________________
છે. . .
.
.
.
. . :
::::::::::::
::
****
आगमोऽपि परमब्रह्मण एव प्रतिपादकः समुपलभ्यते - 'पुरुष एवेदं सर्वं यद्भूतं यच्च भाव्यम् । उतामृतत्वस्येशानो से यदन्नेनातिरोहति ।" "यदेजति, यन्नैजति, यद् दूरे, यदन्तिके । यदन्तरस्य सर्वस्य यदुत सर्वस्यास्य बाह्यतः' इत्यादिः । "श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः " इत्यादिवेदवाक्यैरपि तत्सिद्धेः। कृत्रिमेणापि आगमेन तस्यैव प्रतिपादनात् । उक्तं
- "सर्वं वै खल्विंद ब्रह्म नेह नानाऽस्ति किञ्चन । आरामं तस्य पश्यन्ति न तत् पश्यति कश्चन" ।। इति प्रमाणतस्तस्यैव मिद्धेः। परमपुरुष एक एव तत्त्वम्, सकलभेदानां तद्विवर्तत्वात् । तथाहि । सर्वे भावा ब्रह्मविवर्ताः सत्त्वैकरूपेणान्वितत्वात् । यद् यद्रपेणान्वितं तत् तदात्मकमेव । यथा घटघटिशरावोदञ्चनादयो मृदूपेणैकेनान्विता | मृद्विवर्ताः । सत्त्वैकरूपेणान्वितं च सकलं वस्तु । इति सिद्धं ब्रह्मविवर्तित्वं निखिलभेदानामिति ॥ અનુમાન કે આગમ? પ્રત્યક્ષપ્રમાણ બ્રહ્માતનું સાધક નથી. તથાતિ-- પ્રત્યક્ષ સમસ્ત વસ્તુમાં રહેલાં ભેદનું જ પ્રકાશક છે. કેમકે આબાળગોપાળ તે પ્રમાણે જ પ્રતીતિ થાય છે.
શંકા:- શુદ્ધસત્ત્વનું જ ગ્રાહક નિર્વિકલ્પકપ્રત્યક્ષ પરમબ્રહ્મનું આવેદક છે એમ પૂર્વે અમે કહ્યું જ છે.
સમાધાન :- તે સમ્યગ નથી. કેમકેનિર્વિકલ્પકપ્રત્યક્ષ પ્રમાણ તરીકે સ્વીકૃત નથી. કેમ કે વ્યવસાયાત્મક નથી. બધાં જ પ્રમાણતત્ત્વો વ્યવસાયાત્મક(=સ્વપરનો બોધ કરવામાં સાધકતમ) શ્રેય છે અને તે રૂપે અવિસંવાદક હોવાથી જ તેઓમાં પ્રામાણ્ય ઉપપન્ન થાય છે. જયારે સવિલ્પકપ્રત્યક્ષ કે જે સકળવસ્તગત ભેદસાધક ઈ પ્રમાણભૂત છે. તેનાથી વિધિરૂપ પરમબ્રહ્મનો સ્વપ્નમાં પણ પ્રતિભાસ થતો નથી.
શંકા :- પ્રત્યક્ષ વિધાયક છે. નિષેધક નથી. ઈત્યાદિ પૂર્વે નિર્દેશ કર્યો જ છે.
સમાધાન :- એ પણ અકુશળવચન છે. કેમકે પ્રત્યક્ષથી સામાન્ય-વિશેષાત્મક વસ્તુ જ પ્રકાશિત થાય ! છે. જે પૂર્વે જ દર્શાવ્યું છે. અનુસૂતિ (અનુવૃત્ત)એક અખંડિત કેવળ સત્તારૂપ અને વિશેષથી નિરપેક્ષ એવા સામાન્યનો બોધ ક્યારેય થતો નથી. એટલે જ “જે અદ્વૈત છે તે બ્રહ્મનું રૂપ છે.” ઈત્યાદિ કથન શોભતું નથી. કેમકે વિશેષથી નિરપેક્ષ એવું સામાન્ય ગધેડાનાં શિંગડાની જેમ કયારેય પણ પ્રતિભાસિત થતું નથી. તેથી જ ! કહ્યું છે કે “વિશેષથી રહિત સામાન્ય અને સામાન્યથી વિરહિત વિશેષ ગધેડાનાં શિંગડા જેવા છે.” આમ સામાન્ય-વિશેષાત્મક પદાર્થ જ પ્રમાણનાં વિષય તરીકે સિદ્ધ થાય છે. આમ પ્રમાણનાં વિષય તરીકે સઘળીય વસ્તુઓ ભાસતી લેવાથી માત્ર સાત રૂપે સામાન્યાત્મક પરમબ્રહ્મને જ પ્રમાણનાં વિષયતરીકે કહેવું અસંગત છે. કેમકે અનેકતાનો જ્ઞાપક વિશેષ પણ પ્રમાણનો વિષય છે.
વિધિરૂપતા સાધક અનુમાનનું અપ્રામાણ્ય શંકા :- “વિધિ તત્વરૂપ છે. કેમકે પ્રમેય છેઈત્યાદિ અનુમાનથી તો અદ્વૈતવાદ સિદ્ધ છે જ.
સમાધાન :- પ્રત્યક્ષથી સર્વ વસ્તુઓ તત્વરૂપ ભાસે છે, તેથી પક્ષ જ પ્રત્યક્ષબાધિત છે કેમકે વ્યાવૃત્તિ છે વિશેષનું ગ્રહણ પ્રત્યક્ષદ્વારા થાય છે. તેથી જ પ્રત્યક્ષ અન્યરૂપનું નિષેધક પણ છે. કેમકે સ્વથી ભિન્નરૂપનો નિષેધ કરવો એ વિશેષનું સ્વરૂપ છે.)તેથી હેતુ કાળાત્યયઅપદિષ્ટ છે. આમ તમારું અનુમાન જીર્ણશીર્ણ થાય છે
શંકા -ગામ-ઉદ્યાનાદિ-પ્રતિભાસાન્તર્ગત છે. કેમકે પ્રતિભા સમાન છે આવું પૂર્વોક્ત અનુમાન અમારા દેહ ઈષ્ટ અદ્વૈતવાદનું સાધક છે.
સમાધાન:- “પ્રતિભાસમાનત્વ હેતુ હેત્વાભાસરૂપ છે. તાહિ–સઘળી વસ્તુઓ સ્વત: પ્રતિભા સમાન છે १. ऋग्वेदपुस्पसूक्त । २. ईशावास्योपनिषदि । ३. बृहदारण्यक. उ. । युक्तिभिरनुचिन्तनम्मननं । श्रुतस्यार्थस्य नैरन्तर्येण दीर्घकालमनुसंधानम् । निदिध्यासनम् । ४. मैत्र्युपनिषदि । ५. बृहदारण्यक उ. ४.४.१९; कठोपनिषदि ४.११ । ६. बृहदारण्यक उ. ४.३.१४ ।
પ્રત્યક્ષપ્રમાણાસિત અદ્વૈતસિદ્ધિ
::::::
