽपि व्यधिकरणा एव वाच्याः स्युर्न व्यभिचार्यादयः तस्मात् पक्षान्यधर्मत्वाभिधानादेव व्यधिकरणो हेत्वाभासस्ते सम्मतः, स चागमक इति नियमं प्रत्याचक्ष्महे । अथ प्रतिभोक्त्याऽन्यथाभिधानेऽपि ब्राह्मण जन्यत्वादित्येवं हेत्वर्थ प्रतिपद्य साध्यं प्रतिपद्यते इति चेदेवं तर्हि प्रतिभोहशक्त्यैव पटस्य कृतकत्वादित्यभिधानेऽपि पटस्य कृतकत्वादनित्यत्वं दृष्टम्, एवं शब्दस्यापि तत एव तदस्त्विति प्रतिपत्तौ नायमपि व्यधिकरणः स्यात्, तस्माद् यथोपात्तो हेतुस्तथैव तद्गमकत्वं चिन्तनीयम् । न च यस्मात् पटस्य कृतकत्वं तस्मात्तदन्येनाप्यनित्येन भवितव्यमित्यस्ति व्याप्तिः । अतोऽसौ व्यभिचारादेवागमकः । एवं काककार्यादिरपि । कथं वा व्यधि1 करणोऽपि जलचन्द्रो नभश्चन्द्रस्य, कृत्तिकोदयो वा शकटोदयस्य गमकः स्यात्ः ? इति नास्ति व्यधिकरणो हेत्वाभासः ॥२९॥
૭ર૮ સમાધાન—ઉપરાક્ત ભેદોમાં જે ભેદો હેત્વાભાસ મને છે, તે જો ઉભયવાદીને અસિદ્ધ તરીકે વિક્ષિત હોય તા-ઉભયાસિદ્ધમાં અન્તર્ભાવ પામે છે, અને જો કોઈ એક વાદીને અસિદ્ધ હોય તે તે અન્યતરાસિદ્ધમાં અન્તર્ભાવ પામે छे, भाटे असे ते ले। उह्या नथी.
ઠુર વ્યધિકરણાસિદ્ધ તા હેત્વાભાસ છેજ નહિ. કારણ કે, આ બ્રાહ્મણ છે, કારણ કે તેના પિતા બ્રાહ્મણુ છે. આ અનુમાનમાં વ્યધિકરણ એવા માતા પિતાના બ્રાહ્મણ્યથી એટલે કે, હેતુરૂપ માતપિતાનુ બ્રાહ્મણ્ય માતપિતામાં છે, અને સાધ્યુંરૂપ બ્રાહ્મણ્ય પુત્રમાં છે, આમ અધિકરણ ભેદ હોવા છતાં—પુત્રગત બ્રાહ્મણ્યનુ
અનુમાન થાય છે.
શકા—માતા-પિતાગત બ્રાહ્મણ્યરૂપ હેતુથી જો પુત્રમાં બ્રાહ્મણ્યરૂપ સાધ્ય સિદ્ધ થતુ હોય તે નટ-ભટાદિમાં પણ બ્રાહ્મણ્ય હેતુ સિદ્ધ કેમ નહિ કરે ? અર્થાત્ કરશે જ.
સમાધાન—તમારા એવા જ આગ્રહ હોય કે, પક્ષના જે ધમ હોય તે ગમક અને પણ પક્ષના ધર્મ ન હોય તે ન બને, તેા પછી તમે જ કહો ને કે પર્વત અગ્નિવાળા છે, કારણ કે પર્વત દ્રશ્ય છે. આ અનુમાનમાં પર્વતની દ્રવ્યતા એ પક્ષના ધમ હોવા છતાં કેમ અગ્નિનું અનુમાન કરાવતા નથી ? માટે બન્ને
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
हेत्वाभासः।
[ – $૩૦ આશ્રયાસિદ્ધ હેત્વાભાસ પણ (યુક્તિસિદ્ધ નથી. કારણ કે, સર્વજ્ઞા છે, કારણ કે, ચંદ્રગ્રહણ વિગેરેનું જ્ઞાન બીજી રીતે સિદ્ધ કઈ શકતું નથી. આ અનુમાનમાં હેતુ આશ્રયસિદ્ધ છતાં ગમક છે.
શકા–સર્વજ્ઞરૂપ ધર્મા-(આશ્રય)ની સિદ્ધિ કઈ રીતે થશે ? (અર્થાત કયા પ્રમાણથી કહો છો ?)
ઉત્તર–સર્વજ્ઞ રૂપ ધર્મોની અસિદ્ધિ પણ કઈ રીતે છે ? તે કહે શંકા–કઈ પણ પ્રમાણને વિષય ન હોવાથી સર્વરૂપ ધમી અસિદ્ધ છે.
સમાધાન–તે પછી તમારે પણ સર્વજ્ઞ ધમીની સિદ્ધિ કઈ રીતે થશે ? અર્થાત્ સર્વજ્ઞધમી નથી, કારણ કે, તે પ્રમાણને વિષય નથી, આ અનુમાનમાં સર્વજ્ઞ ધમીની સિદ્ધિ તમે પણ નહિ કરી શકે.
શંકા–પણ અમે તે સર્વસને ધમી કહેતા જ નથી, તે પછી આ પ્રશ્ન ઉપયોગી કેમ થાય ?
સમાધાન–તમારે એ પ્રમાણે બોલવું ન જોઈએ. કારણ કે, પ્રમાણને વિષય નથી એ હેતુથી “સર્વજ્ઞરૂપ ધમી નથી” એવું જ તમે સિદ્ધ કરવા ઈરછો છે, છતાં જો એવું ન માને તે આશ્રયરહિત હેતુનું તમારું કથન પણ આકાશને છેદ કરવાને તીક્ષણ ધારવાલી તરવારના વ્યાપારની જેવું થઈ જશે. અર્થાત્ નિષ્ફળ જશે, જે તમારા આ અનુમાનના “પ્રમાણને વિષય નથી—એ હેતુ આશ્રયાસિદ્ધ ન હોય (અર્થાત્ સર્વજ્ઞરૂપ આશ્રય અસિદ્ધ ન હોય તે ઉપરોક્ત મારા અનુમાનો હેતુ પણ કઈ રીતે આશ્રયાસિદ્ધ થશે ?
કદાચ તમારા અનુમાનને હેતુ આશ્રયાસિદ્ધ હોય તે પણ તેથી મારા અનુમાનને હેતુ આશ્રયાસિદ્ધ કઈ રીતે થશે ? અર્થાત નહિ થાય. - જે તમારા અનુમાનમાં આશ્રયાસિદ્ધ ન હોય તે મારા અનુમાનમાં પણ તે ન થાય. કારણ કે-બનને સ્થળે ધમી એક જ છે, કારણકે, બીજે કઈ ધમી અહા ઉપયોગી નથી, અને જે તમારા અનુમાનમાં આશ્રયાસિદ્ધ છે, તો પણ એ મારા અનુમાનમાં કેમ થાય ? કારણ કે મારા અનુમાનમાં તે બાધકને અભાવ છે, આ પ્રમાણે ઉક્ત શ્લોકને અર્થ જાણ.
(प.) कथमत्रेत्यादिना सूरि पृच्छति परः । असिद्धिरपीत्यादि सूरिः। प्रमाणेत्यादि परः । एवं तह-त्यादि सूरिः । तत्सिद्धिरिति सर्वज्ञधर्मिणः सिद्धिः। नन्वित्यादि परः। नैवमित्यादि सुरिः । अत इति हेतोः। अत्र च काका व्याख्या । सिसाधयिपितत्वादिति भवता । अन्यथेति सर्वथा सर्वज्ञाभावे । इदमिति भवदुक्तम् ।
(प०) एवं चेत्यादिना आचार्य एव वक्ति । (૧૦) પ્રગતિ કરીsfe !
(५०) धर्मिण इति सर्वज्ञस्य। अस्येत सर्वज्ञधर्मिणः । प्रकृतानुपयोगित्वादिति प्रस्तुतानुपयोगित्वात् । तत्रेति त्वदीयानुमाने । वाधकाभावादिति त्वदनुमानं हि बाधकं, सस्य चाभावः, मदीयानुमानबाधकस्य त्वत्कृतप्रत्यनुमानस्याश्रयासिद्धिप्रस्तत्वेनाभावादिति भावः ।
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
६. ५१
हेत्वाभासः। વળી, (વ્યધિકરણ હેતુને અસિદ્ધ માનવા જતાં) વ્યધિકરણ રૂપ જલચન્દ્ર નભચંદ્રને, અને કૃત્તિકેદય-શકાદય-(રોહિણદય)ને નમક કઈ રીતે થશે ? માટે વ્યધિકરણ નામને હેવાભાસ નથી. ૨૯
(५०) उच्यते इति जैनाचार्येण ।
(प.) तत्रेति पर्वतद्रव्ये । साध्याधिगमप्रयोजकसम्वन्धाभावादिति साध्यपरिज्ञानं प्रयोजकसम्बन्धाभावात् । न व्यभिचार्यादय इति न अनेकान्तिकादयः, तेषामप्यगमकत्वात् । पक्षान्यधर्मत्वाभिधानादिति अत्र पाठान्तरं पक्षधर्मत्वाभावादेव । स इति व्यधिकरणः । प्रतिपद्येति प्रतिभेदशक्त्या प्रतिपद्य । तत एवेति कृतकत्वात् तदिति अनित्यत्वम् । अनित्येनेति कृतकत्वं विनापि । शकटोदयस्येति रोहण्युदयस्य । __(टि.) व्यधिकरणादपीत्यादि ॥ अयमिति पित्रोर्ब्राह्मण्यादिति हेतुः ॥ तत्रेति पर्वते-अग्निमानयं पर्वतनितम्बः, पर्वतद्रव्यत्वात् ॥ तदपीति नटविटादौ ब्राह्मणपितृत्वं नास्तीत्यर्थः । तद्गमकमिति पुत्रे ब्राह्मण्यस्य ज्ञापकम् । प्रयोजके त अविनाभावरूपो हेतुः ॥ एतदिति वैयधिकरण्यम् । व्यभिचार्यादय इति आदिशब्दादकान्तिकादयः ॥ तस्मादिति पक्षाद्योऽन्यो धर्मों तस्य धर्मत्वं तदभिधानात् । स चेति व्यधिकरणः । प्रत्याचक्ष्महे इति निराकुर्महे, स गमकोपि भवत्यगमकोऽपि भवति । अथ प्रतिभेति प्रतिभया प्रज्ञया ऊहशक्त्या तर्कवलेन । अन्यथेति अन्यहेतूपादानेऽपि ॥ तत एवेति पटस्य कृतकत्वादेव । तदिति अनित्यत्वम् ॥ अयमपीति पटस्य कृतकत्वादित्यपि हेतुः ॥ तद्गमकत्वमिति तस्योपात्तस्यैव हेतोर्गमकत्वं ज्ञापकत्वम्, नान्यहेतूपादानं श्रेयःश्रियं श्रयति ॥ न च यस्मादित्यादि ॥ तस्मादिति पटस्य कृतकत्वात् । तदन्येनेति पटात् पृथग्भूतेन घटादिना । असाविति पटस्य कृतकत्वादिति हेतुः । व्यभिचारादिति पटस्य कृतकत्वे सत्यपि परमाण्वाकाशादीनामनित्यत्वमसिद्धम् । शकटेति रोहिण्युदयस्य ।
६३० आश्रयासिद्धताऽपि न युक्ता । अस्ति सर्वज्ञः, चन्द्रोपरागादिज्ञानान्यथाऽनुपपत्तेरित्यादेरपि गमकत्वनिर्गयात् । कयमत्र सर्वज्ञधर्मिणः सिद्धिः ? इति चेत्, असिद्धिरपि कथमिति कथ्यताम् ? । प्रमाणागोचरत्वादस्येति चेत्, एवं तर्हि तवापि तसिद्धिः कथं स्यात् ? ननु को नाम सर्वधर्मिणमभ्यधात्, येनैष पर्यनुयोगः सोपयोगः स्यादिति चेत् । नैवम् , प्रमाणागोचरत्वादित्यतः सर्वज्ञो धर्मी न भवतीति सिपाधयिषितत्वात् । अन्यथेदमम्बरं प्रति निशिततरतरवारिव्यापारमाय भवेत् ॥३०॥
एवं चआश्रयासिद्धता तेऽनुमाने न चेत्, साऽनुमाने मदीये तदा किं भवेत् ।। आश्रयासिद्धता तेऽनुमानेऽस्ति चेत्, सानुमाने मदीये तदा किं भवेत् ॥
यदि त्वदीयानुमानेनाश्रयासिद्धिरस्ति तदा प्रकृतेऽप्यसो मा भूद् , धर्मिण उभयत्राप्यैक्यात्, अन्यस्यास्य प्रकृतानुपयोगित्वात् । अथास्ति तत्राश्रयासिद्धिः तदा बाधकाभावात् एषा कथं मदीयेऽनुमाने स्यादिति भावः ।
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
हेत्वाभासः ।
[ ६.५१
સિદ્ધ ધી'માં પણ પ્રમાણુ શોધવાથી સર્યું”, અને તેમ થતાં હું પહેલે પ્રમાણુ લક્ષણુની પરીક્ષા કરું' એ પ્રમાણે પરીક્ષકેને સ્વીકાય નહિ થાય, કારણ કેવિકલ્પમાત્રથી સમસ્ત પટ્ટાની સિદ્ધિ થઈ જશે, અને તેમ થતાં શબ્દમાં अनित्यत्व साध्य सिद्ध खानु होय त्यारे “चाक्षुपत्व" विगेरे पशु सभ्यग् હેતુ થઈ જશે.
( प ० ) द्विघापीति क्रियतेऽथ निषिध्यते इत्येवं द्वौ प्रकारौ । न करोषीति इत्यनेन वलादपि प्रतिषेत्रः समायातः । तथातायामिति विकल्पसिद्धधर्मस्वीकारे ।
(१०) तावन्मात्रेणैवेति विकल्पमात्रेणैव । तथा चेति विकल्पादेव साध्यसिद्धौ । विकल्पादित्यादि ॥ द्विधापति विधिमुखेन निषेधद्वारेण वा द्वयमपीति विधिनिषेधलक्षणाम् ।
अस्मीति अहम् | अनभिधेयमिति अभिधातुमशक्यम् | यदि च द्वयमिति विधि निषेधं च न विधिमाश्रयेन निषेधमाश्रये - इत्यङ्गीकारः सारस्तव चेतसि चकास्याच्चेत्, तदा त्रपापात्रं भवान् वादिपर्यद्युदासीनस्य हासार्हत्वात् । यथा कश्चित् वेतनमप्रदाय वस्त्वादातुमुद्यतः, तथा त्वं विधिनिपेधावनाश्रयन् जयाभिलाप्युपहासाय जायसे ॥ तथातायामिति उपहासास्पदत्वे सत्यपि करोषि चेत् ।
ननु यदी ते परवादी वावदूकतां विवरीतुमुद्यतः । अन्यथेति प्रमाणसिद्धे धर्मिणि प्रमाणान्तरागवेपणे |
तावन्मात्रेणेति विकल्पमात्रेणैव ।
तदत्यल्पम् । विकल्पाद्धि सत्त्वासत्त्वसाधारणं धर्मिमात्रं प्रतीयते, न तु तावन्मात्रेणैव तदस्तित्वस्यापि प्रतीतिरस्ति यतोऽनुमानाऽनर्थक्यं भवेत् ; अन्यथा पृथिवी घरसाक्षात्कारे कृशानुमत्त्वसाधनमप्यपार्थकं भवेत् । तस्याग्निमतो वा प्रत्यक्षेणैव प्रेक्षणात् । अग्निमत्त्वानग्निमत्त्व विशेषशून्यस्य शैलमात्रस्य प्रत्यक्षेण परिच्छेदाद् नानुमानानर्थक्यमिति चेत् । तस्तित्व नास्तित्वविशेषशून्यस्य सर्वज्ञमात्रस्य विकल्पेनाssकलनात् कथमत्राप्यनुमानानर्थक्यं स्यात् । अस्तित्वनास्तित्वव्यतिरेकेण कीदृशीसर्वज्ञमात्रसिद्धिरिति चेत ; अग्निमत्त्वानग्निमत्तव्यतिरेकेण क्षोणीधर मात्र सिद्धिरपि कीदृशी ? इति वाच्यम् | क्षोणीघरोऽयमित्येतावन्मात्रप्तिरेवेति चेत्, इतरत्रापि सर्वज्ञ इत्येतावन्मात्रमिव सोsस्तुः केवलमेका प्रमाणलक्षणोपपन्नत्वात् प्रामाणिकी, तदन्या तु तद्विपर्ययाद् वैकल्पिक्राति ।
સમાધાન~તમારું આ કથન તુચ્છ છે, કારણ કે, વિપથી તે સત્ત્વ અને અસવમાં સામાન્યરૂપ એવા ધી જ પ્રતીત થાય છે, પરંતુ એટલા માત્રથી(વિકલ્પમાત્રથી) ધી'ના અસ્તિત્વની પ્રતીતિ થતી નથી, કે જેથી અનુમાન નિષ્ફળ ચાય, અન્યથા પર્વતના સાક્ષાત્કાર થવાથી તેની અગ્નિમત્તાને સિદ્ધ કરવી એ પણ નિષ્ફળ થશે, કારણ કે, અગ્નિવાળા, કે અગ્નિરહિત એવા પર્યંત તે પ્રત્યક્ષથી જ લેવાય છૅ.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
६. ५१- ]
हेत्वाभासः ।
२६३
आश्रयेत्यादि || चन्द्रेति उपराग उपप्लवः ग्रहणमिति यावत् । कथमत्रेति अस्मिन् भवत्पक्षे | असिद्धिरिति सर्वज्ञो धर्मी न भवतीत्यपि कथमित्यर्थः ॥ अस्येति सर्वज्ञधर्मिणः । सत्सिद्धिरिति सर्वज्ञसिद्धिः । ननु को नानेत्यादि ॥ सिषाधयिीति साधायतुमीप्सितत्वात् । अन्यथेति सर्वज्ञधर्म्यङ्गीकार मन्तरेणाऽऽकाशमनुकरालकर वालाकर्षणम् ।
आश्रयेत्यादि || असिद्धयेऽपि सर्वज्ञधर्म्मिणमीरितवतो भवतो अनुमाने प्रमाणागोचरत्वादस्येति हेतौ यद्याश्रयासिद्धिदोषो न तन्ममानुमाने चन्द्रोपरागः दिज्ञानान्यथानुपपत्तेरिति साधने । सेति आश्रयासिद्धता कथं स्यात् । एकस्य धर्मिणोऽङ्गीकारादुभयत्र दोषसंभवान्निर्दोषत्वेऽन्यतरस्यापरस्याप्यदोषत्वात् । तवानुमानं सदोषं चेत् तत् ममानुमानं भवत्साधनेन न दूष्यते, सदोष - स्यापरं दूषयितुमनीशत्वात् । प्रकृतेऽपीति अस्मदनुमानेऽपि । असाविति आश्रयासिद्धता ॥ अन्यस्यास्येति ॥ सर्वज्ञधर्मिणं विमुच्यापरधर्मिणः । अन्यपक्षोपदाने नापरपक्षदूषणमुद्भावयितुं न प्रार्थते ।
तथा च
" विकल्पाद् धर्मिणः सिद्धिः क्रियतेऽथ निषिध्यते । द्विधाऽपि धर्मिणः सिद्धिर्विकल्पात् ते समागता" ॥१॥
द्वयमपि नास्मि करोमीत्यप्यनभिधेयम्, विधिप्रतिषेधयोर्युगपद्विधानस्य प्रतिषेधस्य चासंभवात् । यदि च द्वयमपि न करोषि तदा व्यक्तममूल्यक्रयी कथं नोपहासाय जायसे ?, तथातायामाश्रयासिद्धयुद्भावनाऽघटनात् ।
ननु यदि विकल्पसिद्धेऽपि धर्मिणि प्रमाणमन्वेषणीयम्, तदा प्रमाणसिद्धेऽपि प्रमाणान्तरमन्विष्यताम्, अन्यथा तु विकल्पसिद्धेऽपि पर्याप्तं प्रमाणान्वेषणेन, अहमहमिकया प्रमाणलक्षणपरीक्षणं परीक्षकाणामकक्षीकरणीयं च स्यात्, तावन्मात्रेणैव सर्वस्यापि सिद्धेः । तथा च चाक्षुवत्वादिरपि शब्दानित्यत्वे साध्ये सम्यग्धेतुरेव भवेदिति चेत् ।
અને એ રીતે ધમીની સિદ્ધિ વિકલ્પથી કરાય છે, અથવા વિકલ્પથી ધી ના નિષેધ કરાય છે, એમ હોય તેા વિધિ અને નિષેધ એમ ઉભય પ્રકારે ધસીની સિદ્ધિ તમારે પણ વિકલ્પથી જ થઈ.
શકા—પણુ (ધર્મીની સિદ્ધિ માટે) હું વિધિ કે નિષેધ બન્નેમાંથી કઈ પણ કરતા નથી.
८
સમાધાન એમ પણ કહી શકાય તેમ નથી, કારણ કે-વિધિ અને પ્રતિષેધ એ ખન્નેનું એકી સાથે વિધાન કે પ્રતિષેધ થઈ શકતાં નથી, અને જો વિધિ કે નિષેધ એ અન્ને ન કરાતા ખરેખર મૂલ્ય વિના પદાર્થને ખરીદનાર તમે હાસ્યાસ્પદ કેમ નહિ થાવ ? અને જ્યાં વિકલ્પથી વિધિ-નિષેધ હોય ત્યાં આશ્રચાસિદ્ધનું ઉદ્દાવન ઘટતું નથી.
શંકા—વિકલ્પથી સિદ્ધ થયેલ ધમીમાં પણ જો પ્રમાણ શેાધવુ' પડતું હોય તે પ્રમાણુ સિદ્ધ ધીમાં પણ ખીજું પ્રમાણ શેાધે; અને એમ ન માનેા તા વિકલ્પ
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
हेत्वाभासः ।
[ ६.५१
સિદ્ધ ધીમાં પણ પ્રમાણુ શેાધવાથી સર્યું, અને તેમ થતાં હું પહેલે પ્રમાણુ લક્ષ્ણુની પરીક્ષા કરું એ પ્રમાણે પરીક્ષકેને સ્વીકાય નહિ થાય, કારણ કેવિકલ્પમાત્રથી સમસ્ત પટ્ટાની સિદ્ધિ થઈ જશે, અને તેમ થતાં શબ્દમાં मनित्यत्व साध्य सिद्ध खानु होय त्यारे "चाक्षुपत्व" विगेरे पण सभ्यग् હેતુ થઈ જશે.
( प ० ) द्विधापीति क्रियतेऽथ निषिध्यते इत्येवं द्वौ प्रकारौ । न करोषीति इत्यनेन चलादपि प्रतिषेधः समायातः । तथातायामिति विकल्पसिद्धधर्मस्वीकारे ।
( प ० ) तावन्मात्रेणैवेति विकल्पमात्रेणैव । तथा चेति विकल्पादेव साध्यसिद्धौ । विकल्पादित्यादि ॥ द्विघापीति विधिमुखेन निषेधद्वारेण वा द्वयमपीति विधिनिषेध -
लक्षणाम् ।
་
अस्मीति अहम् | अनभिधेयसति अभिधातुमशक्यम् । यदि च द्वयमिति विधि निषेधं च न विधिमाश्रयेन निषेधमाश्रये - इत्यङ्गीकारः सारस्तव चेतसि चकास्याच्चेत् तदा त्रपापात्रं भवान् वादिपद्युदासीनस्य हासार्हत्वात् । यथा कश्चित् वेतनमप्रदाय वस्त्वादातुमुद्यतः, तथा त्वं विधिनिपेधानाश्रयन् जयाभिलाप्युपहासाय जायसे ॥ तथातायामिति उपहासास्पदत्वे सत्यपि करोषि चेत् ।
ननु यदीत परवादी वावदूकतां विवरीतुमुद्यतः । अन्यथेति प्रमाणसिद्धे धर्मिणि प्रमाणान्तरागवेषणे |
तावन्मात्रेणेति विकल्पमात्रेणैव ।
।
तदत्यल्पम् । विकल्पाद्धि सत्त्वासत्त्वसाधारणं धर्मिमात्रं प्रतीयते, न तु तावन्मात्रेणैव तदस्तित्वस्यापि प्रतीतिरस्ति यतोऽनुमानाऽनर्थक्यं भवेत्; अन्यथा पृथिवी वरसाक्षात्कारे कृशानुमत्त्वसाधनमप्यपार्थ भवेत् । तस्याग्निमतो वा प्रत्यक्षेणैव प्रेक्षणात् । अग्निमत्त्वानग्निमत्त्व विशेपशून्यस्य शैलमात्रस्य प्रत्यक्षेण परिच्छेदाद् नानुमानानर्थक्यमिति चेत् । तस्तित्व - नास्तित्वविशेषशून्यस्य सर्वज्ञमात्रस्य विकल्पेनाssकलनात् कथमत्राप्यनुमानानर्थक्यं स्यात् ? । अस्तित्वनास्तित्वव्यतिरेकेण कीदृशी - सर्वज्ञमात्र सिद्धिरिति चेत् ? अग्निमत्वानग्निमत्त्वञ्यतिरेकेण क्षोणीधरमात्रसिद्धिरपि कीदृशी ? इति वाच्यम् | क्षोणीधरोऽयमित्येतावन्मात्रप्तिरेवेति चेत्, इंतरत्रापि सर्वज्ञ इत्येतावन्मात्रमिव साऽस्तु केवलमेका प्रमाणलक्षणोपपन्नत्वात् प्रामाणिकी, तदन्या यादवैकल्पिकति ।
>
સમાધાન તમારું આ કથન તુચ્છ છે, કારણ કે, વિકલ્પથી તે સત્ત્વ અને સવમાં સામાન્યરૂપ એવા ધમી જ પ્રતીત થાય છે, પર ંતુ એટલા માત્રથી (વિકલ્પમાત્રથી) ધીના અસ્તિત્વની પ્રતીતિ થતી નથી, કે જેથી અનુમાન નિષ્ફળ થાય, અન્યથા પર્વતના સાક્ષાત્કાર થવાથી તેની અગ્નિમત્તાને સિદ્ધ કરવી એ પણ નિષ્ફળ થશે, કારણ કે, અશિવાળા, કે અગ્નિરહિત એવા પવ ત તા પ્રત્યક્ષથી જ સેવાય છે,
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક, પ-]
પક્ષમાવાશકા–અગ્નિવાળે કે અગ્નિરહિત એવા વિશેષણથી રહિત માત્ર પર્વત જ પ્રત્યક્ષથી જોવાય છે માટે અનુમાન નિરર્થક નથી.
