Ramayanma Sanskritino Sandesh Part 01

Author(s): Chandrashekharvijay, Bhanuchandravijay
Publisher: Kamal Prakashan Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023050/1

Page #1

રામાયણમાં મંતિનો સંદેશા
ભાગ-પહેલો.
'પૂ. નિવાજશ્રી 400 ]Zવિજાજી છાહા 280}} 'સુંદgaiાં “જૈન, કામાગુJી આધારો થjલા!
' Eલ લિંforfugee cle_
:અવતરણ: મુનિશ્રી ભાનુશન્દ્રવિજયજી

Page #2

મુંબઈ-શ્રીપાળનગર [વિ.સં ૨૦૩૩]ના ચાતુર્માસ દરમિયાન જૈન રામાયણના પાત્રોમાં ગુંજારવ કરતો આર્યાવર્તની સંસ્કૃતિને સૃષ્ટિ કલ્યાણકારી સજેશ સંભળાવીને, પાશ્ચાત્ય વિકૃતિઓની મીઠી (!) લહેરોના સંસ્પર્શથી મદભર બનીને ઘનઘોર નિદ્રા લઈ રહેલા આર્યમાનવને સફાળો બેઠો કરી દેતાં. એની રગ, રગને સંસ્કૃતિ-માતા પ્રત્યેની ભકિતથી ભાવવિભોર બનાવી દેતાં. કહેવાતી કાતિઓની ભાતિઓના ભેદ-ભરમ અને ભંડાઓને ઉઘાડા પાડતાં. જમાનાવાદના ઉન્માદભર્યા નાદની સામે સિંહનાદ કરીને આર્યાવર્તની ગૌરવાન્વિત પુણ્યવંતી પ્રણાલીઓની યાદ દેવડાવતા. દસ પ્રવચનને અમૂલો સંગ્રહ.
રામાયણમાં
સંસ્કૃતિનો સંદેશ
ભાગ – પહેલે
T
- 2
|
[પ્રવચનાંકઃ ૧ થી ૧૦ ]
પ્રવચનકાર : પૂ. મુનિરાજશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી મહારાજ
અવતરણ: મનિશ્રી ભાનચન્દ્રવિજયજી

Page #3

પ્રકાશક :
કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ ફોન નં. ૩૦૦૦૧ ૫૦૮૨/૩, બીજે માળે, ગાંધી રોડ, રતનપોળ નાકા યાજ્ઞિક ઈન્સ્ટિટયૂટ સામે, અમદાવાદ – ૩૮૦૦૦૧
અવતરણકાર-પરિચય સ્વ. આચાર્યભગવન્ત પ્રેમસૂરિશ્વરજી મહારાજના વિદ્વાન શિષ્યરત્ન પૂ. પ્રવચનકાર મુનિપ્રવર શ્રી ચંદ્રશેખરવિજયજી મહારાજના સુવિનીત શિષ્ય પૂ. મુનિવર શ્રી જયચન્દ્રવિજયજી મહારાજના શિષ્ય મુનિશ્રી ભાનુચન્દ્રવિજયજી.
પ્રથમ સંસ્કરણ – સંવત્સરી મહાપર્વ ૨૦૩૩. પ્રત – ૫,૫૨૦; ૧૭-૯-૧૯૭૭.
મુદ્રણ : પ્રવચન : ૧ થી ૭ મૌજ પ્રિન્ટીંગ બૂરો, મુંબઈ-૪
પ્રવચન : ૮ થી ૧૦ સ્ટેટ્સ પીપલ પ્રેસ, ફોર્ટ મુંબઈ-૧
મૂલ્ય રૂા. ૬-૨૫

Page #4

૧૩–૫
રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ
*
* *
•પ્રવચળકાર જટ સિલાઇ મોદિ શાસ્ત્રળિયુતિ, વાત્સલ્યવારિધિ,
શિn: ડિ૨ વિપતિ,વીય સૂરિપુર દર રાચાર્ય હિઝજી મવિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજાના
શિષ્યરળ પૂજયપs મુનિરાજી અ રવિજયજી મહારાજ
* * * *
* *
1 *
Hrs
54
:
: અવતરણ:
gY01
મુનિશ્રી ભાQચન્દ્રવિજયજી
sumir) r
પ્રવચન 1 પ્રવચન - પહેલું ! ૧૦-૭-૭૭
પ્રકાશક : કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ

Page #5

પ્રાર્થના
પૂ૦ સિદ્ધાન્ત મહોદધિ, કર્મશાસ્ત્રના અજોડ વિદ્વાન, ત્રણસો મુનિવરોના પરમ ગુરુદેવ, સુવિશાલગાધિપતિ સ્વર આચાર્યપુરદર શ્રીમદ વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજા સાહેબને મુવિનીત શિષ્યરત્ન અને મારા મગુરુદેવ પૂ૦મુનિરાજ શ્રીમદ ચન્દ્રશેખરવિજયજી મહારાજ આદિ, વર્ષોની મુંબઈ-શ્રીપાળનગરની વિનંતિથી સં. ર૩૩નું આ વર્ષનું ચાતુર્માસ કરવા પધાર્યા. પૂ ગુરુદેવશ્રી છેલ્લા દસ વર્ષથી દર ચાતુર્માસ દરમિયાન દર રવિવારે “રામાયણ” ઉપર પોતાની રસધાર વહાવે છે, જેનો અણમોલ લાભ ગુજરાત અને સૌરાષ્ટ્રની જૈન-અજૈન જનતાએ હજારોની સંખ્યામાં લીધો હતો એ અનોખી રસધારનો લાભ આ વર્ષ મુંબઈની પ્રજાને પણ પ્રાપ્ત થાય એ કાજે, પૂજ્યશ્રીના “પંચસૂત્ર” નામના મહાસૂત્ર ઉપર પ્રતિદિન ચાલતા પ્રવચનો ઉપરાંત, દર રવિવારે “જૈન રામાયણ” ઉપરની ધર્મદેશનાનું આયોજન કરવામાં આવ્યું છે.
ધર્મ અને સંસ્કૃતિના વિષયમાં અનોખી સમજણની દેન કરતી, અધ્યાત્મરસમાં તરબોળ બનાવતી, વિકતિઓના વિકારી વાયુમંડળથી દૂર થવાનું એલાન કરતી અને સંસ્કૃતિના જાજવલ્યમાન આદર્શોને સમજાવતી, પૂ. ગુરુદેવશ્રીની ‘રામાયણ” ઉપર વહી જતી આ અમૂલી ધર્મદેશનાઓને અક્ષરદેહ આપી તેને પ્રજા સમક્ષ મૂક્વાનો નિર્ણય કરવામાં આવ્યો છે. જેથી દૂર સુદૂર રહેલા, અને આ પ્રવચનોનો સાક્ષાત લાભ ન મેળવી શકનારા પુણ્યવાનો પણ એના અનુપમ આસ્વાદનો લાભ માણી શકે. સાક્ષાત્ પ્રવચનો સાંભળી શકનારા અને નહિ સાંભળી શકનારા-સહુ કોઈને માટે આ પ્રવચનોનો સંગ્રહ જીવનભરની એક અમૂલી મૂડી બની જશે એવી મારી દ4 આશા છે.
પ્રત્યેક રવિવારનું પ્રવચન આગામી રવિવારે વાચકોના હાથમાં મૂકી દેવાની પૂર્ણ વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે. એ મુજબ તા. ર૬-૬-૭૭ના રોજ-હજારોની મેદની સમક્ષ થયેલું પ્રથમ પ્રવચન-લગભગ અક્ષરશઃ રજૂ કરવામાં આવ્યું છે. જેને વાંચી, વિચારીને સહુ કોઈ પોતાના જીવનમાં સાંસ્કૃતિક પદ્ધતિઓને આચાર અને વિચારમાં એકરસ કરે એ જ મંગળ અભિલાષા.
શ્રીપાળનગર, મુંબઈ ૬ તા. ૨૮-૬-૭૭
–મુનિ ભાનુચન્દ્રવિજય

Page #6

મુની શ્રી રત્નાકરવિજય
પ્રવચનાંક : ૧
अथ श्री सुव्रतस्वामिजिनेन्द्रस्याञ्जनद्युतेः । हरिवंशमृगाङ्कस्य तीर्थे सञ्जातजन्मनः ॥
૧૧ રવિવાર
*
અષાડ સુદ ૧૦
અનંત ઉપકારી કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્ય ભગવન્ત શ્રીમદ્ વિજયહેમચન્દ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાજાએ ‘ત્રિષષ્ઠિ શલાકાપુરુષ' નામના ગ્રન્થની રચના કરી છે. તેમા દસ પોં છે. તેમાં તેઓશ્રીએ સાતમા પર્વમાં જૈન દૃષ્ટિએ રામાયણની રચના કરી છે. આપણે મુખ્યત્વે તે રામાયણને નજરમાં રાખીને, સાથે સાથે અજૈન રામાયણોના પણ કેટલાક પ્રસંગો લઈ તે અને તે સિવાય લોકમુખે ચઢેલી રામાયણની વાતો પણ આવરી લઈ ને આપણે આ પ્રવચનોમાં વિચારણા કરીશું. આ ચાતુર્માસના રવિવારોમાં આપણે શક્ય તેટલા વધુ પ્રવચનો દ્વારા અનેક વાતો વિચારશું.
રામાયણ : શ્રેષ્ડ ગ્રન્થ
વર્તમાન પરિસ્થિતિ અત્યંત ભયંકર બનતી ચાલી છે. પ્રત્યેક માનવ આ પરિસ્થિતિમાં જકડાઈ ગયો છે. પ્રત્યેક આર્ય મૂંઝવણમાં મુકાઈ ગયો છે. આ વિષમ પરિસ્થિતિના નિવારણનો, તેમાંથી ઊગરવાનો રામબાણ ઇલાજ જો કોઈ હોય તો તે * રામાયણ જેવો મહાગ્રન્થ જ છે. એનાથી પ્રત્યેક માનવ શાંતિ પામી શકે છે. આ વિશ્વમાં હજારો ધર્મગ્રન્થો વિદ્યમાન છે છતાં રામાયણ અનેક દૃષ્ટિએ ઉત્તમ ગ્રન્થ છે. રાવણના જીવનથી શરૂઆત પામતું આ રામાયણ રામચન્દ્રજીના મોક્ષ સુધીની વાતો રજૂ કરે છે. આ બધી વાત મારે તમને કરવી છે. છેલ્લા દસ વર્ષથી આ રામાયણ ઉપર દર રવિવારે પ્રવચનો કરું છું. મુંબઈના આ ચાતુર્માસમાં પણ તમારી સમક્ષ દર રવિવારે આના ઉપર જ વાતો કરવી છે. પરંતુ એ બધું જણાવતાં પહેલાં આપણા આ આર્યાવર્તની સ્થિતિ કેવી ભવ્ય હતી તે વાત કહેવા માગું છું.
રામાયણની પૂર્વભૂમિકા
ત્રિકાળજ્ઞાની સર્વજ્ઞ પરમાત્માએ વર્તમાનકાળને ‘અવસપ્પણી' નામ આપ્યું છે. આ કાળમાં જીવોના આયુષ્ય, બળ, મેધા, પ્રતિભા વગેરે તો ક્રમશઃ ક્ષીણ થત જશે જ, પરંતુ એનું આંતરસૌંદર્ય પણ ક્રમશઃ હણાતું જશે. તત્ત્વજ્ઞાનના સૂક્ષ્મ તત્ત્વોની પાચનશક્તિ અને સમજશક્તિ પણ ધીમે ધીમે હાસ પામતી જશે.
એક સમય હતો; જ્યારે હજારો રાજાઓ એક સાથે સમગ્ર સંસારનો પરિત્યાગ કરતા; પોતાના જીવનનું સાફલ્ય આંખતા.
‘રામાયણ’ એટલે રામાયણ પ્રમુખ અને ધર્મશાસ્ત્રો કે જે આત્માને . નોક્ષલક્ષી
બનાવે છે.

Page #7

પ્રવચન પહેલું
પણ કાળ પડતો ચાલ્યો...મહાભિનિષ્ક્રમણ અને એની સાધનામાં ઠીક ઠીક ઓટ આવતી ચાલી.
એથી સંત મહાત્માઓએ પણ એ મોક્ષપ્રાપક સર્વ સંગ પરિત્યાગના મૂળભૂત આદર્શને નજરમાં રખાવીને અંશતઃ પરિત્યાગના ગૃહસ્થ [શ્રમણોપાસક] જીવન ઉપર વિશેષ ઝોક આપવાનું શરૂ કર્યું.
પણ કાળ હજી પડતો ચાલ્યો... અને...પુનઃ એક પગથિયું નીચે ઊતરીને દેશના–શૈલીએ પલટો ખાધો.
સંસાર સુખમય હોય તો પણ એ અસાર છે” એટલું સ્વીકારવા પણ આગ્રહ રહ્યો. માનવ; છતે સુખે અસુખી..અછતે દુ:ખે દુઃખી
બેશક, આધ્યાત્મિક વિકાસના પંથે ખોડંગાએલા વિવિધ માર્ગદર્શકસ્તંભોને પાર કરતા જવાની સાધના કરનારા કોઈ પણ સાધક માટે સુખમય સંસારની અસારતાના સત્યનો સંપૂર્ણપણે સ્વીકાર એ તો સૌથી પહેલી શરત છે. એના વિના એ પંથે ડગ પણ માંડી શકાય કે કેમ ? એ પ્રશ્ન છે. એના લક્ષ વિનાના નીચેની કક્ષા ગુણ; અને એના પાયા વિનાનું ઉપરની કક્ષાનું જીવન, એકેય મોક્ષ ભાવ પ્રગટ કરી શકતા નથી. પણ કાળ તો હજીય બદતર આવતો ગયો. ભોગસુખો પ્રત્યેની તીવ્ર લાગણી માનવીય અંતરમાં વ્યાપક સ્તરે જન્મતી, વધતી ચાલી. એના પરિણામે માનવ છતે સુખે સુખી ન રહ્યો, છતે પુણ્ય પુણ્યવાન ન રહ્યો, અછતે દુઃખે દુ:ખી થવા લાગ્યો.
સંસ્કારી કુટુંબનો નબીરો પણ શેતાન બનવા લાગ્યો.
ભોગની ભયંકર ભૂખે ઘર ઘરમાં કલેશ-કજીઆ અને કંકાસ વ્યાપવા લાગ્યા. તપ, ત્યાગ અને તિતિક્ષા ત્યાંથી વિદાય પામ્યા. સને પોતાની દુનિયા
નાનકડી આઠ વર્ષની બેબી પણ માથે પોતાની દુનિયા ઊંચકીને ફરે છે. ઘરના દરેક સભ્યને પોતાના જુદા જુદા–સાવ નોખા-અને તદ્દન અનોખા “2 ” છે; ગમ અને અણગમા છે; પ્રત્યેકની રાહ જુદો છે; પ્રત્યેકનો ચાહ પણ જુદો છે. થોડા વર્ષો પૂર્વે પિતાપુત્ર વચ્ચે “જનરેશન ગેપ” જણાતો હતો; આજે બે સગા ભાઈઓ બે જ વર્ષના અંતરવાળા વચ્ચે પણ “જનરેશન ગેપ પેદા થયો છે.
ભોગભૂખની આ ભૂતાવળે માત્વીય જીવનના સુખ અને શાતિને હરામ કર્યા; માનવીય મરણની સમાધિનો છેદ ઉડાડ્યો; પરલોકમાં સદ્ગતિનું ‘રિઝર્વેશન” અશક્ય બનાવી દીધું. મુક્તિનું તો સોણલું ય દુર્લભ કરી દીધું.
જીવનનો પાયો જ ઊથલી પડ્યો. દયા, દાન, પ્રેમ, મૈત્રી, પ્રમોદ, કરુણું,

Page #8

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ ત્યાગ, તપ અને તિતિક્ષા...બધા જાણે સ્મશાને જઈને સૂતા...ક્યાંક ઑકિસજન ઉપર જીવવા લાગ્યા.
લાખો મેગાટન બૉમ્બના ઉલ્કાપાતે પણ આદેશનું જે ધનોતપનોત ન નીકળી શકે એવું અહિત આજે જ થઈ ચૂક્યું છે.
માનવ; માનવ જ મટી ગયો છે. શેતાન બનાવતી અધ:પતનની ખાઈમાં ગોથાં ખાતો-ટિચાતો ઝપાટાબંધ ગબડી રહ્યો છે. લગભગ શેતાન બની ચૂક્યો છે. આર્યપ્રજાનું આંતરસૌન્દર્ય બધી જ ભયજનક સપાટી વટાવી ગયું છે.
આ ભયંકર હોનારતમાંથી ઊગરવું શી રીતે ?
હવે તો આયે પોતાનાં આર્ય તરીકેના અસ્તિત્વ કાજે (Struggle for existence) ઝઝૂમે એ જ અનિવાર્ય છે. માર્ગનુસારિતાને સવિશેષ ઉપદેશ કેમ?
આર્યપ્રજાની આ ભયાનક હોનારતનું દર્શન કરતા સંતો, મહાત્માઓને પોતાની દેશના શૈલીમાં વધુ એક પગથીએ નીચે ઊતરવાની ફરજ બજાવવી પડી છે.
હવે એમનો સંદેશ છે; દીન દુઃખિતો તરફ નજર કરો; પરમાત્માની ભક્તિ કરો; પાપને પાપ તરીકે સ્વીકારો તો ખરા? થોડીક પણ અનીતિ તો છોડો? ગૃહકલેશની સાંઠમારીને ત્યાગ, સિનેમા તો ન જ જુઓ; મર્યાદાઓનું પાલન કરો,
ઔચિત્યનું સેવન કરો; ઉભટ વસ્ત્રો તો ન જ પહેરો; થોડાક તો સદાચારી પણ બનો વગેરે...
સમયનો તકાદો જ એવો આવી લાગ્યો છે કે આવા પ્રાથમિક કક્ષાના [માર્ગાનુસારી] જીવનના ઉપદેશને વધુ બળ આપવાની ફરજ પડી છે.
પણ તો ય શું? ઉપરની કક્ષાના આદર્શોને રેઢા થોડા જ મૂકાય ? ના... આદર્શો તો જીવતા જ રહેવા જોઈએ...જીવન ભલે ઉપલી હરોળનું કદાચ ન પણ છવાય તો ય આદર્શો તો જીવતા જ રહેવા ઘટે..... એવે કયો ગ્રન્થ? રામાયણ
તો શું છે કોઈ એવો ગ્રન્થ? જેમાં ધર્મશાસ્ત્રોના બધા જ સિદ્ધાન્તો દષ્ટાંત સ્વરૂપે વણાઈ જતા હોય ?
છે કોઈ એવો ગ્રન્થ? જેમાં ઉપલી–નીચલી બધી જ હરોળના આદર્શો જીવંત રહી જતા હોય ? નાનામાં નાના ગુણને પણ જેમાં સુંદર રીતે વિક્સાવાયો હોય?
છે એવો કોઈ ગ્રન્થજેના પાત્રો સર્વ આર્યને માન્ય હોય ? જેનું મુખ્ય પાત્ર અત્યંત આદરણીય” તરીકે સર્વ આર્ય ધર્મના અનુયાયીઓને સન્માન્ય હોય?
છે એવો કોઈ ગ્રન્થ? જેને બાળ શું કે ગોપાલ શું? તરકડો યુવાન શું કે

Page #9

પ્રવચન પહેલું
બ્રહ્મચારી સંત શું? ગામડાંની પતિવ્રતા સ્ત્રી શું કે શહેરની “અલ્હા-મોર્ડન” કન્યા શું? અભણ શું? કે ભણેલો શું? સંત શું? કે સંસારી શું?
બધા ય ને–
એકસરખી રીતે દિલચસ્પી લગાડે...જેનો લલકાર સાંભળતાં જ જીવનની અવળી ગતિઓ ક્ષણભર તો, “ડીસકન્ટીન્યુ' થઈ જાય !
હા...એવા અનેક ગ્રન્યો છે. એમાં એક ગ્રન્થ છે; રામાયણ. રામાયણ એ રામની કથા છે; “આર્યના જીવનનું કાવ્ય છે.” એ નાગરિકશાસ્ત્ર છે! જીવન જીવવાની જડીબુટ્ટી છે. જીવનની અંધિયારી ઓરડીઓનાં તાળાને ખોલતી ચાવીઓનો એ ઝૂમખો નથી; એ તો એક જ માત્ર ચાવી-માસ્ટર કી- છે; જે બધા તાળાંઓને ખોલી નાખવાનું અપ્રતિહત સામર્થ્ય ધરાવે છે.
એના પ્રત્યેક શ્રવણે નવો જ રસ અને નવો જ ઉન્મેષ પ્રગટે છે, નવી જ ઉભા લાધે છે; નવી જ ચેતના પ્રગટ થાય છે, નવું જ આંતરસૌંદર્ય પ્રગટે છે; નવું જ જીવન પ્રાપ્ત થાય છે.
એના શ્રવણે અનેકના હૈયે “રામ” વસવા લાગે છે, કમ સે કમ; શ્રવણના ચાલુ સમયમાં તો પ્રત્યેક આત્મા રામમય [ ધર્મમય] બની જતો જોવા મળે છે.
કેટલાક ગ્રન્થો “અપર-કલાસ’ના હોય છે; તે મેધાવી વર્ગને જ ઉપયોગી બની શકે, કેટલાક ગ્રન્યો “લોઅર-કલાસ” માટે હોય છે, માત્ર અબૂઝને જ લાભ કરે.
કેટલાક ધર્મગ્રન્થો અમુક જ દેશના; અમુક જ ધર્મના ભાવુકજનોના હૈયે ચોટ મારે! પણ આ રામાયણ! એ તો “ઇન્ટરનેશનલ' ગ્રન્ય છે. એ all-clas નો ગ્રન્થ છે. જૈન અજૈન સર્વને આદરણીય ગ્રન્યરત્ન છે.
આથીસ્તો કવિઓએ રામાયણ ઉપર કાવ્યો રચ્યાં; લેખકોએ રામાયણને જ પોતાનો પ્રિય ગ્રન્થ બનાવ્યો; કથકોએ રામાયણને જ પોતાના કથા વસ્તુ તરીકે પસંદ કર્યું; ઉપદેશકોને રામાયણ ઉપર ખૂબ સારી હથોટી આવી ગઈ
જુદા જુદા દૃષ્ટિકોણ [angle]થી જે વિચાર કરવામાં આવે તો આ ચરિત્ર ગ્રન્થનું નામ આપવામાં મોટા રૂસ્તમને પણ મૂંઝવણ થઈ જાય તેવું છે ! બ્રાતૃભક્ત લક્ષ્મણ પણ મહાન દેખાય છે! પુત્ર–વાત્સલ્યમય દશરથ પણ મહાન દેખાય છે વિરાગી ભરત મહાન દેખાય છે ! સીતા મહાન દેખાય છે ! લક્ષ્મણ પત્ની ઉર્મિલ મહાન દેખાય છે! થઈ ગએલા અપરાધ ઉપર આંસુ સારતી કકેયી પણ એટલી જ મહાન દેખાય છે! સીતાનું બળાત્કારે પતન ન કરતો રાવણ પણ મહાન દેખાય છે ! આ બધું જાણતાં આપણું મસ્તક ખરેખર ઝુકી જશે.
ખેર... પણ તો ય “રામ” જ સૌથી મહાન હતા કેમકે એ પિતાના ય હૈયે જઈ વસ્યા હતા; એણે અપરમાતા કૈકેયીનો પણ પ્રેમ જીતી લીધો હતો. અરે! શત્રુ શા રાવણના પણ હૈયે એનો વાસ હતો.

