________________
વિશે . '! -- -:. ચાકુકમંજરી .. . . કારણ કરી
* निरंशत्वाभ्युपगमविरोधः । सांशत्वे वा तेंऽशास्ततो भिन्नाः अभिन्ना वा ? भिन्नत्वे पुनरप्यनेकांशवृत्तेरेकस्य । कात्स्न्यैकदेशविकल्पानतिक्रमादनवस्था । अभिन्नत्वे न केचिदंशाः स्युः ॥
इति नास्ति बाह्योऽर्थःकश्चित् । किन्तु ज्ञानमेवेदं सर्वं नीलाद्याकारेण प्रतिभाति । बाह्यार्थस्य जडत्वेन प्रतिभासायोगात्।। म यथोक्तम् – “स्वाकारबुद्धिजनका दृश्या नेन्द्रियगोचराः" अलधारकारेणाप्युक्तम् - "यदि संवेद्यते नीलं कथं बाह्य तदुच्यते । न चेत् संवेद्यते नीलं कथं बाह्यं तदुच्यते ॥” यदि बाह्योऽर्थो नास्ति, किंविषयस्तस्यं घटपटादिप्रतिभासः इति । चेत् ? ननु निरालम्बन एवायमनादिवितथवासनाप्रवर्तितः, निर्विषयत्वात्, आकाशकेशज्ञानवत्, स्वजज्ञानवद् वेति । अत एवोक्तम् – “नान्योऽनुभाव्यो बुदध्यास्ति तस्या नानुभवोऽपरः । ग्राह्यग्राहकवैधुर्यात् स्वयं सैव प्रकाशते ॥ बाह्यो न विद्यते ह्यर्थो यथा बालैर्विकल्प्यते । वासनालुठितं चित्तमर्थाभासे प्रवर्तते" ॥ इति ॥ મુજબ સિદ્ધિ થતી નથી, તો અનેક પરમાણુઓનાં સમુદાયરૂપ સ્થૂળઅવયવની શી રીતે થાય? વળી તમને સ્થૂળઅવયવીનાં આધાર તરીકે અનેક અવયવો ઈષ્ટ છે. આ અવયવો જો પરસ્પર વિરોધી હેય, તો તેઓનો અવયવી એકનઈ શકે. કેમકે તેમ લેવામાં જૂદાં-જુદાં અવયવોમાં રહેલા વિરોધી ધર્મોની એક જ અવયવીમાં છે વૃત્તિ માનવી પડશે, જે અસંગત છે. કેમકે એક અધિકરણમાં વિરૂદ્ધધર્મ અનુપપન્ન છે. આ અવયવોને પરસ્પર અવિરોધી પણ માની શકાય નહીં. કેમકે એકજ સ્થૂળઅવયવીમાં, ચળ, અચળ (સ્થિર),રક્ત-અરક્ત, આવૃત-અનાવૃત્ત, વગેરે વિરોધીધની ઉપલબ્ધિ પ્રત્યક્ષથી થાય છે.
શંકા - પહેલાં એક સ્કૂળઅવયવમાં વિરોધી ધર્મો અનુપપન્ન છે એમ દર્શાવે છે, અને હવે વિરોધી ધર્મોથી યુક્ત સ્થળ અવયવીનું પ્રતિપાદન કો છો. આ પરસ્પર વિરોધી વાત છે.
સમાધાન - જ્ઞાનતવાદી અમે બાધાર્થને સ્વીકારતા ન લેવાથી સ્થળાવયવીને સ્વીકારતા જ નથી. માત્ર તૈયાયિકાદિ પરમતનો અભ્યપગમ કરી બાહ્યર્થને સ્વીકારવામાં ઉભયપણે ઘેષ આવે છે. તેટલું દર્શાવવા જ આમ પ્રતિપાદન કરીએ છીએ. તેઓએ માનેલા સ્થળઅવયવીશ્ય બાહ્યર્થમાં વિરોધી ધર્મો સમાવેશ પામે છે, એમ તેઓને પ્રતીતિસિદ્ધ છે. આ પ્રતીતિ વિરોધી અવયવો વિના સંભવે નહિ. પણ તેઓ વિરોધીઅવયવોને અવયવીના આધારરૂપે માનતા નથી.
શંકા:- વિરોધીઅવયવોને અવયવીના આધાર તરીકે માનવામાં તેઓને શો વાંધો છે? સમાધાન:- એમાં ઘણા દોષો આવે છે. જેમકે શીત ને ઉષ્ણધર્મનો એક જ જળરૂપ અવયવીમાં સમાવેશ માનવાની આપત્તિ
આવે.
શંકા :- આ છેષ ટાળવા શું કરવું?
સમાધાન :- આવા દોષોને ટાળવા બાધાર્થનો અભાવ સ્વીકારવો જ યોગ્ય છે. બાહાર્યની જે પ્રતીતિ થાય છે એ ભ્રાન્ત છે, તેથી માત્ર જ્ઞાનને જ સત માનવાથી સર્વ ઉપપન્ન થઇ શકે છે.)વળી આ ધૂળઅવયવી પોતાના પ્રત્યેક અવયવમાં છે સંપૂર્ણરૂપે રહે છે કે એકદેશથી? જો સંપૂર્ણરૂપથી રહેતો હોય, તો તે એકઅવયવમાં જ રહેશે, અનેક અવયવોમાં તેની વૃત્તિ મળી શકેનીં. વળી દરેકઅવયવમાં અવયવી સર્વાશે રહેતો હેઈ,અનેક અવયવી માનવાની આપત્તિ છે આવશે. જેટલા અવયવ તેટલાં અવયવી માનવા પડશે. તથા અવયવથી અવયવીમાં કોઈ વિશેષતા ન રહેવાથી અવયવથી અતિરિક્ત અવયવી માનવામાં માત્ર કલ્પનાગૌરવદોષ આવે.) અવયવીને દરેક અવયવમાં એકદેશથી વૃત્તિ માનવામાં શું અવયવી નિરંશ લેવાના સિદ્ધાન્તસાથે વિરોધ આવશે, કેમકે ઘણા અવયવોમાં જૂદા-જૂદા ઘણા અંશ-દેશથી ફિ રહેવાની આપત્તિ છે.
શંકા:- અમે અવયવીને નિરંશ સ્વીકારતા નથી. ઘણા અવયવોમાં ભિન્ન-ભિન્ન અંશે જેવૃત્તિ હોય તેજ અવયવી બની શકે. તેથી અવયવીને અંશયુકત કલ્પવો જ બરાબર છે.
१. प्रज्ञाकरगुप्तकृतः प्रमाणवार्तिकालङ्काराख्यो बौद्धग्रन्थः । २. प्रमाणवार्तिके ३ । ३२७ ।
કાવ્ય-૧૬
w :::::::::::: : કકકકકકકક 208)