સમાધાન–તે પછી એ જ પ્રમાણે અસ્તિત્વ કે નાસ્તિત્વરૂપ વિશેષેથી રહિત માત્ર સર્વજ્ઞ જ વિકલપથી જણાય છે, તે અહીં પણ અનુમાન કેમ નિરર્થક થશે ? અર્થાત્ નહિ થાય.
શંકા–અસ્તિત્વ કે નાસ્તિત્વ ધર્મરહિત માત્ર સર્વજ્ઞની સિદ્ધિ કેવી છે ? - સમાધાન–અગ્નિવાળો કે અશિરહિત એવા વિશેષણથી રહિત માત્ર પર્વતની સિદ્ધિ પણ કેવા પ્રકારની છે તે તે કહો. '
શંકા–આ પર્વત છે, એટલું જ જ્ઞાન થાય છે.
સમાધાન–તે બીજે પણ “સર્વજ્ઞ છે એટલું જ જ્ઞાન થાય તેમાં શું વાંધે ? માત્ર ભેદ એટલે જ છે કે, એકજ્ઞપ્તિ-(જ્ઞાન) પ્રમાણ દ્વારા થયેલ હોવાથી પ્રામણિકી કહેવાય છે, જ્યારે બીજી વિક૯પથી થયેલ હોવાથી વૈકલ્પિકી કહેવાય છે.
(प.) तदत्यल्पमित्यादि सूरिः । अनुमानानर्थक्यमिति । भवदुपन्यस्तं अपार्थक भवेदित्यतोऽग्रे इति गम्यम् । तस्येति पृथिवीधररय । अग्निमत्त्वेत्यादि परः । तहत्यिादि सूरिः । अस्तित्वनास्तित्वेत्यादि परः। अग्निमत्त्वेत्यादि सूरिः । सेति सिद्धिः । एकेति अस्तित्वलक्षणा । तदन्येति नास्तित्वलक्षणा ।
तदस्तित्वस्येति तस्य धर्मिणोऽस्तित्वस्य धर्मस्यापि । नहि विकल्पाद्धम्मिसिद्धौ प्रमाणमन्तरेण धर्मसिद्धिः साधीयस्तां दधाति । अन्यथेति धर्मिणः सिद्धौ यदि धर्मसिद्धिः ॥ साधनमिति धूमवत्त्वादि ॥ अपार्थकमिति निरर्थकम् ॥ तस्येति पर्वतस्य ॥ अत्रापीति विकल्पसिद्धेऽपि सर्वज्ञधर्मिणि ॥ इतरत्रापीति सर्वज्ञसिद्धावपि । केवलमित्यादि॥ तदन्येति प्रामाणिकसिद्धिव्यतिरिक्ता । विपर्ययादिति प्रमाण लक्षणोपपन्नत्ववैपरीत्यात् ।।
ननु किमनेन दुर्भगाऽऽभरणभारायमाणेन विकल्पेन प्रामाणिकः कुर्यादिति चेत् ? । तदयुक्तम् । यतः प्रामाणिकोऽपि घट्तर्कीपरितककर्कशशेमुषीविशेषसङ्ख्यावद्विराजिराजसभायां खरविषाणमरित नास्ति वेति केनापि प्रसर्पदोबुरकन्धरेण साक्षेपं प्रत्याहतोऽवश्यं पुरुषाभिमानी किञ्चिद् ब्रूयाद् न तूष्णीमेव पुप्णीयात् , अप्रकृतं च किमपि प्रलपन सनिकारं निस्सायेंत, प्रकृतभाषणे तु विकल्पसिद्धं धर्मिणं विहाय काऽन्या गतिरास्ते ?
શંકા-દુર્ભગા (વિધવા) સ્ત્રીના આભરણના ભાર જેવા આ વિકપનું પ્રામાણિક પુરુષને શું કામ છે ?
સમાધાન– તમારું આ કથન એગ્ય નથી, કારણ કે-ષટદશનના અત્યંત વિચારથી તીવ્ર બુદ્ધિવાળા અનેક વિદ્વાનોથી શોભાયમાન રાજસભામાં ગર્વથી દોંચી ડોકવાળ કઈ પુરુષ ગભશંગ છે, કે નથી ? એ પ્રમાણે આક્ષેપ પૂર્વક તાડન કરે ત્યારે પુરુષાભિમાની પ્રામાણિક પુરુષ પણ કંઈક બોલે જ. પણ મંગે ન રહે અને તે પ્રામાણિક પુરુષ જે કંઈ પણ અપ્રકૃત–(વિષયાન્તર કે ચઢા
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
पक्षाभासः।
[ ૬. ૧૫
તદ્રા) બોલે તે તિરસ્કાર કરવાપૂર્વક તેને સભામાંથી બહાર કાઢવામાં આવે છે, જે પ્રસ્તુત બોલવું હોય તે તેને માટે વિક૫સિદ્ધ ધમીને છેડીને બીજું કયું શરણ છે ?
(૫૦) નાન્વિત્યાદ્રિ પર વિન્નતિ અતિ વ ા પ્રમાણે રૂતિ રિત-જાતિમાપ !
ननु किमित्यादि ॥ विकल्पेनेति अप्रमाणेन । तूष्णीमिति मौनमेव नाश्रयेत् । अप्रकृतमिति प्रस्तुतविरुद्धम् -अपरवादारम्भकं वाक्यम् । सनिकारमिति सपराभवम् ।
अप्रामाणिके वस्तुनि मूक-बावदूकयोः कतरः श्रेयानिति स्वयमेव विवेचयन्तु तार्किकाः ? इति चेत् । ननु भवान् स्वोक्तमेव तावद्विवेचयतु, मूकतैव श्रेयसीति च पूत्करोति निष्प्रमाणके वस्तुनीति विकल्पसिद्धं धर्मिणं विधाय मूकताधर्म च विदधातीत्यनात्मज्ञशेखरः । तस्मात् प्रामाणिकेनापि स्वीकर्तव्यैव क्वापि विकल्पसिद्धिः । न च सैव सर्वत्रास्तु, कृतं प्रमाणेनेति वाच्यम् । तदन्तरेण नियतव्यवस्थाऽयोगात् । एको विकल्पयति, अस्ति सर्वज्ञोऽन्यस्तु नास्तीति किमत्र प्रतिपद्यताम् ? । प्रमाणमुद्राव्यवस्थापिते त्वन्यतरस्मिन् धर्मे दुर्द्धरोऽपि कः किं कुर्यात् ? । प्रमाणसिद्धचनहें तु धर्मिणि खपुष्पादौ विकल्पसिद्धिरपि साधीयसी; तार्किकचक्रचक्रवर्तिनामपि तया व्यवहारदर्शनात् ।
શંકા–પ્રમાણરહિત વસ્તુમાં મૌન રહેવું કે બકવાદ કરે એ બેમાંથી શું સારું છે, તેનું વિવેચન તો સ્વયં તાર્કિક કરી લેશે.
સમાધાન-જે એમ હોય તે તમારા કથનનું તમે પોતે જ વિવેચન કરે તે જણાશે કે, “મૂકતા હિતકારી છે એ પ્રમાણે પિકારો છે અને વળી, “નિgમાળ વરસુનિ-(પ્રમાણરહિત વસ્તુમાં) એ પ્રમાણે વિક૯પસિદ્ધ ધર્મોનું વિધાન કર્યા છતાં મૂક રહેવાનું પણ વિધાન કરે છે–આમ પિતાને જ નહિ જાણના રમાં તમે શિરોમણિ-(મૂર્ખશિરોમણિ) છે. તેથી પ્રામાણિક પુરુષે પણ કોઈ સ્થળે (ધમીને વિષે) વિકસિદ્ધિ સ્વીકારવી જોઈએ. પરંતુ દરેક સ્થળે વિકટપથી જ સિદ્ધિ છે, માટે પ્રમાણથી સયું, એમ પણ કહેવું ન જોઈએ, કારણ કે-પ્રમાણ વિના નિયત વ્યવસ્થા બનશે નહિ. સર્વજ્ઞ છે-એ પ્રમાણે કઈ વિકલ્પ કરે ત્યારે બીજે સર્વજ્ઞ નથી એમ કહે ત્યારે શું સ્વીકારવું ? પણ જે અસ્તિત્વ કે નાસ્તિત્વ એ બને ધર્મમાંથી કઈ પણ એક ધર્મ પ્રમાણ મુદ્રાથી વ્યવસ્થાપિત-(સિદ્ધ) કરવામાં આવે ત્યારે દદ્ધર પુરુષ પણ ત્યાં શું કરી શકે ? અર્થાત્ પ્રમાણુસિદ્ધ ધર્મ તેને સ્વીકારે જ પડે. પરંતુ પ્રમાણથી જેની સિદ્ધિ થઈ શકે તેમજ ન હોય એવા આકાશકુસુમાદિ ધમી વિષે તો વિકલ્પથી કરાતી સિદ્ધિ પણ હિતકારી છે, અને તાર્કિકશિરોમણિ વિદ્વાનને વ્યવહાર પણ તે જ જોવાય છે.
अप्रमाणिकेइत्यादि परः। ननु भवानिति सूरिः। तदन्तरेणेति प्रमाणमन्तरेण । १ सर्वज्ञख मु० पु१ । २ तथा मु० पु१ ।
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ, ૧૨-1 પક્ષમાર !
२६५ શંકા–અગ્નિવાળે કે અગ્નિરહિત એવા વિશેષણથી રહિત માત્ર પર્વત જ પ્રત્યક્ષથી જોવાય છે માટે અનુમાન નિરર્થક નથી.
સમાધાન–તે પછી એ જ પ્રમાણે અસ્તિત્વ કે નાસ્તિત્વરૂપ વિશેષેથી રહિત માત્ર સર્વજ્ઞ જ વિકલપથી જણાય છે, તે અહીં પણ અનુમાન કેમ નિરર્થક થશે ? અર્થાત્ નહિ થાય.
શંકા–અસ્તિત્વ કે નાસ્તિત્વ ધર્મરહિત માત્ર સર્વજ્ઞની સિદ્ધિ કેવી છે ? * સમાધાન–અગ્નિવાળા કે અગ્નિરહિત એવા વિશેષણથી રહિત માત્ર પર્વતની સિદ્ધિ પણ કેવા પ્રકારની છે તે તે કહો.
શંકા–આ પર્વત છે, એટલું જ જ્ઞાન થાય છે.
સમાધાન–તે બીજે પણ “સર્વજ્ઞ છે એટલું જ જ્ઞાન થાય તેમાં શું વાંધો ? માત્ર ભેદ એટલે જ છે કે, એકજ્ઞપ્તિ-(જ્ઞાન) પ્રમાણ દ્વારા થયેલ હોવાથી પ્રામાણિકી કહેવાય છે, જ્યારે બીજી વિક૯પથી થયેલ હોવાથી વૈકપિકી કહેવાય છે.
(प.) तदत्यल्पमित्यादि सूरिः । अनुमानानर्थक्यमिति । भवदुपन्यस्तं अपार्थक भवेदित्यतोऽग्रे इति गम्यम् । तस्येति पृथिवीधररय । अग्निमत्त्वेत्यादि परः । तहीत्यादि सूरिः । अस्तित्वनास्तित्वेत्यादि परः। अग्निमत्त्वेत्यादि सूरिः । सेति सिद्धिः। एकेति अस्तित्वलक्षणा । तदन्येति नास्तित्वलक्षणा।
तदस्तित्वस्येति तस्य धर्मिणोऽस्तित्वस्य धर्मस्यापि। नहि विकल्पाद्धम्मिसिद्धौ प्रमाणमन्तरेण धर्मसिद्धिः साधीयस्ता दधाति । अन्यथेति धर्मिणः सिद्धौ यदि धर्मसिद्धिः ॥ साधनमिति धूमवत्त्वादि ॥ अपार्थकमिति निरर्थकम् ॥ तस्येति पर्वतस्य ॥ अत्रापीति विकल्पसिद्धेऽपि सर्वज्ञधर्मिणि ॥ इतरत्रापीति सर्वज्ञसिद्धावपि । केवलमित्यादि ॥ तदन्येति प्रामाणिकसिद्धिव्यतिरिक्ता । विपर्ययादिति प्रमाण लक्षणोपपन्नत्ववैपरीत्यात् ।।
ननु किमनेन दुर्भगाऽऽभरणभारायमाणेन विकल्पेन प्रामाणिकः कुर्यादिति चेत् ? । तदयुक्तम् । यतः प्रामाणिकोऽपि घट्तर्कीपरितककर्कशशेमुषीविशेषसङ्ख्यावद्विराजिराजसभायां खरविषाणमस्ति नास्ति वेति केनापि प्रसर्पदोद्धरकन्धरेण साक्षेप प्रत्याहतोऽवश्यं पुरुषाभिमानी किञ्चिद् ब्रूयाद् न तूष्णीमेव पुष्णीयात् , अप्रकृतं च किमपि प्रलपन सनिकारं निस्सार्येत, प्रकृतभाषणे तु विकल्पसिद्ध धर्मिणं विहाय काऽन्या गतिरास्ते ?
શંકા–દુર્ભગા (વિધવા) સ્ત્રીના આભરણના ભાર જેવા આ વિકપનું પ્રામાણિક પુરુષને શું કામ છે ?
સમાધાન- તમારું આ કથન યોગ્ય નથી, કારણ કે-ષટદશનના અત્યંત વિચારથી તીવ્ર બુદ્ધિવાળા અનેક વિદ્વાનેથી શોભાયમાન રાજસભામાં ગર્વથી કચી ડેકવાળે કઈ પુરુષ ગર્દભશંગ છે, કે નથી ? એ પ્રમાણે આક્ષેપ પૂર્વક તાડન કરે ત્યારે પુરુષાભિમાની પ્રામાણિક પુરુષ પણ કંઈક બેલે જ. પણ મૂંગે ન રહે અને તે પ્રામાણિક પુરુષ જે કંઈકે પણ અપ્રકૃત-વિષયાન્તર કે ચદ્રા,
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
पक्षाभासः ।
[.६.५१
5
हेतोरिति सत्त्वकृतकत्वादेः । प्रत्यक्षेति अध्यक्षवाधितपक्षत्वेन शब्दश्चाक्षुषः:- अत्र प्रयुज्यमानः सर्वोऽपि हेतुः प्रत्यक्षविरुद्ध इत्यर्थः ॥ शब्दे चाक्षुषत्वाननुभवात् श्रावणत्वात् तस्य । न चैवमिति विकल्पसिद्धधर्म्यङ्गीकारेणाऽ प्रयासिद्धाभावे || अस्येति विश्वस्य परिणामिकारणत्वादितिहेतोः । प्रधानेति प्रकृतेरसिद्धौ । तत्परिणामीति प्रकृति-परिणामित्वस्याऽसिद्धेः । ६३२ एवमाश्रयैकदेशा सिद्धोऽपि न हेत्वाभासः । तर्हि प्रधानात्मानौ नित्यावकृतकत्वादित्ययमप्यात्मनीव प्रधानेऽपि नित्यत्वं गमयेत् तदसत्यम् । नित्यत्वं खल्वाद्यन्तशून्य सद्रूपत्वम्, आद्यन्तविरहमात्रं वा विवक्षितम् । आद्येऽयन्ताभावेन व्यभिचारः, तस्याकृतकस्याप्यतद्रूपत्वात् । द्वितीये सिद्धसाध्यता, अत्यन्ताभावरूपतथा प्रधानस्य (द्यन्तरहितत्वेन तदभाववादिभिरपि स्वीकारात् । तर्हि देवदत्तवान्ध्येयौ वक्त्रवन्तौ वक्तृत्वादित्येवं हेतुरस्तु । नैवम् । न वान्ध्येयो वक्त्रवान् असत्त्वादित्यनेन तद्बाधनात् । तदसत्त्वं च साधकप्रमाणाभावात् सुप्रसिद्धम् ।
"
$૩ર એ જ રીતે આશ્રયકદેશાસિદ્ધ પણ હેત્વાભાસ નથી.
શકા—જો આશ્રયેકદેશાસિદ્ઘને હેત્વાભાસ માનવામાં ન આવે તેા-પ્રધાન અને આત્મા નિત્ય છે, કારણ કે, તે કૃતક છે' આ અનુમાનમાં “અકૃતકત્વ’ હેતુ જેમ આત્માની નિત્યતાને ગમક છે, તેમ પ્રધાનની નિત્યતાનેા પણ ગમક થશે. સમાધાન—આ કથન સાચું નથી કારણ કે, અહીં પ્રશ્ન છે કે, નિત્ય એટલે શુ ? જે આદિ અને અન્ત રહિત છતાં સટ્રૂપ હોય તે વિવક્ષિત છે; કે માત્ર આદિ અને અન્તને અભાવ ? પહેલા વિકલ્પમાં અત્યન્તાભાવથી વ્યભિચાર આવશે. કારણ કે, અત્યન્તાભાવ અકૃતક હાવા છતાં તેવા નથી એટલે કે-આદિ અતरहित सद्र्यड नथी. -मील विदपभां सिध्यसाध्य होष भावशे, अश्थ है-प्रधाનના અભાવ માનનારાએ એ અત્યન્તાભાવ રૂપ હોવાથી પ્રધાનને આદિ અને અન્તરહિત માનેલ છે.
શકા—તે પછી દેવદત્ત અને વયાપુત્ર મુખવાળા છે, કારણ કે—વકતા छे." આ હેતુ ગમક છે.
સમાધાન—એમ પણ કહી શકશે નહિ, કારણ કે-વન્ધ્યાપુત્ર મુખવાળા नथी, अरएणु है, ते असत् है." मा (अति) अनुभानथी उपरोक्त अनुभान માધિત થાય છે, અને વન્ધ્યાપુત્રનું અલવ તા વધ્યા પુત્રને સિદ્ધ કરનાર પ્રમાણુ न होवाथी प्रसिद्ध ४ छे.
(१०) न हेत्वाभास इति तद्वदेव । तर्हि प्रधानात्मानावित्यादि भयं हेत्वाभास चेन्न भव इति शेषम् । तदसत्यमित्यादि सूरिः । अतद्रूपत्वादिति आद्यन्तशून्यो वर्त्तते स परं सद्रूपो न भवति । आद्यन्तरहितत्वेनेति अत्यन्ताभावरूपत्वेन । तदभाववादिभिरपीति अस्माभिरपि । तत्यादि परः । नैवमित्यादि सूरिः । अनेनेति प्रतिहेतुना । तदसत्त्वमिति ... वान्ध्येयासत्त्वम् ।
तर्हि प्रधानेत्यादि ॥ आद्यन्तेति यस्यादिरन्तो वा न ज्ञायते बहुकालस्थितत्वात् तत्सत्वं निरादिरन्तं किमपि वा । तस्येति अत्यन्ताभावस्य । अतद्रूपेति : आयन्तशून्यसद्रू
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
६. ५१पंक्षाभासः ।
२६७ कतर इति मूको वाचाटो वा भव्यः । ननु भवानिति जिभाषितं निवचारय त्वम् । मूकतेति मूकत्वमेव तत्त्वमिति वदसि । निष्प्रमाणके इति सप्तम्यन्तो विकल्पसिद्धो धम्यङ्गीकृतो मूकताधर्मश्च तदविनाभावी इति मूखों भवान् यां शाखामवलम्ब्य तिष्ठसि तामेवच्छेत्तमुद्यतः । मूकताधर्मविशुद्धं विकल्पशुद्धं धर्मिणमाश्रित्य तमेव पराभवितुं प्रभवसि । न च सैवेति विकल्पसिद्धिः । कृतमिति पर्याप्तम् । तदन्तरेणेति प्रमाणं विना। नियतेति निश्चयानुत्पादात् । अत्रेति द्वये सर्वज्ञस्यास्तित्वनास्तित्वलक्षणे । अन्यतरस्मिन्निति एकस्मिन्नस्तित्वे नास्तित्वे वा । दुर्द्धर इति वावदूकतादुर्मदोऽपि । क इति वादी प्रतिवादी वा । साधीयसीति साधुप्रकृष्टासाधुगणादिष्टेऽसौ वा ईयस् प्रत्ययः । तद्वदिष्टे मेयस्स बहुलमित्युकारलोपे सिद्धम् । तयेति खरविषाणादौ विकल्पसिद्धया ।
एवं शब्दे चाक्षुषत्वमपि सिद्धयेदिति चेत् ? सत्यम् । तद्विकल्पसिंद्ध विधाय यदि तत्रास्तित्वं प्रमाणेन प्रसाधयितुं शक्यते, तदानीमस्तु नाम तसिद्धिः; न चैवम् , तत्र प्रवर्तमानस्य सर्वस्य हेतोः प्रत्यक्षप्रतिक्षिप्तपक्षत्वेनाकक्षीकारार्हत्वात् , ततः कथमस्तित्वाप्रसिद्धौ शब्दे चाक्षुषत्वसिद्धिरस्तु ? । एवं च नाश्रयासिद्धो हेत्वाभासः समस्तीति स्थितम् ॥
३१ न चैवं विश्वस्य परिणामिकारणत्वादित्यस्यापि गमकता प्राप्नोति, अस्य स्वरूपासिद्धत्वात् प्रधानासिद्धौ विश्वस्य तत्परिणामित्वासिद्धेः ।
श-भीने विपास सिद्ध मानवाथी श६३५ धान विषे 'चाक्षुषत्व" तु पण सिद्ध थशे.
સમાધાન–બરાબર છે, તેની પ્રથમ વિકસિદ્ધિરૂપે વિધિ કરીને પછી ने तेनु मस्तित्व प्रमाथी सिद्धि ४२ शातुं डोय तो त 'चाक्षुपत्व'नी સિદ્ધિ ભલે થાય પરંતુ એવું નથી. કારણ કે શબ્દમાં ચાક્ષુષત્વના અસ્તિત્વને સિદ્ધ કરવા પ્રવર્તમાન સમસ્ત હેતુઓ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી બાધિત પક્ષવાળા હોવાથી સ્વીકારવાને ગ્ય નથી, તેથી ચાક્ષુષત્વના અસ્તિત્વની સિદ્ધિ થઈન હોવાથી શબ્દમાં ચાક્ષુષત્વની સિદ્ધિ કઈ રીતે થશે ? અર્થાત નહિ થાય. આ રીતે આશ્રયાસિદ્ધ હેત્વાભાસ નથી એ સિદ્ધ થયું.
હ૩૧ અને આ રીતે વિશ્વનું પરિણામી કારણ હોવાથી આ હેતુ તેને આશ્રય અસિદ્ધ હોવા છતાં ગમક નથી, કારણ કે, આ હેતુ સ્વરૂપસિદ્ધ છે, કારણ કે, પ્રધાન જ અસિદ્ધ છે, તે એ (પ્રધાન) વિશ્વના પરિણામિત્વ કારણ રૂપે સુતરા અસિદ્ધ છે.
. (प.) एवमिति विकल्पादेव । सत्यमित्यादि सूरिः। न चैवमित्यतोऽग्रे यत इति गम्यम् । तत्रेतिशब्दस्य चाक्षुषत्वे । एवं च नाश्रयासिद्धो हेत्वाभासः समस्तीति स्थितमिति विकल्पसिद्धस्यापि भावात् ।
एवं शब्द इत्यादि । तदिति चाक्षुषत्वम् । तत्रेति शब्दे । अस्तित्वमिति चाक्षु. षत्वस्येति संबन्धः । तत्सिद्धिरिति चाक्षुषत्वसिद्धिः । तति चाक्षुषत्वे-यथा शब्दश्चाक्षुषः ।
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
पक्षाभासः ।
[ ६.५१
अस्येतिपक्षस्य। अस्येति धर्मसिद्धिलक्षणस्य । हेतोरित जनदर्शनोत्पन्नत्रासत्वादेवेत्येवंरूपस्य ।
आश्रयं संदिग्धेत्यादि ॥ अयमिति आश्रय संदिग्धवृत्त्यसिद्धः । न चैवमिति पक्षधर्म्मतागमकत्वस्य कारणं नाभ्युपगम्यते जैनै: -- पर्वतद्रव्यत्वाद शिलोच्चये वहिमत्त्वावसायप्रसंगसाध्वसात् । तत् किमिति परः प्रगल्भते । तत् तस्मात् कारणादाश्रये प्रदेशे वृत्तिर्वर्त्तनं तस्यानिर्णयेऽवि । नियेति नियतो विवक्षितो देशोऽधिकरणमाधारो यस्य, एवंविधो यो मयूरस्तस्य सिद्धिः । किं भवत्विति काक्वा । तदेवेति मयूरमात्रम् । तद्व्यभिचारेति तस्य देशविशिष्टमयूरस्य व्यभिचारात् ।
1
२७०
९३६ एवमाश्रयैकदेशसंदिग्धवृत्तिरप्यसिद्धो न भवतीति ।
६३७ व्यर्थविशेषणविशेष्यासिद्धावपि नासिद्धभेदौ, वक्तुरकौशलमात्रत्वाद वचनवैयर्थ्यदोषस्य ।
९३८ एवं व्यर्थैकदेशा सिद्धादयोऽपि वाध्याः । ततः स्थितमेतद्, एतेष्वसिद्ध. भेदेषु संभवन्त उभयासिद्धान्यतरासिद्धयोरन्तर्भवन्ति ।
९३९ नन्वन्यतरासिद्धो हेत्वाभास एव नास्ति । तथाहि - परेणासिद्ध इत्युद्भाविते यदि वादी न तत्साधकं प्रमाणमाचक्षीत तदा प्रमाणाभावादुभयोरप्यसिद्धः; अथाचक्षीत, तदा प्रमाणस्यापक्षपातित्वादुभयोरप्यसौ सिद्धः । अथवा यावन्न परं प्रति प्रमाणेन प्रसाध्यते, तावत् तं प्रत्यसिद्ध इति चेत्, गौणं तर्ह्यसिद्धत्वम्, नहि रत्ना - दिपदार्थस्तत्त्वतोऽप्रतीयमानस्तावन्तमपि कालं मुख्यतस्तदाभासः । किं च अन्यतरासिद्धो यदा हेत्वाभासस्तदा वादी निगृहीतः स्यात् न च निगृहीतस्य पश्चादनिग्रह इति युक्तम्, नापि हेतुसमर्थनं पश्चायुक्तम्, निग्रहान्तत्वाद् वादस्येति ।
$૩૬ આશ્રયયૈકદેશસંદિગ્ધ‰યંસિદ્ધ પણ અસિāવાભાસરૂપે ઘટી શકતા નથી. $૩૭ વ્યવિશેષણાસિદ્ધ, અને વ્યવિશેષ્યાસિદ્ધ પણ અસિદ્ધના ભેદ નથી. કારણ કે, આ બન્ને સ્થળે વક્તાના અકૌશલને કારણે વ્યવચન મેાલવાને દોષ થયા છે.