Page #10

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
રામાયણનું વ્યાપક ક્ષેત્ર
એકડીઆની ગામઠી નિશાળના દયા, દાન, મૈત્રી, કરુણાના પાઠથી માંડીને આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇનની પ્રયોગશાળાના પાઠો પણ રામાયણમાં સમાયા છે. વ્યાપક એનું ક્ષેત્ર છે; અતળ એની ઊંડાઈ છે. મોક્ષભાવ પામવા માટેની સર્વ સંગપરિત્યાગની સાધનાની વેદી ઉપર એકી સાથે ચઢી જતાં હજારો પુણ્યાત્માઓની પણ એમાં સર્વોચ્ચ સ્તરની કથા છે; અને દીનદુ:ખિતોની અનુકંપાના; શત્રુ સાથે ય મૈત્રી ચાહવાના; પર ધર્મ પ્રત્યે સહિષ્ણુ બનવાના પાયાના પાઠો પણ એમાં જ લખાયા છે.
માનવીય જીવનની વાસ્તવિકતાની ધરતીને ખૂબ જ સારી રીતે સ્પર્શતા રહીને જ ભગીરથ પુરુષાર્થના ગગનને આંબવા મથતા આના થાનાયકો છે. માટે જ માનવીઓને આ કથા એકધારી રીતે અત્યંત હૃદયગમ બની રહી છે.
છેલ્લા દસ વર્ષથી દરેક ચાતુર્માસમાં દર રવિવારે હું રામાયણની કથા કહું છું. હજારો માનવો દોડ્યા દોડ્યા આવતાં જોઈને મારી આંખે ઘણીવાર હર્ષના આંસુ દોડી આવ્યા છે. દોઢ કલાકની એ ધર્મદેશના નિઃસ્તબ્ધ શાતિથી [વગર માઈકે] સાંભળતાં હજારો હૈયાને મેં જ્યારે જોયા છે ત્યારે દરેકના મોં ઉપર મેં “રામ”નું [= ધર્મભાવનાનું જ દર્શન કર્યું છે. રામાયણનું અજબ કામણ
અને જ્યારે એ માનવ મહેરામણ વિદાય થાય છે, ત્યારે તેમનાં જ ટોળામાંથી પસાર થઈને મેં સહુના મોંએ રામની જ વાતો રટાતી સાંભળી છે; પોતાના વર્તમાન જીવન ઉપર ફીટકાર વછૂટતી એમની લાગણીઓનો મેં સાક્ષાત્કાર કર્યો છે. કેવું અનોખું કામણ છે આ રામનું? રામાયણનું ?
મેં કેટલાક રામાયણીઓને સાંભળ્યા છે, તેમને તો હું આ તબક્કે ન જ વીસરી શકું, અન્યથા એટલા અંશે હું તદન બન્યો ગણાઉં. જુદા જુદા લેખકોના રામાયણના કેટલાક પ્રસંગો તો એમણે જ મને કહ્યા છે.
કોઈ પણ જાતની અપેક્ષા વિના રામાયણનો સાદ સુણાવતા રામાયણીઓ ઉપર તો આ રામાયણે કોઈ કમાલ કરી નાખી છે. તેઓએ જ્યારે મારી પાસે અંગત રીતે પ્રસંગોનું વર્ણન કર્યું છે ત્યારે તે દરેક રામાયણીની આંખે અશ્રુનો ધારાવાહી પ્રવાહ મેં જોયો છે.
ઓહ! માનવીય અંતરને પણ કાળમીંઢ પાણ બનાવી દેવાની પ્રચંડ તાકાત ધરાવતા આ કળિયુગની સામે સતયુગના એ રામે પડકાર ફેંકીને કેવો સફળ મુકાબલો કર્યો છે કે એણે કેટલાં ય અંતરને માખણથી ય માખણ બનાવી દીધા છે. રામાયણ દ્વારા અનેકોનું પરિવર્તન
એણે પતિતોને સંત બનાવ્યા છે. એણે સંતોને મહાસંત બનાવ્યા છે. એણે

Page #11

પ્રવચન પહેલું
કૌટુંબિક જીવનના ઉચતમ સંસ્કારો મા બનીને વહાલથી પાયા છે; અને કેટલાયના કૌટુંબિક જીવનની સંભવિત હોનારતોને અટકાવી દીધી છે.
- પિતા કેવા બનવું જોઈએ...? એ શીખવું હોય તો દરેક પિતાએ રામાયણ વાચવું પડશે.
પુત્ર કેવા બનવું જોઈએ ? એ જાણવા માટે રામાયણની કિતાબ ઉઘાડવી પડશે.
સાસુએ સાસુ અને વહુએ વહુ કેવા બનવું જોઈએ? એ સમજવા માટે રામાયણ વિના નહિ જ ચાલી શકે.
સંસારમાં રહીને પણ યોગી કક્ષાનું જીવન જીવવાની કળા રામાયણ શીખવે છે; શત્રને ય મિત્ર બનાવી દઈને તેને ચાહવાની રીતો રામાયણમાં લખાએલી છે.
જીવનનો આદર્શ મોક્ષ જ છે; અને એ મોક્ષ ભાવ પામવા માટે સર્વસંગપરિત્યાગ અનિવાર્ય છે” એ પુકાર તે રામાયણના પ્રકરણે પ્રકરણે પડેલો છે એમ કહીએ તો ખોટું નથી.
અહીં એક વાત કરી લઉં. આ પ્રવચનમાળામાં હું જે રામાયણના પ્રસંગો રજુ કરીશ તે પ્રસંગો જૈન–અજેના અનેક રામાયણમાંથી લેવામાં આવ્યા છે એટલું જ નહીં પણ કેટલાક રામાયણીઓ પાસેથી સાંભળીને પણ લીધા છે;
જ્યાં જ્યાં જે કાંઈ મોક્ષભાવપ્રાપક શુભ તત્ત્વ પડ્યું છે તે મારું જ છે...તેના પ્રત્યે મારી અપાર મમતા છે' એવી ભાવનાથી સદૈવ વાસિત રહેવાનો જૈન શાસ્ત્રકારોએ આપેલો આદેશ મને સદૈવ શિરસાવંદ બન્યો છે. સહિષ્ણુ બનજો
એક મમતાભર્યું સૂચન કરી દઉં. અનેક લેખકોના હાથે અનેક રામાયણ લખાયા છે એથી સંભવ છે કે એક જ વ્યક્તિના ચરિત્રાલેખનમાં મત-મતાંતર જેવા મળે. (હનુમાને અશોકવાટિકામાં લાલ પુષ્પો જોયા હતા કે સફેદ ? તેમાં ય વિવાદ પડ્યાનો પ્રસંગ અજૈન રામાયણમાં નથી ઢંકાયો ) એટલે મારી સહુને ખાસ ભલામણ છે કે મતાંતરની સામે ન જોતાં થોડા સહિષ્ણુ બનીને તે પ્રસંગમાં છપાએલા માખણની સામે જોજે...અને સારગ્રાહી જ બનજે. કથાવસ્તુ એ મુખ્ય વસ્તુ નથી. એ તો હોમીઓપથી ટિચરની વાહક સાકરની ટીકડી જ છે. ખરી વસ્તુ તો એમાં પાએલો જીવન–પરિવર્તન સાધતો બોધપાઠ છે, એ જ રોગનાશક ટિંકચર છે. જેને રામાયણની વિશિષ્ટતા
જૈન રામાયણમાં પરસ્ત્રી અપહરણ આદિના ભયંકર પાપો કરનાર રાવણને; અને પુત્રમોહે અંધ બનીને રામચન્દ્રજી જેવા પુરષોત્તમને વનમાં જવામાં નિમિત્ત બની જતી કૈકેયીને પણ દુષ્કર્મને અપરાધે ફસાએલાં છતાં પશ્ચાત્તાપના પાવકઅગ્નિમાં આત્મ-સુવર્ણને નાખી દઈને શુદ્ધ કરતાં સુજન તરીકે પણ સ્વીકાર્યા છે.

Page #12

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ પાપી પણ ખરેખરો પ્રાયશ્ચિત્તી હોય તો તેને સંપૂર્ણપણે અધમ કહી દેવો એ યોગ્ય ન ગણાય. આર્યપ્રજાને લાલબત્તી
આદેશની આર્યપ્રજાને એક લાલબત્તી ધરી દઉં. હજારો આત્માઓના હૃદય પરિવર્તન અને જીવનપરિવર્તન કરી દેતા આ ગ્રન્થરત્નને આપણે જીવતો જ રાખવો જોઈએ. જીવીને જીવતો રાખીએ તો સારી વાત છે; પણ મરીને ય જીવતો રાખવાનો સમય આવે તો તેને ય વધાવી લેવાની સહુની તૈયારી હોવી ઘટે. કેમકે આ ગ્રન્થ આપણા સંસ્કારી જીવનની જીવાદોરી છે. છેલ્લા કેટલાક સમયથી રામાયણના કથાવસ્તુને કાલ્પનિક કહીને એના ગૌરવને હણી નાખવાનો વ્યવસ્થિત પ્રયાસ આપણું જ સેંકડો જ્યચંદો અને અમીચંદો કરી રહ્યા છે. છેલ્લે છેલ્લે આ ગ્રન્થને એક ઠેકાણે જાહેરમાં લાત પણ મારવામાં આવી છે. આવું જ; આર્યપ્રજાના ધર્મપ્રધાન ચાર પુરુપાર્થની સંસ્કૃતિના બંધારણીય પવિત્ર માળખાંના પાયાના જીવનને સુવ્યવસ્થિત રીતે રજૂ કરતા મનુસ્મૃતિ' ગ્રન્થ સંબંધમાં પણ બન્યું છે. ભારતના જ એક રાજ્યની કૉલેજના વિદ્યાર્થીઓએ આ ગ્રન્થની નનામી કાઢીને તેની અંત્યેષ્ટિયાત્રા કાઢી હતી; એ સરઘસમાં ઘોષણા કરી હતી કે, “અમને હવે ધર્મપ્રધાન સંસ્કૃતિનું બંધારણ ન ખપે.”
જાગતા રેજે
પુણ્યવાનો! જાગતા રે' જે...ઊંઘતા ઝડપાઈ જવાનું હિચકારું અકાર્ય નહિ જ થવા દેતા. ઉપરના બનેય પ્રસંગો આર્યપ્રજાના અમંગળ ભાવીની એંધાણીઓ છે. જે ચેતતા રહીશું; જે સંગઠિત બનીને ઊભા રહીશું; જે મર્દ બનીશું; અને પવિત્ર બનીશું, જે મોક્ષમૂલક સ્વ–શાસ્ત્રોને વફાદાર રહીશું તો આપણે વાળ પણ વાંકો કરવાની તાકાત કોઈ ધરાવતું નથી. અન્યથા...સમગ્ર આર્યપ્રજા, સંસ્કૃતિ નાશ દ્વારા સર્વનાશની ભયાનક ખીણોના આરે એક જ સૈકામાં આવીને ઊભી રહેશે એવું સ્પષ્ટ ભાવી જાણે આંખ સામે મને દેખાય છે.
પણ મને વિશ્વાસ છે કે જ્યાં સુધી પ્રથમ કક્ષાના ધર્મગ્રન્થોની સાથોસાથ રામાયણ જીવશે; ત્યાં સુધી લોકહૃદયના લાખ-લાખ સિંહાસન ઉપર ભાવસમ્રાટ અધ્યાત્મ” બિરાજમાન રહેશે જ.
અને જ્યાં સુધી લાખો હૈયાંની એ ધરતી ઉપર એ ભાવસમ્રાટ વિહરી રહ્યા હશે ત્યાં સુધી આર્યપ્રજાના ભવ્ય ભાવીને ખેરવિખેર કરીને ખતમ કરી નાખવાની તાકાત કોઈનામાં નથી. રશિયા-અમેરિકાની સહતનત ભેગી થઈને પણ એ તાકાત પામી શકે તેમ નથી.

Page #13

પ્રવચન પહેલું
કપરી કામગીરી
આપણે આ બધી વાત સમજવી જ પડશે. આપણા આર્ય દેશના ગૌરવો ક્યાં હતા ? વર્તમાનમાં તો પશ્ચિમી યુગના પ્રગતિના ઘોડાપૂરમાં સહુએ પોતાના જીવનની ઇતિશ્રી માની લીધી છે. પોતાના ઘરમાં ચાર લીટર દૂધ આવી જાય, રેડિઓ અને ટી. વી. સેટ વસી જાય, પોતાને ફલેટ મળી જાય, એટલે જીવનનું સંપૂર્ણ કર્તવ્ય માની લીધું છે. બાબાઓ એમ માને છે પપ્પા અને મમ્મી પૈસા કમાય છે. આપણે ઉડાવો, આપણે મોજ કરો, આમાં જ આપણું જીવન છે. આ પરિ. સ્થિતિમાં અમારી કામગીરી—“આ બધું ખોટું છે” એ સમજાવવાની–ખૂબ કપરી છે. આજે પ્રાંતોમાં પ્રધાનોને રાજ ચલાવવામાં જે તકલીફો છે; ભારતના વડાપ્રધાનને હિંદુસ્તાનનું રાજ્ય ચલાવવામાં જે મુસીબતો છે તેના કરતાં ય અપેક્ષાએ પરકલ્યાણનું કાર્ય વધુ કપરું છે. શી રીતે સમજાવવું કે બ્રહ્મ કરતાં બ્રહ્મચર્યનો આનંદ વધુ છે ? અબ્રહ્મથી વ્યાપ્ત જગતમાં બ્રહ્મચર્યનો મહિમા સમજાવવો શું સહેલ છે? આથી જ આજે કેટલાક પોતાની આ કામગીરીથી દૂર થઈને મઠ ભેગા થઈ ગયા છે, તો કોઈ પોતાના આશ્રમ ભેગા, તો કોઈ આત્મકલ્યાણમાં જ ડૂબી ગયા છે. સંકટોની વચ્ચે કામગીરી
આજે ચારે બાજુ સંકટો છે. પોતાના જ ઘરમાં, પોતાના જ વર્તુળોમાં ટાંટીઆ ખેચનારાઓ પાક્યા છે. નિંદા-કુથલીના ગરમાગરમ બજાર આજે ચાલે છે. આવી પરિસ્થિતિ હોવાથી જ અમારું કામ–તમને સમજાવીને ધર્મસંસ્કૃતિની અભિમુખ કરવાનું–ખૂબ કઠિન બની ગયું છે. પ્રજ; સામૂહિક આપઘાતના ઘાટે
આજે ઘણા લોકો સામૂહિક આપઘ તના પંથે જઈ રહ્યા છે જેમ ધરતી ઉપર ક્યાંય ઘી ઢોળાયું. એની સુવાસ ચોગરદમ ફેલાઈ
એક કીડી ધસી આવી. ઘી સાથે ચોંટી ગઈ. મરી ગઈ.
બીજી કીડી આવી, ચોટી ગઈ મરી ગઈ. દસ...વસ...પચીસ...સો.. બસો...પાંચસો કીડીનાં મડદો થઈ ગયાં.
વળી એક કીડી આવી...... તે ય ધસી...ચોંટી...એ ય મરી ગઈ હાય! આપઘાત! કેવી સામૂહિક હારાકીરી!
શું કરવા? અણસમજને લીધે સ્તો. માટે જ કીડી ક્ષુદ્ર જંતુ કહેવાય છે ને? પણ આ નવા યુગના માનવ સમાજને થયું છે શું? ભારે સમજ ધરાવતો માનવ– સમાજ શા માટે આવા સામૂહિક આપઘાતને પંથે વળ્યો હશે? આ પંથે એણે શી સુંવાળપ જોઈ લીધી હશે?

Page #14

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૧૧ એક પડ્યો, પ્રેમમાં..પ્રણયનો ભોગ થયો. જીવન ઝેર થઈ ગયું. અર્ધપાગલની દશામાં ભટકવા લાગ્યો.
બીજે...ત્રીજે...પાંચમો...પચાસમો...પ્રણય : પ્રણયભંગ: જીવનનું ઝેર : પાગલ દશા.
રે! પણ શું કરવા ?
ચૌદ વર્ષની એક કુમારિકા! કપડાની નટખટમાં પડી; પફ-પાવડરના લપેડામાં પડી...યુવાનોના આકર્ષણે અટવાઈ
ગુમાવ્યું શીલ; ગુમાવ્યું નૂર; ગુમાવ્યું હીર...અને તોય...એની બહેનપણીઓ એ જ માર્ગે..એના જ પગલે.. સહુએ ગુમાવ્યું.
જીવન જીવે છે એ બધી; મરવા ખાતર...હસે છે એ બધી, સૂકું-ફી : દેખાવ ખાતર.
આ સોસાયટીએ, મિત્ર–મંડળોએ, પર્યટન અને પરિસંવાદોએ ન જાણે કેટલા આત્માઓના હીર હણ્યાં હશે ? તેજ ચૂંથ્યાં હશે ?
હાય! જેનું સ્મરણ કરતાં ય કંપ વછૂટી જાય છે તે સંતતિનિયમન! સબંધી! ગર્ભપાત!
એક ભાઈ “સ્મગલિંગમાં ખૂબ કમાયા...એમણે એના મિત્રને વાત કરી.. “મૂકને બીજી પંચાત...સ્મગલિંગમાં એક સાથે ધૂમ કમાણું છે. રાતોરાત માલદાર થઈ જવાય છે.” અને એનો મિત્ર પણ “સ્મગલિંગમાં ઝંપલાવે છે. એ પણું રાતોરાત માલદાર થઈ જાય છે. પરંતુ કોઈ કશો વિચાર પણ કરતું નથી કે આ કેટલું ભયંકર છે? આમાં કેવું ભયંકર નુકસાન છે?
રે! ત્યાં તો જાણે હોડ બકી છે સહુએ પહેલાં પહોંચવાની.
એકને, બેને, બસ જણને માઠું ન લાગ્યું. એટલે આખા સમાજને માઠું નથી લાગ્યું.
મોજથી સહુએ શેતાનને અંતરમાં બેસાડી દીધો છે ! નારીએ લજ્જાનાં વસ્ત્રો ફેંકી દીધાં છે ભારે બહાદુરીપૂર્વક.
પુરુષે તોડી ફોડી નાખ્યાં છે; પરંપરાગત બંધનો! મૂલ્યો અને ગૌરવો! એક પાપ ! સાત વાર થાય કે હૈયું નઠોર બને......
એક પાપ? સાત વ્યક્તિઓને કરતું દેખાય કે પાપ પ્રત્યેની અછૂતતા મટી જાય; સૂગ નીકળી જાય; ભય નિર્મૂળ થઈ જાય.
આવા જૂઠા અભિગમ ધરાવતા માનવોનો આ સંધ કેમ કહેવાય? આને તો માનવ–ટોળું જ કહેવું ઘટે.

Page #15

૧૨
પ્રવચન પહેલું
ગાડરોનું ટોળું જ કહેવાય છે ને? કશો ય ફરક હવે રહ્યો નથી; ગાડરમાં અને માનવમાં.
એક ગાડર પડવું એક ખાડામાં; ક્રમશ: બધાં પડ્યાં ખાડામાં. એક માનવ પડ્યો; અનાચારમાં; બધાં પડ્યા અનાચારમાં.
ભયાનક વેગથી ફેલાઈ ચૂક્યા છે ચેપ, રૂશ્વતખોરી અને હરામખોરીના..... મર્યાદાનાશના અને માનવતાહીનતાના. કોણ ઉગારશે ? આ માનવ–ટોળાંને !
જ્યાં નાચે છે; શિક્ષિતો જ કલબોમાં! જ્યાં એકઠા થાય છે; યુવાનો જ કિ–કલબોમાં! જ્યાં સિનેમા જોવા નીકળે છે; પતિ-પત્નીઓ; બાળકોને સાથે લઈને. જ્યાં પેટ ભરીને લૂંટવા લાગ્યા છે ધનવાનો; નિધનોને!
જ્યાં લોકસેવકો (સત્તાધારીઓ) જ “ખુરશીના બળે જાત–સેવામાં જ ગળાબૂડ ફૂખ્યા છે.
જ્યાં સંસ્કૃતિના રખોપાઓ (સંતો) જ કુંભકર્ણની નિદ્રા ખેંચી રહ્યા છે; બાદશાહી આનંદપૂર્વક
જગાડનારા જ ઊંઘમાં છે. યુવાનો જ મીઠું ખોઈ રહ્યા છે.
યુવતીઓ જ વીર-પ્રસૂતા માતા બનવાની પાત્રતા ખોઈને રૂપને જુગાર ખેલી બેઠી છે.
હવે, કોણ ઉગારશે? એ પ્રશ્ન જ અસ્થાને નથી શું? -
જ્યાં “વાસના” જ સહનું મીઠું જીવન બની હોય, જ્યાં ઘેલછા જ સર્વત્ર વ્યાપી હોય; જ્યાં “ટોળા–વાદ ઝિંદાબાદ'ના ગગનભેદી નારાઓ ચાલતા હોય ત્યાં એ ટોળાંનો તારણહાર કોણ બનશે? એ વિચાર જ અત્યંત હાસ્યાસ્પદ લાગે છે.
હા......ટોળાવાદના આવા ધસમસતા ઘોડાપૂરમાંય તે જરૂરી ઊગરી શકે છે કે જેને ખરેખર ઊગરવું જ છે, જે તણાવામાં તાણનો ત્રાસ જ અનુભવે છે. જેની આ તાણ આંખેથી આંસુ બનીને બહાર વહે છે.
આ ધસમસતા જળપ્રવાહની વચોવચ એક વડલો ઊભો છે. એની ઉપર એક મજબૂત માંચડો બાંધ્યો છે. વર્મશાસનના એ માંચડાને જે વળગી પડે તે જરૂર ઊગરી જાય. કાળ ગમે તેવો કપરો હોય પણ તો ય આટલું સદ્ભાગ્ય તો કોઈ પણ
વ્યક્તિનું આજેય જીવંત છે કે તે જે ધારે તો ટોળાંમાંથી છૂટો પડી શકે અને નૈતિક ધોરણોના ધર્મોને પામવાની ટિકિટબારીએ લાઇનમાં ઊભો રહી શકે.

Page #16

‘રામાયણમાં સંરકૃતિને સંદેશ”
૧૩
કટોકટી ભલે ગમે તેવી આવી ને ચાલી પણ ગઈ. તે કદાચ તમને દાનચોરી કરતાં અટકાવી શકી હશે. રુશ્વત લેતાં અટકાવી શકી હશે કે સરકાર વિરુદ્ધ વર્તાવ કરતાં અટકાવી ગઈ હશે. પણ તમારે કપડાંમાંથી ઉભટતા દૂર કરવી હશે; સિનેમ જેવાનાં બંધ કરવાં હશે, કલબો કે જીમખાનાંઓનાં પગથીએ ચડવાનું બંધ કરવું હશે અથવા તમારે ક્રોધ ત્યજવો હશે કે કામવાસનાને કાબૂમાં લઈને વીર્યરક્ષા કરવી હશે તો ત્યાં પહેલાંય કોઈ કટોકટી નહોતી અને આજેય કોઈ જ કટોકટી નથી. તમે બેધડક રીતે આમાંની કોઈ પણ વાતનો અમલ આજે જ કરી શકો છો.
વાધિકારસ્તે...
તમારા આજના જ છાપાઓ બોલે છે કે, હિન્દુસ્તાનની સ્ત્રીઓ અતિ ભયંકર દશામાં જીવે છે. દુઃખની મારી કોઈ ઘાસલેટ છાંટીને મરી જાય છે. કોઈ દસમા માળેથી ભૂસકો મારી જીવનનો અંત આણે છે. કોઈ ઝેર ઘોળીને મરી જાય છે. આ બધું હવે બધી મર્યાદાઓ વટાવી ગયું છે અને માટે જ સામૂહિક આપઘાતના પંથેથી અનેકોને ઉગારી લેવા માટે જ ધર્મગ્રન્થોનું વાંચન કરવાનો અમારો પ્રયત્ન છે. ફળનો કોઈ વિચાર કર્યો નથી. ફળ કેટલું મળશે? કેવું મળશે? એ આ કાળમાં કહેવું અતિ મુશ્કેલ છે. વાસનાઓની સામે પડકાર કરવો, સંસ્કૃતિના આક્રમકોની સામે ઝઝૂમવું, વિકૃતિઓના વાયરામાંથી પ્રજાને ઉગારી લેવા સંઘર્ષ કરવો એ જ જીવન છે. ગીતાનો એ શ્લોક “વર્મધ્યેવાધિારસ્તે મા રેવુ વાવન” એ અમને કહે છે.. કર્મની અંદર કાર્ય કરવામાં જ તારો અધિકાર છે. હાર કે જીતના વિચાર વિના તું લડી લે. પરાયાના ફળને વિષે તો તારો કોઈ અધિકાર નથી.
ગમે તેમ હોય પણું પ્રવચનકારની જે શુભનિષ્ઠા છે; સ્વાધ્યાયનું જે લક્ષ છે, તેનો તો તેને સો ટકા લાભ મળવાનો છે.
મારી અંતર્ભાવના
મારા અંતઃકરણમાં એક જ વાત છે કે કેમે કરીને મુંબઈને અને સમગ્ર ભારતના, યાવત્ વિશ્વના પવિત્ર આત્માઓ એમના જીવનનું કર્તવ્ય સમજી લે. એમને શું કરવાનું છે? એમના કલ્યાણની કેડી કઈ છે? એની ચિંતા કરતા થઈ જાય. અનાત્મવાદના ઘોડાપૂરમાં આજે લગભગ સહુ સંસારીઓ તણાયા છે, એનાથી સહુ પાછા જ ફરે, એ જ મારી મુખ્ય દૃષ્ટિ છે. આ દેશની ભૂમિ: ચાર્જડ ફિલ્ડ
આટલી ભૂમિકા કયાં બાદ હવે હું તમને એ કહેવા માંગું છું કે આ આર્યાવર્તમાં આપણને જે જન્મ મળ્યો છે તે પ્રચંડ પુણ્યના ઉદયે મળ્યો છે. આ દેશમાં જન્મ

Page #17

૧૪
પ્રવચન પહેલું
લેવો એ અત્યંત મહાન ઘટના છે. આ વાત સર્વ આર્યશાસ્ત્રોને સંમત છે. સર્વદર્શનોએ એકી અવાજે આર્યદેશમાં જન્મ મળવો એને મહાપુણ્યના ઉદયરૂપ જણાવેલ છે. એનું કારણ શું? એનું એક જ કારણ છે કે, આ દેશ સજજનો અને સંતોથી છાઈ ગયો હતો. આ દેશની રજકણો એમના પદસંચારથી પવિત્ર બની ચૂકેલી હતી અને એથી જ આ દેશ “Charged field” (ચાર્જડ ફિલ્ડ) બન્યો હતો. એના વાતાવરણમાં જે ઝડપાઈ જાય એ મહાન બની જતો, પતિતો આ દેશના પવિત્ર વાતાવરણમાં ઝડપાઈ જતા અને કદાચ એક રાતમાં ત્યાગી બની જતા. અહીંનું વાતાવરણ જ એવું ભવ્ય હતું કે વાલિયા જેવો ભયંકર લુંટારો વાલ્મિકી બની ગયો. કામાંધ બિલ્વમંગળ સંત સૂરદાસ બની ગયો. ચડકોસિયા જેવો ભયાનક નાગ તીર્થંકર પરમાત્મા ગવાન મહાવીરદેવના પ્રભાવે આઠમા દેવલોકમાં પહોંચી ગયો. આવા તો અનેકાનેક પ્રસંગો આર્યાવર્તની આ ભૂમિ ઉપર બની ચૂક્યા છે ! આ ભૂમિની ઝડપમાં જે આવી જતાં એનો જીવનનો ટર્નિંગ પોઈન્ટ –જીવનસુધારણાનું પ્રારંભિક બિન્દુ–પ્રાપ્ત થઈ જતું.
રત્નાવલી નામની સ્વપત્નીમાં અતિ આસક્ત તુલસી એક દી પત્નીના મહેણાંથી કામાંધ તુલસી માંથી “ગોસ્વામી તુલસીદાસ” બની જાય છે. આવા ટર્નિંગ પૉઇન્ટ (Turning Point) આર્યાવર્તના માનવા માટે કઠિન બાબત નથી. યૌવનમાં મદમસ્ત બનીને કોલેજ–લાઈફ (College Life)માં આડાઅવળા બની ગયા હો, વાસનાના કાદવે કદાચ આત્મા ખરડાઈ ચૂક્યો હોય તો ય ચિંતા કરશો નહિ. તમારા જીવનને સુધરતા વાર નહિ લાગે. એનું કારણ માત્ર અમારો પ્રભાવ નથી. જોરદાર વ્યાખ્યાનશક્તિ પણ નથી; પરંતુ તમે જે દેશમાં જન્મ્યા છો એનું “ચાર્જ ફિલ્ડ” મુખ્ય કારણ છે. એમાં તમે ઝડપાઈ જાઓ. તમારું જીવન ધરમૂળથી પલટાઈને જ રહેશે.
આ દેશનું આવું દિવ્ય વાતાવરણ પહેલાં તો પાપ કદી થવા દેતું જ નહિ. અને કદાચ પાપ થઈ જાય, અનિચ્છાએ પણ પાપના માર્ગે ઢસડાઈ જવાતું તો અંતે આપણને રડાવતું, પ્રાયશ્ચિત કરાવતું. આવો આ દેશના “ચાર્જડ” થએલા વાતાવરણનો પ્રભાવ હતો.
આર્યાવર્તના મૂળમાં: આત્મતત્વનું ચિન્તન
આર્યાવર્તના ચિંતનનાં મૂળમાં કેન્દ્રરૂપે આત્મા હતો. આપણે ત્યાં દરેક વાત આત્માને વિચારીને જ કરવામાં આવતી. આત્મતત્વના ચિંતક સતો આ દેશની ધરતી પર સર્વત્ર ઘૂમતા. અંગ્રેજો જ્યારે આ દેશમાં રાજ કરતા હતા ત્યારે, જ્યારે તેઓ પોતાના દેશમાં જતા ત્યારે એમની પત્ની અને બાળકો પૂછતાં કે “હિંદમાં એવું તે શું તમે જોયું કે ત્યાં જ તમે રહી પડ્યા છો?' ત્યારે પેલા ગોરા અંગ્રેજે જવાબ આપતા કહેતા કે “ના રે; હિંદમાં એવું તો કાંઈ જ વિશેષ નથી. એક તો હિંદુસ્તાનના જંગલોમાં ચોતરફ વાઘ, દીપડા અને બીજા જંગલી જનાવરો છે. અને બીજું ત્યાં

