________________
२२४
वस्तुनः सदसत्त्वात्मकत्वम् । १७ यौगास्तु प्रगल्भन्ते-सर्वथा पृथग्भूतपरस्परामावाभ्युपगममात्रेण पदार्थप्रतिनियमप्रसिद्धेः पर्याप्त तेषामसत्त्वात्मकत्वकल्पनाकदर्थनेनेति ।
६१८ तदसुन्दरम् । यतो यदा पटावभावरूपो घटो न भवति, तदा घटः पटादिरेव स्यात् । यथाच घटस्य घटाभावाद्भिन्नत्वाद् घटस्,पता, तथा पटादेरपि स्यात् , घटाभावाद्भिन्नत्वादेव । किञ्च, अमीपां भावानां स्वतो भिन्नानाम् , अभिन्नानां वा भिन्नाभावेन भेदः क्रियते । नाद्यः पक्षः, स्वहेतुभ्य एव मिन्नानामेपामुत्पत्तेः । नापि द्वितीयः, स्वयमभिन्नानामन्योऽन्याभावासंभवात् । भावाभावयोश्च भेदः स्वत एव वा स्यात् , अभावान्तरेण वा । प्राचि पक्षे, भावानामपि स्वरूपेणैवायमस्तु, किमपरेणाभावेन परिकल्पितेन ? । द्वितीये, पुनरनवस्थानापत्तिः, अभावान्तरेप्वप्यभावान्तराणां भेदकानामवश्यस्वीकरणीयत्वात् । कथञ्चिदभिन्ने तु भावादभावे न कश्चिदमूदृशकलङ्कावकाशः । वस्त्वेव हि तत्तथा; सदसदंशयोस्तथापरिणतिरेव हि घटः पटो वाऽभिधीयते, न केवलः सदंशः, ततः कथं घटादिः परेणात्मानं मिश्रयेत् ? । इति सूक्तः सदसदनेकान्तः । एवमपरेऽपि भेदाभेदानेकान्तादयः स्वयं चतुरैविवेचनीयाः ।।८।।
इति प्रमाणनयतत्वालोकालंकारे श्रीरत्नप्रभाचार्यविरचितायां रत्नाकरावतारिकाख्यलघुटीकायां प्रमेयस्वरूप
निर्णयो नाम पञ्चमः परिच्छेदः ॥ ५ ॥ g૧૭ અહીં યૌગો વળી આ પ્રમાણે વગાડંબર કરે છે–
યોગ-પદાર્થથી અત્યન્ન ભિન્ન એવા ઇતરેતરાભાવના વીકાર માત્રથી જ પદાર્થના પ્રતિનિયમ-અર્થાત્ પદાર્થનું નિયત સ્વસ્વરૂપ સિદ્ધ થઈ જાય છે, તે પદાર્થોને, અસત્ત્વાત્મક કલ્પીને તેમની શા માટે કદથના કરવી ?
૧૮ જૈન–યૌગોનું ઉપરોક્ત કથન પણ પ્રશંસનીય નથી, કારણ કે-જે પટાદિના અભાવરૂપ ઘટ ન હોય તો તે ઘટ પણ પટાદિરૂપ થઈ જશે. કારણ કે-જેમ ઘટાભાવથી ભિન્ન હોવાથી ઘટની ઘટરૂપતા છે તેમ ઘટાભાવથી ભિન્ન હોવાથી પટાદિની પણ ઘટરૂપતા થઈ જશે. વળી, આ ઘટપટાદિનો ભેદ અત્યા ભિન્ન એવા ઈતરેતરાભાવને કારણે થાય છે, તે શું તે ઘટાદિ પદાર્થો સ્વતઃ ભિન્ન છે કે અભિન્ન ? સ્વતઃ ભિન્ન તે નથી, કારણ કે–આ ઘટપટાદ પદાર્થો પિતાના કારણોથી જ ભિન્ન રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. અર્થાત્ ઉત્પત્તિના હેતુઓ જ ભિન્ન હોવાથી પદાર્થો ભિન્ન છે, પણ સ્વતઃ ભિન્ન નથી. સ્વતઃ અભિન્ન પણ નથી, કારણ કે-સ્વયં અભિન્ન પદાર્થોમાં ઈતરેતરાભાવને સંભવ જ નથી.
વળી, ભાવ અને અભાવનો ભેદ શાથી થાય છે ? સ્વતઃ થાય છે કે બીજા કેઈ અભાવ દ્વારા ? સ્વતઃ ભેદ થતું હોય તે ભાવમાં પણ સ્વતઃ–એટલે કે સ્વરૂપથી જ ભેદ કેમ ન થાય? તે પછી બીજા અભાવને ભેદના કારણરૂપે કલ્પ