૭૩૮ એ જ રીતે વ્યયેકદેશાસિદ્ધ આઢિપણ અસિદ્ધ હેત્વાભાસના ભેદ નથી એમ સમજી લેવું, તેથી એ સિદ્ધ થયુ` કે, એ બધા અસિદ્ધ હેત્વાભાસના ભેદોમાં જે સભાવના હાય તેમને ઉભયાદ્ધિ કે અન્યતરાસિદ્ધમાં અન્તર્ભાવ થાય છે. $૩૯ શકા—મન્યતરાસિદ્ધ નામના હેત્વાભાસ જ નથી, તે આ પ્રમાણે–વાદીએ કહેલ હેતુ વિશે તે અસિદ્ધ છે, એ પ્રમાણે ઉદ્ભાવન કરવા આવે ત્યારે જો વાદી હેતુને સિદ્ધ કરનાર પ્રમાણે ન કહેતા-પ્રમાણના અભાવ હાવાથી વાદી પ્રતિવાદી ઉભયને તે હેતુ અસિદ્ધ થશે, અને જો હેતુને સિદ્ધ કરનાર પ્રમાણુ કહે તે પ્રમાણ પક્ષપાતરહિત હાવાથી બન્નેને પણ તે હેતુ સિદ્ધ થશે. અથવા જ્યાં સુધી પર પ્રત્યે હેતુને પ્રમાણથી સિદ્ધ કરવામાં ન આવે ત્યાં સુધી તેના પ્રત્યે તે હેતુ અસિદ્ધ રહે છે, અર્થાત્ કિંચિત્કાલ પર્યંત અસિદ્ધ હાય, પણ સર્વથા અસિદ્ધ રહેત
5
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
માતઃ
पत्वाभावात् । तस्याद्यन्तरहितत्वादेव । तदभावेति प्रधानाभावभावननिपुणैर्जनैः । तद्वाधना. दिति वक्तृत्वहे तोर्वाधासंभवात् । तदसत्त्वमिति वान्ध्येयाऽसत्त्वं ॥ सा यधर्मेत्यादि ।
६३३ सन्दिग्धाश्रयासिद्धिरपि न हेतुदोषः, हेतोः साध्येनाविनाभावसंभवात् । धर्म्यसिद्धिस्तु पक्षदोपः स्यात् । साध्यधर्मविशिष्टतया प्रसिद्धो हि धर्मी पक्षः प्रोच्यते, न च सन्देहास्पदीभूतस्यास्य प्रसिद्धिरस्तीति पक्षदोषेणैवास्य गतत्वान्न हेतोर्दोषो વાઃ |
६३४ सन्दिग्धाश्रयैकदेशासिद्धोऽपि तथैव ।
६३५ आश्रयसन्दिग्धवृत्त्यासद्धोऽपि न साधुः, यतो यदि पक्षधर्मत्वं गमकत्वाङ्गमङ्गीकृतं स्यात् तदा स्यादयं दोपः, न चैवम् । तत्किमाश्रयवृत्त्यनिश्चयेऽपि केकायितान्नियतदेशाधिकरणमयूरसिद्धिर्भवतु ? । नैवम् । केकायितमानं हि मयूरमात्रेणैवाविनाभूतं निश्चितमिति तदेव गमयति । देशविशेषविशिष्टमयूरसिद्धौ तु देशविशेषविशिष्टस्यैव केकायितस्याविनाभावावसाय इति केकायितमात्रस्य तद्व्यभिचारसंभवादेवागमकत्वम् ।
૩૩ “સન્દિગ્ધાશ્રયસિદ્ધિ પણ હેતુને દેષ નથી, કારણ કે—હેતુનો અવિનાભાવ સંબંધ-(વ્યાપ્તિ) સાધ્ય સાથે હોય છે, એટલે ધમની અસિદ્ધિ એ તે પક્ષદેષ છે, કારણ કે-સાધ્યધર્મથી યુક્ત પ્રસિદ્ધ ધમી પક્ષ કહેવાય છે (પરિ૦ ૩, સૂત્ર ૨૦), અને જેને વિષે સંદેહ હોય તેવા પક્ષની પ્રસિદ્ધિ છે નહિ, માટે આ દેષ પક્ષદેષરૂપે ગતા હોવાથી હેતુદોષ તરીકે કહેવાય નહિ.
૭૩૪ સન્દિગ્ધાશ્રયેક દેશાસિદ્ધિ-પણ પક્ષદેષ હોવાથી હેતુદેષ તરીકે કહેવાય નહિ, એટલે સન્દિગ્ધાશ્રેયેક દેશાસિદ્ધ પણ હેવાભાસ નથી.
હ૩૫ “આશ્રયસદિગ્ધનૃત્યસિદ્ધ” પણ હેત્વાભાસ નથી કારણ કે, જે પક્ષધર્મતાને ગમતા(ધ)ના કારણ તરીકે સ્વીકારેલ હોય તે જ આમાં રહેલ દોષ આવતું, પરંતુ તેમ નથી.
શંકા–તે શું આશ્રય-(પક્ષ)માં હેતુની વૃત્તિ (રહેવાનો નિશ્ચય ન હોય તે પણ કેકાયિતથી નિયત દેશરૂપ અધિકરણમાં મયૂરની સિદ્ધિ થશે ?
સમાધાન–નહિ થાય, કારણ કે-કેવળ કેકાયિતને અવિનાભાવ સંબંધ -(વ્યાપ્તિ) કેવળ મયૂર સાથે નિશ્ચિત છે, તેથી કેવળ કેકાયિત તે કેવળ મયૂરને બધ કરાવે છે, જ્યારે દેશ વિશિષ્ટ મયૂરની સિદ્ધિમાં તે દેશવિશિષ્ટ કેકાયિતના અવિનાભાવનો નિશ્ચય ગમક છે, માટે કેકાયિત માત્રને દેશવિશિષ્ટ મયુર સાથે વ્યભિચારને સંભવ હેવાથી તે ગમક નથી.
तथैवेति पक्षदोष एव ।
(५०) दोष इति आश्रयासंदिग्धवृत्तिः । तत् किमित्यादि परः । नैवमित्यादि सूरिः। तदेवेति मयूरमात्रमेव तव्यभिचारसम्भवादिति देशविशेषव्यभिचारसम्भवात् ।
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
पक्षाभासः ।
[६. ५१
શકા—વાદીને અસિદ્ધ હોય પણ પ્રતિવાદીને સિદ્ધ હાય તેવા હેતુ તે વાદી કહે તે તે અન્યતરાસિદ્ધ હાઈ નિગ્રહનુ સ્થાન અને તેા પ્રસગનું સાધન પ્રસ’ગની આપત્તિ કઈ રીતે યુક્તિયુક્ત થશે ? અર્થાત નદ્ધિ થાય. તે આ પ્રમાણે પ્રમાણપ્રસિદ્ધ વ્યાપ્તિવાળા વાકચદ્વારા પરને અનિષ્ટતાની આપત્તિ અપવા માટે જે પ્રસ્તાવ, તે પ્રસંગ કહેવાય છે. જેમકે-જે સવ થા એક હાય તે અનેકમાં ન હેાય જેમકે-એક પરમાણુ એ એક હાવાથી અનેકમાં હતેા નથી, તેવી જ રીતે સામાન્ય પણ એક હોવાથી અનેકમાં કઈ રીતે રહેશે ? અર્થાત્ નહિ રહે. કારણ કે, અનેક વ્યક્તિત્રતિ ાભાવરૂપ વ્યાપક વિનાસર્વથા એકચરૂપ વ્યાપ્ય ઘટી શકતું નથી, પ્રસ્તુતમાં વાદી જેનાને સથા એકચ અસિદ્ધ છે, તે એ સ્વયં અસિદ્ધ એવા ધમ વ્યાપ્ય-હેતુ અનેકવ્યક્તિવૃત્તિવાભાવરૂપ ખીએ ધર્માં જે વ્યાપક~~ ( साध्य) छे, तेनो ग १४ रीते थशे ?
( प ० ) तत्समर्थन न्याय विस्मरणादिना निमित्तेनेति सभ्यम्येतुर मर्धमसमप्रमाणयुक्तिविस्मृतिपरमन्त्रकृतमतिभ्रंशादिना कारणकरपा येन ऊसितामपि नानुमन्यते इति सिद्धां चेन्मन्यते तदोभयासिद्ध: निग्रहाधिकारणमित्यतोऽग्रे यथेति गम्यम | अचेतनाः सुखादयः इत्यादि सुखादीनामचेतनत्वसाधनाय जैनं प्रति सांख्य उत्पत्तिमच्च हेतुं करोति, उत्पत्तिमत्त्वं च सांख्यस्यानभीष्टं, तिरोभावमात्रवादित्वात् तस्य ।
(प०) नन्वित्यादि परः। कथमित्यादि एवमपि चेदन्यतरासिद्धता । यत् सर्वथैकमित्यादिना नैनो यौगं पृच्छति । तथा चेति सर्वथैकत्वे अनेकव्यक्तिवति स्यादित्यतोऽग्रे यत इति गम्यम् । अत्र होत्यादि परः । सर्वथैक्यमसिद्धमिति कथञ्चिद् वादित्वात् तस्य ।
(टि०) यदा वादीत्यादि । समर्थेनेति हेनुसाधकस्य न्यायस्य विस्मृत्यादिकारणेन । प्राश्निकानिति सभ्यान् असिद्धतामिति हेतोरसिद्धत्वमपि नाजीकरोति ।
(टि०) ननु कथमित्यादि । तथा चेति प्रसंगायातं प्रसंगमेव व्याख्यानयति । यथा यदिति घटपटादि ॥ तथा चेति एवमेव । अनेकेति अनेकाः त्रिभुवनकन्दा ये कुहरकलितनि केतनाः सर्वगवादिव्यक्तयस्तासु कथं वर्त्तन्ते । व्यापकमिति सर्वव्याप्यवृत्तित्ववज्र्जित सामान्यं विना । व्याप्यस्येति गवादेः । स्याद्वादिन इति जैनस्य । सर्वथैक्यमिति आर्हता हि स्याद्वादमेवांगी कृत्य वस्तुस्वरूपमभिदधति । यथा सर्वमेकमनेक नित्यमनित्यं चेति, न त्वेकान्तं सर्व सर्वथा एकमिति ।
"
तदयुक्तम् । एकधर्मोपगमे धर्मान्तरोपगमसंदर्शनमात्रतत्परत्वेनास्य वस्तुनिश्चायकत्वाभावात् प्रसङ्गविपर्ययरूपस्यैव मौलहेतोस्तन्निश्चायकत्वात् । प्रसङ्गः खल्वत्र व्यापकविरुद्धोपलब्धिरूपः । अनेकव्यक्तिवर्त्तित्वस्य हि व्यापकमनेकत्वम्, एकान्तैकरूपस्यानेकव्यक्तिवर्त्तित्वविरोधात् । एकान्तैकरूपस्य सामान्यस्य प्रतिनियतपदार्थाधेयत्वस्वभावादपरस्य स्वभावस्याभावेनान्यपदार्थाधेयत्वासंभवात् तद्भावस्य तदभावस्य चान्योऽन्यपरिहारस्थितलक्षणत्वेन विरोधादिति सिद्धमनेकत्र वृत्तेरनेकत्वं व्यापकम्, तद्विरुद्धं च सर्वथैक्यं सामान्ये संमतं तवेति नानेकवृत्तित्वं स्याद् विरोध्यैक्य सद्भावेन व्यापकस्यानेकत्वस्य निवृत्त्या व्याप्यस्यानेकवृत्तित्वस्याऽवश्यं निवृत्तेः । न च तन्निवृत्तिरभ्युपगतेति लब्धावसरः प्रसङ्गविपर्ययाख्यो विरुद्धव्याप्तोपलब्धिरूपोऽत्र मौलो
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
પક્ષમારા
૨૭૬
નથી. એમ માનવું પણ બરાબર નથી, કારણ કે તે પછી અસિદ્ધતા ગૌણ થઈ ગઈ કારણ કે-રત્નાદિ પદાર્થ પણ જ્યાં સુધી તત્ત્વથી અપ્રતીયમાન હોય ત્યાં સુધી પ્રધાનરૂપે તે રત્નાભાસ છે, એમ કહેવાતું નથી. તેવી જ રીતે હેતુ પરને સિદ્ધ ન થાય ત્યાં સુધી તે અસિદ્ધતા ગૌણરૂપ હોવાથી તે અસિદ્ધતા પ્રધાનભાવે કહી શકાય નહિ) વળી, અન્યતરાસિદ્ધ જ્યારે હેત્વાભાસ હોય ત્યારે વાદી તે નિગૃહીત થઈ જાય છે, અને જે એકવાર નિગૃહીત થયે તે પછી તેને અનિગ્રહ કહે એ ગ્ય નથી. કારણ કે-નિગ્રહ સાથે જ વાદને અંત આવે છે. માટે અન્યતરાસિદ્ધિને પૃથફ હેત્વાભાસ માન યોગ્ય નથી. _ (प०)नन्वन्यतरासिद्ध इत्यादि परः। अथेत्यादि इहापि परः सूरि प्रति । गौणमित्यादि परः। असिद्धत्वमिति एतच्च न चारु । असिद्धत्वमित्यतोऽग्रे यत. इति गम्यम् । तदाभास इति रत्नादिपदार्थाभासः । किं चेत्यादिनाऽहोऽजैनः ।
(टि.) नन्वन्यतरेत्यादि । तत्साधकमिति हेतुप्रसाधकम् । असाविति हेतुः । तं प्रतीति परं प्रति । तत्त्वत इति अपरीक्षितत्वात्तल्लक्षणफलानामतोऽज्ञायमानः । मुख्यत इति मुख्यवृत्त्या । तदाभास इति रत्नाभासः ।
अत्रोच्यते-यदा वादी सम्यग्घेतुत्वं प्रतिपद्यमानोऽपि तत्समर्थनन्यायविस्मरणादिनिमित्तेन प्रतिवादिनं प्राश्निकान् वा प्रतिबोधयितुं न शक्नोत्यसिद्धतामपि नानुमन्यते, तदाऽन्यतरासिद्धत्वेनैव निगृह्यते । तथा स्वयमनभ्युपगतोऽपि परस्य सिद्ध इत्येतावतैवोपन्यस्तो हेतुरन्यतरासिद्धो निग्रहाधिकरणम् , यथा-सांख्यस्य जैनं प्रत्यचेतनाः सुखादयः, उत्पत्तिमत्त्वाद् घटवदिति ।
ननु कथं तर्हि प्रसङ्गसाधनं सूपपादं स्यात् ?, तथा च प्रमाणप्रसिद्धव्याप्ति. केन वाक्येन परस्यानिष्टत्वापादनाय प्रसञ्जनं प्रसङ्गः, यथा-यत्सर्वथैकं तन्नानेकत्र वर्तते, यथैकः परमाणुस्तथा च सामान्यमिति कथमनेकव्यक्तिवत्तिं स्यात् ?, अनेकव्यक्तिवर्तित्वाभावं व्यापकमन्तरेण सर्वथैक्यस्य व्याप्यस्यानुपपत्तेः । अत्र हि वादिनः स्याद्वादिनः सर्वथैक्यमसिद्धमिति कथं धर्मान्तरस्यानेकव्यक्तिवर्त्तित्वाभावस्य गमकं સ્થાતિ વેત ? |
, સમાધાન–આને ઉત્તર આ પ્રમાણે છે, જ્યારે વાદી પિતાના હેતને સમ્યફ સમજતે હોય છતાં પણ તેના સમર્થનના ન્યાયને ભૂલી જવું આદિ કારણથી પ્રતિવાદી કે સભ્યોને સમજાવી શકે નહિ અને હેતુમાં અસિદ્ધતા પણ માને નહિ ત્યારે વાદી અન્યતરાસિદ્ધ હેત્વાભાસથી નિગૃહીત થાય છે. વળી પિતાને માન્ય ન હોય છતાં પણ બીજાને સિદ્ધ હોય એટલા માત્રથી ઉપસ્થિત કરાયેલ હેતુ અન્યતરાસિદ્ધ હોઈને નિગ્રહનું સ્થાન થાય છે. જેમકે-સાંખ્ય
જનને કહે કે-“સુખાદિ અચેતન છે, કારણ કે-ઉત્પત્તિમાન છે, ઘટની જેમ, સાંને કઈ પણ પદાર્થમાં ઉત્પત્તિ કે વિનાશ માન્ય નથી, પણ આવિર્ભાવ અને તિભાવ જ માન્ય છે. માટે આ ઉત્પત્તિમત્વ એ સાંખ્ય હેતુ અન્યતરાસિદ્ધ હેત્વાભાસ હાઈ નિગ્રહનું સ્થાન છે.
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૪
ધ્રુત્વામાસઃ ।
[ ૬. -
વિષય નામના વિરુદ્ધભ્યાસોપલબ્ધિરૂપ મૂલ હેતુને અવસર મળી ગયા. અર્થાત્ આ સ્થળે સામાન્યમાં સર્વથા એકત્ર પ્રતિષ્ઠ છે, તેનુ વિરુદ્ધ અનેકત્વ છે, તેનાથી વ્યાપ્ત અનેકવૃત્તિત્વની અહી ઉપલબ્ધિ છે તેથી ફલિત એમ થાય કે, સામાન્ય સર્વથા એક ન ખને. જેમકે-અનેક ભાજનમાં રહેલ તાલલ અનેક છે.
અને સામાન્ય પણ અનેકવૃત્તિ-(અનેકમાં રહેનાર) છે, માટે તેમાં પણ એકત્વનું વિરોધી અનેકત્વ છે, તે અનેકત્વની વ્યાપ્તિ અનેકવૃત્તિત્ત્વ સાથે છે, અને તેની(અનેકવૃત્તિત્વની) ઉપલબ્ધિ અહીં છે, આ મૂલ હેતુ એટલા માટે છે કે, તેની અપેક્ષાએ જ પ્રસ’ગના ઉપન્યાસ કરવામાં આવ્યે છે, અને જૈન તથા યોગ ઉભયવાદીને આ હેતુ સિદ્ધ નથી એવું પણ નથી, અર્થાત્ સિદ્ધ જ છે, કારણ કે, બન્નેએ તેને સ્વીકારેલ છે, અને તેથી આ જ 'વિરુદ્ધભ્યાસોપલબ્ધિ’રૂપ અનેકવૃત્તિત્વ નામના મૂલ હેતુ જ છે, અને તે જ વસ્તુના નિશ્ચાયક છે.
શંકા- જો આ મૂલ હેતુ જ વસ્તુના નિશ્ચાયક છે એમ માને છે, તેા પછી પ્રસંગના ઉપન્યાસ શા માટે કર્યા ? પ્રસંગનુ ઉપસ્થાપન કરતાં પહેલાં જ આ હેતુનુ... ઉપસ્થાપન કરેા. કારણ કે, નિશ્ચયના સાધનભૂત હેતુને જ ખેલનાર વાદીનું વચન અન્યવાદીઓને ગ્રાહ્ય થાય છે.
સમાધાન—એમ ન કહેા. કારણ કે, મૂલ હેતુના પરિવારરૂપ જ આ પ્રસ’ગ છે, કારણ કે, કરનારને કોઈ એક અથના નિશ્ચય કરવાનું ઈષ્ટ છે, અનેનિશ્ચય તા સિદ્ધ હેતુથી જ થાય છે. એટલે, જે હેતુ સિદ્ધરૂપે ઈષ્ટ હેય તેના વ્યાપ્યવ્યાપકભાવ સિદ્ધ કરવા માટેના જ આ પ્રસ`ગ સાધન એ એક અન્ય પ્રકાર જ છે.
જે સર્વથા એક છે, તે અનેકત્ર હેાતું નથી. આ પ્રમાણવું કેવળ વ્યાદિન પણ ખાધક મનીને વિરુદ્ધ ધર્મના આશ્રય બની જશે એવા આક્ષેપ કરે છે. આ રીતે વ્યાખ્યવ્યાપકભાવને સિદ્ધ કરવાના આ પણ એક ખીન્ને પ્રકાર છે અને એ રીતે કોઈ પણ અન્યતરાસિદ્ધ ગમક નથી. ૫૧
(प०) तदयुक्तमित्यादि सूरिः । एकधर्मोपगमे इति ऐक्यलक्षणधर्मोपगमे । धर्मान्तरोपगमसंदर्शनमात्रतत्परत्वेनेति अनेकव्यक्तिवर्तित्वाभावसंदर्शनमात्रनिष्ठत्वेन । अस्येति प्रसङ्गस्य । वस्तुनिश्चायकत्वाभावादिति यत् सर्वथैकं तन्नानेकत्र वर्त्तते इत्युक्ते हि निषेधमात्रं प्रतीयते ते तु किञ्चित् निश्चीयते विधेरभावात् । तदिति वस्तु अनेकत्वमित्यतोऽग्रेव कुत इति पृच्छापदम् । प्रतिनियतेत्यादि प्रतिनियत एको यः प्रदार्थस्तत्राधेयत्वं आरोप्यत्वं तस्य भावस्तत्त्वं तत्लक्षणात् स्वभावात् । तद्भावस्येति प्रतिनियतपदार्थाधेयत्वस्वभावस्य । तदभावस्येति अन्यपदार्थाधेयत्वासम्भवस्य । तवेति यौगस्य । तन्निवृत्तिरिति अनेकवृत्तिरिति अनेववृत्तित्वानिवृत्तिः । अभ्युपगतेति भवता । अयमिति अनेकव्यक्तिवर्त्तित्वादिति हेतुः ।
ननु यद्ययमित्यादि परः । अयमेवेति मौलहेतुरेव । उपन्यस्यतामित्यतोऽग्रे यत इति गम्यम् । मैवमित्यादि सूरिः । अस्येति प्रसङ्गस्य । कुर्वत इति वादिनः । व्याप्यव्यापकभावसाधने इति अविनाभावः सम्बन्ध इति यावत् । एतदिति प्रसङ्गोपदर्शनम् ॥५१॥
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭]
हेत्वाभासः। हेतुः, यथा-यदनेकवृत्ति तदनेकम् । यथा-अनेकभाजनगतं तालफलं, अनेकवृत्ति च सामान्यमिति एकत्वस्य विरुद्धमनेकत्वम् । तेन व्याप्तमनेकवृत्तित्वम् , तस्योंपलब्धिरिह मौलत्वं चास्य एतदपेक्षयैव प्रसङ्गस्योपन्यासात् । न चायमुभयोरपि न सिद्धः, सामान्ये जैन-योगाभ्यां तदभ्युपगमात्। ततोऽयमेव मौलो हेतुरयमेव च वस्तुनिश्चायकः ।
___ ननु यद्ययमेव वस्तुनिश्चायकः कक्षीक्रियते, तर्हि किं प्रसंगोपन्यासेन ? प्रांगेवायमेवोपन्यस्यताम् । निश्चयाङ्गमेव हि ब्रुवाणो वादी वादिनामवधेयवचनो भवतीति चेत् , मैवम् । मौलहेतुपरिकरत्वादस्य । अवश्यमेव हि प्रसङ्गं कुर्वतोऽर्थः कश्चिन्नि
चाययितुमिष्टो, निश्चयश्च सिद्धहेतुनिमित्त इति यस्तत्र सिद्धो हेतुरिष्टस्तस्य व्याप्यव्यापकंभावसाधने प्रकारान्तरमेवैतत् । यत् सर्वथैकं तत्रानेकत्र वर्तत इति व्याप्तिदर्शनमात्रमपि हि बाधकं विरुद्धधर्माध्यासमाक्षिपतीत्यन्योऽयं साधनप्रकारः । एवं चं नान्यतरासिद्धस्य कस्यापि गमकत्वमिति ॥५१॥
સમાધાન–ઉપરોક્ત કથન યુક્તિયુક્ત નથી. કારણ કે, પ્રસંગનું કામ એટલું જ બતાવવાનું છે, કે જે તમે એક ધર્મ સ્વીકારતા હો તે બીજો પણ ધર્મ તમારે સ્વીકારે પડશે, આથી તે પ્રસંગ વસ્તુને નિશ્ચાયક નથી. પરંતુ પ્રસંગથી વિપરીત સ્વરૂપવાળો મૂલ હેતુ જ નિશ્ચાયક છે. અહીં પ્રસંગ–અનિષ્ટપાદન એ તે વ્યાપકના વિરુદ્ધની ઉપલબ્ધિરૂપ હેતુ છે. કારણ કે, અનેકવ્યક્તિવૃત્તિત્વરૂપ વ્યાપ્યનું વ્યાપક અનેકત્વ છે, એકાન્ત એકરૂપને અનેકવ્યક્તિવૃત્તિત્વ સાથે વિરોધ હોવાથી. તે આ પ્રમાણે–એકાન્ત એકરૂપ સામાન્ય પ્રતિનિયત પદાર્થનું આધેય બને એ સ્વભાવ છે. (અર્થાત એકરૂપ સામાન્ય કઈ એક પદાર્થરૂપ આધારમાં આધેયરૂપે રહેવાના સ્વભાવવાળું છે, માટે તેમાં બીજા સ્વભાવને અભાવ છે. (અર્થાત્ અપ્રતિનિયત-(અનેક) પદાર્થની આધેયતારૂપ સ્વભાવને અભાવ છે) માટે તે એક પદાર્થના આધેય બન્યા પછી અન્ય પદાર્થનું આધેય બની શકતું નથી. કારણ કે, પ્રતિનિયત પદાર્થોધેયતારૂપ સ્વભાવ અને અપ્રતિનિયત પદાર્થોધે તારૂપ સ્વભાવ પરસ્પરને પરિત્યાગ કરી રહેવાના સ્વભાવે. વાળા હોવાથી વિધી છે. માટે અનેકત્રવૃત્તિનું વ્યાપક અનેકત્વ છે, ઍ સિદ્ધિ થયું અને સામાન્યમાં તે તે અનેકત્વનું વિરોધી સર્વ ક્યએકાન્ત એકd) તને સંમત-માન્ય છે, માટે સામાન્યમાં અનેકવૃત્તિત્વ ઘટી શકશે નંહિ. કારણે કે, સામાન્યમાં તેના વિરોધી ઐય-એકત્વને સદ્ભાવ હોવાથી. તેમાંથી અને કવરૂપ વ્યાપક અભાવ થતે હોઈ અનેકવૃત્તિત્વરૂપ વ્યાપ્યાં પણું અવશ્ય અભાવ થઈ જાય છે. પણ તમે અનેકવૃત્તિત્વનો અભાવ માનતો નથી, માટે પ્રસંગ
तदपे” इति टिप्पणे ।
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
રહદ हेत्वाभासः।
[ ક. ધરૂपत्तेः। व्यतिरेके तास्तस्येति सम्बन्धाभावः; अव्यतिरेके पुनरवस्थातैवैति तदवस्थस्तदभावः। कथं च तदेकान्तैक्ये अवस्थाभेदोऽपि भवेत् ? વિરુદ્ધ હેત્વાભાસનું ઉદાહરણ–
જેમ કે પુરુષ નિત્ય જ છે, અથવા અનિત્ય જ છે, કારણ કે, તે પ્રત્યભિજ્ઞાનાદિવાળે છે. ૫૩ - ૬ ૧ સૂત્રમાં કહેલ “આદિ શબ્દથી સ્મરણ પ્રમાણ તથા તેના આભાસ વિગેરેનું ગ્રહણ જાણવું.