Page #18

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૧૫
ચારે બાજુ જ્યાં ને ત્યાં બાવાઓ જ છે.” આ વાત ભલે તેઓ મશ્કરીરૂપે કહેતા હોય પરંતુ આ તદ્દન સાચી અને ભારતના વાસ્તવિક સ્વરૂપને રજૂ કરનારી વાત છે. કારણે આ દેશમાં સહુ પોતપોતાની મોક્ષલક્ષી ધર્મપદ્ધતિ પ્રમાણે સંસારનો પરિત્યાગ કરી દેતા. અને એથી જ અનેક લોકો આત્મચિંતનના પરિપાકરૂપે સંન્યાસ સ્વીકારી લેતા. આથી જ આ દેશ “બાવાઓની ભૂમિ' તરીકે ઓળખાતો. સંતો, સજજનો અને સાધુભગવંતો આત્મતત્વનું ચિંતન કરતા આ ધરતી પર ઘૂમતા રહેતા.
આત્માદિ ષટ્રસ્થાન
આમા જેવું તત્વ છે જ. આ વાત તમારે રવીકારી જ લેવી પડશે. આ તો ડેટા” (સિદ્ધ સત્ય) છે. આ વિષયમાં કશુંય discuss (ચર્ચા) કરવાનું જ ન હોય. “આત્મા છે” “તે શરીરથી ભિન્ન છે અને નિત્ય છે” “તે કર્મનો કર્તા છે.” કર્મનો ભોક્તા છે” “સર્વકર્મથી તેનો મોક્ષ થાય છે અને “તે મોક્ષ પામવાના ઉપાયો પણ છે.” આ છ ય બાબતો આપણે ત્યાં સિદ્ધ થએલી છે.
આત્મા બાબતોમાં કોઈ ચર્ચાનો અવકાશ જ નથી. જે યુવાનો મારી પાસે આત્મા આદિના અસ્તિત્ત્વ બાબતમાં “ડિરકસ' કરવા આવે છે, એમને હું સાફ કહી દઉં છું કે, “મહેરબાની કરીને તમે ચાલ્યા જાઓ. અમારે આ બાબતમાં ડિસ્કસ' કરવું નથી. આ તો અમારો “ડેટા” છે. એને સ્વીકારીને જ વાત કરવી હોય તો આગળ વધીને વિચારીએ શી કે રીતે આત્મકલ્યાણ કરવું ?” જે લોકોના પોતાના જીવનના હજી કોઈ ઠેકાણા નથી એ લોકો અમારી સાથે સિદ્ધ એવા આત્મતત્વ ઉપર “વિકાસ” કરવા આવે છે !! વાહ બલિહારી છે; કળિયુગની!
જે આત્માદિ તત્વોનું અસ્તિત્વ પૂર્વના સંતો અને ભગવંતોએ પોતાના જ્ઞાનબળ દ્વારા સિદ્ધ કર્યું છે એની ઉપર શંકાકુશંકા કરીને “ડિસ્કસ' કરવાની ચેષ્ટા કરનારા એ પૂર્વ ઋષિભગવંતોનું હળાહળ અપમાન નથી કરતાં તો બીજું શું કરે છે? આથી સિદ્ધ બાબતો ઉપર અમે ચર્ચા કરવા તૈયાર જ નથી.
આત્મા ક્યાં સમજવો?
આત્મા છે જ અને તે શરીરથી જુદો છતાં શરીરમાં રહેનારો છે. તો તે ક્યાં છે? શરીરના તે તે ભાગોમાં જ આત્મા નથી જ્યાં સોય ભોંકતા આપણને દુઃખની લાગણી થતી નથી. સોંય લગાડતા જ્યાં વેદનાની લાગણી થાય છે ત્યાં સર્વત્ર આત્મા છે. વાળના અને નખના અગ્રભાગોમાં, નાકના પોલાણવાળા ભાગોમાં આત્મા નથી. કારણ ત્યાં સોય ભક્તા દુઃખની લાગણી જન્મતી નથી. નાકની ચામડીના ભાગને જ ય લાગતાં દુઃખ થાય છે. કાચો નખ કપાતા અને વાળના મૂળ (Roots)માં

Page #19

પ્રવચન પહેલું
સોય લાગતાં જ વેદના થાય છે, તો તેમાં આત્મા છે જ, આત્મા છે અને તે શરીરથી સ્વતંત્ર છે, કર્મનો કર્તા અને ભોક્તા પણ છે. એનો મોક્ષ પણ થાય છે.
મોક્ષ એટલે શું?
મોક્ષ એટલે છુટકારો...સંસારના તમામ દુઃખ, સુખ અને પાપોમાંથી સર્વથા અને સર્વદા છૂટકારો એનું નામ મોક્ષ. આ મોક્ષ સર્વકાલીન થાય છે. અને શાશ્વત છે.
આવા મોક્ષને પામવાના ઉપાયો છે કે નહિ ? અમારે એવો મોક્ષ જોઈએ છે. અમે આ સંસારના દુઃખો અને પાપોથી ત્રાસી ગયા છીએ. અમે આ જીવનના ત્રાસથી કંટાળી ગયા છીએ. અમારે એમાંથી છૂટવું છે” આવી જેઓને ઉત્કંઠા થાય તેમને માટે શાસ્ત્રો કહે છે કે “હા...ભાઈ! એવા મોક્ષને પામવાના ઉપાયો પણ આ જગતમાં છે જ.”
રોજ ઘરમાં પત્ની સાથે કજિયા થાય છે ને ? રોજરોજના પત્ની અને બાળકોના કજિયાથી તમે ત્રાસી ગયા છો ને? તો તે દૂર કરવાના ઉપાયો પણ છે. ઘણાં લોકો અમને પૂછે છે : “સાહેબ! કાંઈ ઉપાય બતાવો. અમે તો આ જીવનથી ત્રાસી ગયા છે.' કહું છું : “આવી જાઓ. અમારી પાસે સાધુ બની જાઓ.”
અસંગનો આનંદ માણે
પત્નીના સંગના આનંદ કરતાં અસંગની મજા ઓર જ છે. પુત્ર–પરિવારના અને વૈભવી જીવનના આનંદ કરતાં તે બધાયના ત્યાગથી ઉત્પન્ન થતાં અસંગનો આનંદ ઘણું જોરદાર છે. એકવાર તમે અસંગનો આનંદ માણો તો ખરા. રોજબરોજના ઝઘડાળું ઝેરી જીવનથી તમારે છૂટવું જ પડશે. એ વગર તમારી આરોવારો નથી.
તમે વિચાર તો કરો. મુંબઈ નગરીના વાલકેશ્વર એરિયામાં ૨૬–૨૬ માળના આવા ઊંચા તાડ બિલ્ડિંગોમાં તમે ભલે રહેતા. આલિશાન તમારા ફલૅટો! આખી ભીંતો વૈભવી સાધનોથી ભલે મઢેલી! પણ એક દી તમારે એ છોડીને ચાલ્યા જ જવાનું છે! કેટકેટલી મહેનત અને મથામણને અંતે આ મકાનો તમે ઊભા કર્યા છે! કેટલા લાખો રૂપિયાનો આની પાછળ તમે વ્યય કર્યો છે? છતાં તમારે એક દી મર્યા વગર છૂટકો જ નથી. બાવન પત્તાના મહેલ જેવો તમારો આ બંગલો! એક દી કડડભૂસ! એમાંથી જ તમારે એક દિવસ વિદાય લેવાની! તમે કહેશો “ના..ના... મારે નથી જવું... મારે તો અહીં જ સદા રહેવું છે. મારે કદી અહીંથી જવું નથી...” પણ તોય... તમારે જવું જ પડશે. કોક જાણે તમને બળાત્કારે ખેંચી જશે... “નીકળો... અહીંથી બહાર...... અહીં તમારે કાયમ રહેવાનું જ નથી...” કેવી ભયંકર કમનસીબી છે!

Page #20

“રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ” બાળક જેવી નાદાન રીતિ
તમારા બે બાબલાઓ ચોપાટીની કિનારે તમે જ્યારે ફરવા ગયા ત્યારે રેતીમાં ઘર બનાવીને રમવા લાગ્યા. તમે એક બાજુ દૂર વાતો કરતા હતા ત્યારે બાબલાઓ રેતીનું ઘર બનાવી, તેમાં કાણું પાડીને બારીઓ મૂકે છે. બારણાં બનાવે છે. તમે ઘેર પાછા ફરો છો ત્યારે કહો છો “બેટા! ચાલો ઘેર!' બાબાઓ રડમસ ચહેરે કહે છે: “પપ્પા ! પણ અમારું આ ઘર !!”—તમે કહો છો ઃ એસ. એસ. હવે તારા ઘરવાળો! લે, આ તારું ઘર !' એમ કહીને તમે એક લાત મારીને રેતીના ઘરને તોડી નાખો છો. તમને એ છોકરા નાદાન લાગે છે. મને લાગે છે કે છોકરાની જેમ બધા ય સંસારીઓ નાદાન નથી શું? યમરાજની એક જ કે જે બંગલો ધરાશાયી થઈ જાય છે, જેમાંથી આ શરીરની ઠાઠડી એક દી “રામ બોલો ભાઈ રામ !” કરતાંકને નીકળવાની છે !
જેની ખાતર કાળા–ધોળા કર્યા, અપાપ આત્માને પાપી બનાવ્યો, એ બંગલો, એ સંસાર, એક દી ખતમ થઈ જવાનો છે! કોક જાણે તમને ઈશારો કરી દેશે કે, “અય માનવ! બસ હવે તારી મર્યાદ આવી ગઈ છે. અટકી જા... હવે તારું જીવન પૂર્ણ થયું છે. ઊઠ... ચાલ ઊભો થા...” અને એક જ પળમાં ચાલ્યા જવાનું. હંસલો પરલોક ભેગો થઈ જવાનો... હજી તો જાણે માથે રૂના પૂમડાં મુકાશે; કપાળે ઘી મુકાશે...અને તે ટાણે તો હંસલો પરલોકમાં ક્યાંક પહોંચી ગયો હશે. અહો ! આપણાં આત્માની આ કેવી ઘોર અપમાનજનક દશા કહેવાય ! પૂર્વે મુસલમાનોનું ય અપૂર્વ મોત
આર્યાવર્તમાં પૂર્વ માનવ એવું જીવન જીવતો કે ગમે ત્યારે મરી જવાનું આવે તો તો તે સજજ રહેતો. અને જરાય હાયવોય કે ગભરાટ ન કરતો. ખૂબ સહજભાવે “ચાલો... જાઉં છું” કહીને તે મૃત્યુ પામતો. આ દેશના કેટલાક મુસલમાનો પણ એવું સુંદર મૃત્યુ પામતા.
પાટડીને એક મુસલમાન વૈદ્ય મૃત્યુના છેટલાં દિવસોમાં અમદાવાદની જુમ્માં મરજીદમાં ચાલ્યા ગયા. એમના દીકરાઓએ સાથે રહેવાની વાત કરી તો ઘસીને ના પાડી દીધી. “તમે મારી સાથે રહો અને તમારા ઉપર મને મોહ થઈ જાય તો અંતસમયે મારું મોત બગડી જાય. મરતાં મારી નજરમાં ખુદા ન રહે તો મારે કયામતના દિવસે ખુદાને શો જવાબ આપવો ?” છેવટે એક નોકરને, છોકરાઓના ખૂબ આગ્રહને કારણે સાથે રાખ્યો... પણ જયારે એમને લાગ્યું હવે મારા પ્રાણ જવાને બેત્રણ કલાકની જ વાર છે ત્યારે નોકરને ય કોઈ બહાને દૂર રવાના કરી દીધો. અને અંતે ખુદાની બંદગીમાં જ પોતાના પ્રાણ છોડ્યા. આ દેશના મુસલમાનો પણ આ રીતે મૃત્યુને વરતા તે પ્રભાવ દેશમાં રહેલા સંતોના સત્સંગનો હતો. સંતોને

Page #21

૧૮
પ્રવચન પહેલું
સંગે આત્માનું કલ્યાણ સાધી સુન્દર મોત જે મુસ્લીમો પણ પામી શકે તો ધર્મ કહેવાતા માણસોની દશા કેવી સુંદરતર હોવી જોઈએ?
તમારે આવા આદેશમાં જન્મ પામીને આત્માનું કલ્યાણ કરવું છે? તો લાખો સંતો મહાસંતોએ આત્મા અંગેની જે ૬ બાબતો સિદ્ધ કરી છે, તેને આંખો મીંચીને સ્વીકારી લો. એમાં ચર્ચા કરવાની ખેવના પણ ન કરો.
કાયદાના નિષ્ણાત ગણાતા શ્રી નાની પાલખીવાળા પાસે તમે જાઓ અને તમે કહો કે કાયદાની ૪૨૦ D. કલમ બાબતમાં મારે તમારી સાથે ચર્ચા કરવી છે, તો પાલખીવાળા તમને પૂછે કે, “શું તમે વકીલ છો ? ત્યારે તમે કહો કે “ના. હું તો કાપડિયો છું. અથવા તો અમુક મિલનો માલિક છું. હું કાંઈ વકીલ નથી.” ત્યારે પાલખીવાળા તમને સાફ શબ્દોમાં કહી દે ખરા કે નહિ કે, “મેહરબાન ! મારો સમય ન બગાડો. મને તમારી જોડે ચર્ચા કરવાની ફુરસદ નથી.”
તમે કોઈ મોટા M.D. કે F.R.C.S. ડૉક્ટર પાસે જઈને કહો કે, “સાહેબ! મારે તમારી સાથે “ટાઈફોઈડ”ના કીટાણુઓ વિષે ચર્ચા કરવી છે.” તો ડૉકટર તમને શું કહી દે? કે “તમારી સાથે ચર્ચા કરવાનો મને અવકાશ નથી.” એમ જ ને ?
જે માણસોને જે વિષયમાં કશી સમજણ નથી તેવા લોકો તે વિષયમાં ચર્ચા કરવાને લાયક છે ખરા? આ દેશમાં આજે બુદ્ધિ ખૂબ વધી છે. બધા બધી બાબતમાં ચર્ચા કરવા નીકળી પડે છે. પણ યાદ રાખો...આ દેશમાં સમજણ કરતાંય પ્રથમ સ્થાને શ્રદ્ધાને આપવામાં આવ્યું છે; “આત્મા છે” એ વાત શ્રદ્ધાપૂર્વક સ્વીક્રારી જ લો. પછી આપણે વિચારવાનું તો એટલું જ છે કે જે આત્મા છે જ... પરલોક છે જ...તો હવે આપણે શું કરવાનું છે? કઈ રીતે જીવન જીવવું જરૂરી છે જેથી આ લોક અને પરલોક—બેય–સુંદર બની જાય !
આ દેશ કેવળ કાયદાબાજોનો અને બુદ્ધિવાદીઓનો નથી. આ દેશ તો શ્રદ્ધાવાનોનો છે. અહીંથી ક્યારેક ક્યાંક મરીને જવાનું જ છે. અને ફરી પાછું ક્યાંક જન્મવાનું છે અને ત્યાં ફરી આપણું કર્મ પ્રમાણે જ આપણે જીવવાનું છે. એમાં કશો ફેરફાર થઈ શકવાનો નથી. પુરુષાર્થ જરૂર કરવાનો. પુરુષાર્થ પ્રમાણે ચાલી પણ શકાય. પરંતુ કેટલીક વાર કમેં બળવાન બની જતાં હોય ત્યારે પુરુષાર્થ પણ પાંગળો બની જાય છે. આ વાતને સુનિશ્ચિત છે, ત્યારે આપણે શું કરવું? તે જ વિચારી લેવું રહ્યું. આપણે આર્યદેશઃ પૂર્વે અને આજે
આપણું આ આદેશમાં આત્મા અંગેની છ બાબતો માનવના મગજમાં સતત ઘમરી લેતી હતી. અરે! માનવો તો શું? આ દેશના કેટલાક પોપટો પણ આત્મ

Page #22

“રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
તત્વની ચર્ચા કરતા હતા. “આત્મા સ્વતઃ ગ્રાહ્ય છે કે પરતઃ ગ્રાહ્ય છે” એની વાતો કરતા હતા. “મંડનમિશ્ર નામના પંડિત ક્યાં રહે છે ?' એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં નગરની સ્ત્રીઓ કહે છે કે “ભાઈ જે મકાનની બહાર પાંજરામાં રહેલા પોપટો પણ આત્મારસ્વતઃ ગ્રાહ્ય છે કે પરતઃ ગ્રાહ્ય એની વિચારણા કરતા હોય અને જેના પ્રાંગણમાં શિષ્યો અને ઉપશિષ્યો આત્માની ચર્ચા કરતા હોય તે ઘર મંડન મિશ્રનું જાણવું.”
"स्वतः प्रमाणं परतः प्रमाणं किराङ्गना यत्र गिरो गिरन्ति । शिष्योपशिष्यैरुपगीयमानं अवेहि तन्मण्डनमिश्रधाम ।।"
આવા આ દેશની અંદર આજે ભયંકર અંધાધુંધી ચાલી રહી છે, જે દેશ સદા આત્માની ચિંતા કરતો. એના પરલોક અને પરલોકની ચિંતા કરતો, એ દેશની અંદર આજે સહુ દોડી રહ્યા છે; ભોગ સુખોની પાછળ! કોઈને જાણે કોઈની કોઈ પડી નથી સદા પલટાતું આ રાજકારણ જાણે “મને આજે જ સુખી કરી દેશે” એવી આશાના તખ્તએ આજનો માનવ જીવી રહ્યો છે.
જે ટાણે બત્રીસ કરોડ હાડપિંજરો મસાણ તરફ દોટ મૂકી રહ્યા છે ત્યારે પણ આજનો માનવ પોતાના ફલેટોના વૈભવી જીવનમાં મોજ માણી રહ્યો છે. આજની પરિસ્થિતિ કેટલી ભયંકર છે એ તમે કયાં નથી જાણતા? આજે ઘરઘરમાં સાસુવહુઓ ઝઘડે છે. સાસુ વહુને માર મારી રહી છે. બેકારીને કારણે હજારોની સંખ્યામાં કારકુનો વગેરે ૨૮મા માળેથી પડતું મૂકે છે. આ ભારતમાં ૪૦ લાખ સ્ત્રીઓ દરવર્ષે ગર્ભપાત કરાવે છે. પોતાના સગા બાળકોને પોતાના સગા હાથે જ માતાઓ ખૂન કરે છે. હાય! જમાનો ! પોતાના ભોગસુખોની કારમી લાલસાઓ આ હિંદના માનવોને કેવા પાપી બનાવી રહી છે !
દેશમાં વગર યુદ્ધ દર વર્ષે ૪૦ લાખ બાળકોનો નાશ થઈ રહ્યો છે. સગી માતાઓ પોતાના બાળકોના નાશ કર્યા બાદ એ કેવી ઝરે છે એ તમે જાણે છે? સર્વે એમ બોલે છે કે, “ગર્ભપાત કરતા તો માતાઓ કરાવી નાખે છે; પરંતુ એ પછી એ માતાનું માતૃત્વ પોકાર કરે છે. એનું અંતર બાપોકાર રડે છે. અને એ ઝૂરી ઝૂરીને મરવાના વાંકે જાણે જીવે છે.”
ધર્મ ક્યાં? સર્વત્ર
આ બધી ખાનાખરાબીના મૂળમાં આર્યદેશની અર્થ અને કામની વ્યવસ્થા તૂટી ગઈ છે, તે કારણ છે. આપણે ત્યાં ધર્મ માત્ર ધર્મસ્થાનોમાં કરવાની કે આચરવાની વસ્તુ નથી. આજે ધર્મ માત્ર ધર્મસ્થાનોમાં જ કરવાની ચીજ બની ગઈ છે. અર્થ અને કામમાંય પૂર્વે ધર્મ પ્રવેશેલો હતો.

Page #23

પ્રવચન પહેલું
અર્થની અન્દર નીતિ અને નમ્રતાનો અને કામની અન્દર સદાચારનો ધર્મ જોડી દેવામાં આવ્યો હતો. ધર્મ સ્થાનોમાં જઈ ને ખૂટી ગયેલો પાવર પાછો મેળવવાનો છે. ધર્મ કરનારો કદાચ નીતિ ન કરતો તો ય એનું અંતર રડતું રહેતું. કોઈ યુવાન સ્ત્રીઓ સામે આવતી તો પણ તે એમની સામે વિકારી નજરે જોતો નહિ. એ સમજતો. “ મરણં બિન્દુાતેનનીવિત વિવ્રુક્ષાત્” વીર્યના એક બિન્દુના પાતથી મરણ અને એક બિંદુના રક્ષણ માત્રથી જીવન પ્રાપ્ત થાય છે. પૂર્વના ઋષિઓ અને મુનિઓ પોતાના શિષ્યોને આશ્રમોમાં આ પાઠ શીખવતા. તપોવનોમાં આવી જ વિદ્યાનાં દાન થતાં. અને એ બ્રહ્મચારી યુવાનોમાં એક અપૂર્વ તાકાત પ્રાપ્ત થતી હતી.
૨૦
શું ન્યાય અને નીતિ માત્ર ધર્મસ્થાનોમાં જ સાચવવાના છે? પ્રભુના નામનો જપ માત્ર મંદિરોમાં જ કરવાની ચીજ છે? એના દ્વારા પ્રાપ્ત થતી સમત્વની સાધના સર્વત્ર આદરવાની વસ્તુ છે. જેમ ખાવાનું માત્ર રસોડામાં પરંતુ પચાવવાનું સર્વત્ર. દિવાનખાનામાં ય પચાવવાનું કામ ચાલુ. રરતે ચાલતા અને પેઢીએ એસીને ધરાક સાથે વાતો કરતા પણ પચાવવાનું કામ ચાલુ. એ જ રીતે ધર્મ માત્ર ધર્મસ્થાનોમાં આચરીને મૂકી દેવાની ચીજ નથી. અર્થમાં નીતિ આદિ અને કામમાં સદાચાર આદિ ધર્માં ઘુસાડવા જ જોઈએ. યુવાનોએ સદાચાર, સ્ત્રીઓએ શીલ, વેપારીએ નીતિ પોતાના જીવનમાં સદા આચરવા જ જોઈ શે.
ઉત્તમ નીતિમત્તા
પૂર્વના કાળના મંત્રીશ્વરો પણ કેવા હતા ? એકવાર મંત્રીશ્વર વિમળ આબુના પહાડ ઉપર જિનમંદિરનું નિર્માણ કરવા ઇચ્છતા હતા. આબુના પહાડ ઉપરની મોકાની જમીન લેવા માટે તેમણે પ્રયત્નો શરૂ કર્યાં. તે ધારત તો રાજસત્તાનો ઉપયોગ કરીને જમીન મેળવી લેત, પણ તે આપખુદી તેમને માન્ય ન હતી.
તેમણે બ્રાહ્મણોને એકઠા કરીને તેમની માલિકીની તે જમીન માંગી. ધણી વિચારણાના અંતે બ્રાહ્મણોએ એક દરખાસ્ત મૂકી કે જેટલી જમીન જોઈતી હોય તેટલી જમીન ઉપર પાથરીને સોનામહોરો આપવી.
વિમળ મંત્રીએ તરત જ એ દરખાસ્ત વધાવી લીધી, સોનામહોરોના કોથળાઓ ભરાઈ ને આવ્યા. જમીન ઉપર પાથરવાનું શરૂ કરવામાં આવ્યું. તે જ વખતે મંત્રી વિમળને એક વિચાર આવ્યો કે “ આ તો હું અનીતિ કરી રહ્યો છું. સુવર્ણમહોર ગોળાકાર છે એટલે જમીન ઉપર પાથરતાં થોડીક થોડીક પણ જગા સોનામહોર વિનાની રહેશે જ. આટલી જગા આવી અનીતિથી કેમ લેવાય ?” તરત જ તેમણે તે સોનામહોર રાજના ભંડારમા પાછી મોકલી અને ખાસ નવી ચોરસ સોનામહોર તૈયાર કરાવીને પથરાવીને જરૂરી જમીનની ખરીદી થઈ ગઈ.

