________________
વિક8 -: . . . સ્થાઠમેજરી છis
न च प्रतिसंधत्ते इत्यस्य जनयतीत्यर्थः, कार्यहेतुप्रसङ्गात् । तेन वादिनास्य हेतोः स्वभावहेतुत्वेनोक्तत्वात् ।। स्वभावहेतुश्च तादात्म्ये सति भवति । भिन्नकालभाविनोश्च चित्तचित्तान्तरयोः कुतस्तादात्म्यम् ? युगपद्भाविनोश्च प्रतिसन्धेयप्रतिसन्धायकत्वाभावापत्तिः, युगपद्भावित्वेऽविशिष्टेऽपि किमत्र नियामकम्, यदेकः प्रतिसन्धायकोऽपरश्च प्रतिसन्धेय इति ? अस्तु वा प्रतिसन्धानस्य जननमर्थः । सोऽप्यनुपपन्नः । तुल्यकालत्वे हेतुफलभावस्याभावात् ।। मन्नकालत्वे च पर्वचित्तक्षणस्य विनष्टत्वात उत्तरचित्तक्षणः कथमपादानमन्तरेणोत्पद्यताम । इति यत्किञ्चिदेतत ॥
સમાધાન:- ભિન્નકાલીન ચિત અને ચિત્તાન્તરક્ષણ વચ્ચે પણ આ ભાવ અસંગત છે. કેમકે પૂર્વચિત્તક્ષણ બીજા સમયે નિરન્વયનાશ પામે છે. તેથી ઉત્તરચિત્તક્ષણ પૂર્વચિરક્ષણાત્મકસ્વઉપાદાનવિના કેવી રીતે ઉત્પન્ન થઈ શકશે? તેથી તમારી આ કલ્પના તુચ્છ છે.
મોકભંગની આપત્તિ હવે પ્રમાણભંગદોષ દર્શાવે છે. પ્રકર્ષથી ફરીથી ન થાય એ રીતે કર્મબંધનથી મોક્ષ (મુક્તિ) પ્રમોલ છે છે. તેને પણ ભંગ થાય છે. આ બૌદ્ધમતે “આત્મા જ નથી, તેથી કોણ પરલોકમાં સુખી થવાનો પ્રયત્ન જુ કરે? આત્મા ય, તો તે પરલોકમાં સુખી થવા અર્લી ચેષ્ટા કરે.
શંકા :- પૂર્વજ્ઞાનક્ષણ ઉત્તરની જ્ઞાનક્ષણનાં સુખ માટે સ્વસત્તાકાળે ચેષ્ટા કરશે. સમાધાન :- સંસારી જ્ઞાનક્ષણ બીજાજ્ઞાનક્ષણને સુખી કરવા પ્રયત્ન કરે એ સંગત નથી. શંકા :- પરમાર્થરસિકબુદ્ધવગેરે જ્ઞાનક્ષણો બીજાજ્ઞાનક્ષણને સુખી કરવા પ્રયત્ન કરશે.
સમાધાન :- એ અસંગત છે, જયાં સુધી પોતે દુ:ખી હેય ત્યાંસુધી કોઇ બીજાને સુખી કરવા પ્રયત્ન કરતું નથી. “ઘરનાં છોકરા ઘંટી ચાટે અને ઉપાધ્યાયને આટો' એ પ્રાજ્ઞપુરુષોનું લક્ષણ નથી. બુદ્ધવગેરે પણ પોતાના અજ્ઞાનાદિદુ:ખને દૂર કર્યા વિના બીજાના દુ:ખને દૂર ન કરે–કરી શકે પણ નહિ. જે પોતાના દુ:ખને પણ દૂર કરવા સમર્થ ન હોય, તે શી રીતે બીજાના દુ:ખને દૂર કરી શકે? પરોપકારરસિક પુરુષો સ્વત: કષ્ટ સહન કરીને બીજાના સુખને માટે પ્રયત્ન કરતા દેખાય છે, ત્યાં પણ વસ્તુત: તેઓ બીજાની પીડાના દર્શનથી ઉત્પન્ન થયેલા પોતાના જ દુ:ખને દૂર કરી રહ્યા છે. અથવા કદાચ પરમાર્થરસિકબુદ્ધ બીજાના દુઃખને દૂર કરવા પ્રયત્ન કરે, તો પણ બધા કંઈ તેવા પરમાર્થસિક નથી. તેથી) જે પોતે દુઃખી ય તે બીજાના હું સુખમાટે ચેષ્ટા ન કરે. દુ:ખી દેવદત્ત યજ્ઞદત્તના સુખ માટે ચેષ્ટા કરે એવું કયારેય દેખાયું નથી.
શંકા:- દેવદત્ત યજ્ઞદત્તનાં સુખ માટે પ્રયત્ન ન કરે, પણ પોતાનાં દુ:ખને દૂર કરવા તોં પ્રયત્ન કરશે જ. $
સમાધાન:- અહીં દેવદત્ત થી શું ઈષ્ટ છે? ક્ષણ કે દેવદતશરીરગતક્ષણસંતાન? જો તે-તે ક્ષણ ઇષ્ટ છું હેય, તો “ક્ષણ પોતાનાં દુઃખને દૂર કરવા પ્રયત્ન કરે તે વ્યર્થ છે. કેમકે ક્ષણિકપણ પોતાની સત્તાકાળ નાં દુ:ખને દૂર કરી ન શકે. કેમકે તે વખતે પોતે પોતાની ઉત્પત્તિમાં જ વ્યગ્ર છે. અને પછી તો ક્ષણના નાશની શું સાથે જ દુ:ખ નષ્ટ થઈ જશે. માટે “ક્ષણ પોતાનાં દુ:ખને દૂર કરવા પ્રયત્ન કરે તે અસિદ્ધ છે.
શંકા:- દેવદત્તસંતાનગત પૂર્વેક્ષણ ઉત્તરાણોનાં દુઃખને દૂર કરવા પ્રયત્ન કરશે. અર્થાત સ્વસંતાનના છુિં દુ:ખને દૂર કરવા પ્રયત્ન કરશે.
સમાધાન :- આ સંતાન વાસ્તવ (=સત) છે કે અસત? સંતાન જો સત હેય, તે અન્યનામદ્વારા છે. વાસ્તવમાં તો આત્માનો જ સ્વીકાર થયો. કેમકે તમે અનેકાણપ્રવાહને અનુગત એક સંતાનનો સ્વીકાર શું કર્યું, અને તેને આત્મા તરીકે સ્વીકાર્યો. વળી આ સંતાન અક્ષણિક હોઇ ક્ષણિકવાદ હતપ્રાય થઇ જાય છે. અને સંતાન જો અવાસ્તવ હેય, તો અસત્ સંતાનનું દુ:ખ પણ અસત્ જ છે. તેથી તે દૂર કરવા
કાવ્ય-૧૪ FE
234