ફુર આ “પ્રત્યભિજ્ઞાનાદિવાળે છે—એ હેતુ પ્રથમ સાધ્યમાં-એટલે કે નિત્યત્વની સિદ્ધિમાં સાંખ્ય આદિએ કહેલ છે. પરંતુ આ હેતુ સ્થિર અને એક
સ્વરૂપવાળા પુરુષરૂપ સાયથી વિરુદ્ધ એવા પરિણામી પુરુષ સાથે વ્યાપ્ત હોવાથી વિદ્ધ હવાભાસ રૂપ છે. તે આ પ્રમાણે—જે આ પુરુષ-આત્મા સ્થિર એકસ્વરૂપવાળા જ હોય તે બાદ્યપદાર્થનું ગ્રહણ કરવું આદિ પ્રવૃત્તિને જેમ સુષસાદિ અવસ્થામાં અભાવ છે, તેમ-અભાવ થઈ જાય છે. તેથી તેને પ્રત્યભિજ્ઞાનાદિ કદી પણ થશે નહિ, અને જે પ્રત્યભિજ્ઞાનાદિ થાય તો તેના સ્થિર એકરૂપત્વની હાનિ થશે.
સાંખ્ય અવસ્થાતાની અવસ્થાઓના ભેદની અપેક્ષાએ પ્રત્યભિજ્ઞાનાદિની ઉત્પત્તિ વિગેરે વ્યવહાર ઘટાવાય છે.
જૈન–આ કથન પણ અગ્ય છે, કારણ કે, અવસ્થાઓ અવસ્થાતાથી ભિન્ન છે કે અભિન? એ બને વિકલ્પ ઘટતા નથી, તે આ પ્રમાણે તે અવસ્થાઓ અવસ્થાતાથી ભિન્ન હોય તે તે અવસ્થાએ તે જ અવસ્થાતાની છે એ સંબંધ બની શકશે નહિ. અને જે તે અવસ્થાઓ અવસ્થાતાથી અભિન્ન હોય તે માત્ર અવસ્થાતા જ બાકી રહેશે, અને તેમ થતા સંબંધનો અભાવ તે ને તે જ રહ્યો, અર્થાત્ બે વસ્તુ જ નથી તે પછી સંબંધ કોને? વળી બન્નેનું એકાંત ઐક્ય હોય તો અવસ્થાભેદ પણ શી રીતે ઘટશે ?
(५०) प्राचि साध्ये इति नित्य एव पुरुष इति साधके । कदाचिन्न स्युरिति स एवेति वा स्यादयमित्येव वा न पुनः स एवायमिति । सम्बन्धाभाव इति दधिश्वेताश्वयोरिव । अवस्थातैवेति न पुनरवस्थाः । तदभाव इति स्थिर कस्वरूपत्वाभावः ।
(टि०) यथा नित्य इत्यादि । प्राचि साध्ये इति 'नित्य एव पुरुपः' इत्येवंरूपे । स्थिरैकेति स्थिरी नित्य एकस्वभावः पुरुष आत्मा एव साध्यस्तस्माद् विपरीतो विपर्ययभूतः परिणामी नित्यानित्यः पुरुषस्तेन । तद्भावे वेति प्रत्यभिज्ञानादिभावे । अमिति प्रत्यभिज्ञादिरूपः । तासामिति अवस्थानाम् । अवस्थातुरिति आत्मनः । व्यतिरेकेति अवस्था भात्मनः सकाशाद्व्यतिरिक्ता अव्यतिरिक्ता इति विकल्पद्वयाऽसंभवात् । ता इति अवस्थाः । तस्येति भवस्थातुरात्मनः । अवस्थातेति आत्मवास्ति न त्ववस्थाः । तेन तासामभिन्नस्वात् । तदवस्थ इति पूर्वप्रकार एव, न त्ववस्थामेदेनाप्यपाक शक्यते । तदभाव इति प्रत्यभिज्ञानाभावः । कथं चेत्यादि । तदेकान्तेति तस्यात्मन एकान्तेन सर्वथा ऐक्ये नित्यक्यस्वभावत्वे ॥
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
६. ५२
हेत्वाभासः ।
२७५
(टि.) तदयुक्तमित्यादि । एकधर्मति एकत्वधङ्गिीकारे। धर्मान्तरेति अनेकव्यक्तिवर्तित्वाभावाङ्गोकारसंदर्शनमात्रपरायणत्वेन । अस्येति प्रसंगस्य मौलहेतोरिति प्रसंगो मौलं हेतुं निश्चाययतीत्यर्थः । सामान्यं सर्वथा एकं न भवति अनेकव्यक्तिवर्तित्वात् । तन्निश्चयेति वस्तुनिर्णायकत्वात् । अपरस्येति सर्वव्यक्तिव्यापकत्वलक्षणस्य । तद्भावस्येति आधेयभावस्य प्रतिनियतपदार्थाधेयत्वाभावस्य । अन्योऽन्येति परस्परभावाभावविरोधः । तद्विरुद्धमिति अनेकवृत्तित्वविरुद्धम् । विरोधस्यैक्यस्य सत्त्वात् । व्यापकं च निवर्तमान व्याप्यमादाय निवर्तते । न च तन्निवृत्तिरिति अनेकवृत्ति च निवृत्तिः । तालफलमिति "जातावेकवचनम्" इति वचनात् संपन्नो यव इति यथा ॥ अथ च बहुखण्डकृतत्वात् प्रचुरामपगतम् । अथ च स्थूलत्वादेकमपि धनभाजनगतमंशकल्पनयाऽनेकम् । मौलत्वं चेत्यादि ॥ अस्येति अनेकवृत्तित्वादिति हेतोः। तदपेक्षयेति हेत्वपेक्षया। अयमिति अनेकव्यक्तिवृत्तित्वाङ्गीकारात् ।
ननु यदीत्यादि । निश्चयाङ्गमिति वादिना प्रथमं वस्तुनिश्चायकमेव वाक्यं प्रथापथमुपानेतव्यं किमपरेणासत्प्रलापेन ? । अवधेयेति ग्राह्यवाक्यः । अस्येति प्रसंगस्य । तत्रेति अर्थनिश्चयेति तस्येति । हेतोः । विरुद्धति अनेकत्वधर्मारोपम् ॥५१॥
अधुना विरुद्धलक्षणमाचक्षतेसाध्यविपर्ययेणैव यस्यान्यथानुपपत्तिरध्यवसीयते स विरुद्धः ॥५२॥
यदा केनचित् साध्यविपर्ययेणाविनाभूतो हेतुः साध्याविनाभावभ्रान्त्या प्रयुज्यते तदाऽसौ विरुद्धो हेत्वाभासः ॥५२॥
વિરુદ્ધ હેત્વાભાસનું લક્ષણ
સાધ્યથી વિપરીત પદાર્થ સાથે જે હેતુની અન્યથાનુપત્તિ-વ્યાપ્તિને નિશ્ચય થાય તે વિરુદ્ધહેવાભાસ છે. પ૨.
g૧ સાધ્યથી વિપરીત પદાથે સાથે-સાધ્યાભાવ સાથે અવિનાભૂત–વ્યાસ હેતને જ્યારે સાધ્યની સાથે અવિનાભૂત છે, એવી ભ્રાન્તિથી પ્રયોગ કરાય ત્યારે તે વિરુદ્ધહેવાભાસ છે. ૫૨
(टि.) यदा केनचिदिति तार्किकेण ॥५२॥
अत्रोदाहरणम्-- यथा नित्य एव पुरुषोऽनित्य एव वा, प्रत्यभिज्ञानादिमत्त्वात् ॥५३॥
३१ आदिशब्दात् स्मरणप्रमाणतदाभासादिग्रहः ।
$२ अयं च हेतुः प्राचि साध्ये साङ्ख्यादिभिराख्यातः । स्थिरैकस्वरूपपुरुषसाध्यविपरीतपरिणामिपुरुषेणैव व्याप्तत्वाविरुद्धः । तथाहि-यद्येष पुरुपः स्थिरैकस्वरूप एव, तदा सुपुप्ताद्यवस्थायामिव बाह्यार्थग्रहणादिरूपेण प्रवृत्त्यभावात् प्रत्यभिज्ञानादयः कदाचिन्न स्युः; तद्भावे वा स्थिरैकरूपत्वहानिः । अवस्थाभेदादयं व्यवहारः इत्यप्ययुक्तम् । तासामवस्थातुर्व्यतिरेकाव्यतिरेकविकल्पानुप
१ एतदपे” इति मूले ।
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
६. ५३
हेत्वाभासः। ___ऽपि कार्यत्वमस्ती.त्यनैकान्तिकं स्यात् , न विरुद्धमिति । अयं च पक्षे शब्दे विपक्षे घटादौ व्याप्य वर्तते । १ ।
હુ વળી જે હેતુને સપક્ષ હોય અને જે પક્ષ વિપક્ષમાં વ્યાપક હોય ઈત્યાદિ વિરુદ્ધના જે ભેદે કરવામાં આવે છે, તે આના જ વિસ્તારરૂપ છે, એમ સમજવું. તે આ પ્રમાણેસપક્ષવાળા વિરુદ્ધના ચાર ભેદ–
(१) पक्षविपक्षव्यापकः-५क्ष अने विपक्ष मन्नेमा व्या५४ डाय ते. જેમકે શબ્દ નિત્ય છે. કારણ કે, તે કાર્યરૂપ છે. પ્રસ્તુત ચારે ભેદેમાં નિત્ય એવા વ્યોમાદિ સપક્ષ છે. કાર્યવ એટલે પિતાનાં કારણેને સમવાય, અને અનિત્યત્વ એટલે એવી સત્તા જેને ઉભય અન્ત છે. એટલે કે, જેની આદિ છે અને અન્ત પણ છે. આ પ્રમાણે માનનારના મતે પ્રાગભાવ એ નિત્ય કહેવાશે. તેથી પ્રસ્તુત હેતુ વિરુદ્ધનું ઉદાહરણ બની શકશે, અને જે પ્રાગભાવને નિત્ય માનવામાં ન આવે તે પ્રસ્તુત કાર્ય હેતુ સંપૂર્ણ વિપક્ષવ્યાપી બનશે નહિ. આથી તે પક્ષવિપક્ષવ્યાપીનું ઉદાહરણ બની શકશે નહિ. અર્થાત પ્રાગભાવ વિપક્ષરૂપે હત તે તેમાં કાર્યોત્વ ન હોવાથી હેત સંપૂર્ણ વિપક્ષ વ્યાપી કહ્યો તે ઘટી શકે નહિ. અને જે જે આદિમત છે તે કાર્ય છે. આવું કાર્યનું લક્ષણ કરવામાં આવે તે પ્રાર્વસાભાવ નિત્ય હોવા છતાં પણ કાર્યરૂપ છે. તેથી કરીને કાર્યત્વ હેતુ વ્યભિચારી થશે પણ વિરુદ્ધ નહિ થાય. કારણ કે, કાર્યની પ્રાપ્તિ નિત્ય અને અનિત્ય બનેમાં થઈ. એટલે તેની વ્યાપ્તિ બેમાંથી કેની સાથે છે, તે વિશે સંદેહ થવાથી વ્યભિચારી છે. પ્રસ્તુત કાર્ય હેતુ શબ્દરૂપ પક્ષમાં અને ઘટાદિ વિપક્ષમાં व्यापीने २९ छे.
(५०) उभयान्तोपलक्षितेति आद्यवसानलक्षणोपलक्षिता । इत्येके इति वैशेषिकाः । तदभिप्रायेणेत्यादि अनित्यं हि तदुच्यते यत् सादि सान्तं च भवति। प्रागभावश्चानादिः सान्तश्च, यतो घटे उत्पन्ने मृत्पिण्ड लक्षण प्रागभावस्य विनष्टत्वात्, अतो वैशेषिकाभिप्रायेण प्रागभावो नित्योऽनित्यत्वलक्षणाभावात् , अभ्युपगन्तव्यो जनरपि । अन्यथा न विपक्षव्यापि कार्यत्व स्यादिति भन्यथा पराभिप्रायेण नित्यत्वेऽनङ्गीक्रियमाणे प्रागभावस्य नित्यत्वमायाति, ततश्च कार्यत्वादिति हेतुर्विपक्षव्यापी न स्यात् , किन्तु विपक्षकदेशव्यापी स्यात् । कोऽर्थः नित्यत्वस्य हि विपक्षा अनित्या घटप्रागभावादयः, ततश्च घटे कार्यत्वं स्वकारणसमवायोऽस्ति प्रागभावे पुनर्नास्ति । कार्यत्वमिति आदिमत्त्वलक्षणम् ।
(टि०) अस्यैवेति विरुद्धस्यैव । प्रपञ्चेति परिकरीभूताः । उभयान्तेति यस्य वस्तुन उभयौ द्वावन्ती आद्यन्तलक्षणी लक्ष्येते तदनित्य, नित्यैकरूपस्यादेरन्तस्य चाऽदर्शनादिति वैशेपिकाः। तदभिप्रायणेति तेषां वशेपिकाणां सिद्धान्ताभिप्रायेण । विरुद्धोदाहरणमिति प्रागभावोऽस्य विरुदस्य हेतोउदाहरणं युज्यते--नित्यः शब्दः कार्यत्वात् प्रागभाववत् व्योमादिवच्च । अन्यथेति प्रागभावस्थ विहद्धोदाहरणाऽकरणे । यदा त्वादीति केवला आदिसत्तैव कार्यत्वम् ।।
विपक्षकदेशवृत्तिः पक्षव्यापको यथा-नित्यः शब्दः सामान्यवत्त्वे सत्यस्मदादिबाहोन्द्रियग्राह्यत्वात् । अर्हत्यर्थं कृयाभिधानात् ग्रहणयोग्यतामात्रं ग्राह्यत्वमुक्तम् , तेनास्य पक्षव्यापकत्वं, विपक्षे तु घटादावस्ति न सुखादौ । २।
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
हेत्वाभासः।
२७७
...६३ तथैकान्तानित्यत्वेऽपि साध्ये सौगतेन क्रियमाणेऽयं हेतुविरुद्धः; परिणामिपुरुषेणैव व्याप्तत्वात् । तथाहि-अत्यन्तोच्छेदधर्मिणि पुरुषे पुरुषान्तरचित्तवदेक
सन्तानेऽपि स्मृतिप्रत्यभिज्ञाने न स्याताम् ; नित्यानित्ये पुंसि पुनः सर्वमेतदवदा.. तमुपपद्यते । विरोधादेः सामान्यविशेषवच्चित्रज्ञानवच्चासंभवात् । तथा तुरङ्गोऽयं शृङ्गसङ्गित्वादित्याद्यप्यत्रोदाहर्त्तव्यम् ।
૩ તે જ રીતે એકાન્ત અનિત્ય રૂપ સાધ્યમાં પણ સૌગતથી અપાતે આ હેતુ વિરુદ્ધ છે, કારણ કે, તે પરિણામી પુરુષ સાથે વ્યાપ્ત છે. તે આ પ્રમાણે સર્વથા નાશ પામનારા ધમીપુરુષમાં એક સંતાન હોવા છતાં પણ પુરુષાન્તરનો ચિત્તની જેમ સ્મરણ અને પ્રત્યભિજ્ઞાન થશે નહિ. અર્થાત્ એક પુરુષના ચિત્ત અનુભવેલ પદાર્થનું સ્મરણ કે પ્રત્યભિજ્ઞાન અન્ય પુરૂષને ચિત્તમાં થતું નથી. તેમ એક સંતાન હોવા છતાં પણ પ્રથમ અનુભવ કરનાર પુરુષ સર્વથા નષ્ટ થઈ ગયેલ હોવાથી તેના અનુભવેલ પદાર્થનું સ્મરણ કે પ્રત્યભિજ્ઞાન તેની સંતતિમાં નહિ થાય. અને નિત્યાનિત્ય પુરુષરૂપ ધમીને વિશે આ બધું કઈ પણ દોષ વિના યુક્તિપૂર્વક સંગત થઈ જાય છે, કારણ કે તેમાં સામાન્ય વિશેષની જેમ અને - ચિત્રજ્ઞાનની જેમ વિરોધાદિ દોષોને સંભવ નથી.
तीश 241 २५१५ छ, १२, तेने-शी छे, वगेरे हाहरणाने .. विरुद्ध वालासे! onl.
(५०)हेतुविरुद्ध इति प्रत्यभिज्ञानादिमत्त्वादिति हेतुः। परिणामिपुरुषेणैवेति जैनाभिगमपुरुषेणैव । सामान्यविशेषवच्चित्रज्ञानवच्चासम्भवादिति सामान्य-विशेषवत् सांख्यानां चित्रज्ञानवच्च सौगतानां तद्विरोधादेरसम्भवात् । अत्रेति विरुद्धावसरे । ... (टि०) अयं हेतुरिति अवस्थामेदादितिरूपः । अत्यन्तोच्छेदेति आनत्ये क्षणिके आत्मनि । परुषेति अपरपुरुषचित्ते इव । अत्र व्यवहारमात्रं क्षणिक आत्मा तैरभ्युपगतः पुरुषशब्देन वाच्यः । सर्वमेतदिति स्मृतिप्रत्यभिज्ञानादि । अवदातमिति उज्ज्वलं वाधकप्रमाणाभावात् । विरोधादेरिति नित्यानित्ये वस्तुनि विरोधो न संभवी । सामान्येति यथा सामान्यविशेषा. त्मक वस्तु च सिद्धं, समान्यममान्यं सौगतानां विशेष एव कमनीयतां कलयति अतः सामान्यविशेषयोविरोधस्तन्निरासः पूर्वमेवोपपादितः, यथा च पञ्चवर्णचित्रज्ञानमेकस्य जायते, तथा नित्यानित्यात्मकं वस्तु ।
६४ ये च सति सपक्षे पक्षविपक्षव्यापक इत्यादयो विरुद्धभेदास्तेऽस्यैव प्रपञ्चभूताः । तथाहि-सति सपक्षे चत्वारो विरुद्धाः ।
पक्षविपक्षव्यापको यथा-नित्यः शब्दः कार्यत्वात् । सपक्षश्चात्र चतुर्वपि. व्योमादिनित्यः, स्वकारणसमवायः कार्यत्वं; उभयान्तोपलक्षिता सत्ताऽनित्यत्वमित्येके; .. तदभिप्रायेण प्रागभावस्यापि नित्यत्वाद्युक्तमेव विरुद्धोदाहरणम् । अन्यथा न विपक्ष- व्यापि कार्यत्वं स्यात् । यदा त्वादिमत्त्वमेव कार्यत्वं तदा प्रध्वंसस्य नित्यत्वे
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
हेत्वाभासः।
હવે સપક્ષરહિત વિરુદ્ધના ચાર ભેદ–
(૫) પક્ષવિરૂદવાપરા–પક્ષ અને વિપક્ષમાં વ્યાપીને રહેનાર. જેમકે શબ્દ આકાશને વિશેષ ગુણ છે, પ્રમેય હોવાથી. અહીં હેતપક્ષ રૂપ શબ્દ અને વિપક્ષરૂપ રૂપાદિ ગુણોમાં વ્યાપીને રહેલ છે. આ ચારે દાન્તમાં આકાશમાં બીજે કઈ વિશેષ ગુણ ન હોવાથી સપક્ષનો આભાવ છે.
(૬) વિપત્તિા –પક્ષ અને વિપક્ષના એકદેશમાં રહેનાર. જેમકે, શબ્દ આકાશને વિશેષ ગુણ છે, પ્રયત્ન કર્યા પછી થતું હોવાથી. અહીં હેતુ પક્ષરૂપ પુરુષાદિના શબ્દમાં છે, જયારે વાયુ આદિના શબ્દમાં નથી. તેવી જ રીતે વિપક્ષરૂપ ઘટાદિમાં છે, પણ વિદ્યુતાદિમાં નથી.
(૭) પક્ષ વ્યાપ વિઘાશત્તિ –પક્ષમાં વ્યાપીને રહેનાર અને વિપક્ષના એક દેશમાં રહેનાર. જેમકે શબ્દ આકાશને વિશેષ ગુણ છે, બાદ્રિયથી ગ્રહણ કરવા ચોગ્ય હેવાથી. અહીં હેતુ પક્ષરૂપ શબ્દમાં વ્યાપીને રહેલ છે, જ્યારે વિપક્ષરૂપ રૂપાદિમાં છે પણ સુખાદિમાં નથી.
(૮) વિપક્ષ વ્યાપ રદેશવૃત્તિ-વિપક્ષમાં વ્યાપીને રહેનાર અને પક્ષના એક દેશમાં રહેનાર. જેમકે, શબ્દ આકાશને વિશેષ ગુણ છે, પદસ્વરૂપ ન હોવાથી. અહીં હેતુ પક્ષના એક દેશરૂપ અવર્ણાત્મક શબ્દમાં છે, કારણ કે વાયુ આદિથી ઉત્પન્ન થનાર શબ્દ પદરૂપ નથી, જ્યારે વિપક્ષ ભૂત રૂપાદિમાં સર્વત્ર આ હેતુ છે.
શંકા– વિરુદ્ધ હેવાભાસના ઉદાહરણ તરીકે જણાવેલ ઉપરોક્ત આઠ ભેદમાં જે ચાર ભેદે પસવ્યાપક છે તે જ વિરુદ્ધ હવાભાસરૂપ છે, પરંતુ બીજા ચાર જે પક્ષેક દેશવૃત્તિરૂપ છે તે વિરુદ્ધ હવાભાસરૂપ નથી, કારણ કે, તે અસિદ્ધ હેત્વાભાસના લક્ષણથી યુક્ત છે. માટે તેને અસિદ્ધમાં સમાવેશ થે જોઈએ.
સમાધાન-તમારું ઉપરોક્ત કથન ચગ્ય નથી. કારણ કે, તે ચારે ભેદોમાં ઉભય લક્ષણે ઘટતાં હોવાથી તે ચારે ભેદ ઉભય વ્યવહારના વિષયરૂપ છે. અર્થાત્ અસિદ્ધ હેત્વાભાસરૂપ પણ છે જેમકેતુલા પ્રમાણે અને પ્રમેયરૂપ હોવાથી તેમાં તે બન્નેને વ્યવહાર કરાય છે. અર્થાત તુલા સ્વયં પ્રમેય છે પણ જ્યારે અન્ય પ્રમેયનું માન સિદ્ધ કરે છે ત્યારે પ્રમાણરૂપ છે.
(प.) तत्रैवेति आकाशविशेषगुणे शब्दे। तत्रैवेति तत्रैव पक्षे। अयमिति अपदात्मकत्वादित्यय हेतुः । नान्यत्रेति वर्णात्मके। नन्वित्यादि परः । तदसदित्यादि सूरिः । उभयलक्षणोपपन्नत्वेनेति असिद्धविरुद्धलक्षणोपपन्नत्वेन । प्रमाणप्रमेयव्यवहारवदिति यथा तुलोभयव्यवहारभार મતા
(ટિ) જાણતત્યાર
पक्षविपक्षकेत्यादि । तत्रैवेति आकाशविशेषगुणः शब्दः इत्येवंरूपे । अयमिति प्रयत्नानन्तराख्यो हेतुः ।।
विपक्षव्यापक इत्यादि । अथमिति हेतुरपदात्मकाख्यः । अवर्णात्मकेति वावादिसमुद्भवे ध्वनी । नान्यत्रेति न वर्णात्मके देवदत्तादिकृते ।
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
६. ५३ ]
.