Page #24

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૨૧
એક મહોરના પચીસ રૂ. ગણુય તો પણ ૪,૫૩,૬૦,૦૦૦ રૂ. માત્ર જમીન ખરીદવામાં થયા.
તમારું પાપ તમને કરડે છે?
ક્યારેક તમે અન્યાય કરો. અનીતિ કરો. તો ય તમારું “કોલ્યુસ તમને કરડે (બાઈટ) છે ખરું ? “પાંચસો રૂ. ખાતર હું અનીતિ કરી રહ્યો છું. વ્યાજવટાવના ધંધામાં હજાર બે હજાર ખાતર હું લેણદારનું ગળું રહેવાના કામ કરું છું ?” આમ તમારું મન તમને પાપ કર્યા પછી કરડે છે ખરું કે નહિ? અનીતિ કે અસદાચાર આચાર્યા પછી તમને આખી રાત ઊંઘ ન આવી તેવું બન્યું છે ખરું કે નહિ ? ગોળ લગડીઓ ગોઠવીને જેટળી જગ્યા મળી તેમાં વિમળને અનીતિ થતી લાગી તો એણે ચોરસ લગડીઓ કરાવી. આપણને આ રીતે આપણું પાપ જે કોરી ખાતું હોય તો ય આપણે એકવાર જરૂર સાચા માર્ગે આવી શકાશું.
સહુ સાધુ બની જાઓ
આ તાકાત આર્યદેશના માનવોમાં ક્યાંથી આવી ? કારણ? કારણ આ દેશની ધરતી પર આત્મા અને તેના પડ સ્થાનોનું ચિંતન ઘૂમરી લેતું હતું. આ ચિંતનના પ્રતાપે સહુ માત્ર આલોકના જ સુખના ચાહક ન હતા. પણ પરલોકના વિચારને પ્રાધાન્ય આપનારા હતા. એ માટે મુનિજીવન સ્વીકારવું જરૂરી બનતું તો તેયા સ્વીકારવા તૈયાર રહેતા.
હું આજે જ તમને બધાને સાધુ બનાવી દેવાની વાત કરતો નથી. હું ઈચ્છું છું જરૂર; કે તમે બધા ય સાધુ થઈ જાઓ. આજે તો સાધુને જ બધી રીતે મઝા છે. સાધુ પોતાની સાચી સાધુતા દ્વારા પરલોકમાં તો સદ્ગતિ નિશ્ચિત કરે જ છે. પરંતુ આ લોકમાં ય વર્તમાન રાજકારણનો વિચાર કરો તો સાધુ જ સાચો સુખી છે.
માને ગાળો આપતો દીકરો
આજની સ્થિતિ અત્યંત ભયંકર છે. આજે મા-બાપ પોતાના સંતાનોથી ય સુખી નથી, એક મોટા શહેરમાં હું ગયો હતો. ત્યાં એક પચાસ વર્ષની માતા પોતાના ૨૩ વર્ષના યુવાન પુત્રને લઈને મારી પાસે આવીને ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડવા લાગી. મેં કારણ પૂછ્યું. તેણે કહ્યું, “સાહેબ? હું શું કરું? આ ભારો આવડો મોટો દીકરો સાહેબ ! મને ગાળો આપે છે. મેં એને પાળી પોષીને મોટો કર્યો. અને સાહેબ! આજે કઈ કમાઈ આપવાને બદલે એ મને છેલ્લામાં છેલ્લી કક્ષાની ગાળો આપે છે.

Page #25

૨૨
પ્રવચન પહેલું સાહેબ! મારાથી હવે એ સંભળાતી નથી. આના કરતાં તો મને એ ઝેર આપી દે તો વધુ સારું! મહારાજ સાહેબ ! આપ એને કાંઈક સુધારો.”
આ બેનની આ વાત સાંભળીને મારી આંખમાં આંસુ આવી ગયા! આ છે; ભારતની દશા ! હાય ! સગો દીકરો સગી માને છેલ્લી કક્ષાની ગાળો આપે!!!
પાપોના મૂળમાં કુસંગતિ
આ પરિસ્થિતિ કોણે સર્જ? મને પૂછતા હો તો આ કુસંગનું ભયંકર પરિણામ છે. શિક્ષણ પણ એટલું દોષિત નથી જેટલો દોષિત આ કુસંગ છે. ખરાબ મિત્રો અને ખરાબ બેનપણીઓના કુસંગે તો હાહાકાર મચાવી નાખ્યો છે.
શિક્ષણ ક્યારેય કહેતું નથી કે, “તમારી માતાને તમે ગાળ આપો.” શિક્ષણ ક્યારેય કહેતું નથી કે, “પૈસા ખાતર તમારા પિતાની સામે કોર્ટે લડી લો.” શિક્ષણ ક્યારેય કહેતું નથી કે, “તમે દારૂ પીઓ.”
અલબત્ત, શિક્ષણે એ પણ નથી શીખવ્યું કે, “તમે તમારા મા-બાપને પગે લાગો.” શિક્ષણે એ પણ નથી શીખવ્યું કે “પૈસા ખાતર તમારા પિતાની સામે કદી કોર્ટે ન જાઓ.” શિક્ષણે એ પણ નથી શીખવ્યું કે, “પિતૃ દેવો ભવ. માતૃ દેવો સવ. અતિથિ દેવો ભવ. તમારા માતાને, તમારા પિતાને તમારા આંગણે આવેલ અતિથિને દેવ સ્વરૂપ માનો. અને તેમની પૂજા કરો” શિક્ષણે એ પણ નથી શીખાવ્યું કે, “રસ્તે ચાલ્યા જતાં ગરીબોને દાન આપીને તમારા હૃદયની કરૂણ જીવંત રાખો.”
આવું સાંસ્કૃતિક જીવન જીવવાનું શિક્ષણ નથી શિખવ્યું એ એનો બેશક, મોટામાં મોટો ગુનો છે. પરંતુ શિક્ષણ કરતાંય કુસંગ બધુ ભયંકર છે, કારણ એણે આ બધા પાપો કરવાનું–માનવીય જીવનને સંપૂર્ણ બનેગેટિવ' બનાવવાનું–પાપી કાર્ય કર્યું છે. માટે જ આ યુવાનો અને યુવતીઓને ખાસ ભલામણ કરું છું કે ભાઈબંધો અને બેનપણીઓ કરતાં સો વાર વિચાર કરજે. મિત્રોના આ કુસંગે ચડેલો, એના રવાડે ચડેલો આત્મા કદાચ ક્યારેય નથી છૂટી શકતો.
હકનો હડકવા અને મા-બાપના વારા
આજના મિત્રો ૧૮ વર્ષના પોતાના યુવાન મિત્રને પૈસા ખાતર બાપની સામે કોર્ટે લડી લેવાનું શીખવે છે. શું આ દેશમાં જન્મેલા માનવો હકકની ખાતર ઝઘડા કરે ? આ દેશમાં આજે સમાન હકક્કોનાં વર્ષો ઉજવાય છે. નારીઓના હક્કો, યુવાનોના હકક, કામદારોના હક્કો!! હક્કોના ખાતર લડતા માનવો! અરે! જે દેશમાં નાહકની લડાઈ થતી. “મારે નહિ જોઈએ” “મારે નહિ જોઈએ' એવી

Page #26

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૨૩
ના-હક્કની મીઠી લડાઈ જામતી, એ દેશના માનવો આજે પોતાના હક્કોની ખાતર મારામારી કરે છે!! પોતાના હકકોની ખાતર સગા બાપની સામે યુવાન કોર્ટે જાય છે !! હક્કનો હડકવા સર્વત્ર લાગુ થઈ ગયો છે.
પૂર્વના કાળના માનવોને આવો હક્કનો હડકવા લાગુ પડ્યો નહોતો. અને તો જ શ્રવણ જેવા–માતાપિતાના ભક્તો–આ દેશની ધરતી ઉપર પેદા થયા હતા. આખા દેશના તીથની જાત્રા–મા બાપને કાવડમાં લઈ–કરાવનાર શ્રવણ જે દેશમાં પાક્યો, એ જ આ દેશમાં આજે વૃદ્ધ મા બાપને સાચવવાના વારા બંધાય છે! છ મહિના તારે ત્યાં ને છ મહિના મારે ત્યાં... આવા વારા બે ભાઈઓ કરે છે. આપણાં માબાપોએ આપણને મોટા કર્યા ત્યારે વારા નહોતા બાંધ્યા કે છ મહિના હું તને પાળીશ. અને છ મહિના નહિ! આજના કેટલાક નફફટ છોકરા અને પ્રશ્ન કરે છે “સાહેબ! માબાપે અમારા ઉપર શો ઉપકાર કર્યો છે!” આવા વિચિત્ર પ્રશ્નોના પથરા અમારી સામે મારે છે. પણ એ સારું છે કે અમારી પાસે એના જવાબો છે. આ માત્ર દેખાવના જ ભયંકર-બમ્પર બોલ જેવા પ્રશ્ન છે.
મા-બાપનો ઉપકાર શું?
જૈન સાધુ ગામોગામ ફરતા હોય છે. એથી અનેક અનુભવી એમને મળતા રહે છે. રાજકોટમાં એક અનાથાશ્રમ છે. એકવાર ત્યાંના મુખ્ય સંચાલક ભાઈ મારી પાસે આવ્યા. મેં એમને પૂછ્યું: “તમારે ત્યાં શી રીતે તમે બાળકો ઉછેરો છો ? શું બધાય જીવી જાય છે ?” એમણે જવાબ આપ્યો, “સાહેબ! જે મહિના, બે મહિનાનું બાળક અમને મળે તો ચોકકસ તે જીવી જાય છે. પરંતુ સાત દિવસનું કે તેથી ઓછા દિવસનું બાળક આવે તો તે જીવતું જ નથી” એનું કારણ તેમણે જણાવ્યું કે, “સાત દિવસ સુધી સગી માતાનું વાત્સલ્ય બાળકને મળતું નથી. અમે આયાઓ રાખીએ છીએ. એ દૂધ પાય છે. એનો સુંદર રીતે ઉછેર કરે છે. કાળજી લેવામાં કશી કમીના રાખતા નથી. છતાં સગી માતાની હુંફ વગર, એના વાત્સલ્ય વગર, એનું ખોળું, એની ગરમી, મજ્યા વગર બાળક જીવતું જ નથી.”
હું તમને પૂછું છું કે તમે જીવી ગયા છો, ૨૦,૨૨, ૪૦ અને ૫૦ વર્ષના તમે થઈ ગયા છો, તેમાં તમારી માતાએ તમને પ્રથમના ૭ દિવસમાં જે હંફ અને વાત્સલ્ય આપ્યા તેમાં ઉપકાર કોનો? માએ તમને પ્રથમના સાત દિવસ રઝળતા મૂકી દીધા હોત તો તમારું શું થાત? તમે જીવતા રહ્યા હોત ખરા? આજના કાળમાં સ્ત્રીઓ ગર્ભપાત કરાવી નાંખતી હોવા છતાં તમારી માતાએ તમને જીવતા રાખ્યા અને તમને નવ મહિના પેટમાં સંગ્રહી રાખ્યા એ કોનો ઉપકાર ! બીજી ઉપકારોની વાત જવા દો શું આ પ્રાથમિક ઉપકારો તમારી નજરમાં આવતા નથી !

Page #27

પ્રવચન પહેલું યાદ રાખો. ગેસના સ્ટવ હજી બદલી શકાશે. પથારી હજી બદલી શકાશે. કપડાં દિવસમાં ત્રણવાર બદલવા હશે તો બદલી શકાશે. આ ભયંકર કલિયુગમાં પત્ની પણ બદલી નાખનારા લોકો જોવા મળે છે, પરંતુ માતા જીવનમાં કદાપિ બદલી શકાતી નથી. તમે બે બાળકોના બાપા બન્યા. તમે તમારું જીવન શાંતિથી જીવી શકનારા બન્યા આ બધાના મૂળમાં તમારી જે માતાએ તમને જન્મ આપ્યો, જીવાડ્યા, અને પાળી પોષીને મોટા કર્યા એ માનો અપાર ઉપકાર છે. નફફટ પુત્ર જ આવો પ્રશ્ન કરે કે “મારા મા-બાપનો મારા ઉપર શું ઉપકાર છે?”
દરેક વસ્તુના મૂળમાં જાઓ
રાજકોટના અનાથાશ્રમની વાત હું તમને જણાવી ગયો. સૌરાષ્ટ્રમાં પહેલાં માત્ર ચાર જ અનાથાશ્રમો હતા. આજે એ વધીને ચોસઠ થયા છે. શા માટે અનાથાશ્રમો વયા એનો વિચાર કદી કોઈએ કર્યો ખરો ? પાપના મૂળીઆ જ્યાં સુધી ઉખેડી નાંખવામાં નહિ આવે ત્યાં સુધી તે પાપો દૂર થનાર નથી. અનાથશ્રમોમાં દાન આપનારા ભાઈઓને હું કહેવા માંગુ છું કે, “તમે અનાથાશ્રમોમાં લાખો રૂપીઆના દાન કરો છો તો એના કરતાં બ્રહ્મચર્યની મહત્તા સમજાવતા પુસ્તકોપુસ્તિકાઓના પ્રચારમાં એટલો પૈસો કાં નથી ખર્ચતા ? બનોને એ સમજાવો કે ફર્સ્ટક્લાસના કમ્પાર્ટમેન્ટ-ડબામાં બાળકને રઝળતું મૂકીને ચાલી જાઓ છો, તે શું
અતિ ભયંકર બીના નથી?” આ વરતુ સમજાવતા સાહિત્ય વગેરેને પ્રસાર કરવા આજે લાખ રૂ.નું દાન આપવા કોઈ તૈયાર નથી. આ રીતે જ્યાં સુધી મૂળમાં જવામાં નહિ આવે; બેનો બ્રહ્મચર્યનો આદર્શ સમજતી નહિ થાય; ત્યાં સુધી આવા હજારો અનાથાશ્રમો ઊભા કરવા છતાં આ પ્રશ્નો ઊકલી શકશે નહિ. આવું દરેક બાબતમાં વિચારવાની જરૂર છે. આજે દંતયજ્ઞો ચલાવવામાં આવે છે, પરંતુ દાંતમાં સડો ફેલાવનારા ભૂંસા, ભજીયાં અને ગમે તેવા ગંધાતા ખોરાકો ખાવાનું બન્ધ કરવા કોઈ યજ્ઞ ચલાવવામાં આવતો નથી. નેત્રયજ્ઞ યોજવામાં આવી રહ્યા છે, પરંતુ આંખોને બગાડનારા સિનેમા અને ટી. વી. જોવાનું બન્ધ કરાવવા માટેના યજ્ઞો ચલાવવાનો કોઈને વિચાર સુદ્ધાં આવતો નથી.
જ્યાં સુધી પાપોનાં મૂળ ખતમ કરવામાં નહિ આવે ત્યાં સુધી પાપોના ઝાડ ઉગતા જ રહેવાના. સૌ પ્રથમ મૂળને ડામો. મૂળને ડામવામાં આવશે તો જ રોગો અને પાપો દૂર થશે.
આ તે મનોરંજન કે મનભંજન?
મારે તમને એ વાત કરવી છે કે આજે તમે લોકો જે રીતે ફલેટોમાં રહેતા થઈ ગયા છે, બંગલાઓ બંધાવીને તમારી જાતને સુખી માતા થઈ ગયા છે, એટલા

Page #28

• રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ ’
માત્રથી તમારી જાતને તમે પર્યાપ્ત ન માની લો. તમારા આ આ વૈભવો અને બંગલાઓ તો ખીજા માનવોના અંતરમાં ઇર્ષ્યાની ભયંકર આગ ઉત્પન્ન કરી રહ્યા છે. તમારા વૈભવો જોઇને સામાન્ય સ્થિતિના મનુષ્યો તૈયાથી ભડકે બળી રહ્યા છે. ચાર રૂપિયાની ટિકીટ લઈ તે સિનેમા જોઈ નાંખો છો; પરંતુ એટલા માત્ર કામ પતી જતું નથી. સિનેમામાં જોએલા દૃશ્યો તમારા ધરમાં ભજવવાની આતશ અંતરમાં જાગે છે. કેવા ભયંકર છે આ સિનેમા ! જે તમારા ધર-ધરમાં સંધર્ષોં જગાવે છે; કોઈ વ્યક્તિના અંગોપાંગ જોઈ તે તેમાં રાચવું એ શું સજ્જન માણસને શોભે છે? એના દ્વારા આજના સજ્જનો ખુશી અનુભવે છે!! અને પાછું આ બધું ‘ મનોરંજન’ના નામે ! ! મનોરંજનના નામે દારૂ પીવાની શા માટે છૂટ આપવામાં આવતી નથી ? મનોરંજનના નામે રસ્તે ચાલી જતી પરાયી સ્ત્રીંની મસ્કરીઓ કરવાની શા માટે છૂટ અપાતી નથી ? જો મનોરંજનના નામે આવી બધી છૂટો આપી શકાય તો હું કહું છું ક જેમાં પારકા સ્ત્રી અને પુરુષના અંગો જ જોવાના છે એવા પાપી સિનેમાને ‘મનોરંજન’ના નામે શા માટે ખતવવામાં આવે છે! આ તો ‘મનોરંજન' છે કે ‘ મનોભંજન’? મનોરંજનની પણ કોઈ મર્યાદા હોય છે. જેવા તેવા મનોરંજન ન હોય ! જે તે પ્રકારના મનોરંજનો પણ ન હોય.
'
પ
આર્યને માથે લદાયેલા નિયમો
“ પરધન પત્થર માનીએ, પરસ્ત્રી માત સમાન” આ વાતો આ આર્યદેશમાં ગુંજતી હતી. આ નિયમો આપણે માનીએ કે ન માનીએ આપણાં માથે લદાયેલા જ છે. એને સ્વીકારીને જ પ્રત્યેક આર્યે ચાલવું રહ્યું. આજે અમે તમને “સિનેમા છોડો” એમ કહેવા આવ્યા છીએ; પણ તમારા ધર–ધરમાં આજે ટી. વી. ધૂસી ગયા છે. શી રીતે હવે અમારે તમને કહેવું કે તમે સિનેમા છોડો! સિનેમા તો ટી. વી. દ્વારા તમે ધરમાં ખેડા જ જોતા થઈ ગયા છો. હવે ટોકિઝમાં ન જાઓ તેથી ય શું?
અન્તે તમે વ્હેશો : ‘મુનિજી સાચા હતા’
આ બધી મારી વાતો તમારે સાંભળવી જ પડશે. તમે બધા વિશાળ મનવાળા (broadned minded) છોને? બધાની વાતો તમે સાંભળો છોને? તો મારી પણ આ વાતો તમને ગમે કે ન ગમે સાંભળી જ લો. પણ સંસ્કૃતિપૂર્ણ જ જીવન જીવવાની મારી આ વાતો હું કાંઈ તમારી ઉપર લાદી બેસાડવા માંગતો નથી.
તમે લોકો ભલે મને રુઢિચુસ્ત કહો એનો મને જરાયે વાંધો નથી. પણ સાંસ્કૃતિક જીવન પદ્ધતિને આચારમાં મૂકવાની વાતો હું તમારી સમક્ષ રજૂ કરવા

Page #29

પ્રવચન પહેલું
માંગું છું. સંભવ છે કે આ ચાતુર્માસમાં વીસ પ્રવચનો સાંભળ્યા બાદ તમે કદાચ એક કહેતા થઈ જશાકે “મહારાજશ્રી સાચા હતા!'
કેવો મહાન આર્ય દેશ!!
કેવો આ આર્ય દેશ હતો. પોતાને સગો પતિ, પત્નીને સાલો કે એવી કોઈ ભોગ સુખની સુંદર સામગ્રી લાવીને આપતો, તો મૈત્રેયી જેવી પત્નીઓ પતિને પૂછતી : “આર્યપુત્ર! આપ આ જે ચીજ લાવ્યા છો તેનાથી શું મારો મોક્ષ થશે?” અને જે પતિ કહેતો કે “ના... આ તો માત્ર શરીરને ઢાંકવાની ચીજ છે. આ તો સાડલો છે. આનાથી કાંઈ મોક્ષ ન થાય.” તો પત્ની ઝટ કરતી કહી દેતી કે, “જેનાથી મારી મોક્ષ ન થાય તેવી વસ્તુને હું શું કરું.”
"येनाऽहं नामृता स्या, तेन किं कुर्याम् ?" આવી દીર્ધદષ્ટિ, આવી આત્મા અને મોક્ષ અંગેની વ્યાપક વિચારણાઓ આ દેશની સ્ત્રીઓના જીવનમાં પણ જોવા મળતી હતી.
આ આર્યાવર્તમાં એકાદ ભામાશા, એકાદ જગશા કે એકાદ બે સીતાઓ પાકી ન હતી. અહીં તો સજજનો, સંતો, શૂરવીરો અને દેશ તથા ધર્મના અવિહડ ભક્તો હજારોની સંખ્યામાં જોવા મળતા હતા. અને માટે જ અંગ્રેજો પોતાના દેશમાં જઈને કહેતા હતા કે “હિન્દુસ્તાનમાં તો સંતો અને બાવાઓ ઠેર ઠેર જેવા મળે છે.”
આર્ય દેશની મહાનતાનું મૂળ: ધર્મતત્ત્વ
સંતો અને સજજનોના જીવન આટલા ઊંચા કેમ હતા? એનું મૂળ ધર્મતત્વમાં પડેલું હતું. ધર્મ માત્ર ધર્મસ્થાનોમાં જ નહિ, લોકોના જીવન વ્યવહારમાં પણ સર્વત્ર વણાયેલો જોવા મળતો હતો.
લગ્ન પણ બીજરક્ષા અને વાસના નિયન્ત્રણ માટે
રે! આર્યદેશની લગ્નવ્યસ્થામાં પણ ધર્મ હતો. વાસનાથી પીડાતો માનવ જે લગ્ન ન કરે અને પત્નીરૂપી એક જ ખીલે બશ્વાઈ ન જાય તો અનેકના સંગમાં ફસાતો જતો તે કેવો અનર્થ મચાવે? પુરુષ માટે પત્ની ખીલીરૂપ હતી અને પત્ની માટે પુરુષ પણ ખીલા જેવો હતો. લગ્ન પણ પોતાની પત્ની સાથે ભોગસુખો ભોગવવા માટે નહિ, પરંતુ પરસ્ત્રીના સાથેના અસદાચારમાંથી બચવા માટે જ હતું. એવું જ પત્નીને માટે પણ હતું. પુરુષ જે અન્ય સ્ત્રીઓ સાથેના અસદાચારમાં

Page #30

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૨૭
ફસાઈ જાય, ખોટા રવાડે ચડી જાય તો બીજા બગડી જાય. અને ભાવી સંતાન ખરાબ પાકે. આવું બનવા ન પામે, અને ભાવિ સંતાનોમાં વારસાગત બીજની શુદ્ધિ પ્રાપ્ત થતી જ રહે, તે માટે જ સમાન કુળોમાં અને સમાન આચાર વાળા કુટુંબોમાં જ કન્યાની લેવડદેવડ વગેરે વ્યવહારો હતા. આમ આદેશની લગ્ન વ્યવસ્થામાં ય પરંપરાગત બીજશુદ્ધિની રક્ષા અને અસદાચારનું નિયત્રંણ મુખ્ય હેતુઓ હતા. અર્થ અને કામમાં પણ અનીતિ અને અસદાચાર ઉપર નિયન્વણુ મૂકાતા. આમ અર્થ નીતિયુક્ત અને કામ સદાચારયુક્ત આ આયંદેશમાં જોવા મળતો.
વાચસ્પતિ મિશ્ર અને ભામતી
વાચસ્પતિ મિશ્રનો પ્રસંગ તમે જાણો છો? વાચસ્પતિ નામના એક મહાન પંડિત થઈ ગયા. જેમણે શાંકર ભાષ્ય ઉપર “ભામતી' નામની મહાન ટીકા રચી છે. યૌવન વયમાં આ પંડિતને તેના પિતા કહે છે “બેટા હવે લગ્ન કરી લે” પુત્ર કહે છે; “પિતાજી ! પરણવાની મારી ઈચ્છા નથી. મને શાસ્ત્રની રચના કરવાની ખેવના છે. મને તે કરવા દો. લગ્નજીવન અને તેમાં બન્ધનરૂપ બની જશે.” પરન્તુ પિતાના અતિ આગ્રહને વશ થઈ અને વાચસ્પતિને પરણવું પડે છે. ચોરીમાં ફેરા ફરી જતાંની સાથે જ વાચસ્પતિ પાછો પોતાના ટીકાના સર્જન-કાર્યમાં ગૂંથાઈ જાય છે. નવોઢા પત્ની સાથે વાત કરવાની પણ એને ફુરસદ નથી. એનું મુખ પણ એણે ધારીને જોયું નથી. રચનાની અજબ ધૂનમાં એને વાસના પજવી શક્તી નથી. એને સાહિત્યરચનાની ધુન હતી પણ એની પત્નીને તો કાંઈ તેવી ધૂન ન હતી. એના અંતરમાં તો જરૂર વાસના હતી. છતાં આર્યદેશની પત્ની હમેશ પતિની ઈચ્છા ને જ અનુકૂળ બનીને ચાલતી.
ભામતીએ જોઈ લીધું કે “પતિને તો શાસ્ત્ર સર્જનનો જ શોખ છે. તેમને મારી કોઈ જરૂર નથી.” દિવસે લખે છે. અને રાતે પણ વાચસ્પતિ ટીકાનું સજેન જ કર્યા કરે છે. રાતે લેખન કરતાં પતિને દીવાની જરૂર પડે છે એ વાત પત્નીએ સમજી લીધી અને રોજ રાતે પતિના ખંડમાં જઈને દીવામાં તેલ પૂરી આવે છે. સિવાય એક અક્ષર પણ બોલતી નથી.
ત્રીસ વર્ષ સુધી આ ક્રમ ચાલુ રહ્યો અને ત્રીસ વર્ષ ને અંતે ટીટાનું નિર્માણ કાર્ય પૂર્ણ થયું. ત્યારે આવી મહાન ટીકાને શું નામ આપવું?” તે વિચારતાં પતિ કાંઈક સ્વરથ ચહેરે બેઠા હતા. ભામતી દીવામાં તેલ પૂરવા આવે છે. એને જોઈને વાચસ્પતિ પૂછે છે : “રે! બાઈ! તું કોણ છે?' આ પ્રશ્નથી ચકિત થઈ ગમેલી ભામતી કહે છે : “આપની “દાસી'. પતિ પૂછે છે : “કોણે તને રાખી છે? પિતાજીએ ? તેઓ તને શું મહેનતાણું આપે છે?' આવો પ્રશ્ન સાંભળી વધુ વિસ્મિત બનેલી ભામતી કહે છે: “સ્વામિનાથ! એવી મહેનતાણું લેતી

Page #31

૨૮
પ્રવચન પહેલું
‘દાસી' નહિ. આપની સાથે, મારા પિતાએ મને પરણાવેલી આપની અર્ધાગનારુપ દાસી ! આપની ધર્મપત્ની!”
આ ઉત્તર સાંભળી વાચસ્પતિ મિશ્રની આંખમાંથી આંસુની ધાર ચાલી જાય છે. તે વિચારે છે કે “એક દિવસ ક એક રાત પત્ની સાથે બેઠો નથી. એની સાથે વાત કરી નથી. જેણે દેહસુખની ઇચ્છાથી જ લગ્ન કર્યું છે એવી આ નારી પતિના અંતરની ઈચ્છાને અનુસરીને ત્રીસ ત્રીસ વર્ષ સુધી મૂકભાવે, નિરાશસભાવે સેવા કરતી રહી છે. એણે વાસનાની કદી માંગણી કરી નથી. ધન્ય કોણ? હું કે આવો મહાન ભોગ આપનારી મારી પત્ની !' આ વિચારે ચડેલા પંડિતે અંતે એ ટીકા દ્વારા પત્નીનું નામ અમર કરી દેવા માટે ટીકાનું “ભામતી” એવું નામ આપી દીધું.
કેવું મહાન હતું આ આયાવર્ત! અને કેવી મહાન હતી આ દેશની નારીઓ! અર્થ અને કામ ઉપર કેટલું અદ્ભુત નિયંત્રણ હતું; આ આદેશના માનવોનું!
સંસ્કૃતિના નિકંદનનો પ્રારંભ
આવા મહાન આ દેશની મહાન સંસ્કૃતિનું નિકંદન કાઢવા માટે શી રીતે પ્રયત્નો થયા? ક્યારે થયા? અને કોણે કર્યા? એનો ઇતિહાસ તમે જાણે છો? આઠમી સદીમાં સૌથી પહેલું મોગલ રાજવીઓનું આ હિન્દુસ્તાનમાં આગમન થયું. અને મોગલ વંશનો સૌથી પહેલો રાજવી “અબ્દુલા કાસમે હિંદની ધરતી પર પગ મૂક્યો. અને ત્યારબાદ ઈ. સ. ૭૫૦ ની આસપાસથી ૪૦૦ વર્ષ સુધી મોગલોએ આ દેશ પર રાજય સત્તા કબજે કરવાનો તનતોડ પ્રયત્ન કર્યો. અને ઈસવીસન ૧૧૯૨ માં શાહબુદ્દીન ગોરીએ પૃથ્વીરાજ ચૌહાણનું પતન કર્યું. આ રીતે બારમી સદીમાં આ દેશ પર મુસલમાનોના રાજ્યની સ્થાપના થઈ. ઈ. સ. ૧૨૦૬માં સૌથી પહેલો રાજા થયો; કુતુબુદ્દીન.
૧૫ર૭ માં મોગલ બાદશાહ બાબરને અંગ્રેજોએ ઉશ્કેર્યો. અને રાણા સંગ સાથેની લડાઈમાં સહકાર આપ્યો. રાણે સંગ એક આંખે કાણું અને એક હાથ વિનાનો હોવા છતાં અત્યંત બહાર રાજા હતો. એના શરીર ઉપર એંસી તો ઘા પડ્યા હતા. બાબરની સાથેના યુદ્ધમાં શિલાદિત્ય નામના પોતાના મંત્રીએ રાણાને દગો આપ્યો. અને તેથી જ રાણે સંગ હારી ગયો. બાબરને અંગ્રેજોએ તોપ વગેરેની ખૂબ સહાય આપી હતી. એની સાબિતી જોવી હોય તો આજે પણ પાઠયપુસ્તકોમાં તમે જોઈ શકો છો. અંગ્રેજોએ આપેલી તોપનું ચિત્ર પાઠયપુસ્તકોમાં બતાડવામાં આવ્યું છે.

