________________
યાતા મંજરી તુ
अथानेकान्तवादस्य सर्वद्रव्यपर्यायव्यापित्वेऽपि मूलभेदापेक्षया चातुर्विध्याभिधानद्वारेण भगवतः तत्त्वामृतरसास्वादसौहित्यमुपवर्णयन्नाह -
स्यान्नाशि नित्यं सदृशं विरूपं वाच्यं न वाच्यं सदसत्तदेव । विपश्चितां नाथ ! निपीततत्त्वसुधोद्गतोद्गारपरम्परेयम् ॥ २५ ॥ स्यादित्यव्ययमनेकान्तद्योतकमष्टास्वपि पदेषु योज्यम् । तदेव अधिकृतमेवैकं वस्तु स्यात् = कथञ्चिद् नाशि= विनशनशीलमनित्यमित्यर्थः । स्यान्नित्यम् = अविनाशिधर्मीत्यर्थः । एतावता नित्यानित्यलक्षणमेकं विधानम् । तथा स्यात् सदृशं=अनुवृत्तिहेतुसामान्यरूपम् । स्याद् विख्यं = विविधरूपम् =विसदृशपरिणामात्मकं, व्यावृत्तिहेतुविशेषरू– पमित्यर्थः । अनेन सामान्यविशेषरूपो द्वितीयः प्रकारः । तथा स्याद् वाच्यं वक्तव्यम् । स्याद् न वाच्यं = अवक्तव्यमित्यर्थः । अत्र च समासेऽवाच्यमिति युक्तम्, तथाप्यवाच्यपदं योन्यादौ रूढमित्यसभ्यतापरिहारार्थं न वाच्यमित्यसमस्तं चकार स्तुतिकारः । एतेनाभिलाप्यानभिलाप्यस्वस्पस्तृतीयो भेदः । तथा स्यात्सद् = विद्यमानमस्तिस्पमित्यर्थः । स्याद् असत्= तद्विलक्षणमिति । अनेन सदसदाख्या चतुर्थी विधा ॥
અનેકાંતવાદની ચતુર્વિધતા
( અનેકાંતવાદ સર્વદ્રવ્ય અને સર્વ પર્યાયને સમાનરૂપે લાગુ પડે છે. છતાં તેના મૂળ ચારભેદ દર્શાવવાદ્વારા ભગવાને પીરસેલા તત્ત્વામૃતના રસાસ્વાદના આનંદનું વર્ણન કરતા કવિ કહે છે—
કાવ્યાર્થ:- @વિદ્રશિરોમણિ! નાથ ! વસ્તુ કથંચિત્ (૧) અનિત્ય અને નિત્ય (ર ) સદેશ અને વિસદેશ (૩) વાચ્ય અને અવાચ્ય તથા (૪) સત્ અને અસત્ છે. આ વચનો અનેકાંતવાદરૂપ તત્ત્વઅમૃતના પાનથી ઉદ્ભવેલા ઉદ્ગારોની પરંપરારૂપ છે. (અર્થાત્ કેવળજ્ઞાનદ્ગારા અનેકાંતતત્ત્વનું જ્ઞાન કરીને આપે વસ્તુના આ ચાર સ્થૂળદેષ્ટિએ વિરોધી દેખાતા સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કર્યું છે.)
*સ્યાત્’ પદ અનેકાંતનો સૂચક અવ્યય છે. નિત્ય-અનિત્યઆદિ આઠે પો સાથે આ અવ્યયને જોડવો. પ્રત્યેક વસ્તુ, (૧) કથંચિત્ નાશપામવાના સ્વભાવવાળી છે, (૨) કથંચિત્ અવિનાશી = નિત્ય છે. આ જોડકાઙ્ગારા વસ્તુનું નિત્યઅનિત્યરૂપ એક લક્ષણ બતાવાયું. (૩) કથંચિત્ સદેશ = સામાન્યરૂપ છે, અને (૪) કથંચિત્ વિરૂપ = વિશેષરૂપ છે. આ યુગલદ્વારા સામાન્યવિશેષાત્મક બીજું લક્ષણ દર્શાવ્યું (૫) તથા કથંચિત્ વાચ્ય = વક્તવ્ય છે અને (૬) કથંચિત્ અવક્તવ્ય છે. અહીં જો કે ન વાધ્યમ્' ને બદલે નક્ તત્પુરુષસમાસ કરી ‘અવાચ્ય’ એમ કહેવું બરાબર લાગે. છતાં અવાચ્ય શબ્દ યોનિઆદિઅર્થમાં રૂઢ છે, તેથી અસભ્યશબ્દ છે. આ અસભ્યતા દૂર કરવા આ પ્રમાણે પ્રયોગ કર્યો છે. આ જોડકાારા વસ્તુના અભિલાપ્યતા (વક્તવ્યતા) અને અનભિલાપ્યતા (= અવક્તવ્યતા) રૂપ ત્રીજા લક્ષણનો નિર્દેશ કર્યો. તથા (૭) કથંચિત્ સત્ = અસ્તિ = વિધમાન છે અને (૮ )કથંચિત્ અસત્ = અવિધમાન છે. આ જોડકા ારા સદ્-અસત્મક ચોથાલક્ષણનું વિધાન કર્યું. આમ આ ચાર મૂળભેદથી વસ્તુની અનેકાંત દર્શાવી.
તત્ત્વ(= વસ્તુ)નાં સ્વરૂપનું યથાવસ્થિત જ્ઞાન = તત્ત્વજ્ઞાન. આ તત્ત્વ (૧)જરા-મરણનો નાશ કરે છે. (૨) તે તત્ત્વનું વિબુધ = પંડિતો પાન-શાન કરે છે. તથા (૩) એ તત્ત્વ મિથ્યાત્વરૂપ ઝેરના સામર્થ્યને દૂર કરે છે. તથા (૪) આન્તર = ચિત્તને આહ્લાદ આપે છે. માટે આ તત્ત્વ પોતે જ અમૃત છે. (લોકોમાં પ્રસિદ્ધ છે કે અમૃત (૧) ઘડપણમરણને દૂર કરી અમર બનાવે છે. (૨) વિબુર્ખ = દેવોનું ભોજન છે. (૩) ઝેરના પ્રભાવને દૂર કરે
અનેકાંતવાદની ચતુર્વિધતા
287