हेत्वाभासः।
२७९
पक्षविपक्षकदेशवृत्तिर्यथा-नित्यः शब्दः प्रयत्नानन्तरीयकत्वात् । अयं हि पुरुपादिशब्दे पक्षेऽपि न वाय्वादिशब्दे, घटादौ च विपक्षे, न विद्युदादौ । ३ ।
- पक्षकदेशवृत्तिर्विपक्षव्यापको यथा-नित्या पृथिवी कृतकत्वात् । कृतकत्वं ह्यणुकादावस्ति पृथिव्यां न परमाणौ, विपक्षे तु घटादौ सर्वत्रास्ति । ४ ।
(२) विपक्षकदेशवृत्तिः पक्षव्यापकः-विपक्षना मे देशमा राय भने पक्षमा - વ્યાપક હોય છે. જેમકે શબ્દ નિત્ય છે, કારણકે સામાન્યવાનું હોઈ આપણું બાહ્ય ઈન્દ્રિયથી ગ્રાહ્ય છે. અહીં ગ્રાહ્યત્વમાં “કૃત્ય પ્રત્યય યોગ્યતા અર્થમાં થયેલ હોવાથી તેને અર્થ–“ગ્રહણની યેગ્યતા માત્ર એટલે સમજ, અને તેથી એ હેતુ શબ્દરૂપ પક્ષમાં સંપૂર્ણતયા વ્યાપક છે, જ્યારે વિપક્ષરૂપ ઘટાદિમાં છે, પરંતુ સુખાદિમાં નથી.
(3) पक्षविपक्षकदेशवृत्तिः-५क्षना अने [qयक्ष ना ४ देशमा २ना. જેમકે-શબ્દ નિત્ય છે. કારણ કે, તે પ્રયત્ન કર્યા પછી થનાર છે. અહીં પક્ષાન્તગત પુરુષાદિના શબ્દમાં છે. પરંતુ પક્ષાન્તર્ગત વાયુ આદિના શબ્દમાં નથી. તેવી જ રીતે વિપક્ષરૂપ ઘટાદિમાં છે, પણ વિદ્યુતાદિમાં નથી.
(४) पक्षकदेशवृत्तिः विपक्षव्यापकः-५क्षना ये देशमा डायसन वि५ક્ષમાં વ્યાપીને રહેનાર. જેમકે–પૃથ્વી નિત્ય છે, કારણ કે, તે કૃતક છે. અહીં: હેત દ્વયગુકાદિ પૃથ્વીમાં છે પરંતુ પરમાણુમાં નથી, જ્યારે વિપક્ષ ઘટાદિમાં સર્વત્ર છે.
(प.) ग्रहणयोग्यतामात्रमिति अन्यथा देशविप्रकृष्टा कालविप्रकृष्टाश्च शब्दा अग्राह्या अपि वर्तन्ते, परं तत्रापि योग्यतास्ति । अस्येति हेतोः । अस्तीति विपक्षा घटादयस्तेऽस्मदादिवाह्येन्द्रियग्राह्याः, अत एवास्ति ।
(टि.) विपकेत्यादि ॥ अस्येति हेतोः ।
६५ असति सपक्षे चत्वारो विरुद्धाः । पक्षविपक्षव्यापको यथा-आकाशविशेषगुणः शब्दः प्रमेयत्वात् । येषु चतुर्बप्याकाशे विशेषगुणान्तरस्याभावात् सपक्षाभावः । अयं च पक्षे शब्दे विपक्षे च रूपादौ व्याप्य वर्तते । ५ ।
__पक्षविपक्षकदेशवृत्तियथा-तत्रैव पक्ष प्रयत्नानन्तरीयकत्वात् । अयं पक्षे पुरुपादिशब्दे एव, विपक्षे च रूपादावेवास्ति, न वाय्वादिशब्दे विद्युदादौ च । ६ ।
____ पक्षव्यापको विपक्षकदेशवृत्तिर्यथा-तत्रैव पक्षे बाह्येन्द्रियग्राह्यत्वात् । अयं शब्द पक्षं व्याप्नोति, विपक्षे तु रूपादावस्ति न सुखादौ । ७ ।
विपक्षव्यापकः पक्षकदेशवृत्तियथा-तत्रैव पक्षे अपदात्मकत्वात् । अयं पक्षकदेशेऽवर्णात्मकेऽस्ति नान्यत्र, विपक्षे तु रूपादौ सर्वत्रास्ति ।८।
६६ ननु चत्वार एव विरुद्धभेदा ये पक्षव्यापका नान्ये, ये पक्षैकदेश. वृत्तयस्तेषामसिद्धलक्षणोपपन्नत्वात् । तदसत् । उभयलक्षणोपपन्नत्वेनोभयव्यवहारविषयत्वात् , तुलायां प्रमाणप्रमेयव्यवहारवत ।
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२
हेत्वाभासः ।
[ કે, વદ
तथोक्तः । अयं च सन्दिग्धविपक्षव्यावृत्तिकः, सन्दिग्धान्यथानुपपत्तिकः, सन्दिग्धव्यतिरेक इति नामान्तराणि प्राप्नोति ॥५५॥
અગ્નિકાતિક હેવાભાસનું સ્વરૂપ– . જે હેતુની અન્યથાનુપપત્તિમાં સંદેહ થાય તે હેતુ અનૈકાન્તિક છે. ૫૪
ઉ૧ હેતુ કેઈ વખત સાધ્ય સાથે દેખાય છે, અને કઈ વખત સાધ્યાભાવ સાથે પણ દેખાય છે, તેથી તેની અન્યથાનુપપત્તિ-વ્યાપ્તિ) સંદિગ્ધ બની જાય છે. ૫૪.
અનૈકાતિક હેત્વાભાસના ભેદે– તે બે પ્રકારે છે,–નિણતવિપક્ષવૃત્તિક, અને સંદિગ્ધવિપક્ષવૃત્તિક. ૫૫.
ફૂલ જે હેતુની વૃત્તિ વિપક્ષમાં નિર્ણત હોય તે–નિર્ણતવિપક્ષવૃત્તિક, અને જેની વૃત્તિ વિપક્ષમાં સંદિગ્ધ હોય તે સંદિગ્ધવિપક્ષવૃત્તિક છે. આના એટલે કે સંદિગ્ધવિપક્ષવૃત્તિકના સંદિગ્ધવિપક્ષવ્યાવૃત્તિક (વિપક્ષમાં સંદિગ્ધ અભાવવાળો) સંદિગ્ધાન્યથાનુપપત્તિક (સંદિગ્ધ અન્યથાનુપપત્તિ(વ્યાપ્તિ)વાળા) અને સ દિગ્ધવ્યતિરેક એવાં નામે પણ જાણવાં. ૫૫.
(पं०) तदभावेऽपोति साध्याभावेऽपि ॥५४॥ (५०) अयं चेति संदिग्धविपक्षवृत्तिकः ॥५५॥ (टि०) साध्यसद्भावे इत्यादि ॥ तदभावे इति ॥ साध्याभावे ॥५४॥ तत्राद्यभेदमुदाहरन्ति
निर्णीतविपक्षवृत्तिको यथा-नित्यः शब्दः प्रमेयत्वात् ॥५६॥
६१ प्रमेयत्वं हि सपक्षीभूते नित्ये व्योमादौ यथा प्रतीयते तथा विपक्षभूतेऽप्यनित्ये घटादौ प्रतीयत एव; ततश्चोभयत्रापि प्रतीयमानत्वाविशेषात् किमिदं नित्यत्वेनाविनाभूतम् , उताहो ! अनित्यत्वेन ? इत्येवमन्यथानुपपत्तेः संदिह्यमानत्वादनैकान्तिकतां स्वीकुरुते । एवं वह्निमानयं पर्वतनितम्बः पाण्डुद्रव्योपेतत्वादित्याद्यગુદા દા
પ્રથમ ભેદનું ઉદાહરણું– નિર્ણતવિપક્ષવૃત્તિક-જેમકે, શબ્દ નિત્ય છે, કારણ કે પ્રમેય છે. ૫૬. '
હ૧ પ્રમેયત્વ હેતુ જેમ સ૫ક્ષરૂપ નિત્ય આકાશાદિમાં પ્રતીત થાય છે, તેમ વિપક્ષરૂપ અનિત્ય ઘટાદિમાં પણ પ્રતીત થાય છે, તેથી કરીને નિત્ય અને અનિત્ય ઉભય સ્થળે થતી પ્રતીતિ સમાન હોવાથી આ પ્રમેયત્વ નિત્ય સાથે અવિનાભૂત છે કે અનિત્ય સાથે અવિનાભૂત છે? એ પ્રમાણે અન્યથાનુપત્તિમાં સંદેહ થતા હોવાથી અનેકતિક-(વ્યભિચારી) બની જાય છે. તેવી જ રીતે પર્વતને આ તટ અગ્નિવાળો છે. કારણ કે પાંડુ-(ઉજજવલ) દ્રવ્યથી યુક્ત છે. આવા હેતુઓ પણ નિણતવિપક્ષવૃત્તિકાર્નિકાન્તિકનાં ઉદાહરણે સમજી લેવાં. ૫૬.
(१०) पाण्डुद्रव्योपेतत्वादिति गोपालघटीधूमादावपि पाण्डुत्वं भवति ॥५६॥
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
६. ५४] हेत्वाभासः।
२८१ ७ धर्मिस्वरूपविपरीतसाधनधर्मिविशेषविपरीतसाधनौ तु सौगतसंमतौ हेत्वाभासवेव न भवतः; साध्यस्वरूपविपर्ययसाधकस्यैव विरुद्धत्वेनाभिधानात् । अन्यथा समस्तानुमानोच्छेदापत्तिः । तथाहि-अनित्यः शब्दः कृतकत्वादिति हेतुरनित्यता साधयन्नपि यो यः कृतकः स शब्दो न भवति, यथा-घटः । यो यः कृतकः स श्रावणो न भवति । यथा-स एवेति धर्मिणः स्वरूपं विशेषं च वाधते एवेत्यहेतुः स्यात् , नचैवं युक्तमिति ॥५३॥
૬૭ સૌગતને માન્ય ધમી સ્વરૂપ વિપરીત સાધન અને “ધમી વિશેષ વિપરીત સાધન નામના બે હેવાભાસે તે બનતા જ નથી, કારણ કે, સાધ્યના સ્વરૂપથી વિપરીત (સાધ્યાભાવ)ને સાધનાર હેતુને જ વિરુદ્ધ હવાભાસ કહ્યો છે, અન્યથા સમસ્ત અનુમાનના ઉછેદન પ્રસંગ આવશે. તે આ પ્રમાણે-શબ્દ અનિત્ય છે, કૃતક હોવાથી. અહીં હેતુ અનિત્યતાને સાધે છે, એટલે કે, તે દરેક દાર્શનિકને મતે સહેતુ છે, છતાં પણ જે જે કૃતક હોય તે શબ્દ ન હોય, જેમકે, ઘટ, તથા જે જે કૃતક હોય તે શ્રાવણ ન હોય, જેમકે ઘટ; આ રીતે કૃતકત્વ હેતુ શબ્દરૂપ ધમીના સ્વરૂપ શખ્તત્વ અને તે જ ધમીના વિશેષ શ્રાવણને બાધ કરે જ છે. માટે તે પણ અહેતુ થઈ જશે. ૫૩
(पं०) सैव हि तुला प्रमाणं भवति, प्रमीयतेऽनयेति कृत्वा; सैव च प्रमेया भवति, यदा शुद्धाऽशुद्धा वेयमिति परीक्ष्यते । अन्यथेति अनयोरपि हेत्वाभासत्वे सति । तथाहीत्यादिना तावद् दर्शयति । स शब्दो न भवतीति धर्मिणो यत् स्वरूपं शब्दत्व तदेवेह विपरीतम् । यो यः कृतकः स श्रावणो न भवतीति धर्मिणो यो विशेषः श्रावणे लक्षणस्तद्विपरीत साधयति । स एवेति घटः। स्वरूपमिति शब्दत्वम् । विशेषमिति श्रावणत्वं विशेष चेत्यतोऽग्रे विपरीतमित्युन्नेयम् ॥५३॥ (टि०) अन्यथेति यदृच्छया विरुद्धत्वस्वीकारे । स एवेति घट एव ॥५३॥ अनैकान्तिकस्वरूपं प्ररूपयन्ति
यस्यान्यथानुपपत्तिः संदिह्यते सोऽनैकान्तिकः ॥५४॥
साध्यसद्भावे क्वचिद्धेतोर्विभावनात् क्वचित् तु तदभावेऽपि विभावनादन्यथानुपपत्तिः सन्दिग्धा भवति ॥५४॥
एतभेदसङ्ख्यामाख्यान्ति
स द्वेधा-निर्णीतविपक्षवृत्तिका सन्दिग्धविपक्षत्तिकश्च ॥५५॥ ६१ निर्णीता विपक्षे वृत्तिर्यस्य स तथा; सन्दिग्धा विपक्षे वृत्तिर्यस्य स
१ साधयत्येवे' इति पु१ प्रतौ मुद्रिते च, किन्तु स्याद्वादरत्नाकरानुरोधादत्र 'वाधते एवे. इति संमतम्-द० स्याद्वादरत्नाकर प्र० १०२३
३६
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
हेत्वाभासः।
[६. ५७નથી. અર્થાત શાકાહારપરિણામ સહિત જ મૈત્રપુત્રત્વ જ્ઞાત છે. કારણ કે જોવામાં આવતાં મૈત્રપુત્રોમાં શાકાઘાહારપરિણામ હોય છે ત્યાં જ મૈત્રપુત્રત્વ દેખા દે છે.
સમાધાન–ઉપરોક્ત કથન ચાગ્ય નથી. કારણ કે, કેટલાકમાં શાકાહારપરિણામ હોય ત્યાં મૈત્રતનયત્વને મૈત્રપુત્રત્વ અનુભવ થતો હોય તે પણ સર્વત્ર મૈત્રપુત્રત્વ શાકાહારપરિણામથી સમન્વિત (વ્યાસ) છે, એ નિર્ણય કરે શક્ય નથી, કારણ કે એ સંબંધ પણ સપાધિક છે. કારણ કે તેમાં શ્યામત્વ ઉપાધિ છે. કારણ કે એ જ મૈત્રપુત્રમાં શાકાઘાહારપરિણામ છે, કે જે શ્યામ છે. વળી સાધનને અવ્યાપક હોવા છતાં પણ જે સાધ્યને અવ્યાપક હોય તે પણ ઉપાધિ નથી. જેમકે-ધૂમાનુમાનમાં ખદિરત્વ. ખદિરત્વ જેમ ધૂમનું અવ્યાપક છે, તેમ વહિનું પણ અવ્યાપક છે, માટે તે ઉપાધિ નથી.
(५०) तथाभूतस्येति साधनव्यापकस्य । नन्वित्यादि परः । तमन्तरेणेति शाकाचाहारपरिणाम विना । अस्येति नैत्रत्रत्वाख्यसाधनस्य । क्वचिद्दर्शनादित्यतोऽये यत इति गम्यम् । तद्भाव एवेति शाकायाहारपरिणाम एव । नैवमित्यादि सूरिः । तद्धवभावित्वावलोकनेऽपीति तद्भावभावित्वं शाकाद्याहारपरिणामभावित्वम् , अवलोकन मैत्रपुत्रताख्यसाधनस्य । तत्सम्बन्धस्थापीति मैत्रपुत्रताख्यसम्बन्धस्यापि । नोपाधिरिति परं सम्बन्धाभावान्न हेतुत्वम् ।
(टि०) संदिग्धविपक्षेत्यादि। अयमिति मंत्रपुत्रत्वादिति हेतुः । अन्यथेति साधनव्यापकायगीकारे ।। वह्निसंवन्धोऽपीति वैश्वानरेणाविनाभावोऽपि । तथाभूतस्येति साधनव्यापकस्योपाधेः । ननु शाकेत्यादि । तमिति शाकाद्याहारपरिणामं विना । अस्येति मैत्रपुत्राख्यस्य । तत्पुत्रेविति कियत्सु मैत्रतनयेषु । तद्भाव एवेति शाकाद्याहारपरिणामभावे । तद्धावादिति मेत्रपुत्रताभावात् । क्वचिदिति एकस्मिंस्तत्पुत्रे । तद्भावभावित्वेति शाकाद्याहारपरिणामेना. विनाभावस्य । तद्धीति खादिरत्वम् ।.५७॥
$३ अप्रयोजकोऽयं हेत्वाभास इत्यपरे । परप्रयुक्तव्याप्त्युपजीवी हि हेतुरप्रयोजकः, परश्चोपाधिः स चात्रास्तीति । न चैवमपि नामभेदे कश्चिद् दोषः, सन्दिग्धविपक्षवृत्तिकत्वानतिक्रमात् ।
ये तु पक्षसपक्षविपक्षव्यापकादयोऽनैकान्तिकभेदास्तेऽस्यैव प्रपञ्चभूताः । तथाहि-पक्षसपक्षविपक्षव्यापको यथा-अनित्यः शब्दः प्रमेयत्वात् । अयं पक्षे शब्दे सपक्षे घटादौ विपक्षे व्योमादौ चास्ति । १ ।
૬૩ કેટલાક આ હેત્વાભાસને અપ્રાજક કહે છે. પર એટલે ઉપાધિ અને ઉપાધિથી યુક્ત એવી વ્યાપ્તિને આશ્રય જે હેતુને લેવું પડે તે અપ્રાજક કહેવાય છે. અને તે ઉપાધિ આ હેતુમાં છે. આ રીતે નામદેમાં કોઈ દોષ નથી. કારણ કે તેથી સંદિગ્ધવિપક્ષવૃત્તિત્વનું ઉલ્લંઘન થતું નથી.
$૪ વળી પક્ષસપક્ષવિપક્ષવ્યાપકાદિ જે અનૈકાન્તિક હેત્વાભાસના ભેદે છે, તે આ હેત્વાભાસના જ વિસ્તારરૂપ છે એમ જાણવું, તે આ પ્રમાણે –
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
હૈત્રમાસ . અથ દ્વિતીયમેદુમુરાનિતसन्दिग्धविपक्षत्तिको यथा-विवादपदापन्नः पुरुषः
सर्वज्ञो न भवति वक्तृत्वात् ॥५७॥ ६१ वक्तृत्वं हि विपक्षे सर्वज्ञे सन्दिग्धवृत्तिकम् ; सर्वज्ञ किं वक्ता आहोस्विन्न वक्ता ? इति संदेहात् । एवं स श्यामो मैत्रपुत्रत्वादित्याद्यप्युदाहरणीयम् ।
६२ सोपाधिरयमिति नैयायिकाः । उपाधिः खल्वत्र शाकाद्याहारपरिणामः, साधनाव्यापकत्वे सति साध्येन समव्याप्तिकत्वात् । साधनव्यापकः खलपाधिन भवति । अन्यथा वह्निसंबन्धोऽपि धूमस्य सोपाधिः स्यात् , आर्टेन्धनसंबन्धस्य तथाभूतस्य संभवात् । ननु शाकाद्याहारपरिणामोऽपि मैत्रपुत्रत्वाख्यसाधनस्य व्यापक एव; तमन्तरेणाऽस्य हेतोः कचिददर्शनात् । परिदृश्यमानकतिपयतत्पुत्रेषु तद्भाव एव तद्भावादिति चेत्, नैवम् । कचित्तद्भावभावित्वावलोकनेऽपि सर्वत्र मैत्रपुत्रता शाकाद्याहारपरिणामसमन्वितेवेति निर्णेतुमशक्तेः । तत्संबन्धस्यापि सोपाधिकत्वात् । श्यामत्वरूपस्योपाविद्यमानत्वात् । मैत्रपुत्रोऽपि हि स एव शाकाद्याहारपरिणतिमान् यः श्याम इति । साधनाव्यापकोऽपि यः साध्यस्याप्यव्यापको नासावुपाधिः । यथा-धूमानुमाने खादिरत्वम् । तद्धि यथा-धूमस्य, एवं वहेरप्यव्यापकमेवेति नोपाधिः ।
બીજા ભેદનું ઉદાહરણ–
સંદિગ્ધવિપક્ષવૃત્તિક, જેમકે–વિવાદગ્રસ્ત પુરુષ સર્વા નથી, કારણ કે તે વક્તા છે. પ૭
$૧ વિપક્ષ એવા સર્વજ્ઞ પુરુષમાં વકતૃત્વની સંદિગ્ધ વૃત્તિ છે. કારણ કે, સર્વજ્ઞ વક્તા છે કે વક્તા નથી, એમાં સંદેહ છે. એ જ પ્રમાણે તે શ્યામ છે મૈત્રપુત્ર હોવાથી, જોવામાં આવતા મૈત્રપુત્ર સમૂહની જેમ, આદિ ઉદાહરણ પણ છે.
આ મૈત્રપુત્ર હોવાથી એ હેતુ ઉપાધિવાળે છે, એમ તૈયાયિકોનું કહેવું છે અને અહીં “શાકાઘાહારપરિણામ એ ઉપાધિ છે, કારણ કે સાધનને અવ્યાપક છતાં જે પદાર્થ સાધ્યની સાથે સમવ્યાપ્તિવાળો હોય તે ઉપાધિ કહેવાય છે. પરંતુ સાધનને વ્યાપક હોય તે ઉપાધિ નથી.
શંકા–સાધનના વ્યાપકને ઉપાધિ કહેવાથી શું થાય ?
હૃર સમાધાન–સાધનના વ્યાપકને ઉપાધિ કહેવાથી, ધૂમ હેતુને વઢિ સંબંધ પણ ઉપાધિવાળે થઈ જશે, કારણ કે આશ્વન સંબંધ સાધનભૂત ધૂમને
વ્યાપક છે જ. અર્થાત્ વ્યાપ્તિ પોતે જ સોપાધિક થઈ જશે. પણ વ્યાપ્તિ તે નિરુપાધિક હેવી જોઈએ. આથી સાધનના વ્યાપકને ઉપાધિ કહી શકાય નહિ
શંકા-શાકાઘાહાર પરિણામ પણ “મૈત્રપુત્રત્વ હેતુને વ્યાપક જ છે, કારણ કે, શાકાઘાહારપરિણામ વિના આ “મૈત્રપુત્રત્વ હેતુ કદી પણ વાત
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८६
हेत्वाभासः।
[૬. ૧૭--
(टि०) नायं गौरिति अयं गवयः।
६८ पक्षसपक्षविपक्षैकदेशवृत्तिर्यथा-नित्या पृथिवी, प्रत्यक्षत्वात् । अयं पक्षे घटादावस्ति, न परमाण्वादौ, सपक्षे सामान्यादावस्ति, नाकाशादौ, विपक्षे बुबुदादावस्ति, नाप्ययणुकादों, अयोग्यक्षविषयत्वमेवात्र प्रत्यक्षत्वं द्रष्टव्यम् । ५ ।
९ पक्षसपक्षकदेशवृत्तिविपक्षव्यापको यथा-द्रव्याणि दिक्कालमनांसि, अमूतत्वात् । अयं पक्षे दिक्कालयोर्वर्तते, न मनसि, सपने व्योमन्यस्ति, न घटादौ, विपक्षं तु गुणादिकं व्यामोति । ६ ।
६१० पक्षविपक्षकदेशवृत्तिः सपक्षव्यापको यथा-न द्रव्याणि दिक्कालमनांसि, अमूर्त्तत्वात् । प्राक्तनवैपरीत्येन सुगममेतत् । ७ ।
११ सपक्षविपक्षव्यापकः पक्षकदेशवृत्तिर्यथा-न द्रव्याणि आकाशकालदिगात्ममनांसि, क्षणिकविशेषगुणरहितत्वात् । अयं पक्षे कालदिग्मनःसु वर्तते, नाकाशात्मसु, सपझं गुणादिकं विपक्षं च पृथिव्यप्तेजोवायुरूपं व्याप्नोति ।८।
૬૮ (૬) ક્ષત્રપવિપરાત્તિ –પક્ષ, સપક્ષ અને વિપક્ષના એક દેશમાં રહેનાર. જેમકે, પૃથ્વી નિત્ય છે, પ્રત્યક્ષ હોવાથી. આ હેતુ પક્ષ ઘટાદિમાં છે પણ પરમાણુ વિગેરેમાં નથી. સપક્ષ સામાન્યાદિમાં છે, જ્યારે આકાશાદિમાં નથી. વિપક્ષમાં બુદુબુદાદિમાં છે પરંતુ જલીય દ્રયણુકાદિમાં નથી. પ્રસ્તુતમાં પ્રત્યક્ષને અર્થ અચગીનું પ્રત્યક્ષ સમજવાનો છે.
$ (૬) ઘરઘારાવૃત્તિવાદારૂ–પક્ષ અને સપક્ષના એક દેશમાં રહેનાર અને વિપક્ષમાં વ્યાપક. જેમકે, દિફ-દિશા, કાલ અને મન દ્રવ્ય છે. કારણ કે, તે અમૂર્ત છે. આ હેતુ પક્ષ દિફ અને કાલમાં છે, જ્યારે મનમાં નથી, સપક્ષ આકાશાદિમાં છે પણ ઘટાદિમાં નથી, વિપક્ષ ગુણમાં વ્યાપીને રહેલ છે.
$૧૦ (૭) પદ્ઘવિરાવૃત્તિ સાક્ષરથrg–પક્ષ અને વિપક્ષના એક દેશમાં રહેનાર તથા સપક્ષમાં વ્યાપક જેમકે-“દિફ, કાલ અને મન દ્રવ્ય નથી કારણ કે, તે અમૂર્ત છે. આ હેતુ પક્ષ દિફ અને કાલમાં છે, જ્યારે મનમાં નથી, વિપક્ષ આકાશ અને આત્મા છે પણ ઘટાદિમાં નથી, જ્યારે સપક્ષ અદ્રવ્યરૂપ ગુણાદિમાં સર્વત્ર છે.
S૧૧ (૮) રરપવિપક્ષસ્થાપલા પાત્તા–સપક્ષ અને વિપક્ષમાં વ્યાપક હોય, અને પક્ષના એક દેશમાં રહેનાર. જેમકે, આકાશ, કાલ, દિ, આત્મા અને મન દ્રવ્ય નથી, કારણ કે, તે ક્ષણિક વિશેષગુણથી રહિત છે. આ હેતુ પક્ષ કાલ, દિફ અને મનમાં છે પણ આકાશ અને આત્મામાં નથી. સપક્ષ ગુણાદિ(પાંચ) અને વિપક્ષ પૃથ્વી, પાણી, તેજ, અગ્નિ અને વાયુમાં વ્યાપક છે.