Page #32

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ” બાબર દ્વારા અંગ્રેજોનો પ્રવેશ
બાબર દ્વારા અંગ્રેજોનો આ હિંદમાં પગપેસારો થયો. અને ત્યારથી હિંદુસ્થાનની સંસ્કૃતિ ઉપર ભયંકર ભયના વાદળા ઊમટી આવ્યા. બારમથી સોળમી સદી સુધી અનેક મુસલમાન રાજાઓએ હિંદુઓની અને જૈનોની મૂર્તિઓ તોડવાના કામ કર્યા. અનેક મંદિરો ધરાશાયી કર્યા. હજારો ગ્રન્થો સળગાવી નાંખ્યા. એ શાસ્ત્ર ગ્રન્થોના બળતણ દ્વારા પોતાની રસોઈઓ પકાવી. આમ છતાં એટલું યંકર નુકસાન આ મુસલમાન રાજાઓએ નથી કર્યું, જેટલું અંગ્રેજોએ આ દેશની અંદર પ્રવેશ કરીને કર્યું છે.
| બાબર દ્વારા અંગ્રેજો ૧૦૦૦ વર્ષના પોતાના ભાવી કાર્યક્રમ સાથે આ દેશમાં પ્રવેશ્યા. જેની આપણે કલ્પના પણ કરી શકીએ તેમ નથી. એમણે લોકોના સાંસ્કૃતિક જીવનની કલેઆમ બોલાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો. ૧૮૫૭ નાં બળવો હાથે કરીને ઊભો કરવામાં આવ્યો હતો. અને તેમાં હિંદના અનેક કહેવાતા શૂરવીર પુરુષો તાત્યા ટોપે, નાના ફડનવીસ અને ઝાંસીની રાણી લક્ષ્મીબાઈ જેવાને ખતમ કરવામાં આવ્યા. હિંદનું શૌર્ય અને પરાક્રમ નષ્ટ કરવામાં આવ્યા.
મેકોલે શિક્ષણ દ્વારા સત્યાનાશી
મેંકો દ્વારા હિંદમાં યુનિવર્સીટીનું પાપી શિક્ષણ દાખલ કરવામાં આવ્યું. જ્યારથી આ શિક્ષણ આ દેશમાં શરૂ થયું ત્યારથી ભારતની સત્યાનાશી શરૂ થઈ. સંસ્કૃતિનાશની અધૂરી રહેલી અંગ્રેજોની કારવાહી દેશી અંગ્રેજો પૂર્ણ કરે, તેવું વ્યવસ્થિત અને સફાઈ પૂર્વકનું શિક્ષણ આ યુનિવર્સીટીઓ દ્વારા આપવાનું અંગ્રેજોએ ગોઠવ્યું છે. એથી જ વર્તમાન શિક્ષણ દ્વારા સજ્જનોની સજજનતા, યુવાનોનો સદાચાર, યુવતીઓનું શીલ, વગેરે ખતમ કરાઈ રહ્યા છે. “આભ ફાટયું છે થીગડું ક્યાં દેવું?” આવો પ્રશ્ન કરશો નહિ. કમસે કમ તમારું ઘર તમે બચાવી લો. દુનિયા મા રવાડે ચડી છે, તે જશો મા. આ શિક્ષણ તમે તમારા બાળકોને આપવાનું બંધ કરી શકો તેમ ન જ હો, કારણ તમે એવા સંજોગોમાં મુકાઈ ગયા હો, તો પણ એની ભયંકરતા ય જે તમે સમજી લો તો ઘણા વધુ થનાર નુકસાનનો થોડામાં જ અન્ત આવશે. શિક્ષણદિના ઝેરને ઝેર રૂપે જાણ્યા પછી જે તમારે તમારા બાળકોને તે આપવું જ પડે તો ઘરે આવ્યા બાદ તેને ઓકાવી નંખાવાનું કાર્ય તો તમે કરી જ શકો છો.
બીજ બગાડથી ભારે નુકસાન
અત્યારે તમને બચાવવા એ ખૂબ કઠિન કામ બની ગયું છે. આજે આંતરજ્ઞાતીય લગ્નો વગેરે, ઉપરાંત કેટલાક ઘરોમાં હિંદુ અને મુરલીમોના પણ લગ્ન થવા

Page #33

૩૦
પ્રવચન પહેલું
માંડ્યા છે. આ રીતે વારસાગત વિશુદ્ધ બીજનો ભયંકર બગાડો થઈ રહ્યો છે. આનાથી સમગ્ર સંસ્કૃતિ જોખમમાં મુકાઈ રહી છે. શૂરવીર યુવાનો પ્રાપ્ત ન થત રાષ્ટ્રને માથે ય જોખમ છે. ધર્મ શાસનોનું અસ્તિત્વ પણ જાણે ભયમાં છે.
જે પ્રજા વિશુદ્ધ નહિ હોય; બળવાન નહિ, વીર્યવતી નહિ હોય; તો કોના ઉપર રાષ્ટ્ર ઊભશે ? કોના ઉપર ધર્મ ટકશે ? કોના ઉપર સંસ્કૃતિ જીવતી રહેશે ? આ સ્થિતિમાં ક્યારેક હતાશા
આજની ભયાનક પરિસ્થિતિ જોઈને ભલભલા હતાશ થઈ જાય તેવી દશા ઊભી થઈ છે. દરેક સંસ્કૃતિ પ્રેમી માં હતાશા વ્યાપી જાય તેવી સ્થિતિ છે. અમારી વ્યાખ્યાનસભામાં આગળ બેસનારાઓ પણ કબૂલે છે કે, “સાહેબ! અમારા દીકરાઓ ભ્રષ્ટ થઈ જવાની તૈયારીમાં છે. સાહેબ! એને બચાવો.” દારૂ અને ઈંડા આજે અનેક ઘરોમાં ઘૂસી રહ્યા છે. આ સ્થિતિમાં હવે કરવું શું? જે તમે લોકો તમારા જીવનને અર્થ કામની લખલૂટ સામગ્રીઓની પ્રાપ્તિમાં પર્યાપ્ત માની લેશો; તો સંતો પણ શું કરશે? અર્થ અને કામથી જ આ જીવન પર્યાપ્ત નથી થઈ જતું. ધર્મ જેવું તત્ત્વ પણ આ જગતમાં છે જ. આ જીવન પછી પણ પરલોક છે જ. અને ત્યાં આપણે જવાનું જ છે. તમારો જિગરજાન દોસ્ત એકાએક મસાણભેગો થઈ જાય! જેની સાથે તમે આજે જ સવારે ચા પીધી હતી. બપોરે તો હસીને વાતો કરી હતી. અને સાંજે એકાએક “હાર્ટફેઈલ થઈ જાય. આ કેટલી ગંભીર બીના છે! ગમે ત્યારે ગમે તેને કેન્સરની ગાંઠ ફાટી નીકળે? તમારી પતિવ્રતા એવી પત્નીને પણ ગળામાં ગાંઠ ફાટી નીકળે! શું આ બધી બાબતો કોઈ ચીમકી આપી જતી નથી ?
પોંડીચેરીના અરવિંદ ઘોષ જેવા આખરે કંટાળી ગયા. એમના મૃત્યુના એક જ વર્ષ પૂર્વે કોઈ મોટો જેવી એમની પાસે આવ્યો. તેણે એમના એક જ વર્ષના જીવનની આગાહી કરી. એ સાંભળીને અરવિંદે એની આગાહીને અવગણી નાંખતાં કહ્યું, “બંધુ! મારે હજી ઘણું કામ કરવું છે, હું આટલો જલદી અહીંથી વિદાય લેવાનો નથી.”
ખેર...એક વર્ષનો ઘણું સમય પસાર થઈ ગયો.
એક દી અરવિંદે નિકટના સાથીને કહ્યું, “મેં ધાર્યા કરતાં ય આ જગત વધુ દુષ્ટ નીકળ્યું. હું નહોતો ધારતો કે જગતના લોકોમાં આટલી બધી દુષ્ટતા વ્યાપી ગઇ હશે. વર્તમાન જીવનની મારી માનવીય શકિતઓથી આ દુષ્ટતાને નાથવાનું કામ ઘણું જ મુશ્કેલ છે.” •
“હા. વિશ્વનું શુદ્ધિકરણ તો ભારે કરવું જ છે. પણ ખામોશ! મારી માનવીય શકિતથી તો આ કામ હું નહિ કરી શકું. એ માટે મારે “અતિ–માનવ” [દેવ?] થવું જ પડશે.”

Page #34

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૩૧
તો બસ મારા આ જીવનની બાજી સંકેલાઈ જાય તેમ ઈચ્છું છું.” અને...થોડા જ દિવસમાં અરવિંદ મૃત્યુ પામી ગયા!
અરવિંદ જેવાને પણ કેવી હતાશ આવી ગઈ! કેવી નિરાશા વ્યાપી ગઈ ! માનવી ય બળ દ્વારા આ જગતનો ઉદ્ધાર થાય એવું ઘોષ પણ માનતા ન હતા. અને અમે ય એકાંતે એવું માનતા નથી. આ માટે તો હવે કોઈ વિશિષ્ટ શક્તિઓ કામે લગાડવી જ રહી.
પૂર્વે મૂર્તિમંજન આજે ‘ભાવનાભંજન
પૂર્વના મોગલ સમયમાં મુસલમાનોએ મૂતિઓ ભાંગી; મંદિરો તોડ્યા; અને શાસ્ત્રો સળગાવ્યા. પરંતુ અંગ્રેજો દ્વારા તો “મૂતિભંજન’નો નહિ “ભાવનાભંજન”નો જ કાર્યક્રમ શરૂ કરાયો. મુસલમાનો મૂતિઓ ભાંગતા તો આ દેશના ભાવુક લોકો બીજી હજારો મૂર્તિઓ બનાવડાવતા. મંદિરો તોડતા તો હજારો નવા મંદિરો ઊભા કરાતા. શાસ્ત્રો સળગાવતા તો અનેક નવા શાસ્ત્રો લખાતા. અને બીજી હસ્તપ્રતો તૈયાર કરાતી. આજે તો મૂર્તિઓ ઊભી રહી પણ એના પ્રત્યેની અંતરની અહોભાવના જ મરી ગઈ. મંદિરો ઊભા રહ્યા પણ મંદિરોમાં જઈને ભગવાનની ભક્તિ કરવાનો અંતરનો ભાવ જ નષ્ટ થઈ ગયો. શાસ્ત્રો ઊભા રહ્યા પણ શાસ્ત્રો પરનો શ્રદ્ધાભાવ જ ખતમ થઈ ગયો. મૂતિઓ અને મંદિરોના ભંજન કરતાં ય અંગ્રેજો દ્વારા સીફતપૂર્વક પ્રસારિત કરાયેલો આ “ભાવનાભજનનો કાર્યક્રમ અતિ ભયંકર છે. માટે જ હું કહું છું કે આ અપેક્ષા એ મુસલમાનો કરતાં ય અંગ્રેજો આ દેશ માટે વધુ ભયંકર પૂરવાર થયા છે.
૨૦ વર્ષ “રામાયણ પર પ્રતિબંધ મુકાય છે ?
આવી ભયંકર પરિસ્થિતિમાંથી આપણે બચવું હોય, સાંસ્કૃતિક જીવનપદ્ધતિને આપણું જીવનમાં દાખલ કરવી હોય તો અમારે રામાયણું કોઈ પણ મોક્ષલક્ષી સલ્ફાસ્ત્ર) વાંચવી જ પડશે. અને તમારે રામાયણ સાંભળવી જ પડશે. અને રામાયણના આદર્શો તમારા જીવનમાં પ્રસ્થાપિત કરવા જ પડશે જે કોઈ વટહુકમ દ્વારા માત્ર વીસ વર્ષ સુધી આ રામાયણને દેશવટો દેવામાં આવે, રામાયણનું વાંચન અને શ્રવણ સમગ્ર ભારતમાં બંધ કરાવી દેવાય તો આ દેશ સાંસ્કૃતિક દૃષ્ટિએ વીસ હજાર વર્ષ પાછળ હડસેલાઈ જાય. કારણ વીસ વર્ષ સદંતર રામાયણના આદર્શો આપણું આંખ સામેથી દૂર રહે અને તેથી તમારા બાળકો વગેરેમાં રામાયણના એ આદશોંનો ખ્યાલ સુદ્ધાં ન રહે. કઈ રીતે આપણે જીવવાનું છે? કેવા આયંત્વને આપણે પામ્યા છીએ? કેવી આપણી સંસ્કૃતિ છે? વગેરે બધું જ વીસરાઈ જતાં

Page #35

પ્રવચન પહેલું
ભાવી પેઢી વિકૃતિના સંકજામાં સપડાઈ ને ખલાસ થઈ જાય. આ ફક, આ ગભરાટ અને આ વ્યથા હૈયામાં ઉભરાઈ રહી છે, માટે જ આ વાતો તમારી સામે રજુ કરું છું.
૩૨
કબ્બડીની રમત જેવી દશા
આજે સમગ્ર દેશ કરવટ ખલી રહ્યો છે. સ્ત્રીઓ પોતાના રૂપ-સૌંદર્યનું પ્રદર્શન કરવા જાણે હોડ બકી રહી છે. યુવાનોના જીવનમાંથી દુરાચારની ગંધ આવી રહી છે. ક્યાંય શીલ અને પવિત્રતાની સુવાસ જાણે જોવામાં જ આવતી નથી. ચારે બાજુ સિનેમા; સિનેમાના પોસ્ટરો, ઍક્ટરો, ઍક્ટ્રેસો અને ટી. વી. નું સામ્રાજ્ય દેખાય છે. આ સ્થિતિમાંથી તમને બચાવવા જતાં—તમને ખેંચવા જતાં—અમે ક્યાંક તમારામાં ખેંચાઈ જઈ એ એવી નાજુક દશા આવી લાગી છે. આ કબ્બડીની રમત જેવું છે. હુતુતુતુતુતુ...કરતાં જાણે અમે તમને સંસારમાંથી ઊંચકી લેવા આવીએ ત્યાં હુતુતુતુતુતુ...કરતાં તમે જ અમારો ટાંટીઓ ખેંચી લો એવી ગંભીર દશા છે.
સંતોને નીલકા બનવું પડે છે
તમારી સમક્ષ અનેક એવી બાબતો મૂકવી પડે છે કે જેને માટે મુનિઓને આજના છાપા ય વાંચવા પડે. જેમાં ધણી વાર તો નકરું ઝેર ભરેલું હોય છે. આવા ઝેર પીને નીલકણ્ઠ જેવા બનવું પડે છે. કહેવાય છે કે સમુદ્રનું મંથન થયું ત્યારે અમૃત તો દેવો લઈ ગયા અને ઝેર લેવા કોઈ તૈયાર ન થયું. ત્યારે શંકરે એ ઝેર પી લીધું અને ગળામાં જ અટકાવીને તે નીલકણ બન્યા. કારણ પેટમાં ઊતારી જાય તો ય જોખમ હતું. અને બહાર રાખતાં જગતને માથે જોખમ હતું.
આ રીતે આજે સાચા ઉપદેશક સતોને જગના ઝેર પીને નીલકણ્ડ બનવું પડે છે. આવી પરિસ્થિતિ જોઈ ને આજે તો અનેક સાચા ઉપદેશકો પણ હતાશ થઈ જવા લાગ્યા છે. આમ છતાં હજી આર્યાવર્તનું પુણ્ય એટલું જાગૃત છે કે ગામેગામ અનેક મુનિભગવંતો વિચરે છે. અને સ્વકલ્યાણની મુખ્યતા સાથે પરકલ્યાણ હાંસલ કરી રહ્યા છે.
રામાયણ; અનેક દ્રષ્ટિએ ઉત્તમ
માટે જ, ભારતીય પ્રજાને જગાડવા આ મહાન ‘રામાયણ’ નામનો ગ્રન્થ તમારી સમક્ષ લાવ્યો છું. જૈન-અજૈન સહુને માફક આવે, સહુને જે ગ્રાહ્ય બને, સહુને જેમાંથી માર્ગાનુસારિતાના અને સંસ્કૃતિના આદર્શો ખ્યાલમાં આવે એ માટે આ રામાયણ ગ્રન્થ અનેક અપેક્ષાએ ઉત્તમ કોટિનો ગ્રંથ છે.

Page #36

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૩૩
શિવાજીક રામાયણનું સર્જન
આજના કરતાંય જે કાળ અપેક્ષાએ અતિ ભયંકર હતો એવા ઓરંગઝેબના કાળમાં પણ આ રામાયણે શિવાજી જેવા શુરવીર નરને પકવ્યો છે.
એ કાળમાં ઓરંગઝેબ મૂર્તિઓ અને મંદિરોના ભાંગીને ભૂકો કરી નાખતો. અનેક હિન્દુઓને હડપચી પકડીને મુસલમાન બનાવતો. આ ભયંકર પરિસ્થિતિ જેઈને અનેક હિન્દુઓના આત્મા કકળી ઊઠયા હતા. એમાં જીજીબાઈ નામની એક ગૌરવવંતી નારીનું. અંતર તો આ સીતમથી અત્યંત ત્રાસી ઊઠયું હતું. કોઈ પણ ભોગે આ જુલમી રાજાને જબ્બે કરવો જ રહ્યો; એમ એનું અંતર પુકારીને કહેતું હતું.
એ પોતાના ગુરુ સ્વામી કોંડદેવ પાસે ગઈ. એણે ઓરંગઝેબે મચાવેલા સીતમની વાત ગુરુ પાસે રજૂ કરી. ગુરુએ એને કહ્યું : “તારી બધી વાત સાચી છે. દુનિયાની વાત મૂકી દે. આમાં તું અને હું શું કરી શકીએ તેમ છીએ, એ બોલ.”
- જીજીબાઈ કહે છે: “સ્વામીજી ! આમ જે કહો તે કરવા હું તૈયાર છું. હું સર્વસ્વનો ભોગ આપીશ. પણ હું નારી, બીજું તો શું કરી શકીશ?”
ત્યારે કોંડદેવ એને કહે છે: “તુ ઘણું કરી શકે એમ છે. અત્યારે તું સગર્ભા હોય તેમ જણાય છે. હું, તું અને તારું થનારું ભાવિ બાળક આપણે ત્રણે જણે આ આતતાયીના આક્રમણે દૂર કરવા બસ છીએ. હું કહું એટલું આજથી તું શરૂ કરી દે. આજથી જ તું મુખ્યત્વે રામાયણના અરણ્યકાંડનું જ પારાયણ શરૂ કર. તારા પેટમાં રહેલા બાળક પર તેની જરૂર અસર થશે...એ અરણ્યકાંડ સાંભળતા સાંભળતા એક દિવસ તેનામાં શુરાતન પ્રગટ થશે. અને ત્યારે તારું એ બાળકે ઓરંગઝેબને કબજે લેવામાં સફળ થશે.”
સ્વામીજીની વાણીને માથે ચડાવીને જીજીબાઈએ આ કાર્યનો આરંભ કરી દીધો. અને પ્રતિદિન તે અરણ્યકાંડનો પાઠ કરવા લાગી. એના સંસ્કાર અવ્યક્તરીતે ગર્ભમાં રહેલા આ બાળકમાં પડવા જ લાગ્યા. એક દિવસ બાળકનો જન્મ થયો. એ ધીરે ધીરે મોટો થવા લાગ્યો. રોજ અરયકાંડ બાળકને સાથે બેસીને સંભળાવવાનો જીજીબાઈનો કાર્યક્રમ ચાલુ જ રહ્યો. એમાં એક દિવસ–જ્યારે બાળક આઠ વર્ષનો સમજણો થઈ ગયો હતો ત્યારે–રોજના ક્રમ પ્રમાણે આ અરણ્યકાંડ જીજીબાઈ સંભળાવતી હતી. એ કહેતી હતી, બેટા! જંગલની અંદર ઋષિમુનિઓ યજ્ઞ કરી રહ્યા હતા. એક બાજુમાં હવનની સામગ્રીઓ પડી હતી. અને બીજી બાજુમાં હાડકાંઓનો મોટો ઢગલો પડ્યો હતો. વનમાં ગયેલા રામચન્દ્રજી ફરતાં ફરતાં ત્યાં આવી પહોંચે છે.”