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८५
६. ५७
हेत्वाभासः। (१) पक्षसपक्षविपक्षव्यापकः--५६ सपक्ष मने विपक्षमा व्यापीने २ ना२. જેમકે, શબ્દ અનિત્ય છે, પ્રમેય હોવાથી. આ હેતુ પક્ષ શબ્દ, સપક્ષ ઘટાદિ અને વિપક્ષ આકાશાદિ એમ ત્રણમાં વ્યાપ્ત છે.
(टि०) अप्रयोजकोऽयमिति मैत्रपुत्राख्यः । अत्रेति मैत्रपुत्राख्ये हेतौ । एवमपीति सोपाधित्वादिप्रयोजकत्वेऽपि ।। ___अस्यैवेति संदिग्धविपक्षवृत्तिकस्यैव । प्र पञ्चेति परिच्छदीभूताः। तस्यैव मेदास्तत्रैवान्तर्भूता इत्यर्थः ।
६५ पक्षव्यापकः सपक्षविपकदेशवृत्तिर्यथा-अनित्यः शब्दः प्रत्यक्षत्वात् । अस्मदादीन्द्रियग्रहणयोग्यतामात्रं प्रत्यक्षत्वमत्राभिप्रेतं, ततो नास्य पक्षत्रयव्यापकत्वं पक्षकदेशवृत्तित्वं वा प्रसज्यते । पक्षे हि शब्देऽयं सर्वत्रास्ति, न सपक्षविपक्षयोः, घटादौ सामान्यादौ च भावात् , द्वयणुकादौ व्योमादौ चाभावात् । २ ।
६ पक्षसपक्षव्यापको विपक्षकदेशवृत्तिर्यथा-गौरयं, विषाणित्वात् । अयं हि पक्षं गां सपक्षं च गवान्तरं व्याप्नोति, विपक्षे तु महिण्यादावस्ति, न तु तुरङ्गादौ । २।
७ पक्षविपक्षव्यापकः सपकदेशवृत्तिर्यथा-नायं गौर्विषाणित्वात् । अयं पक्षं गवयं विपक्षं च गां व्याप्नोति, सपक्षे तु महिण्यादावस्ति, न तु तुरङ्गादौ । ४ ।
५(२)पक्षव्यापकः सपक्षविपक्षकदेशवृत्तिः-५क्षम व्यास होय मन सपक्ष તથા વિપક્ષના એક દેશમાં હોય. જેમકે- શબ્દ અનિત્ય છે, પ્રત્યક્ષ હોવાથી. અહીં પ્રત્યક્ષ એટલે આપણી ઈન્દ્રિ દ્વારા ગ્રહણની યોગ્યતા સમજવી. તેથી આ હેતુ ત્રણે પક્ષમાંઅર્થાત પક્ષ, સપક્ષ અને વિપક્ષમાં વ્યાપક નહિ બને અથવા પક્ષે,દેશવૃત્તિ પણ નહિ બને, કારણ કે આ હેતુ શબ્દરૂપ પક્ષમાં સર્વત્ર છે. સપક્ષ ઘટાદિમાં છે પરંતુ ક્યણુકાદિમાં નથી. વિપક્ષ સામાન્યાદિમાં છે પરંતુ આકાશાદિમાં નથી.
(३) पक्षसपक्षव्यापको विपक्षकवृत्तिः-५क्ष तथा सक्षम व्या५४ डोय मने વિપક્ષના એક દેશમાં હોય. જેમકે-આ ગાય છે, શિંગડાવાળી હોવાથી. અહીં હેતુ પક્ષ પ્રસ્તુત ગાયમાં અને સપક્ષ અન્ય ગામાં વ્યાપ્ત છે. જ્યારે વિપક્ષ મહિષ્યાદિ-ભેંસ વિગેરે)માં છે પરંતુ ઘડા આદિમાં નથી.
७ (४) पक्षविपक्षव्यापकः सपकदेशवृत्तिः-५क्ष तथा विपक्षमा व्या५४ હાય અને સપક્ષના એક દેશમાં હાય. જેમકે-આ ગાય નથી, શિંગડાવાળી હોવાથી, આ હેતુ પક્ષ ગવય (રેઝ) અને વિપક્ષ ગાયમાં છે, જ્યારે સપક્ષ મહિખ્યાદિમાં છે પરંતુ અશ્વાદિમાં નથી. ___(पं०) अत्राभिप्रेतमिति अन्यथा योगिप्रत्यक्षस्य सपक्षविपक्षादिप्रत्यक्षमेवास्ति । अस्येति हेतोः । पक्षकदेशवृत्तित्वमिति अन्यथैके शब्दा देशविप्रकृष्टादयोऽप्रत्यक्षा अपि विद्यन्ते परं तत्रापि योग्यताऽस्त्येव । घणुकादाविति स पक्षे । व्योमादाविति विपक्षे ।
अयमिति गवयः ।
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
हेत्वाभासः।
[६.५७
६१३ यं च विरुद्धाव्यभिचारिनामानमनैकान्तिकविशेषमेते व्यतानिषुः, यथाअनित्यः शब्दः, कृतकत्वात् घटवत् । नित्यः शब्दः, श्रावणत्वात् , शब्दत्ववदितिः सोऽपि नित्यानित्यस्वरूपानेकान्तसिद्धौ सम्यग्घेतुरेव; तदपरपरिणामित्वादिहेतुवत् । सर्वथैकान्तसिद्धये पुनरुपन्यस्तोऽसौ भवत्येव हेत्वाभासः, स तु विरुद्धो वा संदिग्धविपक्षवृत्तिरनैकान्तिको वेति न कश्चिद्विरद्धाव्यभिचारी नाम । एवं च असिद्धविरुद्धानकान्तिकास्त्रय एव हेत्वाभासा इति स्थितम् ।
$૧૩ વળી બૌદ્ધોએ વિરુદ્ધાવ્યભિચારી નામનો અગ્નિકાન્તિકનો ભેદ જણાવ્યું છે. જેમકે શબ્દ અનિત્ય છે, કૃતક હોવાથી, ઘટની જેમ, અને શબ્દ નિત્ય છે, શ્રવણને વિષય હોવાથી, શબ્દત્વની જેમ, તે પણ તેની જેવા બીજા હેતુ 'परिणामित्व' माहिनी भने नित्यानित्यस्१३५ मने आन्तने सिद्ध ४२ तो સમ્યગુ હેતુ જ છે, પણ જે તેને સર્વથા એકાન્તની સિદ્ધિ માટે ઉપન્યાસ કરવામાં આવે તે તેહેવાભાસ થાય જ છે. પરંતુ તે પ્રસંગે તે વિરુદ્ધ હવાભાસ અથવા સંદિગ્ધવિપક્ષવૃત્તિ નામને અનૈકાતિક થાય છે, માટે વિરુદ્ધવિચારી . નામને કઈ હેત્વાભાસ નથી.
એટલે આ રીતે અસિદ્ધ, વિરુદ્ધ અને અનૈકાન્તિક-આ ત્રણ જ હેત્વાભાસ छ, से सिद्ध थयु.
(पं.) एते इति सौगताः ।
(टि.) यं चेत्यादि ॥ पते व्यतानिपुरिति सौगता विस्तारयामासुः । तदपरेति तस्मान्नित्यानित्यशब्दादपरं परिणामित्वादि तद्वत् । सर्वथैकान्तेति नित्यस्य वा अनित्यस्य वा सिद्धये ॥ असाविति हेतुः ।
१४ नन्वन्योऽप्यकिञ्चित्कराख्यो हेत्वाभासः परैरुक्तः, यथा-प्रतीते प्रत्यक्षादिनिराकृते च साध्ये हेतुरकिञ्चित्करः । प्रतीते, यथा-शब्दः श्रावणः, शब्दत्वात् । प्रत्यक्षादिनिराकृते, यथा-अनुष्णः कृष्णवर्मा, द्रव्यत्वाद; यतिना वनिता सेवनीया, पुरुषत्वादित्यादिः; स कथं नात्राभिहित इति - चेत् , उच्यते । नन्वेष हेतुनिश्चिताऽन्यथानुपपत्त्या सहितः स्यादहितो वा । प्रथमपक्षे, हेतोः सम्यक्त्वेऽपि प्रतीतसाध्यधर्मविशेषणप्रत्यक्षनिराकृतसाध्यधर्मविशेषणाऽऽगमनिराकृतसाध्यधर्मविशेषणादिपक्षाभासानां निवारयितुमशक्यत्वात् तैरेव दुष्टमनुमानम् । न च यत्र पक्षदोषस्तत्रावश्यं हेतुदोपोऽपि वाच्यः, दृष्टान्तादिदोषस्याप्यवश्यं वाच्यत्वप्रसक्तेः । द्वितीयपक्षे तु यथोक्तहेत्वाभासानामन्यतमेनैवानुमानस्य दुष्टत्वम् । तथा हि-अन्यथानुपपत्तेरभावोऽनध्यवसायाद्विपर्ययात् संशयाद्वा स्यात्, प्रकारान्तरासंभवात्। तत्र च क्रमेण यथोक्तहेत्वाभासावतार इति नोक्तहेत्वाभासेभ्योऽभ्यधिकः कश्चिदकिञ्चित्करो नाम ।
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
६. ५७]
हेत्वाभासः।
૨૮૭
(१०) अत्र प्रत्यक्षत्वं द्रष्टव्यमिति योगिनः पुनः सर्वं प्रत्यक्षमेवेति । न मनसीति मूर्तत्वान्मनसः । असर्वगतद्रव्यपरिमाण मूर्तिः । मनो हि यदि सर्वगतं स्यात् , तदा पञ्चानामपीन्द्रियाणां युगपद्विपयोपलम्भः स्यात् । न च भवति । तस्मान्न सर्वगतं मनः, 'युगपद्ज्ञानानुत्पत्तिर्मनसो लिङ्गम्' न्यायसू० १. १. १६.] इति वचनात् । विपक्षकदेशवृत्तिरिति विपक्षा गुणादयः ।
नाकाशात्मस्विति आकाशविशेषगुणः शब्दः, आत्मविशेषगुणश्चैतन्यम् । प्राच्येत्यादिनैतदेव व्याचप्टे ।
(टि.) आप्यद्वयणुकादाविति अप्सम्बन्धि नोद्वयणुका न नयनविषयतामाविभ्रति । अयोग्य तेति अस्मदाद्यक्षगोचरत्वम् । यतो योगिज्ञानमप्रतिहतशक्ति द्वयणुकादावपि प्रसरमासादयति ।
न द्रव्याणीत्यादि ॥ अमूर्तत्वादिति वैशेषिकमते असर्वगतद्रव्यपरिणामं मूर्तिः । नाकाशात्मस्विति शब्दज्ञानयोः क्षणिकविशेषगुणयोस्तत्र सद्भावात् । पृथिवीति गन्धादयो हि पृथिव्यादीनां नित्यगुणा न क्षणिकाः ।
६१२ यश्च नित्यः शब्दः श्रावणत्वादित्यादि सपक्षविपक्षव्यावृत्तत्वेन संशयजनकत्वादसाधारणानैकान्तिकः सौगतैः समाख्यायते; नैप सूक्ष्मतामञ्चति; श्रावणत्वाद्धि शब्दस्य सर्वथैव नित्यत्वं यदि साध्यते तदाऽयं विरुद्ध एव हेतुः, कथञ्चिदनित्यत्वसाधनात् । प्राच्याश्रावणत्वस्वभावत्यागेनोत्तरश्रावणत्वस्वभावोत्पत्तेः कथश्चिदनित्यत्वमन्तरेण शब्देऽनुपपत्तेः । अथ कथञ्चिन्नित्यत्वमस्माच्छन्दे साध्यते तदाऽसौ सम्यग्घेतुरेव, कथञ्चिन्नित्यत्वेन सार्द्धमन्यथाऽनुपपत्तिसद्भावादिति नायमनैकान्तिकः ।
१२ 'शप नित्य छ, श्रवो द्रियना विषय डावाथी.'-२मा 'श्रावणत्व' इतना સપક્ષ (વ્યમાદિ) વિપક્ષ-(ઘટાદિમાં અભાવ હોવાથી સૌગતે આ હેતુને અસાધારણ અનિકાતિક કહે છે, પરંતુ તેમાં તેમની સૂક્ષ્મતા જણાતી નથી, કારણ કે, શબ્દની શ્રાવણુતાને કારણે જે શબ્દને સર્વથા નિત્ય સધાય તો એ શ્રાવણત્વ હેતુ વિરુદ્ધ જ છે, કારણ કે-આ હેતુ કથંચિત અનિત્યત્વને જ સાધનાર જ છે. કારણ કે-શબ્દ પિતાના પૂર્વકાલીન અશ્રાવણત્વસ્વભાવનો ત્યાગ કરે ત્યારે જ ઉત્તરકાલીન શ્રાવણત્વસ્વભાવ ઉત્પન્ન થાય છે, એટલે શબ્દ જે કર્થ. ચિત્ અનિત્ય ન હોય તે તે શ્રવણને વિષય બની શકતો નથી. અને જે શ્રાવપુત્વથી શબ્દમાં કથંચિત નિત્યત્વ સિદ્ધ કરવામાં આવે તો તે સમ્યગુ હતું જ છે, કારણ કે, તે શ્રાવણત્વ હેતુની વ્યાપ્તિ કથંચિત નિત્યત્વ સાથે છે, આથી તે અનૈકાતિક નથી.
(पं०) प्राच्याश्रावणत्वस्वभावपरित्यागेनेत्यादि । यावद्भाषावर्गणानिसर्गों न भवति तावदश्रावणस्वभावः। यदा च निसर्गो भवति तदोत्तरश्रावणत्वस्वभावः । शब्दश्चान्वयी इति भावः।
(टि०) यश्च नित्य इत्यादि। सपक्षविपक्षेति शब्दत्वं नाम कैश्चित् सपक्षत्वेनोपादीयते. तथापि शब्दाद्वैतवादी 'शब्दत्वसामान्यं न मन्यते। तन्मतेन शब्दत्वं सपक्षो नास्ति । अथ कथंचिदिति । अस्मात् श्रावणत्वाख्यहेतोः । असाविति हेतुः ।
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
ઘેખાતા તેં કાલ હેતુને પ્રગ કાલ છે. તે મર્યાદાને ઉત્સદ્દીન એટલે કે પક્ષ પ્રત્યક્ષ અને આગમથી બાધિત ર્થ હોય છતાં પણ જે તેવા પક્ષને વિશે હેતુ વર્તન માન હોય છે. તે કાલાત્યયાદિષ્ટ છે, એમ સમજવું અને આ હેત્વાભાસ અકિ . ચિકર હેત્વાભાસમાં કહેલ દુષણથી જ દુષિત થયેલ જાણ. (૬૦) તોત તોયતોડષે કર્થ તિ શેપ
१६ प्रकरणसमोऽप्यप्रकटनीय एव । अस्य हि लक्षणं; यस्मात् प्रकरणचिन्ता स निर्णयार्थमपदिष्टः प्रकरणसम इति; यस्मात् प्रकरणस्य पक्षप्रतिपक्षयोश्चिन्ता विमर्शात्मिका प्रवर्तते । कस्माच्चासौ प्रवर्तते ?, विशेषानुपलम्भात्, स. एव विशेषानुपलम्भो यदा निर्णयार्थमपदिश्यते तदा प्रकरणमनतिवर्तमानत्वात् । प्रकरणमसो भवति, प्रकरणे' पक्ष प्रतिपक्षे च समस्तुल्य इति । यथा-अनित्यः । शब्दो नित्यधर्मानुपलब्धेरित्येकेंनोक्ते, द्वितीयः प्राह-यद्यनेन प्रकारेणानित्यत्वं साध्यते तर्हि नित्यतासिद्धिरप्यस्तु, अन्यतरानुपलब्धेस्तत्रापि सद्भावात् । तथाहि-नित्यः शब्दोऽनित्यधर्मानुपलब्धेरिति । अयं चानुपपन्नः, यतो यदि नित्यधर्मानुपलब्धिनिश्चिता, तदा कथमतो नानित्यत्वसिद्धिः १, अथानिश्चिता, तर्हि संदिग्धासिद्धतैव दोषः । अथं योग्यायोग्यविशेषणमपास्य नित्यधर्माणामनुपलब्धिमात्रं निश्चितमेव, तत्तर्हि व्यभि- : चार्येव । प्रतिवादिनश्चासौं नित्यधर्मानुपलब्धिः स्वरूपासिदैव नित्यधर्मोपलब्धेस्तत्रास्यः सिद्धेः । एवमनित्यधर्मानुपलब्धिरपि परीक्षणीया, इतिः सिद्धं त्रय.. एवं हेत्वाभासाः ॥५॥
ફુવ૬ પ્રકરણસમ હેત્વાભાસ પણ પ્રકટ કરવા ચોગ્ય નથી. પ્રકરણસમનું લક્ષણ આવું છે –“પ્રકરણ એટલે પક્ષ અને પ્રતિપક્ષની વિમર્શાત્મક ચિન્તા જેનાથી પ્રવતે તે પ્રકરણસમ છે.
શકા–પ્રકરણમાં આ ચિતા શાથી થાય છે ?
સમાધાન–પ્રકરણ-(પક્ષ અને પ્રતિપક્ષ)માં વિશેષની અનુપલબ્ધિ હોય . તે, અને એ જ વિશેષાનુપલંભને જ્યારે નિર્ણય માટે પ્રયોગ કરાય ત્યારે. પ્રકરણનું ઉલંઘન થતું ન હોવાથી પ્રકરણસમ થાય છે. કારણ કે, પ્રકરણ પક્ષ અને પ્રતિપક્ષમાં વિશેષની અનુપલબ્ધિ સમાન છે. તે આ પ્રમાણે-શબ્દ અનિત્ય છે, નિત્ય ધર્મોની ઉપલબ્ધિ થતી નહિ હોવાથી. આ પ્રમાણે કે એક વાદીએ કહ્યું ત્યારે અન્ય વાદી કહે છે કે, જે આ પ્રમાણે તમારું અનિત્યત્વ સાધ્ય સિદ્ધ કરશે તે તે જ રીતે નિત્યતાની સિદ્ધિ પણ થાઓ. કારણ કે શબ્દ નિત્ય છે, અનિત્ય ધર્મોની ઉપલબ્ધિ થતી ન હોવાથી. આ પ્રમાણે નિત્ય સાંધ્યમાં પણ અનુપલબ્ધિને સદ્ભાવ છે. તાત્પર્ય એવું છે કે નિત્યતા અને અનિત્યતા બન્નેની સાધક અનુપલબ્ધિઓ સમાનભાવે છે. તેથી બન્નેને નિર્ણય થિ જોઈએ.
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ૧૭] हेत्वाभासः।
२८९ ' g૧૪ શંકા–અન્ય દાર્શનિક અકિંચિત્કર નામને હેવાભાસ કહ્યો છે, જેમકે, સાધ્ય પ્રતીત હોય ત્યારે અથવા પ્રત્યક્ષાદિથી નિરાકૃત હોય ત્યારે હેતુ અકિંચિત્કાર છે. પ્રતીતનું ઉદાહરણ–જેમકે, શબ્દ શ્રવણને વિષય છે, કારણ કે તે શબ્દ છે. પ્રત્યક્ષાદિનિરાકૃતનું ઉદાહરણજેમકે અગ્નિ અનુષ્ણ છે, દ્રવ્ય હોવાથી. અહીં અનુષ્ણ સાદય સ્પશન પ્રત્યક્ષથી બાધિત છે. યતિએ વનિતાનું સેવન કરવું જોઈએ, કારણ કે તે પુરુષ છે ઈત્યાદિ.
આ અનુમાનમાં વનિતા સેવનરૂપ સાથે આગમબાધિત છે તે તે અકિ. ચિકર હવાભાસ તમે એ કેમ ન કહ્યો ?
સમાધાન–ભાઈ! અહીં પ્રશ્ન છે કે, આ અકિંચકર હેતુ નિશ્ચિતાન્યથાનુપપત્તિથી યુક્ત છે કે તેનાથી રહિત છે? પહેલે પક્ષ કહો તે હેતુ સમ્યફ હોવા છતાં પણ પ્રતીતસાણધર્મ વિશેષણ, પ્રત્યક્ષનિરાકૃતસાધ્યધર્મ વિશેષણ અને આગમનિરાકૃતસાધ્ય ધર્મ વિશેષણાદિ પક્ષાભાસનું નિરૂપણ કરવું શક્ય નથી, એટલે તે પક્ષાભાસને કારણે જ અનુમાન દૂષિત થયેલ છે, અને જ્યાં પક્ષદોષ હોય ત્યાં અવશ્ય હેતુદોષ પણ કહેવો જોઈએ એવો નિયમ નથી. કારણ કે, તેમ માનવાથી દૃષ્ટાન્તાદિ દોષ પણ અવશ્ય કહેવાનો પ્રસંગ આવશે. બીજો પક્ષ માને તે જે હેવાભાસે કહ્યા છે, તેમાંથી કેઈ પણ એક હેવાભાસથી અનુમાનની દુષ્ટતા સિદ્ધ થઈ જશે. તે આ પ્રમાણે-અન્યથાનુપત્તિ વિષે જે અનધ્યવસાય, વિપર્યય કે સંશય હોય તે તેને અભાવ થાય છે, પણ બીજા કોઈ કારણે થતો નથી. અને તેમાં તે અનુક્રમે અસિદ્ધ, વિરુદ્ધ અને અન્નકાન્તિક હત્વાભાસ થાય છે. માટે કહેલ હેત્વાભાસેથી જુદે કોઈ અકિંચિકર નામને હત્વાભાસ નથી. __(पं.) यतिना वनिता सेवनीयेति इत्यागमनिराकृतः। अत्रेति अनैकान्तिकावसरे । अभिहित इति आचार्येण । अनध्यवसायाद्विपर्यायात् संशयाद्वा स्यादिति यथाक्रममसिद्धविरुद्धानैकान्तिकानां बीजानाम् ।
(टि.) नन्वन्योऽपीत्यादि । स इति अकिञ्चित्कराख्यः । अति हेत्वाभासप्रकरणे। तथाह्यन्यत्थेयादि ॥ अनध्यवसायादसिद्धः, विपर्ययाद्विरुद्धः, संशयादनैकान्तिकः । प्रकारेति असिद्धविरुद्धानेकान्तिकानां संभवे अन्या विधैव नास्ति ॥५७॥
१५ एवमेव न कालात्ययापदिष्टोऽपि । तथाहि-अस्य स्वरूपं कालात्ययापदिष्टः कालातीत इति; हेतोः प्रयोगकालः प्रत्यक्षागमानुपहतपक्षपरिग्रहसमयस्तमतीत्य प्रयुज्यमानः प्रत्यक्षागमबाविते विषये वर्तमानः कालात्ययापदिष्टो भवतीति । .अयं चाकिञ्चित्करदूषणेनैव दूषितोऽवसेयः ।
૬ ૧૫ એ જ રીતે કાલાત્યયાપાદિષ્ટ નામનો હેવાભાસ પણ નથી. તે આ પ્રમાણે-પ્રત્યક્ષ અને આગમ પ્રમાણથી અનિરાકૃત પક્ષનું જે કાલે ગ્રહણ થાય
39.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
दृष्टान्ताभासः।
[ ૬. દૂર સાથધર્મા, ૫ સંદિગ્ધસાધનધર્મા, સંદિગ્ધોભયધર્મ, ૭ અનન્વય, ૮ અપ્રદશિતાન્વય, ૯ વિપરીતાન્વય ૫૯
૧ સૂત્રમાં ઈતિ” શબ્દ પ્રકારની સમાપ્તિ માટે છે, અર્થાત સાધમ્મદષ્ટન્તાભાસને આટલા જ પ્રકારો છે એમ જાણવું. ૫૯.
क्रमेणामून् उदाहरन्तितत्रापौरुषेयः शब्दोऽमूर्तत्वाद् दुःखवदिति साध्यधर्मविकलः ॥१॥६०॥
६१ पुरुषव्यापाराभावे दुःखानुत्पादेन दुःखस्य पौरुषेयत्वात् । तत्रापौरुपेयत्वसाध्यस्यावृत्तरयं साध्यधर्मविकल इति ॥१॥६०॥ तस्यामेव प्रतिज्ञायां तस्मिन्नेव हेतो परमाणुवदिति साधनधर्म
વિવાહર મેરાદ્દશા ६.१ परमाणौ हि साध्यधर्मोऽपौरुपेयत्वमस्ति, साधनधर्मस्त्वमूर्तत्वं नास्ति, मूर्त्तत्वात् परमाणोः ॥२॥६१॥
સાધમ્મષ્ટાન્નાભાસનાં અનુક્રમે ઉદાહરણે–
સાધ્યધર્મવિકલ, જેમકે શબ્દ અપરાય છે, અમૂર્ત હેવાથી, દુઃખની જેમ. ૬૦
૬૧ પુરુષના વ્યાપાર વિના દુપત્તિ થતી નથી માટે દુખ પૌરુષેય છે. તેથી કરીને આ દુઃખરૂપ દષ્ટાન્તમાં અપૌરુષેયાત્મક સાધ્ય નથી માટે સાધ્યધર્મવિકલ નામના દષ્ટાતાભાસનું આ ઉદાહરણ છે એમ જાણવું ૬૦
તે જ પ્રતિજ્ઞા અને તે જ હેતુમાં પરમાણુરૂપ દૃષ્ટાન સાધનધર્મથી વિલ છે, ૬૧
$૧ દૃષ્ટાન્તરૂપ પરમાણુમાં અપૌરુષેયત્વ સાધ્ય તો છે, પરંતુ અમૂલ્તત્વરૂપ સાધન તેમાં નથી, કારણ કે પરમાણુ મૂર્ણ છે, માટે “સાધનધર્મવિકલ નામના દૃષ્ટાન્તાભાસનું આ ઉદાહરણ છે એમ જાણવું ૬૧.
(टि०) तस्यामेवेति अपोरुषेयः शब्दोऽमूतत्वात् परमाणुवत् ॥६१॥
इति श्रीसाधुपूर्णिमागच्छीयश्रीमदाचार्यगुणचन्द्रसूरिशिष्यपं०ज्ञानचन्द्रविरचिते रत्नाकरावतारिकाटिप्पनके षष्ठः परिच्छेदः ॥छ।। गं० २०६ अ २१ ॥ छ । श्रीः ॥
ઢાહિત્યમવધવિના રૂાદરા तस्यामेव प्रतिज्ञायां तस्मिन्नेव च हेतौ कलशदृष्टान्तस्य पौरुषेयत्वान्मूर्तत्वाच्च साध्यसाधनोभयधर्मविकलता ॥३॥६२॥
કલશરૂ૫ દુષ્ટાન્ત ઉભયધર્મવિકલ છે. ૬૨.