Page #37

3४
પ્રવચન પહેલું
હાબાપછી શું થાય છે?” પેલો બાળક જિજ્ઞાસા બુદ્ધિથી માતાને પૂછે છે. માતા કહે છે, “બેટા ! પછી રામચન્દ્રજી ઋષિઓને કહે છે, "હે ઋષિમુનિઓ! આપ યજ્ઞ કરી રહ્યા છો, તો બાજુમાં આ હાડકાંનો ઢગલો કેમ પડ્યો છે ? યજ્ઞની આસપાસ તો પવિત્ર વાતાવરણ જોઈએ. અહીં આટલી અપવિત્રતા કેમ?...”
ઋષિઓ કહે છે, “હા...તમારી વાત સાચી છે; પરંતુ શું કરીએ અમે લાચાર છીએ. અસુરો આવીને યજ્ઞ કરી રહેલા અમારા અનેક ઋષિઓને ખતમ કરી નાંખે છે. એકને મારી નાંખે છે. અને એની જગ્યાએ આવીને બીજા ઋષિ બેસે છે. એ બીજા ઋષિની પણ હત્યા થાય છે અને ત્રીજા ઋષિ આવીને બેસે છે. એ ઋષિઓના માંસ-રુધિરનું અસુરો ભક્ષણ કરી જાય છે. અને હાડકા આકાશમાંથી નીચે નાંખે છે. એ હાડકાઓનો આ ઢગલો છે. આમ અસુરોએ અમારા અનેક પૂર્વજોને આ રીતે ખતમ કર્યા છે છતાં અમે આ યજ્ઞનું કાર્ય, હિંમત હાર્યા વગર, આગળ ધપાવ્યે જ જઈએ છીએ.” રામચંદ્રજી આ વાત સાંભળીને કંપી ઊઠે છે. એ કહે છે: “ઋષિવરો! તમે ગૃભરાઓ નહિ. એ આતતાયીઓને હું મારી હટાવીને જ જંપીશ. પછી આ૫ નિવિદને યજ્ઞ કરી શકશો.”
બા! પછી શું થયું? શું રામચન્દ્રજીએ એ અસુરોનો વધ કર્યો?” પેલો બાળક અતિ ઉત્કંઠાથી માને પૂછતો જાય છે.
જીજીબાઈ કહે છે, “હા! બેટા ! પછી? પછી રામે ધનુષ્ય ટંકાર કર્યો અને તે સઘળા અસુરોનો નાશ કર્યો અને ઋષિઓનું ભયંકર વિદન દૂર કર્યું...”
આ વાત સાંભળીને પેલા બાળકમાં શૂરાતન પેદા થઈ જાય છે. “મા! મા ! મારે રામ બનવું છે. તું મને કહે અત્યારે કોઈ અસુરો છે, જેને મારીને હું રામ બની શકું?”
આ વાત સાંભળીને જ જીજીબાઈની આંખમાં હર્ષનાં આંસુ છલકાઈ ઊઠે છે. એને અંતે પોતાની સાધનાની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થતી દેખાય છે. એ બાળકને કહે છે,
હા! બેટા! આજે પણ એક એવો અસુર છે. એનું નામ છે; ઓરંગઝેબ. એણે આપણું હિન્દુઓનું નિકંદન કાઢવાનું કામ શરૂ કર્યું છે. અને જે આપણે એને કબજે કરશું નહિ તો આપણી સંસ્કૃતિ ખલાસ થઈ જશે.”
એક દી ખરેખર એ જ બાળકે મોટા થઈને ઓરંગઝેબને જબ્બે કર્યો. એનું નામ હતું; શિવાજી!
એવી કહેવત પ્રચલિત થઈ છે કે, જે શિવાજી પાક્યા ન હોત તો કદાચ આજે તમારું નામ મહંમદ હોત અને તમારા મિત્રનું નામ રહેમાન હોત. અર્થાત આ ભારતીય સંસ્કૃતિનું રક્ષણ કરવા શિવાજીએ અદ્ભુત પરાક્રમ કર્યું હતું. અજૈનો

Page #38

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
પાસેથી મેં સાંભળેલો આ પ્રસંગ છે. માટે એને એ જ રીતે વિચારજે. અને તેમાંથી જે સાર ખેંચવાનો છે તે જ ખેંચજે.
–તો મારો પ્રયત્ન સફળ થશે
આ રામાયણ સાંભળતા તમારા અંતરમાં કેમ અસર નહિ થાય? જરૂર થશે. આ પ્રવચનો સાંભળીને જો તમે અત્યંત જરૂરી પાયાના ગુણો પણ તમારા જીવનમાં પામશો. માતાપિતાને ગાળો આપનારા યુવાનો તેમને પગે લાગતા થઈ જશે, ઘોર અનીતિ આચરનારાઓ અનીતિને છોડતા થઈ જશે, દારૂને (બિયર) ફેશન માનીને પીનારાઓ તેનો યોગ કરનારા બની જશે દુરાચારમાં ખરાઈ ચૂકેલા આત્માઓ સદાચારના પંથે ડગ માંડતા થઈ જશે, તો મને લાગે છે કે મારો આ પ્રયાસ અંશતઃ પણ સફળ થયો ગણાશે. તમે તમારા જીવનમાં આવા ઉચ્ચ સદ્ગુણ પ્રાપ્ત કરો એ જ આજના રામાયણની ભૂમિકાના પ્રવચનને અને એમની એક શુભાભિલાષા.
નોંધ: આ પ્રવચનના અવતરણમાં જિનાજ્ઞા વિરુદ્ધ અથવા પૂ. પ્રવચનકાર
ગુરુદેવશ્રીના આશય વિરુદ્ધ કાંઈ પણ લખાયું હોય તો તે બદલી મિચ્છામિ દુક્કડમ્' યાચું છું.
– અવતરણકાર

Page #39

મૂલ્ય : ૫૦ પૈસા
પ્રત્યેક રવિવારનું પ્રવચન આગામી રવિવારે આપના કરકમલમાં મુકાઈ જાશે; પરંતુ તેની પ્રત આપ ક્યાંથી મેળવશો ?
મુંબઈમાં –
. પ્રવચન સ્થળ : પ્લેઝન્ટ પેલેસ [મા રવિવાર પૂરતું નારાયનું દાભોલકર રોડ વાલકેશ્વર ૨. શ્રી પાળનગર ઉપાશ્રય [રોજ માટે] ૧૨. જમનાદાસ મહેતા માર્ગ વ. લકેશ્વર, મુંબઈ - ૬
અમદાવાદમાં–
અખિલ ભારતીય સંસ્કૃતિ રક્ષક દળ ર૭ જી. પ્ર. સરકૃતિ ભાન” જગવલમાં પાર્શ્વનાથની ખડકી નિશાપ. રીલીફ રોડ
નવસારીમાં–
અખિલ ભારતીય સંસ્કૃતિ રક્ષક દળ Co. નીતિન ગમનલાલ ઝવેરી સોમાભાઈ ટેલરની ઉપર મોટા બજાર
સુરતમાં–
અખિલ ભારતીય સંસ્કૃતિ રક્ષક દળ કેસર બહાર બિલ્ડિંગ, પાંચમે માળે ગોપીપુરા, પોસ્ટ ઓફિસની પાસે
પ્રકાશક: “કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ ૫૦૮૨/૩ બીજે માળે, ગાંધી રોડ, રતનપોળ નાકા, યાજ્ઞિક ઇન્સ્ટીટ્યુટ સામે, અમદાવાદ– ૧
[ફોન નં. ૩૦૦૮૧] મુક : પ્ર. પુ. ભાગવત, મોજ પ્રિન્ટિંગ બૂર, ગિરગામ, મુંબઈ - ૪

Page #40

બ્રાન્નન્ન
રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ
•પ્રવચનકાર, પૂજ્ય સિદ્ધાતમહોદધિ,કર્મશાસ્ત્રળિપુણમતિ, વાત્સલ્યવારિધિ,
ત્રિશતમુનિગચ્છાધિપતિ,સ્વર્ગીય સૂરિપુરદર આચાર્ય ભગવ7 શ્રીમદ્ વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજાના
શિષ્યરા પૂજ્યપાદ મુનિરાજશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી મહારાજ
: અવતરણ: મુનિશ્રી ભાનુશન્દ્રવિજયજી
પ્રવચન
પ્રકાશન
મ
] પ્રવચન-બીજું [ કા.
૩-૭-૭૭
-૭-૭૭
પ્રકાશક : કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ

Page #41

પૂજ્યપાદ મુનિરાજ શ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી મહારાજ સાહેબે દરિયા કિનારે આવેલા ફેઝન્ટ પૅલેસના ખુબ વિશાળ “પટાંગણમાં લગભગ આઠ હજારની માનવ મેદની સમક્ષ, પોતાનું બીજું પ્રવચન કરતાં, રામાયણની જ પસંદગી કરવાનું રહસ્ય, અનેક દૃષ્ટિએ વાચન-યોગ્ય રામાયણની ઉત્તમતા, અને રામાયણનું હાર્દ જણાવીને પ્રસંગોપાત, આજના શ્રીમંતોની શ્રી મંતાઈ ઉપર માર્મિક પ્રહારો કરીને, સંસ્કૃતિ રક્ષા અંગેનું આપણું પરમ કર્તવ્ય, વ્યક્તિ રાષ્ટ્ર પ્રજા સંસ્કૃતિ વગેરેથી સર્વોત્તમ ધર્મ, સંસ્કૃતિને ખતમ કરનારો “લોશાહી”નો મબૉબ અને એના દ્વારા થતી દેશની આબાદી અને પ્રજાની બરબાદી અંગેનું વાસ્તવિક ચિત્રણ હૃદયવેધી શબ્દોમાં રજુ કર્યું હતું.
સંસ્કૃતિ રૂપી પાણુ દ્વારા જ પ્રજારૂપી માછલીનું રક્ષણ, આજે ચાલતી અવળી ગંગાઓ, માનવીની મહાનતાની કૂર્મશિલા સમી સાંસ્કૃતિક જીવનપદ્ધતિ, બીજાના દુઃખે દુઃખી અને બીજાના સુખે સુખી થતો આર્ય માનવ, આર્યમાનવના બે મહાન ગુણો, ધર્મવીર જગડુશાહનું પરમ ઔદાર્ય, વ્યક્તિગત સુખ ખાતર થઈ રહેલ સંસ્કૃતિનો નાશ અને તેથી સમષ્ટિનું ભારે અકલ્યાણ, એના ઉપર દેવી ભેરીનું દષ્ટાન, શરીરની સજાવટ કરવાની મૂર્ખતા, કેટલાક શ્રીમંતોના પાપે જ સાયવાદનો ભય, સમથળ જમીન રૂપ જ સાચવાદ, પાપી પૈસાનું ચોતરફ ફેલાયેલું સામ્રાજ્ય, એના ઉપર ચર્ચિલનો પ્રસંગ, વગેરે વિષયોની અદ્દભુત છણાવટ કરીને, રાવણની મહાનતાને વર્ણવતો ઉપરંભાનો પ્રસંગ, રાવણની ભીમ પ્રતિજ્ઞા, બેનોના દઢ મનોબળ ઉપર જ સંભાવિત શીલરક્ષા, ભલભલા ધુરંધરોને હચમચાવી મૂકતો નિર્દય કામચડાળ, રાવણના પૂર્વજોનો ઇતિહાસ અને તેનું દશાનન નામાભિધાન, બાળકોના સંસ્કારની આધાર શિલા સમી માતા અને એધારી રીતે પ્રજાનું તૂટતું જતું “મૉરલ', વગેરેને આવરી લઈ, અને અને આપણું સંસ્કૃતિના ઝળકતા ગૌરવોનું પુન: પ્રતિષ્ઠા૫ન કરવા સૌને કટિબદ્ધ બની જવાનો સફળ સર્જેશ સુણાવતી, શબ્દ શબ્દ કોઈ અનેરા વેધક તેજકિરણ પ્રસારતી, ભાગિરથીના પરમપુનિત પ્રઘોષના નિનાદની યાદ દેવડાવતી, દયસ્પર્શિલી વાણુનું સારભૂત અવતરણ અહીં આપવામાં આવ્યું છે.
શ્રીપાળ નગર, મુંબઈ તા. ૫--૧૯૭૭
– અવતરણકારે

Page #42

રવિવાર
અષાડ વદ ૩
પ્રવચનાંક : ૨
અનંત ઉપકારી કલિકાલસર્વજ્ઞ ભગવાન હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ “જૈન રામાયણ” નામક ગ્રન્થ (ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરુચરિત્ર પર્વ સાતમા રૂપે)ની રચના કરી છે. તેમાં શ્રી રાવણ અને રામચન્દ્રજીનું ચરિત્ર વર્ણવવામાં આવ્યું છે. મુખ્યત્વે એ રામાયણને નજરમાં રાખીને અને ગામડાઓમાં વિહાર કરતાં ખૂબ લોકમુખે ચડેલી ખીજી અનેક રામાયણની પ્રેરક વાતો પણ સાંકળી લઈને આ પ્રવચનમાળામાં આપણે અનેક વાતો વિચારશું.
રામાયણ સર્વત્ર વ્યાપક :
રામાયણ જેવો આ જગતમાં એક જ ગ્રન્થ નથી. અનેક ઉત્તમ શાસ્ત્રગ્રન્થો આ જગતમાં વિદ્યમાન હોવા છતાં મેં “રામાયણ” જ કેમ પસંદ કર્યુ ? જૈન તત્ત્વજ્ઞાનને સુંદર રીતે પ્રરૂપતા જે અનેક ગ્રન્થો વિદ્યમ ન છે, તેના ઉપર તો હું રોજના પ્રવચનોમાં જૈન દર્શનની અનેક વાતો રજુ કરું જ છું, પરંતુ દર રવિવાર માટે ‘રામાયણ' એટલા માટે પસંદ ક્યુ છે કે, રામચન્દ્રજીના જીવનની કથારૂપ આ રામાયણ પ્રજાના સધળા વિભાગોમાં વ્યાપક બનેલી છે.
આજે સમગ્ર આર્ય પ્રજા જમાનાવાદના ધસમસતા ધોડાપૂરમાં તણાઈ રહી છે. વેપારીઓ પોતાની નીતિમત્તા ખોઈ રહ્યા છે. એનો શીલ, યુવાનો સદાચાર અને સત્તાધારી રાજ્યર્તાઓ પોતાના જીવનમાંથી ન્યાયને લગભગ ખતમ કરી ચૂક્યા છે. કેટલાક સંતો પણ જમાનાવાદી બનતા ચાલ્યા છે. સમગ્ર પ્રજાના પાયાના દયા, નીતિ, કરુણા, મૈત્રી, સદાચાર જેવા તત્ત્વો નષ્ટ થઈ રહ્યા છે.
આ પરિસ્થિતિમાંથી સમગ્ર આર્ય પ્રજાને ઉગારી લેનારો ઉત્તમ ગ્રન્થ રામાયણ જણાય છે.
આપણી રામાયણ : ડબલ રોલમાં
આથી આ રામાયણની સાથે સાથે તમારા ધર ધરમાં રોજબરોજ ચાલતી રામાયણની વાત પણ મારે કરવાની છે, એટલે આપણી રામાયણ ડબલ રોલમાં”
"(
ચાલવાની છે.
રાવણનો જન્મ જૈન રામાયણના અનુસારે રામચન્દ્રજીની પૂર્વે થયો હોવાથી આમાં રાવણનું ચરિત્ર પહેલું આવે છે. એ રાવણના પણ પૂર્વજોનું ચરિત્ર આ રામાયણમાં આવે છે. આમાંનાં કેટલાક પ્રસંગો આપણે લઈશું. અને રામચન્દ્રજીના મોક્ષ સુધીની વાતો આ રામાયણમાં કરશું.
રામાયણ : અનેક દૃષ્ટિએ વાંચી શકાય.
રામાયણ અનેક દૃષ્ટિએ વાંચી શકાય એવો અદ્ભુત ગ્રન્થ છે. સાધુ થવાની

Page #43

૪૦
પ્રવચન બીજું
દૃષ્ટિએ જ આ રામાયણું વાંચવું હોય તો એ રીતે પણ વાંચી શકાય છે, કારણ કે રામાયણ તો મુનિજીવનના આદર્શોની ખાણ છે. રામાયણમાં આવતા અનેક પાત્રોએ કઠોર મુનિ જીવનના પંથે પ્રયાણ કર્યું છે; સજ્જનતાની સુવાસ પણ આમાં છે, એટલે એ દષ્ટિએ પણ આ રામાયણ વાંચી શકાય છે. આદર્શરૂપ જે સાધુપણું છે તે જેઓ એ પામી શકતા નથી અને ઊંચી સજજનતા પણ જીવનમાં આચરી શકતા નથી, એવા માણસોને માટે, આજે સંસ્કૃતિના પાયાના (માર્ગાનુસારપણાના) જે તત્વો હચમચી ઉઠયા છે, તેને જીવનમાં પુનઃ સ્થિર કરવા હોય તો તે દૃષ્ટિએ પણ આ રામાયણ ઉપયોગી ગ્રી બની જાય છે.
એકવાર જે આ રામાયણ વાંચવાનો મારી આ દૃષ્ટિકોણ [Angle] તમે સમજી લેશો પછી કોઈ વિવાદ ઊભો નહિ થાય.
રામાયણને સાર શું?
આ રામાયણુ વાંચતાં પૂર્વે એનો મુખ્ય સાર-હાઈ–શું? એ હું તમને કહી દેવા માગું છું. સમગ્ર રામાયણની માળાના મણકાઓમાં દોરા રૂપે એક વસ્તુ તેમાં ખાસ પડેલી હોય તો અપેક્ષાએ તે છે, “તમારા સ્વાર્થનું વિલોપન કરો.” તમે તમારા સવાર્થ ખાતર બીજાને કચડી ન નાખો. તમે જગતના સુખની ચિંતા કરતા થઈ જાઓ. આપણને આર્ય દેશ મળ્યો, આર્યકુળ મળ્યું, આર્ય જાતિ અને આર્ય એવા માતાપિતા મલ્યા, પરંતુ જે જીવનથી આપણે અનાર્ય રહ્યા તો...? વાસ્તવમાં આપણે જીવનથી આર્ય છીએ કે કેમ ? એ એક મોટો પ્રશ્ન છે. જાતના સુખ ખાતર જે બીજાને કચડી નાંખે છે, પોતાની જાતના જ સુખનું મહત્વ જેના અંતરમાં વ્યાપેલું છે, તેને આર્ય શે કહેવો? ચાર લીટર દૂધ ઘરમાં આવી ગયું; તમારા છોકરાઓ “અપટુડેટ” કપડાં પહેરતા થઈ ગયા, ઘરમાં પત્ની માટે સોનાનાં ઘરેણું આવી ગયાં, એટલે પડોશીના છોકરા ભૂખે મરી જતાં હોય તો ય જેને કાંઈ થતું ન હોય, “જહન્નમમાં જાય પડોશી ! મારે શું ?” આવો વિચાર જેના અંતરમાં આવી જતો હોય તો એને આર્ય કેમ કહેવો? આ ભયંકર સ્વાર્થોધતા આજે છાસઠ કરોડની પ્રજામાં ઘણું વ્યાપક પ્રમાણમાં ફેલાઈ ચૂકી છે, એમ કહું તો કદાચ ખોટું નહિ હોય.
શ્રીમંતોનું પુણ્ય કેવું?
રામાયણ જણાવે છે કે, “તમે બીજાના હિત ખાતર મરી જવું પડે તો મરી પણ જાઓ, પણ તમારા સુખ ખાતર તમે બીજાના નાનકડા પણુ હિતને કચડવાનો પ્રયત્ન હરગિજ કરશો નહિ.” આજે તમારી પાસે પુણ્ય છે, મોટર છે,....શ્રીમંતાઈનું જેર છે, મોટરમાં બેસીને તમે વ્યાખ્યાનમાં આવી શકો છો, અને મોટરમાં પાછા

Page #44

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૪૧ ઘેર જઈ શકો છો, પરંતુ એનો અર્થ એ નથી કે તમે બીજાના સુખને છીનવી લેવાના અધિકારી છો, અને જો એવી વૃત્તિ જ અંતરમાં હોય તો આજના શ્રીમંતોને મળેલા પુણ્યને કેવા કહેવા? એ લોકોને આ પુણ્ય પાપ કરાવનારું છે કે પુણ્ય કરાવનારું? તે વિચારવું પડશે. આજના લોકોનું નૈતિક અધઃપતન જોતાં આ પુણ્ય સામાન્યતઃ પાપ કરાવનારું (પાપાનુબંધી પુણ્ય) છે એમ કહી શકાય.
સંસ્કૃતિને પૂળ ન જ ચંપાય
આવી પૂણ્યાઈવાળા માણસો માટે ભાગે સંસ્કૃતિનો નાશ કરી રહ્યા હોય છે. સંસ્કૃતિ તો પ્રજાની જીવાદોરી છે, તેની કક્ષા ન કરવામાં આવે તો તે ચાલી શકે જ નહિ. જે સંસ્કૃતિની રક્ષા કરવામાં નહિ આવે તો પ્રજા નૈતિક રીતે ઊંચી કદાપિ આવી શકશે નહિ. પોતાની ઐહિક લાલસાઓ ખાતર, આ જગતના પાપી વૈભવોની ખાતર, જે કોઈ સંસ્કૃતિને પૂળો ચાંપવા તૈયાર થાય તો તે બાબત હરગિજ ચલાવી શકાય તેવી નથી. પૈસાદાર પુણ્યશાળી ભલે હોય એમાં કોઈની ના નથી. આ જગતની દૃષ્ટિએ તેઓ ભલે પુણ્યવાન ગણાય. વ્યક્તિ વગેરે કરતા તો સૌથી મહાન ધર્મ
જે ભારતના મહાન વૈજ્ઞાનિક ગણાતા ભાભા લૌકિક જગતના વિશિષ્ટ પુણ્યશાળી માણસ ગણાય, જે એક કરોડપતિ માણસ કે ભારતના વડાપ્રધાન કદાચ લૌકિક દષ્ટિએ દેશની પુણ્યશાળી વ્યક્તિ ભલે ગણાય, અને એની સલામતી માટે, એના રક્ષણ માટે, હજારો પોલીસોની વ્યવસ્થા રાખવામાં ભલે આવતી હોય, પરંતુ તે તે મહાન વ્યક્તિઓ કરતાં રાષ્ટ્ર વધુ મહાન ગણાય છે, પણ સબૂર. એ રાષ્ટ્ર કરતાં પ્રજા તો ઘણું મહાન છે અને એ પ્રજા કરતાં ય સંસ્કૃતિ તો ખૂબ જ મહાન છે, અને એ સંસ્કૃતિ કરતાં મોક્ષ પમાડતી ધર્મક્રિયાઓ વધુ મહાન છે અને તેના કરતાં પણ ધર્મ તો અતિ મહાન છે.
લોકશાહીનો એટમ બોબ
આ દેશ [સાંસારિક ક્ષેત્રની] વ્યક્તિઓની પૂજામાં ક્યારેય માનતો ન હતો, કારણ વ્યક્તિ કરતાં રાષ્ટ્રની રક્ષાની કિંમત તેને મન વધુ મહાન હતી. રાષ્ટ્રની કોઈ વ્યક્તિ ગમે એટલી પુણ્યવાન હોય, છતાં તે રાષ્ટ્ર આગળ તુચ્છ ગણાતી અને રાષ્ટ્ર કરતાં એ પ્રજા વધુ મહાન હતી. રાષ્ટ્રની રક્ષાના આંચળા હેઠળ પ્રજાની બરબાદી નોતરી શકાય નહિ; પરંતુ કમનશીબી છે કે, અંગ્રેજે આ દેશની અંદર લોકશાહીનો એવો ભયંકર એટમ બોંબ મૂકતા ગયા છે કે તેનાથી રાષ્ટ્ર એવી રીતે આબાદ થતું જાય છે કે જેનાથી પ્રજા બરબાદ થઈ જાય.

Page #45

૪૨
પ્રવચન બીજું
દેશ આબાદ – પ્રજા બરબાદ
અંગ્રેજે આ દેશમાં વર્ષો સુધી રહીને આ દેશની ધરતીને આબાદ કરતાં ગયા છે. આજે પણ “આસ્ફાટ રોડ” તૈયાર થઈ રહ્યા છે...ખેતરો હરિયાળા, લીલાછમ થઈ રહ્યા છે...૨૮–૨૮ માળના મકાનો બંધાઈ રહ્યા છે... ઑબેરાય જેવી જંગી હોટલો ઊભી કરાઈ રહી છે. એક બાજુ દેશ [ ધરતી] આબાદ થઈ રહ્યો છે, તો બીજી બાજુ પ્રજા બરબાદ થઈ રહી છે. ૩૮ કરોડ હાડપિંજરો ભૂખના માર્યા જાણે સ્મશાન તરફ દોડી રહ્યાં છે...જોતાં આવડે તો તમે જોઈ શકો છો. પ્રજા = તેની પવિત્રતા] સંપૂર્ણ ખતમ થઈ રહી છે. ધરતી “અલ્હા મૉડર્ન” અમેરિકામાં રૂપાન્તર પામી રહી છે અને પ્રજા બરબાદ થઈ રહી છે. આ ભારતને આ પ્રકારનું લોકશાહીથી ઘડાયેલું બંધારણ માફક આવે તેવું જ નથી. આ બધાની પાછળ અંગ્રેજોની ફૂટનીતિઓ કામ કરી ગઈ છે. દેશ આબાદ થતાં અને પ્રજા સત્વહીન તથા સામર્થ્ય. હીન બની જતાં, એ વખતની પ્રજાને એક લાફો મારીને આ દેશને કદાચ કબજે કરવો હશે તો તેઓ કરી શકશે એવું “પ્લાનિંગ કરીને અંગ્રેજે અહીંથી ગયા છે.
સંસ્કૃતિરૂપી પાણી દ્વારા જ પ્રજારૂપી માછલીનું જીવન
પ્રજાને ખતમ કરવા માટે સિનેમાઓ, ટી.વી., સંતતિ નિયમન, ગર્ભપાતો, આંતરજાતીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય લગ્નો વગેરે ગોઠવાઈ ગયાં છે. પ્રજા એકધારી રીતે એની અંદર ફસાતી જ ચાલી છે. જે પ્રજા આવતી હશે, તો રાષ્ટ્ર સુરક્ષિત રહી શકશે. રાષ્ટ્રને જીવાડવા પ્રજાને ખતમ કરી શકાય જ નહિ, કારણ કે...પ્રજા કરતાં સંસ્કૃતિ મહાન છે. ધર્મપ્રધાન ચાર પુરુષાર્થની સંસ્કૃતિને જીવાડવા પ્રજાએ ભોગ આપવો પડે તો તે પણ આપવો જ રહ્યો–જેમ માછલીને જીવાડવા માટે તળાવનું પાણું રાખવું જરૂરી બને છે. પાણી સૂકાઈ જાય તે માછલ્લી જીવી શકે નહિ, એમ પ્રજારૂપી ભાક્ષીએ જીવતાં રહેવું હોય, તો સંસ્કૃતિ રૂપી પાણી ટકાવવું જ પડશે. સંસ્કૃતિ વગરની પ્રજા, પાણી વગરની માક્લીની જેમ, પવિત્રતાનું લાંબુ જીવન જીવી શકશે નહિ.
વ્યક્તિ, રાષ્ટ્ર, વગેરેને ક્રમ
જે પુણ્યવંતી વ્યક્તિ આ જગતમાં મહાન બની જવા માટે રાષ્ટ્રનો ભોગ લઈ લેશે;
જે રાષ્ટ્ર (ધરતી) અદ્યતન બનવા માટે પ્રજાને બરબાદ કરી નાખશે;
જે પ્રજા પોતાનાં વ્યક્તિગત સુખો ભોગવવાની કારમી લાલચને વશ થઈને સ્કૃતિનો નાશ કરી નાંખશે;

Page #46

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
જો સંસ્કૃતિને વધુ પડતું મહત્વ આપીને મોક્ષલક્ષી ધર્મક્રિયાઓને ઉપેક્ષિત કરી દેવામાં આવશે.
જે ધર્મક્રિયાઓને જ એકાંતે પ્રાધાન્ય આપીને ધર્મતત્ત્વ સાવ ગૌણ બનાવી દેવામાં આવશે તો ટૂંક સમયમાં જ આ બધું ય અંધ ધૃધીમાં અટવાઈ પડશે.
વ્યક્તિનું બળ રાષ્ટ્રમાં છે. રાષ્ટ્રનું બળ પ્રજાથી છે, પ્રજાનું બળ સંસ્કૃતિથી છે, સંસ્કૃતિનું બળ મોક્ષલક્ષી ધાર્મિક ક્રિયાઓથી છે અને ધર્મક્રિયાઓનું બળ ધર્મથી છે.
–જેણે વિશિષ્ટ વ્યક્તિઓને જીવાડવી હોય તેણે રાષ્ટ્રને જીવાડવું પડે. –જેણે રાષ્ટ્રને જીવાડવું હોય તે સુ-પ્રજાને જીવાડે : –જેણે સુ-પ્રજાને જીવાડવી હોય તે સંસ્કૃતિને જીવાડે; –જેણે સંસ્કૃતિને જીવાડવી હોય તે મોક્ષલક્ષી ધર્મક્રિયાઓને જીવાડે; -જેણે ધર્મક્રિયાઓને જીવાડવી હોય તે ધર્મતત્વ ને જયવંતુ રાખે.
ધર્મની જયજયાવલિમાં છે સહુનો જયજયકાર! આજે અવળી ગંગા
પણ અફસોસ! જુઓ તો ખરા, આ જગત સામે...કાંઈક જુદું જ સાવ અવળું જ–જોવા નથી મળતું ?
આજે વ્યક્તિઓ પોતાનાં હિતોને જાળવવાના મરણિયા પ્રયત્નો કરી રહી છે; અને તે ખાતર રાષ્ટ્રનો ભોગ આપી રહી છે; કોકના માટે ધરતીને આબાદ કરાઈ રહી છે; કોકને હવાલે કરાઈ રહી છે.
અને રાષ્ટ્રને આબાદ બનાવવાની ધૂનમાં પ્રજાનાં સત્વ, સુખ અને શાંતિ બરબાદ કરાઈ રહ્યાં છે. સુ–પ્રજાનું જાણે ક્યાંય દર્શન જ થતું નથી.
પ્રજા પણ પોતાનાં વ્યક્તિગત ભોગસુખોની કારમી ભૂખને સંતોષવા માટે શીલ, સદાચાર, ન્યાય, નીતિ, વિરતિ આદિની સંસ્કૃતિને ચિનગારી ચાંપી ચુકી છે.
સંસ્કૃતિના રખોપાઓ પણ પોતાની સંસ્કૃતિરક્ષાને એટલું વધુ મહત્વ આપી ચૂક્યા છે કે તેમાં ધર્મક્રિયાઓનો ભોગ લેવાયો છે.
અને....અહા! ધર્મક્રિયાના પક્ષકારો એટલી હદે ધર્મક્રિયાના વર્ધનમાં ધસી ગયા દેખાય છે કે તેમાં ધર્મનો ભોગ અપાઈ ગયો હોય તેવું જાણે જણાય છે!
આ ખૂબ જ ભયંકર બીના છે. આ અવળી ગંગાનાં ઘોડાપૂર સર્વનાશ વિના કશું જ ઓછું જ નહિ માંગે, તેમ મને લાગે છે.