$૧ તે જ પ્રતિજ્ઞા અને તે જ હેતુરૂપ અનુમાનમાં કલશ દૃષ્ટાતમાં અપૌરુષેયત્વ સાધ્ય અને અમૂર્તવ સાધન એ બને ધર્મો નથી, માટે આ ઉભયધર્મવિકલ” નામના દૃષ્ટાન્તાભાસનું ઉદાહરણ જાણવું. ૬૨.
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
• pકતામારા
ર
આ પ્રકરણસમ હેવાભાસ પણ યુક્તિયુક્ત નથી. કારણ કે, શબ્દરૂપ ધમીમાંપક્ષમાં નિત્યધર્માનુપલબ્ધિ જે નિશ્ચિત હોય તે તેમાં અનિયત્વની સિદ્ધિ કેમ નહિ થાય? અને જે અનિશ્ચિત હોય તે તેમાં સંદિગ્ધાસિદ્ધતા દોષ તાવશે.
ગ્ય-અગ્ય વિશેષણ દૂર કરીને-અર્થાત્ યોગ્ય કે અગ્ય નિત્યધર્મોની અનુપલબ્ધિ એમ નહિ, પણ કેવલ નિત્યધર્મોની અનુપલબ્ધિ નિશ્ચિત છે, એમ કહે તે પણ તે હેતુ વ્યભિચારી છે. કારણ કે નિત્યધર્મોની ઉપલબ્ધિ થાય પણ છે અને પ્રતિવાદીને આ નિત્ય ધર્માનુપલબ્ધિ હેતુ સ્વરૂપાસિદ્ધ છે, કારણ કે, પ્રતિવાદીને તે પક્ષમાં નિત્ય ધર્મોપલબ્ધિ પણ સિદ્ધ છે, એ જ રીતે એટલે કે નિત્યધર્માનુપલબ્ધિની જેમ અનિત્યધર્માનુપલબ્ધિની પરીક્ષા કરવી. માટે ત્રણ જ રહેવાભાસે છે એ સિદ્ધ થયું. પ૭ __ (पं०)लक्षणमिति न्यायादावित्युक्तम् । यदस्मादित्यादिना एतदेव व्याचष्टे । प्रकरणमिति प्रकरणं कर्मतापन्नम् । यथेत्यादिना दर्शयति । तत्रापीति नित्यतासिद्धौ । अयं चेत्यादि सूरिः। 'योग्यायोग्यविशेषणमपास्येति नित्यसाधनयोग्य-अनित्यसाधनयोग्यविशेषणं त्यक्त्वा । नित्यधर्मोपलव्धेरिति अत्र च काक्का व्याख्या । अस्येति प्रतिवादिनः। एवमनित्यधर्माऽनु. पलब्धिरपीति वादिनः स्वरूपसिद्धैव, अनित्यधर्मोपलब्धेस्तत्रास्य सिद्धेः ॥५४॥
अथ दृष्टान्ताभासान् भासयन्तिसाधर्म्यण दृष्टान्ताभासो नवप्रकारः ॥५८॥
६१ दृष्टान्तो हि प्राग् द्विप्रकारः प्रोक्तः, साधर्येण वैधम्र्येण च । ततस्तदाभासोऽपि तथैव वाच्य इति साधर्म्यदृष्टान्ताभासस्तावत्प्रकारतोदर्शितः।।५८॥
प्रकारानेव कीर्तयन्तिसाध्यधर्मविकलः, साधनधर्मविकलः, उभयधर्मविकलः, सन्दिग्धसाध्य'धर्मा, सन्दिग्धसाधनधर्मा, सन्दिग्धोभयधर्मा, अनन्वयो
____ऽप्रदर्शितान्वयो विपरीतान्वयश्चेति ॥५९॥
६ १ इतिशब्दः प्रकारपरिसमाप्तौ, एतावन्त एव साधर्म्यदृष्टान्ताभासप्रकारा ઉદ્યઃ શા.
દૃષ્ટાન્તાભાસનું જ્ઞાપન- સાધમ્યથી દષ્ટાન્નાભાસ નવ પ્રકારે છે. ૫૮
S૧ સામ્ય દૃષ્ટાન્ત અને વૈધમ્ય દુષ્ટાત, એમ દષ્ટાન્ત બે પ્રકારે છે. ત્રીજા પરિચ્છેદમાં પહેલાં કહેવાઈ ગયેલ છે, તેથી તેને આભાસ પણ તે જ રીતે જાણો જોઈએ. અહીં પ્રથમ સાધમ્યદૃષ્ટાન્તાભાસ તેના ભેદપૂર્વક જણાવેલ છે. ૫૮.
સાધમ્યષ્ટાન્તભાસના પ્રકારો— $1 સાધ્યધર્મવિકલ, ૨ સાધનધર્મવિકલ, ૩ ઉભયધર્મવિકલ, ૪ સંદિધ
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુંદરતામારા ६१ अत्र यद्यपि वास्तवोऽन्वयोऽस्ति तथापि वादिना वचनेन न प्रकाशित इत्यप्रदर्शितान्वयत्वम् । यद्यप्यत्र वस्तुनिष्टो न कश्चिदोपस्तथापि परार्थानुमाने वचनगुणदोषानुसारेण वक्तगुणदोषौ परीक्षणीयाविति भवत्यस्य वाचनिकं दुष्टत्वम् । एवं विपरीतान्वयाप्रदर्शितव्यतिरेकविपरीतव्यतिरेकेष्वपि द्रष्टव्यम् ।।८॥६॥
શબ્દ અનિત્ય છે, કૃતક હોવાથી, ઘટની જેમ, આ અપ્રદર્શિતાન્વય છે. ૬૭
$ આ અનુમાનમાં વસ્તુનિ અન્વય-(વ્યાપ્તિ) છે, તે પણ વાદીએ તે સ્વવચન દ્વારા પ્રકાશિત કરેલ નથી માટે અહીં અપ્રદશિતાન્વય છે, એમ જાણવું. જો કે અહીં વસ્તગત કેઈ દેષ નથી તે પણ પરાથનમાનમાં વચનના ગુણ અને દોષના અનુસારે વક્તાના પણ ગુણ અને દે પરીક્ષા કરવા લાયક છે, માટે આ અનુમાનમાં વાદીને વચન નિમિત્તક દોષ છે, એમ જાણવું. માટે આ ઈછપુરુષ અપ્રદર્શિતાન્વય દૃષ્ટાન્નાભાસનું ઉદાહરણ છે અને આ જ રીતે વિપરીતાન્વય, અપ્રદર્શિત, વ્યતિરેક, વિપરીત વ્યતિરેકમાં પણ સમજવું ૬૭ अनित्यः शब्दः कृतकत्वात् , यदनित्यं तत् कृतकं घटवदिति
विपरीतान्वयः ॥९॥६८॥ ६१ प्रसिद्धानुवादेन ह्यप्रसिद्धं विधेयम् । प्रसिद्धं चात्र कृतकृत्वं हेतुत्वेनोपादानाद्, अप्रसिद्ध त्वनित्यत्वं साध्यत्वेन निर्देशात् । इति प्रसिद्धस्य कृतकत्वस्यैवानुवादसर्वनाम्ना यच्छब्देन निर्देशो युक्तः, न पुनरप्रसिद्धस्यानित्यत्वस्य; अनित्यत्वस्यैव च विधिसर्वनाम्ना तच्छब्देन परामर्श उपपन्नो न तु कृतकत्वस्य ॥९॥६८॥
શબ્દ અનિત્ય છે, કૃતક હેવાથી, જે અનિત્ય હેય તે કૃતક હેય, ઘટની જેમ. અહીં વિપરીતાન્વય છે. ૬૮ - $ પ્રસિદ્ધ પદાર્થના અનુવાદથી અપ્રસિદ્ધનું વિધાન કરાય છે. આ અનુમાનમાં કૃતકત્વ પ્રસિદ્ધ છે, કારણ કે તે હેતુ તરીકે ગ્રહણ કરેલ છે, અને અનિત્યત્વ અપ્રસિદ્ધ છે, કારણ કે, તેને સાધ્ય તરીકે નિર્દેશ કરેલ છે. માટે પ્રસિદ્ધ કૃતકત્વને જ અનુવાદવાચી સર્વનામ અ' શબ્દથી નિર્દેશ કરે ગ્ય છે, અપ્રસિદ્ધ અનિત્યત્વને નિર્દેશ કરે એગ્ય નથી, અને “અનિત્યત્વને વિધિવાચક સર્વનામ “ત' શબ્દ વડે પરામર્શ કરે તે યુક્તિયુક્ત છે. પરંતુ કૃતકત્વને “ત' શબ્દથી નિર્દેશ ચગ્ય નથી, માટે અહીં ઘટરૂપ દૃષ્ટાંત વિપરીતાવય દૃષ્ટાન્તાભાસનું ઉદાહરણ છે. ૬૮ अथ वैधयेदृष्टान्ताभासमाहुः
वैधयेणापि दृष्टान्ताभासो नवधा ॥६९॥ तानेव प्रकारानुद्दिशन्तिअसिद्धसाध्यव्यतिरेकोऽसिद्धसाधनव्यतिरेकोऽसिद्धोभयव्यतिरेकः, सन्दिग्धसाध्यव्यतिरेकः, सन्दिग्धसाधनव्यतिरेकः, सन्दिग्धोभयव्यति૧ ચછ કુછ
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૩
. ૬]
हृष्टान्ताभासः ।
રતિમાનયું વતૃત્યાત્ ટેવ ત્તવવિતિ સન્ધિસાધ્યધર્માંણાકી देवदत्ते हि रागादयः सदसत्त्वाभ्यां संदिग्धाः परचेतोविकाराणां परोक्षत्वाद् રાથમિનારિજ઼િન્નાવરોનાનેં ||||દ્
मरणधर्माऽयं रागादिमत्त्वात् मैत्रवदिति संदिग्धसाधनधर्मा || ५ ||६४ || मैत्रे हि साधनधर्मो रागादिमत्त्वाख्यः संदिग्धः || ५ || ६४ ||
આ (પુરુષ) રાગાદિ ચુકત છે, વક્તા હોવાથી, ધ્રુવદ્યત્તની જેમ, દૃષ્ટાંત સંદિગ્ધસાધ્યધમતુ છે. ૬૩
૭૧ દેવદ્યત્તમાં રાગાદિ છે કે નથી-એવા સંદેહ છે, કારણ કે ખીજાના ચિત્ત (મન)ના વિકારા પરાક્ષ છે, અને રાગાદિનું અન્યભિચારી લિંગ કોઈ દેખાતુ નથી, માટે આ સંદિગ્ધસાધ્યધર્મા' નામક દૃષ્ટાન્તાભાસનું ઉદાહરણ જાણવું. ૬૩ આ પુરુષ મરણ ધર્મથી યુકત છે, રાગાદિમાન હેાવાથી, મૈત્રની જેમઆ સદિગ્ધસાધનધમ છે. ૬૪.
મૈત્રમાં રાગાદિમત્ત્વ સાધન સદિગ્ધ છે, માટે આ સદિગ્ધસાધનધર્મા નામનું દૃષ્ટાન્તાભાસનું' ઉદાહરણ જાણવું. ૬૪.
नायं सर्वदर्शी रागादिमत्त्वात् मुनिविशेषवदिति सन्दिग्धभयधर्मा ॥६॥६५॥
मुनिविशेषे सर्वदर्शित्वरागादिमत्त्वाख्यौ साध्यसाधनधर्मी संदिह्येते, तदव्यभिશારિજિલ્લાીનાત્ ॥૬॥દ્દકી
रागादिमान् विवक्षितः पुरुषो वक्तृत्वादिष्टपुरुषवदित्यनन्वयः ||७||६६ ॥
यद्यपीष्टपुरुपे रागादिमत्त्वं च वक्तृत्वं च साध्यसाधनधर्मौ दृष्टौ, तथापि यो यो वक्ता स स रागादिमानिति व्याप्यसिद्धेरनन्वयत्वम् ||७||६६॥
આ (પુરુષ) સ`દશી નથી, રાગાદિમાન હેાવાથી, મુનિવરોષની જેમ, આ સંદિગ્ધાભયધર્મ છે. ૬૫
૭૧ મુનિવિશેષમાં સદશિત્વ સાધ્ય અને રાગાદિમત્ત્વ સાધન છે કે નથી– તેના સંદેહ છે. કારણ કે, તેનુ અવ્યભિચારી લિંગ કેાઈ જાણતું નથી, માટે આ સદિગ્ધાલયધર્મા નામનું દૃષ્ટાન્તાભાસનું ઉદાહરણ જાણવું. ૬૫.
વિવક્ષિત પુરુષ રાગાદિવાળા છે, વક્તા હેાવાથી, ઇષ્ટ પુરુષની જેમ. આ
અનન્વય છે, દુઃ
૭૧ ષ્ટિ પુરુષમાં રાગામિત્વ” સાધ્ય અને વકતૃત્વ' સાધન બન્ને ધર્મો ષ્ટ છે, તેા પણ જે જે વક્તા હોય તે રાગાદિમાન્ હોય એવી અન્વયવ્યાપ્તિ પ્રસિદ્ધ નથી. માટે આ અનન્વય દૃષ્ટાન્તાભાસનું ઉદાહરણ જાણવુ. ૬૬ अनित्यः शब्दः कृतकत्वात् घटवदित्यप्रदर्शितान्वयः ॥ ८॥६७॥
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
दृष्टान्ताभासः ।
[ ૬, ૭૬
શબ્દ નિત્યાનિત્ય છે, સત્ હેાવાથી. જે નિયાનિત્ય ન હાય તે સતુ ન હાય, જેમ કે સ્તમ્ભુ આમાં, સ્તમ્ભ દૃષ્ટાન્ત અસિદ્ધોભયવ્યતિરેકદૃષ્ટાંતાભાસ છે. કારણ કે તેમાં નિયાનિત્ય સાધ્ય અને સત્ત્વ (સાધન) એ ઉભયના અભાવ નથી. ૭૩
૭૧ ઉપરના ત્રણેય સૂત્રોના અર્થ સ્પષ્ટ છે. ૭૧-૭૩
કપિલ સજ્ઞ આપ્ત નથી, કારણ કે તે એકાંત અક્ષણિકવાદી (નિત્યવાદી) છે. જે સજ્ઞ કે આસ હેાય તે એકાંત ક્ષણિકવાદી (અનિત્યવાદી) હાય, જેમકે સુગત. આમાં સુગત સદિશ્વસાધ્યવ્યતિરેકદૃષ્ટાંતાભાસ છે. કારણ કે સુગતમાં અસ જ્ઞત્વ અનાપ્તત્વ સાધ્ય ધર્માંના અભાવના સદેહુ છે. ૭૪
એકાન્ત ક્ષણિક પ્રમાણથી માધિત હાવાથી તેનુ‘ કથન કરનારમાં અસજ્ઞતા અને અનાપ્તત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. માટે આ દૃષ્ટાન્ત પરમાથી અસિદ્ધસાધ્યુંવ્યતિરેક જ છે. પરંતુ એકાન્ત ક્ષણિકત્વનું ખંડન કરનાર પ્રમાણના માહાત્મ્યના જ્ઞાનથી જેઓ રહિત છે. તેવા પ્રમાતાઓને સંદેહ થતા હૈાવાથી. તેઓની અપેક્ષાએ સદિગ્ધસાવ્યવ્યતિરેકરૂપે દૃષ્ટાન્તાભાસ છે, માટે તે રીતે કહેલ છે. છ૪
अनादेयवचनः कश्चिद्विवक्षितः पुरुषो रागादिमत्त्वाद् यः पुनरादेयवचनः स वीतरागस्तद्यथा शौद्धोदनिरिति सन्दिग्धसाधनव्यतिरेकः शौद्धोदनौ रागादिमत्त्वस्य निवृत्तेः संशयात् ||५||७५ ||
यद्यपि तद्दर्शनानुरागिणां शौद्धोदनेरादेयवचनत्वं प्रसिद्धं तथापि रागादिमत्त्वा - भावस्तन्निश्चायकप्रमाणवैकल्यतः सन्दिग्ध एव || ५ ||७५ || न वीतरागः कपिलः करुणाssस्पदेष्वपि परमकृपयाऽनर्पितनिजपिशितशकलत्वात् यस्तु वीतरागः स करुणास्पदेषु परमकृपया समर्पितनिजपिशितशकलस्तद्यथा - तपनबन्धुरिति सन्दिग्धोभयव्यतिरेक इति तपनवन्धौ वीतरागत्वाभावस्य करुणाssस्पदेष्वपि परमकृपयाऽनर्पितनिज
२९६
पिशितशकलत्वस्य च व्यावृत्तेः सन्देहात् || ६ ||७६॥ तपनबन्धुर्बुद्धो वैधर्म्यदृष्टान्ततया यः समुपन्यस्तः स न ज्ञायते किं रागादिमानुत वीतरागः, तथा करुणाssस्पदेषु परमकृपया निजपिशितशकलानि समर्पितવાન્નવા, તનિશ્ચાયામાળ પરિસ્ફુરત્ ॥૬॥૭॥
કાઈ વિક્ષિત પુરુષ ગ્રાહ્ય વચનવાળા છે, રાગાદ્વિમાન હેાવાથી. પરંતુ અગ્રાહ્ય વચનવાળા હોય છે તે વીતરાગ હોય છે. જેમકે શૌદ્ધોદન–મુગત. આમાં શૌદ્ધોનિ સ ંદિગ્ધસાધનવ્યતિરેક દૃષ્ટાંતાભાસ છે. કારણ કે, શૌદ્ધોદ નિમાં ‘શાદિમત્ત્વ’ (સાધન)ના અભાવમાં સદેહ છે. ૭૫
૬૧ જે કે ઔદ્ધ દČનના અનુરાગી અનુયાયીઓને શૌદ્ધોદનનુ વચન ગ્રાહ્ય ઊવાથી તેને શૌદ્ધોનિનું વચન ગ્રાહ્યરૂપે પ્રસિદ્ધ છે, તે પણ રાગા
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
६.७० दृष्टान्ताभासः।
२९५ रेकोऽव्यतिरेकोऽप्रदर्शितव्यतिरेको विपरीतव्यतिरेकश्च ॥ ७० ॥ .
अथैतान् क्रमेणोदाहरन्तितेषु भ्रान्तमनुमानं प्रमाणत्वात् यत् पुनर्भ्रान्तं न भवति न तत् प्रमाणं यथा स्वप्नज्ञानमिति असिद्धसाध्यव्यतिरेकः, स्वप्नज्ञानात्
भ्रान्तत्वस्यानिवृत्तः ॥१॥७१॥ વિધર્યદૃષ્ટાન્નાભાસનું કથન– વૈધચ્ચેથી પણ દૃષ્ટાંતાભાસ નવ પ્રકારે છે, ૬૯ વૈષમ્ય દૃષ્ટાન્તાભાસના પ્રકારો
१. २५सिद्धसाध्यव्यति२४, २. मसिद्ध साधनव्यति२४, ३. सिद्धोमयव्यतिरे, ४. सहसायव्यति२४, ५. सहसाधनव्यति२, ६ सहियोमय. व्यतिरे४, ७. अव्यति२४, ८. सहशितव्यतिरे मने ६.विपरीतव्यति३४. ७०.
વૈધમ્મ દષ્ટાન્તાભાસનાં અનુક્રમે ઉદાહરણ–
અનુમાન ભ્રાન્ત છે, કારણ કે તે પ્રમાણ છે. વળી, જે ભ્રાન્ત ન હોય તે પ્રમાણું ન હોય. જેમ કે સ્વપ્ન જ્ઞાન. અહીં દૃષ્ટાન્ત અસિદ્ધસાધ્યવ્યતિરેકદૃષ્ટાતાભાસ છે, કારણ કે સ્વપ્નજ્ઞાનમાં ભ્રાંતિરૂપ સાધ્યનો અભાવ નથી, ૭૧.
निर्विकल्पकं प्रत्यक्ष प्रमाणत्वाद् यत् तु सविकल्पकं न तत् प्रमाणं यथा लैङ्गिकमित्यसिद्धसाधनव्यतिरेको लैङ्गिकात् प्रमाणत्वस्यानिवृत्तेः ॥२॥७२॥ नित्यानित्यः शब्दः सत्त्वात् यस्तु न नित्यानित्यः स न संस्तद्यथा स्तम्भ इत्यसिद्धोभयव्यतिरेकः स्तम्भान्नित्यानित्यत्वस्य
. सत्त्वस्य चाव्यात्तेः ॥३॥७३॥ व्यक्तमेतत् सूत्रत्रयमपि ॥३॥७३॥ असर्वज्ञोऽनाप्तो वा कपिलोऽक्षणिकैकान्तवादित्वाद् यः सर्वज्ञ आप्तो वा स क्षणिकैकान्तवादी यथा मुगत इति सन्दिग्धसाध्यव्यतिरेका सुगतेऽसर्वज्ञतानाप्तत्वयोः साध्यधर्मयोावृत्तेः सन्देहात् ॥४॥७४॥
६१ अयं च परमार्थतोऽसिद्धसाध्यव्यतिरेक एव क्षणिकैकान्तस्य प्रमाणवाधितत्वेन तदभिधातुरसर्वज्ञतानाप्तत्वप्राप्तेः केवलं तत्प्रतिक्षेपकप्रमाणमाहात्म्यपरामर्शनशून्यानां प्रमातृणां सन्दिग्धसाध्यव्यतिरेकत्वेनाभास इति तथैव कथितः ॥४॥७४॥
પ્રત્યક્ષ નિર્વિકલ્પક (અનિશ્ચયાત્મક) છે, પ્રમાણ હોવાથી. સવિકલ્પ (નિશ્ચયાત્મક) હોય તે પ્રમાણ ન હય, જેમકે અનુમાન. આમાં દૃષ્ટાંત સિદ્ધ સાધન વ્યતિરેકદૃષ્ટાંતાભાસ છે. કારણ કે અનુમાનમાં સાધ્ય પ્રમાણનો અભાવ नथी. ७२.
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपनय-निगमनाभासौ।
[६.८२ હુ જે અનિત્ય ન હોય તે કૃતક પણ ન હોય એ પ્રમાણે વ્યતિરેક વ્યાપ્તિ છે તો ખરી, પરંતુ વાદીએ પોતાના વચન દ્વારા તેનું ઉદુભાવન કરેલ નથી. માટે આ અપ્રદશિત વ્યતિરેક દષ્ટાન્તાભાસ છે. ૭૮.
શબ્દ અનિત્ય છે, કૃતક હેવાથી, જે અકૃતક હેય, તે નિત્ય હેય, જેમકેઆકાશ. આ વિપરીત વ્યતિરેકદાતાભાસ છે. ૭૯
ફુલ વૈધમ્ય પ્રગમાં સાધ્યભાવ સાધનાભાવથી આક્રાન્ત બતાવે જોઈએ એટલે કે સાધ્યાભાવને કારણે સાધનાભાવ હોય છે એમ બતાવવું જોઈએ. પરંતુ અહીં તેમ નથી. માટે આ વિપરીત વ્યતિરેકદૃષ્ટાન્તાભાસ છે. ૭૯. ___ (५०) यद्यपि किलोपलखण्डादित्यादिगद्ये, अव्यतिरेकत्वमिति जडत्वान्न वक्ति वीतरागत्वाद्वेति सन्देहः '१७७॥ अथोपनयननिगमनाभासौ प्रभाषन्ते--
उक्तलक्षणोल्लङ्घनेनोपनयनिगमनयोर्वचने तदाभासौ ॥४०॥
६१ 'हेतोः साध्यधर्मिण्युपसंहरणमुपनयः' इत्युपनयस्य लक्षणम्, 'साध्यधर्मस्य पुनर्निगमनम्' इति निगमनस्येति ॥८॥
उपनयाभासमुदाहरन्ति---- यथा परिणामी शब्दः कृतकत्वाद् यः कृतकः स परिणामी यथा कुम्भ इत्यत्र परिणामी च शब्द इति कृतकश्च कुम्भ इति च ॥८१॥
६१ इह साध्यधर्म साध्यधर्मिणि साधनधर्म वा दृष्टान्तधर्मिणि उपसंहरत ... उपनयाभासः ॥८॥
निगमनाभासमुदाहरन्तितस्मिन्नेव प्रयोगे तस्मात् कृतकः शब्द इति तस्मात् परिणामी
कुम्भ इति च ॥८२॥ ६१ अत्रापि साधनधर्म साध्यधर्मिणि साध्यधर्म वा दृष्टान्तधर्मिणि उपसंहरतो निगमनाभासः । एवं पक्षशुद्धयाद्यवयवपञ्चकस्य भ्रान्त्या वैपरीत्यप्रयोगे तदाभासपञ्चकमपि तर्कणीयम् ॥८२॥
ઉપનય અને નિગમનાભાસનું નિરૂપણું–
જે લક્ષણે કહેવામાં આવેલ છે તેનું ઉલ્લંઘન કરીને ઉપનય અને નિગમ મનનું કથન કરવાથી ઉપનયાભાસ અને નિગમનાભાસ થાય છે. ૮૦
હું ૧ હેતુને પક્ષમાં ઉપસંહાર ઉપનય છે –[૩. ૪૯] આ પ્રમાણે ઉપનયનું લક્ષણ અને “સાધ્યને પક્ષમાં ઉપસંહાર તે નિગમન—[૩.૪૧] આ પ્રમાણે ' નિગમનનું લક્ષણ પૂર્વે કહેલ છે. ૮૦,
ઉપનયાભાસનું ઉદાહરણ
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્ર. ૭૭] दृष्टान्ताभासः।
२९७ દિમત્વના અભાવને નિશ્ચય કરાવી આપનાર પ્રમાણ મળતું નહિ હોવાથી તે સંદિગ્ધ છે. ૭પ.