Page #47

પ્રવચન બીજું
તમે મહાન શી રીતે?
આ બધી વાતો જે બરાબર તમારી સમજમાં આવી જાય, તો તમે દસ કરોડ રૂપિયાના માલિકને જોઈને અંજાઈ નહિ જાઓ. ફર્સ્ટ ક્લાસ ફલૅટો અને બંગલાઓ મેળવીને ફુલાઈ નહિ જાઓ, એ બધાના કારણે કાંઈ જીવનની મહાનતા નથી. જે સંસ્કૃતિનો તત્ત્વો તમારામાં પ્રવેશી જાય તો જ તમે મહાન બની શકો છો, અને જો તમારી મન ફાવતી પ્રવૃત્તિઓ સંસ્કૃતિનો નાશ કરનારી બની જતી હોય તો તમારે તેને તિલાંજલિ આપવી જ જોઈએ. બીજાના સુખે સુખી, અને દુઃખે દુઃખી છો?
બીજાના સુખને છીનવી લઈને આપણે સુખ મેળવી લેવું એમાં ક્યી સંસ્કૃતિ છે ? આ આર્ય દેશનો માનવ બીજાના સુખમાં પોતાનું સુખ માનતો હતો, અને બીજાના દુઃખમાં પોતાનું દુઃખ જતો હતો. યાદ રાખજો કે, બીજાને દુઃખી કરીને સુખી થનારો કદી સાચો સુખી થઈ શક્તો નથી. આ બધી વાતો તમે તમારાં બાળકોને શીખવો છો ખરા? તમારે ત્યાં પરમાત્માનાં ગીતો ગવાય છે ખરાં? તમારા બાળકો કુશીલતાના ફંદામાં ફસાતા તો નથી ને, તેની કાળજી તમે લો છો ખરા? તમારી દીકરીઓના જીવન શીલની સુગંધથી મઘમઘતા રહે એ માટે તમે કોઈ નાકાબંધી કરી છે ખરી ? એ માટે તમે પૂરેપૂરા સાબૂત છો ખરા? હું તો માનું છું કે ભારતમાં આજે સ્વતંત્રતા નામે સ્વછંદતાનું વાયુમંડળ ઘૂમરી લઈ રહ્યું છે. એક કુટુંબને તો અપનાવો
તમે તમારી જવાબદારીઓ સમજે છો ખરા? કરોડો લોકો જે સમયમાં ભૂખે મરી રહ્યા છે, ત્યારે તમે એક કુટુંબને સાચવી લેવાનો, તેને આવી ભયંકર ગરીબીમાંથી ઉગારી લેવાનો કોઈ નિર્ણય કર્યો છે? કોઈ વિધવાના કુટુંબને કે કોઈ અતિ ગરીબ કક્ષાનાં એક કુટુંબને અપનાવી લેવાનો દરેક શ્રીમંતને નિર્ણય ખરો? “અમે તો અમારા વ્યક્તિગત સુખમાં ગળાબૂડ રહીશું, અમને બીજાની લગીરે પરવા નથી.” આવી વૃત્તિ જો હોય તો કેટલી ભયંકર બીના કહેવાય ? તમને એક રાતમાં ઓબેરોય હોટલમાં રૂપિયા બસો ખર્ચવાની તાકાત મળી ગઈ, તમને સીતેર રૂપિયાની થાળીનું એક ટંકનું ભોજન પણ સતું બની ગયું, તમને તમારા બગલાઓ અને મોટરોના વૈભવ મળી ગયા, એટલે શું તમારું કામ પતી ગયું? પછી ભૂખે મરતાં લોકો માટેની કોઈ જવાબદારી તમારા શીરે નથી રહેતી ? ઓર્થ માનવના બે ગુણે
આજે આપણી પાસે શું રહ્યું છે? એ તો મને બતાવો. આ આર્ય દેશના માનવોને મન “પરસ્ત્રી માત સમાન” હતી, અને “પર ધન પત્થર બરાબર હતું.

Page #48

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ
તુલસીદાસ જેવા પણ કહેતા કે, “પરધન પત્થર માનીએ, પરસ્ત્રી માત સમાન. ઈતના કરતાં હરિ ના મીલે, તો તુલસીદાસ જમાન.” “પારકું ધન પથરા બરોબર અને પારકી સ્ત્રી મા–બેન સમાન માની લો, આટલું કરતાં જ ભગવાનની પ્રાપ્તિ નહિ થાય તો હું તમારો જામીન થાઉં છું...”
કેવો આ આર્ય દેશ! અને જ્યાં આજનું જીવન! આજે આ બન્ને તરવો– પરધનમાં પત્થર જેવી દૃષ્ટિ અને પરસ્ત્રી માત સમાન–આ દેશમાંથી જાણે કે હકાલપટ્ટી પામ્યા છે. આજે કોની પાસે, એક દિવસ પણ એવો છે કે, જેમાં આ તત્વોનું યથાર્થ પાલન કરવામાં આવતું હોય? આજે તો નરી નાસ્તિકતાના ભયંકર ચોસલામાં આપણે ફસાતા જઈએ છીએ. ધર્મ અને ધર્મક્રિયાઓને ધતીંગ કહેનારો વર્ગ વધતો જ જાય છે, પરંતુ સમજી રાખો કે આવી નાસ્તિતા આ ભારતને પરવડે તેમ નથી. આર્ય સંસ્કૃતિથી ઓપતા આ ભારતને આવું વાતાવરણ માફક આવી શકે તેમ નથી.
દાનવીર જગડુશાહ
હવે તો પ્રજાની જવાબદાર તમામ વ્યક્તિઓએ પીયામાંથી પ્રજાને સંસ્કૃતિનું શિક્ષણ આપવું પડશે અને તો જ આપણુ પાસે રહેલો સંસ્કૃતિનો મહાન આદર્શ પ્રજાને સમજાશે. ભૌતિક સુખની લાલસા ખાતર સંસ્કૃતિને ખતમ કરી નાંખવાનું હરગિજ પરવડે તેવું નથી. વાસનાના સુખની ખણુજ માટે બેનો સીતાજીની શીલની સંસ્કૃતિનો નાશ કરી નાખે તે અતિ દુ:ખદ બાબત છે. વેપારીઓ પોતાના વધુ ધન કમાઈ લેવાના લોભને કારણે જગડૂશાહના આદર્શનો ખાતમો બોલાવી દે એ ભયાનક બાબત છે. તમે જાણો છો ને એ ધર્માત્મા જગડુશાહનો પ્રસંગ !
દાનવીર જગશાહ જૈનાચાર્ય શ્રી પરમદેવસૂરિજીના પરમ ભકત હતા.
પોતાના જ્ઞાનબળથી આચાર્યશ્રીએ જગ ડ્રશાહને કહ્યું હતું કે, “વિસં. ૧૩૧૩, ૧૩૧૪ અને ૧૩૧૫ની સાલમાં ત્રિવધ દુષ્કાળ પડશે, જે અતિ ભયંકર દુષ્કાળ હશે, માટે જે કાંઈ યોગ્ય લાગે તે અત્યારે જ કરી લેવું.”
અને... જગડુશાહે અઢળક અનાજ એકઠું કરી લીધું. એ કપરો કાળ આવી ગયો. જગએ અનાજના ભંડારો ખૂલ્લા મૂકી દીધા; કશા ય ભેદભાવ વિના! અનેક રાજાઓ પણ પોતાની રૈયતને માટે અનાજ લેવા જગડૂશાહ પાસે આવ્યા. જગએ કહી દીધું, “યહ અનાજ ઉસકે લિયે હૈ; જે શામ કો અનાજ કે બિના મર જાનેવાલા હૈ.” અને ગરીબ પ્રજાના મોંમાં જ એ બધું અનાજ પહોંચાડવાની શરત કરીને જગડુએ રાજાઓને પણ પુષ્કળ અનાજ આપ્યું.

Page #49

પ્રવચન બીજું તે સિવાય ૧૧૨ દાનશાળાઓ ખૂલ્લી મૂકી. બધું મળીને આઠ અબજ, સાડા છ કરોડ મણ અનાજનું વિનામૂલ્ય દાન કર્યું.
જ્યારે જગડુશાહ મૃત્યુ પામ્યા ત્યારે તેના માનમાં દિલ્હીના બાદશાહે માથેથી મુગટ ઉતાર્યો હતો. સિંધપતિએ બે દિવસ અન્ન ભાગ્યું હતું અને અર્જુનદેવ ખૂબ ૨ડ્યા હતા.
આ પ્રસંગ આપણું સામે સંસ્કૃતિનો આદર્શ રજૂ કરે છે. કદાચ દુકાળ પડે અને ત્રણ વર્ષ તમે અનાજ ભેગું કરી લો અને પછી લોકોને લૂંટવા માંડો તો એ બહુ ભયંકર ઘટના ગણાય. તમે બંગલા ભલે બનાવ્યા, સ્કૂટરો અને મોટરો ભલે વસાવી, બાવલાઓને ભલે સજાવ્યા, અને સ્ત્રીનાં આભૂષણો પણ ભલે કરાવ્યાં; અમારે મન એની ફરી બદામ જેટલી પણ કિંમત નથી. જો તમે આર્યવર્તની સંસ્કૃતિના કોઈ પણ અંશનો નાશ તમારા વ્યક્તિગત સુખો ખાતર કરી નાંખવા સદાના સજજ બની રહેતા હો તો.
વ્યકિતગત સુખમાં સમષ્ટિનું દુ:ખ
સંસ્કૃતિનો નાશ એ બહુ ખતરનાક બાબત છે, કદાચ કોઈ કહેશે “અમને ફાવે એમ અમે કરીએ...એમાં શું ગુનો થઈ ગયો ? તો આ વિધાન બરોબર નથી, કારણ કે માણસની એક પાપ પ્રવૃત્તિ અનેક ને પાપી બનાવવામાં નિમિત્ત બની જાય છે, અને જે આ રીતે જ કામ આગળ ચાલે તો રાષ્ટ્રનું, પ્રજાનું, સંસ્કૃતિનું, અને ધર્મનું શું થાય? આનાથી તો ભારત બરબાદીના આરે આવીને ઊભું રહેશે. એક દષ્ટાંત મને યાદ આવે છે.
દેવી ભેરી
એક રાજા પાસે દેવાત્માએ આપેલી જાદુઈભેરી હતી. એની ખાસીઅત એ હતી કે જ્યારે એ ભેરી વગાડવામાં આવે ત્યારે તેને જે કોઈ સાંભળે તે બધાયના રોગો નષ્ટ થઈ જાય.
વગર પૈસે, વગર દવાએ, વગર નિદાને અને વગર ડૉકટરે દર્દનાશ અને સ્વસ્થ આરોગ્યની પ્રાપ્તિ પ્રાપ્ત થાય.
દર છ મહિને એક વખત આ ભેરી વગાડવામાં આવતી, જે કોઈ રોગી હોય તે બધાય તે દિવસે મેરી સાંભળવા માટે હાજર થઈ જતા. દૂરદૂરનાં ગામોમાંથી હજારો લોકો આ ભેરી સાંભળવા આવતા.
આ ભેરી સાચે જ દર્દીઓ અને દુઃખીઓને તે ભારે આશીર્વાદરૂપ બની હતી.

Page #50

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૪૭
પણ એક વખત એક કમનસીબ ઘટના બની ગઈ ભેરી વાગી ગયાના બીજા જ દિવસે કોઈ એક શ્રીમંત માણસ દૂરદૂરથી આવ્યો. એના આખા શરીરે છેલ્લા કેટલાક મહિનાઓથી હાય જાગી પડી હતી. ચોવીસે કલાકની આ વેદનાથી કણસતો તે ક્યારેક ચીસો પાડતો હતો.
એક દિવસ મોડો પડ્યા બદલ તેને ભારે અફસોસ થયો. બીજા છ માસ સુધી રાહ જોવાનું તેને પાલવે તેમ ન હતું, એટલે તેણે ભેરી વાદકને સાધ્યો, તે ઉસ્તાદ માણસે મનોમન નક્કી કરી લીધું કે જે ભેરીના શ્રવણથી રોગ જાય છે તે ભેરીના એકાદ અંશને ઘસીને ચાટી જવાથી પણ રોગનો નાશ થવો જ જોઈએ.
ભારે મોટી રકમ આપીને તેણે ભેરીવાદકને ફોડી નાખ્યો, બદલામાં ભેરીની એક નાનકડી કટકી કાપીને મેળવી લીધી. તે સ્થાને તેવા જ રંગની લાકડાની કટકી ગોઠવાઈ ગઈ. કટકીને ઘસીને પી જતાં જ તે ધનવાન માણસનો રોગ નષ્ટ થઈ ગયો.
ધીમે ધીમે–ખાનગીમાં–આ વાત પ્રસરતી ચાલી. આથી શ્રીમંત લોકો ભારે દામ આપીને કટકીઓ લેતા ગયા. શ્રીમંત માણસો પસાથી પોતાનું ધાર્યું કામ કરી નાંખતા હોય છે. ભેરીવાદકને પણ એક રાતમાં મોટી હવેલીઓ ઊભી કરી દેવાના કોડ જાગ્યા. છ માસ પૂરા થતાં તો આખી ભેરી લાકડાની કટકીઓથી જડાઈ ગઈ!
ભેરી વગાડવાના દિવસે ભેરી ન વાગતાં રાજાએ તપાસ કરાવી; ભંડો ફૂટ્યો ભેરીવાદકને ફાંસી થઈ, ખેર...પણ લાખો દુઃખીઓની દવા તો ખતમ થઈ ગઈ
કેટલાક સ્વાર્થી સુખીઓ
વર્તમાનકાળના કેટલાક સુખી માણસોનાં જીવન પેલા શ્રીમંત આદમી જેવા છે. અને પિસાના જોરે ઉપર પોતાનું ધાર્યું કામ તે લોકો કરી નાંખતા હોય છે. આજે એક પટાવાળા પાસે ફાઈલ ઊંચી નીચી કરાવવી એ રૂ. પાંચ નું જ કામ છે ને? ઉસ્તાદ માણસો આ બધું જાણતાં જ હોય છે. આથી ધર્મપ્રધાન મોક્ષલક્ષી સંસ્કૃતિની ભેરીમાંથી જે નાદ નીકળતા હોય છે; મર્યાદા અને માનવતાના. એ ભેરીને વ્યક્તિગત સુખોની લાલચ ખાતર ખતમ કરી દેવામાં આવી રહી છે.
એક કોલેજ-કન્યા કોઈ યુવાનના પ્રેમમાં પડે છે અને પોતાનું સુખ તે મેળવી લે છે. આમ કરવા જતાં સંસ્કૃતિની મર્યાદાને તે તોડી નાંખે છે. જે મર્યાદાના પાલનથી કરીને યુવતીઓ પોતાનું શાંત અને સ્વસ્થ જીવન જીવી શકતી હોય છે.
આ રીતે એક યુવતી શીલ–મર્યાદાની કટકીને તોડી નાંખે છે હાય! સંસ્કૃતિની ભેરીનો અવાજ રૂંધાવા લાગે છે. એક યુવતીએ પોતાના સુખ માટે છૂટાછેડા વગેરે કરવાનું જે દુ:સાહસ કર્યું તેનું અનુકરણ સેંકડો હજારો કન્યાઓ કરવા લાગી; તેમણે પણ ભેરીની શુદ્ધ કટકીને તોડી નાંખી; નકલી કટકી ત્યાં ગોઠવાઈ ગઈ. ધીમે ધીમે

Page #51

૪૮
પ્રવચન બીજું
આખી નકલી બની ગઈ. એનો અવાજ સાવ બંધ પડી ગયો. હવે શું? હજારો સુશીલ કન્યાઓની મર્યાદાનો અવાજ ન સંભળાતાં; અને વ્યક્તિગત સુખની, સ્વતંત્રતાની ખુલ્લેઆમ બિરદાવલી જતાં, વાસનાઓનાં દુઃખ ભડકે બળતાં રહ્યાં. અને એમાં અનુકરણનાં પેટ્રોલ હોમાતા જ રહ્યાં.
અનુકરણનાં પાપ
એ બધાયનાં જીવનમાં અનુકરણનાં પાપ શરૂ થયાં. દર સો પ્રેમલગ્નોમાંથી પાંચ કે દસ માંડ સફળ થયાં. નેવું યુવતીઓનાં જીવન કલેશ અને કંકાસથી ઘેરાઈ ગયાં. કોકે કૂવા પૂય; કોકે ઘાસલેટ છાંટ્યા; તો કોક જીવતી જ બળતી રહી.
વ્યક્તિગત સુખની જે કાળમાં મહત્તા નથી; જ્યાં સમષ્ટિના ગણિત ઉપર જ મર્યાદા નક્કી થતી હતી, તે કાળમાં દર સોએ તેવું બહેનો સ્વસ્થ અને શાન જીવન જીવતી હતી. અને માત્ર દસ જ બહેનોનાં જીવન (કદાચ) બદબાદ થતાં જણાતાં હતાં. આર્યાવર્ત ભુલાવાના ચક્કરોમાં
પણ અફસોસ! આર્યાવર્તની સંસ્કૃતિનો સર્વનાશ કરવા માટે જંગે ચડેલા કેટલાક ભેદી લોકોએ વ્યક્તિગત સુખોનો લાભ લઈને, ભેરીને નકલી બનાવીને, અવાજ રૂંધતી છતાં સુખી બનેલી (સોમાંથી) દસ બહેનોની જોરશોરથી જાહેરાત કરી અને સાંસ્કૃતિક મર્યાદાઓના પાલનને કારણે સોમાંથી માત્ર દસ જ, બરબાદ થયેલી જિંદગી જીવતી, ભૂતકાલીન બહેનોની જાહેરાત જોરશોરથી કરી સમગ્ર સમાજને “ઉલ્લુ બનાવ્યો છે. આખા ય આર્યાવર્તને આડા રસ્તે ફંટાવી નાંખીને ભુલાવાના ચક્કરોમાં ફેંકી દીધું છે.
જેવું નારીનાં શીલની બાબતમાં તેવું જ આયુર્વેદ, શિક્ષણ, ખેતી, ન્યાય, નીતિ વગેરે બાબતોમાં કરવામાં આવ્યું છે. દરેક વિષયની અસલી ભેરીને વ્યક્તિગત સ્વાર્થો વગેરેના કારણે નકલી બનાવી દેવામાં આવી છે. આથી કેકલાક સેંકડોને ફાયદો થયો પણ તેની સામે જ કેટલાય કરોડો માણસોને ભયંકર નુકસાન થઈ ગયું છે. આ દેશની સંસ્કૃતિ સમષ્ટિના જ સુખ–દુઃખનો વિચાર કરતી. એમ કરવા જતાં કેટલીક વ્યક્તિને દુઃખ પહોંચી જાય તો તેણે સંસ્કૃતિની બદ્ધમૂલ વ્યવસ્થા ખાતર પોતાના સુખનો ભોગ ફરજિયાતપણે આપવો પડતો. ક્રૂરતાની પરાકાષ્ટા
પરંતુ આજે અવળી ગંગા વહી રહી છે. કેટલીક વ્યક્તિઓ પોતાનું સુખ પાકું કરી લેવામાં સમષ્ટિના સુખને ખૂબ જ મોટો ધક્કો લગાવી દેતી હોય છે. આ તો

Page #52

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૪૯
ફરતાની પરાકાષ્ટા કહેવાય. પુષ્યના ઉદયમાં કેટલીક વ્યકિતઓને વધુ સુખસામગ્રી મળી જાય તે જરૂર બને, પણ તે વ્યક્તિઓએ એનો ઉપયોગ માત્ર એકલા ન કરતા સમષ્ટિનાં અંગોને પણ તેમાં સહભાગી બનાવવા જોઈએ ને?
જે આપણને ખરેખર સંસ્કૃતિ પ્રિય હોય તો આપણે એવી રીતે વ્યક્તિગત સુખો મેળવવામાં આંધળા કદી ન બની જવું કે જેથી સમષ્ટિના સુખ-દુઃખનો વિચાર કરતી સંસ્કૃતિની વ્યવસ્થા તૂટી-ફૂટી જાય. વૈયકિતક સ્વાર્થોને તિલાંજલિ આપીએ
વેપારની અનીતિથી પ્રાપ્ત થતા સુખને કારણે જો નીતિની મર્યાદાઓ તુટી જાય છે; એક વેપારીની લૂંટારૂવૃત્તિ જે અનેકોને લૂંટારુપણું શીખવે છે; એક વ્યક્તિના પ્રણયને કારણે અનેક છોકરીઓ એ પાપ શીખે છે અને આમ પાપોનો ચેપ [વાયરસ] ચાલે છે, આ રીતે જે શીલની વ્યવસ્થા છિન્નભિન્ન થઈ જાય છે; સંગ્રહખોરી કરવા જતાં જગડુશાહોની વિરાટ પ્રતિમાઓને જે ઘણના ઘા લાગી જાય છે તો પૂળો ચાંપીએ; આપણી વ્યક્તિગત સ્વાર્થોને. સમષ્ટિના સુખને સાધતી મર્યાદાઓ સ્વીકારીને જે કષ્ટ સહેવું પડે તે સહેવા તૈયાર રહીએ.
શરીરની આ તે કેવી સજાવટ !
પ્રત્યેક માનવના જીવનમાં આ પ્રકારની તૈયારીઓ પેદા થઈ જાય એ ખૂબ જરૂરી છે. આજના કેટલાક શ્રીમંતોની જેમ તમે કદી સંસ્કૃતિનો નાશ કરનારા ન બનશો. આજે તો શ્રીમંતાઈને પાપોએ માઝા મૂકી છે. જે શરીરમાંથી નિરંતર ભયંકર બદબૂ વહી રહી છે, પુરુષના અને સ્ત્રીના અનેક અંગોમાંથી સદા દુર્ગધ છુટી રહી છે, એવા શરીરને “લીપટીક” પાવડર” વગેરેથી સજવામાં જ ઘણે પૈસો અને સમય પસાર કરી દેવો એમાં બુદ્ધિમત્તા શું? શરીરે આપણને “ચેલેંજ” આપી છે કે
હું નિરંતર બદબૂ વહાવીશ, પછી ગમે એટલું મને ધોવાય કે સુગંધિત સેંટ – પાવડર લગાડાય.” તો પછી શા સારું પફ – પાવડરની પાછળ આટલો ધુમાડો કરવામાં આવે છે.?
કેટલાક શ્રીમંતોના પાપે જ સામ્યવાદ
એક દિવસ એક છોકરો મારી પાસે આવ્યો. મને કહે: “મારા પપ્પા “ફોરેન જાય છે! મે પૂછ્યું : કેટલા દિવસ માટે ? તેણે કહ્યું “સાત દિવસ માટે.” પછી એણે કહ્યું કે “પપ્પા સાત દિવસ માટે બાવન જેડી સૂટ-પેન્ટ લઈ ગયા છે. આ સાંભળીને હું સ્તબ્ધ થઈ ગયો. સાત દિવસ માટે બાવન જોડી કપડાં!! હાય! આવા માણસોને ગરીબોનો કોઈદી વિચાર પણ આવતો નહિ હોય? જે મને પૂછતાં હો

Page #53

પ્રવચન બીજું
તો, સામ્યવાદ કદાચ આ દેશમાં આવવાનો જ હશે, તો આવા શ્રીમંતોના પાપે જ આવશે. શ્રીમંતાઈનું જેર માણસને આંધળો બનાવે છે. નથી તો એ ગરીબો સામે જોઈ શકતો, કે નથી તો જાતની પવિત્રતા જાળવી શક્તો અને નથી તો એ ભગવાનને સાચા દિલથી ભજી શકતો.
શ્રીમંતોને પૈસા મળ્યા, એનો અર્થ એ નથી કે એ લોકો પોતાના પૈસા દ્વારા ગરીબોની કર મશ્કરી કરી શકે છે. પોતાના વૈભવી જીવનો અને ધનનો બેફામ વ્યય તો સંસ્કૃતિના મૂળમાં આગ ચાંપનારા છે. સીત્તેરથી એંસી રૂપિયાની ભોજનની એક થાળી પણ તમને પરવડતી હોય, ગમે ત્યાં ભટકવા માટે હજારો રૂપિયા મળી જતા હોય, એટલે શું થઈ ગયું? વૈભવોના આવા નફફટ પ્રદર્શન કરવા એ જરાય સારી બાબત નથી. સમથળ જમીન એટલે જ સામ્યવાદ
ધારો કે તમારા મકાનની બાજુમાં એક મોટો ખાડો છે. એને જો તમે ધૂળના ઢગલાથી પૂરી ન દો તો શું થાય? ક્યારેક કદાચ આખું મકાન એ ખાડામાં ધસી પડે અને જમીન સમથળ થઈ જાય. વૈભવી જીવનમાં મહાલતો અને ભોગમાં લખલૂટ ધન ઉડાવતો શ્રીમંત પોતાના શ્રીમંતાઈને મહેલને સાબૂત રાખવા માંગતો હોય, તો પણ તેણે ગરીબોને આપતા જ રહેવું જોઈએ, નહિ તો એક દિવસ ગરીબીનો એ મોટો ખાડો શ્રીમંતાઈના આખા મકાનને પોતાનામાં સમાવી લઈને જમીનને સમથળ બનાવી નાખશે. સામ્યવાદ એ બીજું કાંઈ જ નથી; પણ શ્રીમંતાઈ અને ગરીબીની ખાડા–ટેકરાવાળી જમીનને સમથળ બનાવી દેવાનું કામ જ સામ્યવાદ કરે છે.
રામાયણનો પડકાર
રામાયણનો આ જ પડકાર છે, “હે માનવ! તારા વ્યક્તિગત સુખોની ખાતર તું બીજાને ભરખી ન જા. તારા વ્યક્તિગત સુખનો ભોગવટો એ રીતે ન કર કે જેથી સમગ્ર રાષ્ટ્ર, પ્રજા, કે સંસ્કૃતિને ભયંકર નુકસાન પહોંચી જાય.” જે દેશમાં મુસલમાન રાજા રણમાં રાજપૂતોનો કચ્ચરઘાણ બોલાવવા લાગ્યો, ત્યારે શીલવંતી પદ્મિનીઓએ શીલની રક્ષા ખાતર “હર હર મહાદેવ” કહીને અગ્નિમાં ઝપાપાત કર્યો, અને એ રીતે પોતાનું સૌંદર્ય પરપુરુષોના હાથમાં જતું રોકીને શિયળની રક્ષા કરી હતી, એ જ દેશની કેટલીક સ્ત્રીઓ આજે શરીરનાં રૂપ અને સૌંદર્ય પરપુરુષોને બતાડવાની સ્પર્ધામાં પડી છે! આ તે કેવી ભયંકર સત્યાનાશી; સંસ્કૃતિની !! પાપી પિસાનું ચોતરફ વ્યાપેલું સામ્રાજ્ય
આ ભારતમાં આજે કેટલાક માણસો દ્વારા રૂપિયા મેળવવા ખાતર બીજી