કપિલ વિતરાગ નથી, કરુણાપાત્ર વ્યક્તિઓને પરમ કરૂણાથી પ્રેરાઈને તેણે પોતાના શરીરના માંસના ટુકડા આપ્યા ન હોવાથી. જે વીતરાગ હેય તે કરુણપાત્ર વ્યક્તિઓને પરમ કરૂણાથી પ્રેરાઈને પોતાના શરીરને માંસના ટુકડા આપે છે, જેમકે તપનબધુ-બુદ્ધ. આ સંદિગ્ધભયવ્યતિરેકદૃષ્ટાન્તાભાસ છે. કારણ કે, તપનબધુમાં વીતરાગતાભાવને અભાવ અને કરુણપાત્રવ્યક્તિઓને પરમ કૃપાથી પ્રેરાઈને પોતાના શરીરના માંસના ટુકડા ન દેવાને અભાવ-એ બંનેમાં સંદેહ છે. ૭૬.
S૧ વૈધમ્યટછાત તરીકે જણાવેલ તપનબન્ધ-બુદ્ધ રાગાદિમાન છે કે વીતરાગ તેમજ કરુણાપાત્ર વ્યક્તિઓને પરમ કરુણાથી તેણે પિતાના શરીરના માંસના ટુકડા આપ્યા છે કે નહિ તે જણાતું નથી. કારણ કે તેને નિશ્ચય કરનાર કઈ પ્રમાણે કુરાયમાન થતું નથી. ૭૬. न वीतरागः कश्चिद्विवक्षितः पुरुषो वक्तृत्वात् यः पुनर्वीतरागो न
___स वक्ता यथोपलखण्ड इत्यव्यतिरेकः ॥७॥७७॥
यद्यपि किलोपलखण्डादुभयं व्यावृत्तं तथापि व्याप्त्या व्यतिरेकासिद्धेव्यतिવે નીકળી નિઃ શરૂા તજવાવાશવિદ્યાતિવ્યતિરેજા ૧૮૭૮
अत्र यदनित्यं न भवति तत्कृतकमपि न भवतीति विद्यमानोऽपि व्यतिरेको वादिना स्ववचनेन नोद्भावित इत्यप्रदर्शितव्यतिरेकत्वम् ।।८॥७८॥ अनित्यः शब्दः कृतकत्वाद् यदकृतकं तन्नित्यं यथाऽऽकाशमिति विप
रीतव्यतिरेकः॥९॥७९॥ ६१ वैधर्म्यप्रयोगे हि साध्याभावः साधनाभावाक्रान्तो दर्शनीयो न चैवमत्रेति विपरीतव्यतिरेकत्वम् ॥९॥७९॥
કઈ વિવક્ષિત પુરુષ વીતરાગ નથી, વક્તા હેવાથી. જે વીતરાગ હોય તે વિકતા ન હેય. જેમકે પથ્થરને ટુકડો. આમાં પથ્થરના ટુકડા રૂપ દષ્ટાન્ત અવ્યકિતરેક દષ્ટાતાભાસ છે. ૭૭.
$જે કે દષ્ટાન્તરૂપ પથ્થરના ટુકડામાં વીતરાગત્વ (સાય) અને વકતૃત્વ (સાધન) બનેને અભાવ છે. તે પણ વ્યાપ્તિદ્વારા તે વ્યતિરેક-(અભાવ) અસિદ્ધ છે. માટે આ છાત અવ્યતિરેકષ્ટાન્તાભાસ છે. હ૭.
શબ્દ અનિત્ય છે, કૃતક હેવાથી, જેમકે-આકાશ. આ અપ્રદર્શિત વ્યતિતિરેક દૃષ્ટાન્નાભાસ છે, ૭૮
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
संख्या-विषयाभासौ ।
[૬. ૮૬ एवमुक्तः प्रमाणस्य स्वरूपाभासः; संप्रति संख्याऽऽभासमाख्यान्ति---- प्रत्यक्षमेवैकं प्रमाणमित्यादिसंख्यानं तस्य संख्याऽऽभासम् ॥८५॥
६१ प्रत्यक्षपरोक्षभेदाद्धि प्रमाणस्य द्वैविध्यमुक्तम् । तद्वैपरीत्येन प्रत्यक्षमेव, प्रत्यक्षानुमाने एव, प्रत्यक्षानुमानागमा एव प्रमाणमित्यादिकं चार्वाकवैशेषिकसौगतसांख्यादितीर्थान्तरीयाणां संख्यानं, तस्य प्रमाणस्य संख्याऽऽभासम् ।
प्रमाणसंख्याभ्युपगमश्च परेपामिताऽवसेयः-- चार्वाकोऽध्यक्षमेकं सुगतकणभुजौ सानुमानं सशाब्दं
तद् द्रुतं पारमर्षः सहितमुपमया तत् त्रयं चाक्षपादः । अर्थापत्त्या प्रभाकृद् वदति च निखिलं मन्यते भट्ट एतत्
साभावं, हे प्रमाणे जिनपतिसमये स्पष्टतोऽस्पष्टतश्च ।।१।।८५॥ ઉપર મુજબ પ્રમાણુના સ્વરૂપાભાસનું વર્ણન કર્યું. હવે પ્રમાણની સંખ્યાના આભાસનું કથન–
પ્રત્યક્ષ જ એક માત્ર પ્રમાણ છે. આ પ્રમાણે પ્રમાણુની સંખ્યાનું કથન તે પ્રમાણુને સંખ્યાભાસ છે. ૮૫.
$ પ્રત્યક્ષ અને પક્ષના ભેદથી પ્રમાણ બે પ્રકારે છે, એમ પૂર્વે કહેવાઈ ગયેલ છે અને તેનાથી વિપરીત-પ્રત્યક્ષ એ એક જ પ્રમાણ છે, એવું ચાર્વાકનું, પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન” એ બે જ પ્રમાણ છે એવું સૌગાત અને વૈશેષિકનું, પ્રત્યક્ષ, અનુમાન અને આગમ એ ત્રણ જ પ્રમાણ છે એમ સાંખ્ય વિગેરે અન્ય દાર્શનિકાએ કરેલ સંખ્યાનું કથન પ્રમાણને સંખ્યાભાસ છે.
હર અન્ય દાર્શનિકે કેટલાં પ્રમાણ માને છે તે આ લેકથી જાણવું
“ચાર્વાક માત્ર પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ માને છે. સૌગત અને વૈશેષિક–પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન એમ બે પ્રમાણ માને છે. સાંખ્ય-પ્રત્યક્ષ, અનુમાન અને આગમ એમ ત્રણ પ્રમાણ માને છે. અક્ષપાદ–પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, ઉપમાન અને આગમ એમ ચાર પ્રમાણ માને છે. પ્રભાકર-પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, ઉપમાન, આગમ અને અર્થપત્તિ એમ પાંચ પ્રમાણ માને છે, અને ભટ્ટ (કુમારિલ) પ્રત્યક્ષ અનુમાન, ઉપમાન, આગમ, અર્થપત્તિ અને અભાવ એમ છ પ્રમાણ માને છે, જ્યારે જૈનદર્શનકારેએ સ્પષ્ટ અને અસ્પષ્ટ-(અર્થાત પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ) એમ બે જ પ્રમાણ માનેલ છે. ૮૫.
(५०) प्रत्यक्षमेवैकमित्यादि गद्ये । तस्येति प्रमाणस्य । द्वैविध्यमुक्तमिति अस्माभिः । प्रत्यक्षमित्यादि गद्ये यद्वैशेपिकाणां प्रमाणद्वयमुक्तं तत् श्रीधराभिप्रायेण ।। पारमर्प इति कपिलः ॥८५॥ अथ विषयाभासं प्रकाशयन्ति-- सामान्यमेव, विशेष एव, तद्वयं वा स्वतन्त्रमित्यादिस्तस्य
विपयाभासः ॥८६॥
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगमाभासः।
२९९ ' શબ્દ પરિણામી છે, કૃતક હેવાથી, જે કૃતક હોય તે પરિણામી હોય છે, જેમકે, કુંભ. આ સ્થળે શબ્દ પરિણામી છે, અને કુંભ કૃતક છે, એ પ્રમાણે ઉપસંહાર કરે તે ઉપનયાભાસ છે. ૮૧.
હુલ અહીં સાથધર્મને સાધ્યધમી(પક્ષ)માં અને સાધનધર્મને છાત ધમ"(સપક્ષ)માં ઉપસંહાર કરવાથી ઉપનયાભાસ થાય છે. ૮૧.
નિગમનાભાસનું ઉદાહરણ–
અને એ જ અનુમાન પ્રયોગમાં–તેથી શબ્દ કૃતક છે. અને તેથી કુંભ પરિણામી છે, આ પ્રમાણે કહેવું તે નિગમનાભાસ છે. ૮૨.
S૧ અહીં પણ સાધનધર્મને સાધ્યધમી –(પક્ષ)માં અને સાધ્ય ધમને દૃષ્ટાંતધમી –(સપક્ષ)માં ઉપસંહાર કરવાથી નિગમનાભાસ થાય છે. એ જ પ્રકારે પક્ષશુદ્ધયાદિ પાંચે અવમાં વિપર્યય કરવામાં આવે તે તેમને પણ પાંચ પ્રકારને આભાસ થાય છે એ વિચારી લેવું. ૮૨. इत्थमनुमानाभासमभिधायागमाभासमाहुः----
अनाप्तवचनप्रभवं ज्ञानमागमाभासम् ॥८३।। १ अभिधेयं वस्तु यथावस्थितं यो जानीते यथाज्ञानं चाभिधत्ते स आप्ते उक्तस्तद्विपरीतोऽनाप्तस्तद्वचनसमुत्थं ज्ञानमागमाभासं ज्ञेयम् ॥ ८३ ।।
મત્રોવાહરન્તિयथा मेकलकन्यकायाः कूले तालहिन्तालयोर्मूले सुलभाः पिण्ड
खजूराः सन्ति त्वरितं गच्छत गच्छत शावकाः ॥८४॥ ६१ रागाक्रान्तो ह्यनाप्तः पुरुषः क्रीडापरवशः सन्नात्मनो विनोदार्थ किञ्चन वस्त्वन्तरमलभमानः शावकैरपि समं क्रीडाऽभिलाषेणेदं वाक्यमुच्चारयति ॥८॥
આ પ્રમાણે અનુમાનાભાસનું નિરૂપણ કરીને હવે આગમાભાસ વિષે
અનામતપુરુષના વચનથી ઉત્પન્ન થનારું જ્ઞાન આગમાભાસ છે. ૮૩. - ૧ “અભિધેય વસ્તુને યથાર્થરૂપે જે જાણે છે અને જાણ્યા પ્રમાણે જે કહે
છે તે આપ્ત છે-[૪, ૪] આ પ્રમાણે આપ્ત પુરુષનું લક્ષણ કહેલ છે, તેનાથી વિપરીત તે અનાપ્ત છે. તેના વચનથી ઉતપન થયેલ જ્ઞાન આગમાભાસ જાણવું.૮૩
આગમભાસનું ઉદાહરણ
રેવા (નર્મદા) નદીને કાંઠે તાલ અને હિતાલ વૃક્ષના મૂળમાં પિંડ ખજુર સુલભ છે માટે હે બાળકે ! જલદી જાઓ, જલદી જાઓ, ૮૪
૧ રાગયુક્ત પુરૂષ અનાપ્ત છે. કીડાને પરવશ બનેલો તે પિતાના વિનેદને માટે બીજી કઈ વસ્તુ ન મળવાથી બાળકો સાથે કીડાની ઈચ્છાથી આવું બેલે છે. ૮૪.
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
वादस्थलानि ।
[ ६.८७
શ્રીરેવતાચલ ચિત્રકૃટાદિ પ્રાચીન (જી) તીર્થોદ્ધારક શ્રીવિજયનીતિસૂરીશ્વરજીના શિષ્યાણુ મુનિ મલયવિજયજીએ સ્વઅભ્યાસ સમયે કરેલ ગુજર ભાષાનુવિદ પણ સમાપ્ત થયા.
(पं०) अभिन्नमेवेति अभिन्नमेव सौगतानाम् । भिन्नमेव यौगानाम् ||||८७ || || इति पृष्ठः परिछेदः ॥
अत्र च वादस्थलानि - - योगाभिमत प्रमाणफले मेदेकान्त निराकरणम् १, सौगताभिप्रेतप्रमाणफलाभेदैकान्तनिराकरणम् २, स्वाभिप्रेतप्रमाणफलभेदाभेदनियमनम् ३, कर्तृ-क्रिययोर्भेदाभेदस्थापनम् ४, प्रमाणफलव्यवहार सांवृतत्ववादिनिरासः ५, व्यधिकरणासिद्धहेत्वाभासनिरासः ६, आंध्रयासिद्धहेत्वाभासनिरासः ७, आश्रयैकदेशा सिद्धहेत्वाभासनिरासः ८, संदिग्धाश्रयासिद्ध-संदिग्धाश्रयैकदेशा सिद्ध - आश्रयसंदिग्धवृत्त्यसिद्ध--आश्रयैकदेशसंदिग्धवृत्ति-व्यर्थं विशेषणविशेष्यासिद्ध-व्यर्थैकदेशासिद्धहेत्वाभासनिरास: ९, अन्यतरासिद्ध हेत्वाभासस्थापनम् १०, असाधारणानै कान्तिकविरुद्धाव्यभिचारि अकिञ्चित्कर कालात्ययापदिष्टप्रकरण समनिरासः ११ -- एवं एकादश ॥ छ ॥ श्री ॥
..
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
. . ! फलाभासः ।
ઉ૦૨ ६१ सामान्यमात्रं सत्ताद्वैतवादिनो, विशेषमात्रं सौगतस्य, तदुभयं च स्वतन्त्रं नैयायिकादेरित्यादिरेकान्तस्तस्य प्रमाणस्य विषयाभासः । आदिशब्दान्नित्यमेवानित्यमेव तद्वयं वा परस्परनिरपेक्षमित्यायेकान्तपरिग्रहः ॥८६॥ __ अथ फलाभासमाहुः-- अभिन्नमेव भिन्नमेव वा प्रमाणात् फलं तस्य तदाभासम् ॥८७॥
अभिन्नमेव प्रमाणात् फलं बौद्धानां, भिन्नमेव नैयायिकादीनां तस्य प्रमाणस्य तदाभासं फलाभासं; यथा फलस्य भेदाभेदैकान्तावकान्तावेव तथा सूत्रत एव प्रागुपपादितमिति ॥८७]] इति प्रमाणनयतत्वालोकालङ्कारे श्रीरत्नप्रभाचार्यविरचितायां रत्नाकरावतारिकारख्यलघुटीकायां फलप्रमाणस्वरूपाधाभास
निर्णयो नाम पष्ठः परिच्छेदः ।
પ્રમાણને વિષયાભાસ
સામાન્ય જ પ્રમાણને વિષય છે, અથવા વિશેષ જ પ્રમાણુને વિષય છે કે સ્વતંત્ર-(પરસ્પર અત્યંત ભિન) સામાન્ય અને વિશેષ પ્રમાણુને વિષય છે વગેરે વિષયાભાસ છે, ૮૬.
૧ સત્તાદ્વૈતવાદીઓ માત્ર સામાન્યને જ, બૌદ્ધો માત્ર વિશેષને જ અને નૈયાયિકાદિ પરસપર સર્વથા ભિન્ન સામાન્ય અને વિશેષને આ પ્રમાણે એકાન્તરૂપે પ્રમાણના વિષય તરીકે માનતા હોવાથી તે પ્રમાણને વિષયાભાસ છે. સૂત્રમાં કહેલ “આદિ શબ્દથી પ્રમાણને વિષય માત્ર નિત્ય છે, કે માત્ર અનિત્ય છે, કે . પરસ્પર નિરપેક્ષ નિત્ય અને અનિત્ય ઉભય પ્રમાણને વિષય છે, આદિ જે માન્યતા છે તેમને પણ સમાવેશ સમજી લેવો. ૮૬.
પ્રમાણને ફલાભાસ– •
પ્રમાણુનું ફલ પ્રમાણથી સર્વથા અભિન્ન જ છે, અથવા સવથા ભિન્ન જ છે, એવું મનાવ્યું તે પ્રમાણને ફલાભાસ છે. ૮૭,
$૧ બૌદ્ધો પ્રમાણનું ફલ પ્રમાણથી સર્વથા અભિન્ન માને છે, અને તૈયાયિકાદિ પ્રમાણનું ફલ પ્રમાણથી સર્વથા ભિન્ન માને છે, તે તે પ્રમાણને ફલાભાસ છે અને પ્રમાણથી ફલને એકાન્ત ભેદ કે એકાન્ત અભેદ માનો તે યુક્તિયુક્ત નથી તે સૂત્ર દ્વારા આ જ પરિચ્છેદમાં પહેલાં કહેવાઈ ગયેલ છે. ૮૭.
એ પ્રમાણે પ્રમાણનયતત્ત્વાલક” નામના ગ્રંથમાં શ્રી રત્નપ્રભાચાર્ય મહારાજ વિરચિત “રત્નાકરાવતારિકા” નામની લઘુ ટીકામાં “ફલ અને પ્રમાણુના સ્વરૂપાદિના આભાસને નિર્ણય નામનો છઠ્ઠો પરિચ્છેદ સમાપ્ત થશે. તેને
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
રત્નાકરાવતારિકાના ટિપ્પણા
૧૮૫. ૩૦ ‘સામર્થ્યઘટના'' સૂત્રમાં ગ્રહણ કરેલ વકારથી સત્તાવારપ્રતીતિવિષયવાર વગેરે હેતુએ સગૃહીત થાય છે. પ્રથમ સૂત્ર અને બીજું સૂત્ર સાથે લેતાં અનુમાનપ્રર્ચાળ થાય છે.
૨૧૨. ૧૯ ‘-જીવન્ત” આ પ્રયાગ તૈયાયિકા માટે પ્રચલિત છે, જુઓ— प्रायेण वैयाकरणाः पिशाचाः प्रयोगमन्त्रेण
૨૦૪
विनिवारणीयाः ।
उत्प्लुत्य उत्प्लुत्य समाप्लुवन्तः कथं नु वार्याः खलु गौतमीयाः || ષષ્ટ પરિચ્છેદ
૨૨૬. ૧ ‘હ' વિષય અને ફલને ભેદ છે. પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેના વિષય નીલાદિ છે, જ્યારે તેનું ફૂલ જ્ઞાનાત્પત્તિરૂપ ક્રિયા છે.
૨૨૬, ૩ સાધતમ'— અનેક સાધકામાંથી જે સાધન દ્વારા કાર્ય સિદ્ધ થાય તે.
૨૨૯. ૩૦ ‘મિન્ત' ‘વિષયાધિપતિશ્ચાત્ર પ્રમાળમિષ્યતે । સ્થવિત્તિર્યા પ્રમાળ તુ સાણ યોગ્યતાને વા ॥૧૨૪૪૫ તત્ત્વસ’ગ્રહ.
૨૩૧. ૧૩ દિ લાવ્યમય પ્રમાળમ્' અહ્મ-જ્ઞાનનુ', 'ક્ષણ' શબ્દને અથ ટિપ્પણકારે ‘સૌ તસ્ય’ એ પ્રમાણે કરેલ છે, તે અથ પણ ચાગ્ય છે, કારણ આ માન્યતા તે તેમની જ છે, પરંતુ અહી ટીકામાં તેને સીધા નિર્દેશ ન હાવાથી અમે પ્રકરણાનુસાર અ કરેલ છે.
૨૩૯, ૩૨ સૂત્રગત ‘આવિ’ શબ્દથી એવા પ્રકારનાં ખીન્ન સ્મરણુયુક્ત અનુમાન તથા આગમજન્ય જ્ઞાન અને માત્ર સકલન જેવાં જ્ઞાના પણ પ્રત્યભિજ્ઞાનાભાસા જાણવા.
૨૫૦, ૩૦ ‘વિજ્ઞાનેન્દ્રિયાનિરોધરુક્ષ ળમરહિતચાત્' જુએ ન્યાયખિટ્ટુ
પૃ. ૮૯
૨૭૦, ૧૩ ‘નન્વસ્થતાન્નિષ્ક્રિ' અન્યતરાસિદ્ધિ નામના હેત્વાભાસ નથી. ન્યાયમ’જરી પૃ. ૧૬૨ ૨૮૯, ૨૮ ‘ાજાતી તઃ' ‘ાાચાપદ્દિષ્ટઃ વાાતીત્તઃ' આ ન્યાયસૂત્ર છે. જુએ ન્યાયસૂત્ર ૧.૨.૯.
૨૯૦.૫ ‘પ્રñનમ:' યમાત્ર ચિન્તા ૧ નિર્ણયાર્થમપવિષ્ટઃ પ્રરસમ:' આ પણ ન્યાયસૂત્ર (૧.૨.૭) છે.
૨૯૮ ૨૪ ‘પક્ષવિ' પક્ષમાં પ્રતીતસાધ્યાદિરૂપ દોષ હોવા છતાં તે દોષો નથી પરંતુ પક્ષ શુદ્ધ છે એવા ભ્રમ થાય ત્યારે પક્ષશુદ્ધચાભાસ અને છે. તેવી જ રીતે: હેતુમાં અસિદ્ધાદિ દોષો હેાવા છતાં, દૃષ્ટાન્તમાં સાધ વૈધના દોષો હોવા છતાં તેમ જ ઉપનય અને નિગમનમાં પણ તે તે દોષો હાવા છતાં તે તે હેતુ, દૃષ્ટાન્ત, ઉપનય અને નિગમન શુદ્ધ છે એવા ભ્રમ થાય ત્યારે અનુક્રમે હેતુણુયાભાસ, દૃષ્ટાન્તશુદ્ધ્યાભાસ, ઉપનયશુદ્ધયાભાસ અને નિગમનશુચાલાસ મને છે.
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ રત્નાકરાવતારિકાના ટિપણે તૃતીય પરિચ્છેદ 2. 1 “રાવો–સંસ્કારપ્રબંધના કારણે છે? સરદારચિત્તાવાર તિથીગચ વોટ - સાશ્ય, અદષ્ટ, ચિન્તા, સાહચર્ય વગેરે સંસ્કારપ્રબોધનાં કારણે છે. 55. 2 “ચત્ર સાધનાઢાથે ' તુલના साध्यं व्यापकमित्याहुः साधनं व्याप्यमुच्यते / પ્રયો-વચરત્યેવં ચતરે વિપર્યયઃ | સ્યાદ્વાદરત્નાકર પૃ. 569 77. 2 વિદ્ર” આ શબ્દને અર્થ રેવં ચY' અર્થાત્ દેવનું દ્રવ્ય એ કરતાં જિનેશ્વરભગવંતની વીતરાગતામાં દોષ આવે એટલે “ચતુર્થ7 મેર સેવતા' એ જિમિનિના વચનને ટાંકી રેચ ને બદલે સેવાય રાખી દેવને માટેનું દ્રવ્ય એ અર્થ કરવાનું આ૦ વાદિદેવસૂરિ સૂચવે છે. ગ્રાહ્મળવાજૂ' માં જેમ “ચિ ચવા બ્રાહ્મણની યવાગૂ-રાબ એવો અર્થ કરાતા નથી પણ જૈમિનિના આ વચનથી ગ્રાહ્યાચ વાર એટલે બ્રાહ્મણ માટે યવાગૂ એ અર્થ કરાય છે તેમ અહીં પણ વિ ટૂચ' એટલે દેવનું દ્રવ્ય એ અર્થ કરી સ્વામિત્વ દર્શાવવું તે ભૂલ છે પરંતુ અહેવાય ઢામ એટલે દેવ માટે દ્રવ્ય એવો અર્થ કરે એગ્ય છે. ચતુર્થ પરિચ્છેદ 87. 31 “ારવઢવો' કરપલવી આદિ માટે જુઓ સંગીતપનિષત્સાદ્ધાર 5. 103. 88. 13 “ચાર્ય છે –ાર્ચ છાનાં સમાન રક્ષણH:(ન્યાયભાષ્ય 1.1.7) 91, 15 હંસાક્ષાદિત’ ભરતનાટય શાસ્ત્રમાં પ્રસિદ્ધ હંસપક્ષહંસમુદ્રા માટે જુઓ નાટયશાસ્ત્ર 9-106 અને સંગીતાપનિષત્કારોદ્ધાર 5-79 93, 3 વાછૂપાચાકર તુલના- સ્તુતિઃ સ્તોતુઃ કાળોઃ કુશસ્ત્રપરિણામ સ્વયંભૂસ્તોત્ર (નેમિનાથ). સાધૂપીયાપ: આવો પાઠ કલપી શકાય છે. 133. 29 જાનવર સર્વ એટલે કાર્યું, અને તેના ત્રણ પ્રકારે છે. વ્યક્તિાન્ય, પ્રકારકાર્યું, અને દ્રવ્યકાન્ય. 172.32 વિવાદ–સકલાદેશમાં કાલાદિ દ્વારા જે દ્રવ્યાર્થિકનયની મુખ્યતા અને પર્યાયાર્થિકનયની ગણતા દ્વારા અભેદમાં ભેદ અને પર્યાયાર્થિકનયની મુખ્યતા અને દ્રવ્યાર્થિકનયની ગૌણતા દ્વારા ભેદમાં અભેદનાં ઉપચારના આઠ આઠ દૃષ્ટાન્ત આપ્યા તેને ઉલટાવવાથી એટલે કે પર્યાયાર્થિકનયની મુખ્યતા અને દ્રવ્યાકિનયની ગૌણતા વડે ભેદમાં અભેદ અને દ્રવ્યાકિનયની મુખ્યતા અને પર્યાર્થિકનયની ગૌણતા વડે થતા અભેદમાં ભેદને ઉપચાર કરવાથી તેનાં તે જ દષ્ટાંતે વિકલાદેશમાં ઘટી શકશે. સૂત્ર ૪પ ની ટીકામાં નવિચાર અવસરે જણાવીશું એમ કહેલ પણ પરિચ્છેદ ૭માં નય પ્રકરણમાં તે વાત નથી એટલે આ સૂચન કર્યું છે. પંચમ પરિચછેદ સૂ. 1 “સામાન્યવિવાદ્રિ મારિ પદથી સત-અસત, નિત્ય-અનિત્ય, અભિલાગ્ય-અનભિલા સૂચવાય છે.