Page #54

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૫૧
પત્ની પરણવામાં આવે છે અને પ્રથમની પત્નીને મારી નાંખવામાં આવે છે, આવા અનેક પ્રસંગો આ દેશની ધરતી ઉપર આજે બની રહ્યા છે. આ પાપોના આઘાત અને તેના પ્રત્યાઘાતોથી આ ભારત આજે ઉભરાઈ રહ્યું છે. પાપી પૈસા અને ભોગની વાસના-ભૂખે પોતાનું સામ્રાજ્ય લગભગ સર્વત્ર ફેલાવ્યું છે.
એક કવિને રોજ-બરોજ હાંફળાફાંફળા થઈને દુકાને જતા જીવો પ્રેત જેવા લાગે છે અને તે કહે છે કે, “દોઢિયા ખાતર દોડતા જીવો..જુઓને જીવતાં પ્રેત.” પાપી પૈસાનો આ જગતમાં ફેલાયેલો પ્રભાવ કેવો વ્યાપક છે, એ વાત ચચિલે પોતાના જીવનના એક પ્રસંગમાં સરસ રીતે જણાવી છે.
કિંમત ભાષણની કે ધનની?
એક વખતની વાત છે, બ્રિટનના વડા પ્રધાન વિન્સ્ટન ચર્ચિલ ટેકસીમાં બેસીને જઈ રહ્યા હતા, અધવચમાં જ એક વિચાર આવતાં તેમણે ટેકસી ડ્રાયવરને કહ્યું, “ભાઈ! મારે આ મકાનમાં તાકીદના કામે જવાનું છે, તું પંદર મિનિટ અહીં ઉભો રહે.”
ડ્રાઇવરે ચર્ચિલની આ માગણીને ધરાર ઇન્કાર કરી દેતાં કહ્યું કે, “આ કામ મારાથી બિલકુલ બની શકે તેમ નથી.”
જ્યારે ચર્ચિલે કારણ પૂછયું, ત્યારે ડ્રાઈવરે કહ્યું કે, “અહીં નજીકમાં આવેલા મેદાનમાં મિ. ચર્ચિલ ભાષણ કરવાના છે, મારે તે સાંભળવું છે, એટલે હું તમારી વાત સ્વીકારી શકતો નથી.”
પિલા ડ્રાઈવરને ખબર નથી કે હું જેની સાથે વાત કરી રહ્યો છું તે મિ. ચર્ચિલ પોતે જ છે. ચર્ચિલને પોતાના ભાષણની આટલી વ્યાપક અસર જોઈને આનંદ થયો.
પરંતુ વિશેષ ચકાસણી કરવા માટે તે જ પળે ચર્ચિલે એક ડૉલર ડ્રાઇવરને આપ્યો અને કહ્યું કે, “ભાઈ મારી વાત તું સ્વીકાર.”
હસી પડતાં ડ્રાઈવરે કહ્યું, “સારું, સાહેબ! આપ કામ પતાવીને આવો, હું અહીં જ ઉભો છું.”
ચર્ચિલે પૂછ્યું, “પણ..પેલા ચર્ચિલનું ભાષણ તું નહિ સાંભળે ?”
એવા તો કેટલાય ચર્ચિલો આવ્યા અને ગયા, અને તેની કાંઈ પરવા નથી.” ડ્રાઇવરે ધડાક દઈને ઉત્તર વાળી દીધો.
આ પ્રસંગે જણાવીને ચચિલે કહ્યું, “જુઓ. પૈસાનો પ્રભાવ! જેણે મારા ભાષણની કિંમત માત્ર એક ડૉલર જેટલી જ બનાવી દીધી ને?” ગરીબી દેખાય છે જ ક્યાં?
આજે આ દેશમાં પણ પૈસાની કેટલી બોલબાલા છે? કોણ કહે છે, હિંદુસ્તાન

Page #55

પર
પ્રવચન બીજું
ગરીબ દેશ છે? જુઓ મુંબઈના વાલકેશ્વરના આ ગગનચુંબી ફલૅટો! જઈ આવો, ભારતના રાષ્ટ્રપતિ ભવનને! રાષ્ટ્રપતિની તહેનાતમાં નિરંતર રહેતા બારસો માણસોને! અરે! એમની પત્નીને દર્શન કરવા જવું હોય ત્યારે ય વીસ વીસ માણસો સાથે જાય છે. ગરીબી છે જ કયાં? ગરીબી દેખાય છે જ ક્યાં ? અને જે ગરીબી હોય, તો આ રીતના વૈભવી જીવન માણવાની શી જરૂર છે? આટઆટલા માણસોના પગારોના ખર્ચાઓ કરવાની શી જરૂર છે? પણ ગરીબોની ગરીબીને દૂર કરવાની કોઈને પડી નથી. દયા, દાન અને કરુણા જેવા સાંસ્કૃતિક તત્ત્વો જીવનમાં જીવતા કરવાની જાણે કોઈને જરૂર જ દેખાતી નથી. માતાપિતાને પગે લાગતાં શરમ?
આપણી એ સંસ્કૃતિ કહેતી હતી, “તમે બીજાને સુખ આપો તો તમે ય સુખ મેળવશો.” “ગરીબો પર દયા અને કરુણા રાખો.” “માતાપિતાને રોજ પગે લાગો.” આ બધી વાત આજે તમારા સહુના જીવનમાં છે ખરી? કેરાળા જેવા પ્રાંતની અંદર–જ્યાં પાશ્ચાત્ય શિક્ષણની સૌથી વધુ ઝેરી અસર જોવા મળે છે, ત્યાં પણ–મોટા મોટા માણસો ય દુકાને કે ઑફિસે જતાં પહેલા પોતાના માતાપિતાને પગે લાગે છે, જ્યારે આજે તમારા બાળકો માતાપિતાને પગે લાગતા શરમ અનુભવે છે.
શેના ઉપર આટલું ગુમાન?
આપણે આપણું જીવનમાં વ્યવસ્થિત થવું જ પડશે. આર્યાવર્તની સાંસ્કૃતિક મર્યાદાઓનું પાલન કરવું જ પડશે. જીવનમાં જે સધળી મર્યાદાઓ પાળવામાં નહિ આવે, તો મને આર્ય મહાપ્રજાનું ભાવિ ખૂબ ભયંકર દેખાય છે. આજે ભલે આખું મુંબઈ સમૃદ્ધ હોય, પણ કાળ પડખું બદલે એટલી જ વાર છે. કાલે કદાચ કાળ પલટાય તો “જળ ત્યાં સ્થળ” અને “સ્થળ ત્યાં જળ” જેવી સ્થિતિ થઈ જવાનો સંભવ છે. એક મિનિટ જ કાફી છે, આ આખા મુંબઈને ગરકાવ કરી દેવા માટે! હવે શેના ઉપર મુસ્તાક બનવું? શેના ઉપર ગુમાન ધારણ કરવું? કાલે કદાચ આપણાંમાંના કોઈને પણ “કેન્સરની ગાંઠ ફાટી નીકળે તેવી પૂર્ણ સંભાવના છે. કાલે કદાચ તમે ભિખારી થઈ જાઓ અને ફૂટપાથ ઉપર સુવાનો વખત આવે એવું પણ બની જાય. માટે હવે તો તમે તમારી મેળે જ નક્કી કરી લો કે “મારે જીવન તો સુંદર મજાનું–સાંસ્કૃતિક પદ્ધતિનું જ જીવવું છે. કાલે તમારી સંપતિનું પણ શું?
જુઓ ઈદિરા ગાંધીની દશા! એક કાળે જે આખા ભારતના સત્તાધીશ બનીને બેઠા હતા, જેની સામે કોઈ ચૂં કે ચાં કરી શકતું ન હતું; જે સંજય ગાંધી વગર

Page #56

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ'
૫૩ સત્તાએ સર્વસત્તાધીશ બનીને ઘૂમતા હતા...તેમની આજે શું દશા થઈ? કદાચ કરો રૂપિયા તેમણે બનાવી અને સ્વીટઝરલેન્ડની બેંકમાં જમા કરી દીધા પણ હોય, પણ તેથી શું? આવા પ્રસંગો ઉપરથી તમે વિચારી લેજે કે સત્તા અથવા સંપત્તિની આર્ય પ્રજામાં કોઈ કિંમત નથી ? કિંમત છે ચારિત્ર્યની.
તમારું મૂલ્ય શાના ઉપર ?
યાદ રાખજો, તમારી પાસે કેટલા પૈસા છે, તેના ઉપર તમારું મૂલ્ય નથી, તમે બીજાને [ગરીબોને] ચાહી શકો છો કે નહિ? તમે સંપત્તિનો ઉદારતાથી સદ્વ્યય કરી શકો છો કે નહિ? તમે ભગવાનની ભક્તિમાં લખલૂટ દ્રવ્ય ખર્ચી શકો છો કે નહિ ? તેના ઉપર જ તમારું મૂલ્ય છે. આર્યવર્તની મહાન સંસ્કૃતિના ગૌરવ પ્રમાણે તમે જીવી શકતા હશો, તો તમારું મૂલ્ય ઘણું વધી જશે. જેઓ ધર્મને અને મોક્ષલક્ષી ધર્મક્રિયાઓને જીવનમાં આચરી શકે છે, અને પરમાત્માને સાચા હૃદયથી ભજી શકે છે, એ જ માનવો સાચા અર્થમાં માનવતાના કામ કરી શકે છે. અને એમના જ કામો દીર્ધકાળ સુધી ચાલુ પણ રહી શકે છે.
રાવણ અને ઉપભા
આ રામાયણમાંથી અનેક આદર્શો આપણને પ્રાપ્ત થાય છે. રાવણના ચરિત્રવર્ણનથી રામાયણનો આરંભ થાય છે. રાવણને જૈન રામાયણમાં અધમ માનવામાં આવ્યા નથી. જે રાવણને બલાત્કારે પરસ્ત્રીગમન નહિ કરવાની ઉત્તમ પ્રતિજ્ઞા હતી, તે રાવણને અધમ કરી દેવાની ઉતાવળ કરશો નહિ. રાવણને અધમ કહેતાં “રૂક જાવ”નો હુકમ કરતો એક સુંદર પ્રસંગ જૈન રામાયણમાં આવે છે, જે તમારી સમક્ષ રજૂ કરું છું.
એકવાર દુર્તધ્યપુરના ખંડિયા રાજા કુબેરની સામે કુંભકર્ણ વગેરે યુદ્ધ કરવા જાય છે. કુબેર પોતાના નગરના કિલ્લાની ચારે બાજુ લગભગ ૧૦૦ યોજન જેટલી અગ્નિની ખાઈ ખોદી નાંખે છે, આથી કુંભકર્ણ વગેરે પાછા ફરે છે, તેઓ રાવણને કહે છે, “મોટા ભાઈ! શત્રુના નગરની આસપાસ આગની મોટી ખાઈ બનાવવામાં આવી છે, આથી તેને ઓળંગવાનું કાર્ય મુશ્કેલ બની ગયું છે,” છેવટે રાવણ પોતે જાય છે. તે પણ આગને કારણે નગરમાં પ્રવેશી શકતો નથી. બહાર રાવટી નાંખીને રાવણ આ મુશ્કેલી કેમ દૂર કરવી તેની ચિંતામાં પડ્યા છે. આ બાજુ શત્રુરાજા કુબેરની પટ્ટરાણુ ઉપરંભા રાવણ ઉપર આસક્ત થઈ છે. એણે જાણ્યું કે રાવણ નગરની બહાર રાવટી નાંખીને બેઠા છે, અને આગની ખાઈને શાંત કરવાની ચિંતામાં પડ્યા છે.
આથી ઉપરંભા ખાનગીમાં દાસીને રાવણ પાસે મોકલે છે. અને રાવણને

Page #57

પ્રવચન બીજું
કહેવડાવે છે કે, “જે તમે મને સ્વીકારો તો હું તમને આગ શાંત કરવાના ઉપાયરૂપ “અ શાળી વિદ્યા” બતાવું, અને મારા પતિ પાસે રહેલું સુદર્શન ચક્ર પણ તમે પ્રાપ્ત કરી શકશો.”
આ વાત સાંભળીને રાવણ વિભીષણને કહેવા લાગ્યા : “રે ! વિભીષણ! જે તો ખરો! આ નારી કેટલી નિર્લજજ છે? મને કહેવડાવે છે કે, મને સ્વીકારીને આગ શાંતિનો ઉપાય અને સુદર્શન ચક્ર, બને ચીજો પ્રાપ્ત કરો.” વિભીષણ! એ નારીને જણાવી દો કે પવિત્ર રાક્ષસકુળને કલંક લાગે તેવું કામ રાવણ કદિ નહિ કરે.”
રૂપરૂપના અંબારસમી એક રાણી સામે ચાલીને આવતી હોય છતાં પોતાના કુળના ગૌરવને યાદ કરીને તેને નકારી નાંખનારા રાવણને અધમ કહેવો કે મહાત્મા ? એ હવે તમે જ વિચારજે.
પણ રાજનીતિજ્ઞ વિભીષણે તો રાવણની વાતને અવગણીને ઉપરંભા રાણીની તીને સંમતિ આપી દીધી કે, “તારી રાણીની વાત અમને મંજુર છે.” તી પાસેથી આ સમાચાર મળતાં ઉપરંભા રાવણ પાસે આવી જાય છે અને “આશાલી વિદ્યા” વગેરે આપી જાય છે.
ઉપરંભા પાસેથી મળેલી વિદ્યા અને કેટલાક અમોધ શસ્ત્રને લીધે રાવણ અગ્નિની ખાઈને શાન કરે છે; અને કુબેર રાજાને જીવતો પકડી લેવામાં સફળતા મેળવે છે. કુબેર રાવણનું શરણ સ્વીકારે છે, એટલે તેનું રાજ્ય રાવણ તેને સાપી દે છે. તે પછી ઉપરંભાને રાવણ કહે છે કે, “તેં મારી પાસે જે ભોગસુખની માંગણી કરી છે, તે ખૂબ જ અનુચિત છે. વળી તે મને વિદ્યાપાઠ આપ્યો, માટે તું મારી વિદ્યાગુરુ પણ બની છે. માટે બીજો કોઈ વિકલ્પ ન કરતાં સન્નારીને છાજે એવું જીવન જીવવા લાગી જ, અને તારા પતિની સેવામાં જ પરાયણ બન. રાકુળ જેવા મહા–પવિત્ર કુળને પરસ્ત્રીગમનનું પાપ કરીને કલંકિત કરવાને હું કદાપિ તૈયાર નથી.”
રાવણના વચનો સાંભળીને ઉપરંભાનો કામાગ્નિ શાન્ત થઈ ગયો. આવા હતા પરસ્ત્રીગમન–ભીરુ રાવણ!
રાવણની ભીષ્મપ્રતિજ્ઞા
રાવણની મહાનતાને જણાવનારો “જૈન રામાયણમાં બીજો પણ એક સુંદર પ્રસંગ આવે છે.
એકવાર રાજા ઈન્દ્ર સાથેના મહાયુદ્ધમાં વિજેતા બનીને રાજા રાવણ લંકા તરફ પાછા જઈ રહ્યા હતા. ત્યાં રસ્તામાં અનન્તવીર્ય નામના વીતરાગ કેવલી ભગવંતના તેમને દર્શન થયા. પોતાની જાતને ધન્ય માનતા રાવણ તેમની પાસે ગયા. વંદના કરીને કેવલી–ભગવંતની ધર્મદેશના સાંભળી.

Page #58

૫૫
‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ”
દેશના પૂર્ણ થયા બાદ રાવણે એમને એક પ્રશ્ન પૂછ્યો, “હે ભગવન્! આપ જેવાની મહતી કૃપાથી; પુણ્યના ઉદયનો સહકાર મળશે તો હું જીવન તો કદાચ સુંદર મજેનું જીવી જવાને ભાગ્યવાન બની શકીશ; પણ મારા મરણનું શું? જે મારું મરણ અનિષ્ટ રીતે થાય તો મારું સમગ્ર જીવન કલંકિત થાય. વળી મરણ સમયની ચિત્તની શુભાશુભ સ્થિતિ (લેસ્યા) ઉપર જ પરલોકની સદ્ગતિનો આધાર છે એટલે મારું મરણ બગડે તો પરલોક પણ બગડે.
માટે હે ભગવન્! આપ ત્રિકાળજ્ઞાની છો તો આ સેવકનો એક વિનમ્ર પ્રશ્ન છે કે, આ સેવકનું મરણ શી રીતે થશે?”
ભગવતે ઉત્તર આપતા કહ્યું, “લંકાપતિ! તમારું મરણ પરસ્ત્રીના કારણે થશે.”
આ સાંભળતાં જાણે કે માથે વીજળી પડી હોય એવો કડાકો રાવણના હૈયામાં થયો. એણે વજઘાતનો અનુભવ કર્યો.
એ એકદમ બોલી ઊઠયા, “અરે! અરે! ભગવન! રાજા રાવણના લલાટે પરસ્ત્રીનું કાળું કલંક ! આ હું શું સાંભળી રહ્યો છું? પ્રભો! બીજું ગમે તે સંભાળી શકાય પણ આ ભવિષ્યવાણી મારાથી સાંભળી જતી નથી! એહ! લંકાપતિ દુરાચારી બનશે ? પરસ્ત્રી તરફ એની નજર કતરાશે ? એ કુળકલંકી થશે? આટલી હદે જઈને અધમ થશે?”
રાવણનું અંતર અસહ્ય પીડા અનુભવવા લાગ્યું. થોડી જ પળોમાં સ્વસ્થ થઈને એ ફરી બોલવા લાગ્યા: “ભગવન્! મારાથી આ કટુ સત્ય ખમી શકાતું નથી. આવું કલંકિત જીવન તો મારાથી કેમે ય નહિ જીવી શકાય. પ્રભો! આપ તો સર્વજ્ઞ છો, સર્વદશી છો; આપનું વચન ત્રિકાલાબાધ્ય જ હોય. મને એમાં લેશ પણ શંકા નથી. પરંતુ મારે એક પ્રતિજ્ઞા કરવી છે; પાણી પહેલાં જ પાળ બાંધવી છે; લલાટના એ લેખ ઉપર લોઢાની મેખ મારવી છે...
મને પ્રતિજ્ઞા આપો, પરસ્ત્રી મને ન ઇચ્છે તો હું એને સંગ નહિ કરું. [परस्त्रियमनिच्छन्ती रमिष्यामि नह्यहम् ]
ભગવન્! પ્રાણુના માટે હું આ પ્રતિજ્ઞા પાળીશ.
“અને જે...આ પ્રતિજ્ઞાનું બરાબર પાલન થયું તો આ સંભવિત કોઈ કલંક મારા લલાટે લાગવાની સંભાવના રહેતી નથી.”
રાવણની યાચનાને અનન્તવીર્ય કેવલીએ અનુકૂળ થઈને પ્રતિજ્ઞા આપી. રાજા રાવણને સંતોષ થઈ ગયો. આ કલંકથી પોતે હવે સંપૂર્ણપણે નિર્ભય થઈ ગયો છે એવી પ્રસન્ન લાગણી અનુભવતા રાવણુ ત્યાંથી ઊઠયા. કેવલી ભગવંતને વંદન કરીને વિદાય થયા.

Page #59

પ્રવચન ખીજું
અકાટ્ય કર્મોંની આંધી સામે ય લડી લેવા માટે કમર કસવાનો પુરુષાર્થં કરનારા રાજા રાવણુ ! ધન્ય છે તમને!
૫૬
જો રાવણે આ પ્રતિજ્ઞા લીધી ન હોત; જો એનું પાલન ન કર્યું હોત તો... ખરેખર પરસ્ત્રીગમનનું અતિ ભયાનક પાપ રાવણના દેહને પણ અભડાવી ગયું હોત ! એક મહાસતીજીનાં જીવનનો રાવણે કદાચ અકાળે અંત ખોલાવી દીધો હોત !
રાવણની આ પ્રતિજ્ઞાએ સીતાજીને શીલભંગમાંથી ખચાવવામાં મોટો ભાગ ભજવ્યો છે, તેમ જરૂર કહી શકાય. અલબત, સીતાજીના સતીત્વનો પ્રભાવ તેમાં પ્રબળ કારણરૂપ હતો; પરંતુ સાથે સાથે રાવણની આ પ્રતિજ્ઞા પણ નિમિતરૂપ અતી ગઈ.
શીલરક્ષાની આધારશિલાઃ મજબૂત મનોબળ
આજે જો એનો પણ પોતાના શીલની બાબતમાં એકદમ પવિત્ર ખની જાય, તો સામાન્યતઃ મને લાગે છે કે દુનિયાની કોઈ તાકાત એનું પતન કરી શકે તેમ નથી. સારામાં સારા આર્ય માતા અને પિતા એમને મળ્યા છે. માતાના ઉત્તમ સંસ્કાર પામેલી બેનને કૉલેજમાં જવું પડે તો કદાચ તે કૉલેજમાં જાય પણ ખરી, પશુ ત્યાંય નૈતિક પતન કોઈ કરી શકે એમ નથી; જો પોતાનું મનોબળ જોરદાર હોય તો. રાવણ કેમ મહાન ?
રાવણને પ્રતિજ્ઞા હતી કે પરસ્ત્રીની અનિચ્છા હોય તો તેને પરાણે સ્પર્શ કદી ન કરવો. એથી જ એ હંમેશ સીતા પાસે આવતા છતાં સીતાથી દૂર ઊભા રહીને વાત કરતા. તેને કડક શબ્દોમાં ધમકી પણ આપતાં. છતાં તેને સ્પર્શ સુદ્ધાં કરતા નહિ. સીતાજીને સમજાવવા માટે પોતાની પટ્ટરાણી મંદોદરીને પણ એક વાર તેણે મોકલી હતી. મંદોદરીએ આવીને સીતાને કહ્યું : “તારો પતિ રામ તો જંગલમાં રખડે છે. ઝાડના છાલીઆથી પોતાનું શરીર ઢાંકે છે. જ્યારે લંકાધીશની સમૃદ્ધિની તો શી વાત કરવી ? ખોલ ! એવા રામની પત્ની થવામાં મજા છે કે આવા મહાન લંકાપતિની પટ્ટરાણી થવામાં મજા છે? તું કહેશે તો તને મારું પટ્ટરાણીપદ પણ હું આપી દઈશ. આમ છતાં સીતાજીએ મંદોદરીને ધૂત્કારી કાઢી.
આવી રીતે અપમાનિત થવા છતાં પણ રાવણે સીતાજીના દેહને સ્પર્શ કરીને કોઈ અકાર્ય ન કર્યું એ જ રાવણની મહાનતા છે. આ રીતે રાવણે પોતાની પ્રતિજ્ઞા પ્રાણુના સાટે પાળી હતી. આવા રાવણનું દશેરાને દિવશે દસમાથાવાળું પૂતળું બનાવીને દહન કરવામાં આવે છે, તે વખતે આ મહાનતા કેમ વિચારાતી નથી ? નિર્દયઃ કામચણ્ડાલ
કર્મના સંકજામાં આવેલો ગમે તેવો ધુરંધર પણ કામના (વાસનાના) સંકજામાં

Page #60

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૫૭
ફસાઈ જાય તેમાં કોઈ નવાઈ નથી. શાસ્ત્રકાર પરમષિઓ જણાવે છે કે, “કામચંડાળ અતિ નિર્દય છે. મોટા મોટા પંડિતોને પણ તે પીડા આપે છે. જેના જીવનમાં શાસ્ત્રોના સંબોધવાળા ગુરૂની કૃપા નથી, તેને કામ ખતમ કરી નાંખ્યા વિના રહેતો નથી.”
જે ભલભલા મહારથીઓને, ધુરંધર વિદ્વાનોને, અને વક્તાઓને પણ કામચંડાળ મહાત કરી નાંખતો હોય, તો રાવણ જેવા રાજાનું પણ તે કામરાજ પતન કરી નાંખે, તે સુસંભવિત હતું, પરંતુ રાવણની તે પ્રતિજ્ઞા–ચુસ્તતાએ જ રાવણને મોટો અનર્થ કરતાં અટકાવી દીધા ! રાવણના પૂર્વજોનું સંક્ષિપ્ત વર્ણન
રાવણના દાદા નામ હતું, સુમાલી. તેઓ લંકાના રાજા હતા. વૈતાના રાજા ઇંદ્ર સાથે સુમાલીને યુદ્ધ થયું. એમાં સુમાલી હારી ગયા. એથી લંકાનું રાજ સુમાલીના હાથમાંથી ચાલ્યું ગયું. તેઓ પાતાળ લંકામાં આવીને, કોઈ બળવાન પુત્રની અપેક્ષા સાથે રહ્યા. જે કોઈ એવો પરાક્રમી પુત્ર પ્રાપ્ત થાય તો લંકાનું રાજ પાછું મેળવી શકાય, એ આશાએ તેઓ જીવતા રહ્યા. લંકાનું રાજ ચાલ્યું ગયું, એને સુમાલીને ભારે આઘાત હતો, તેઓ સદા ચિંતાગ્રસ્ત રહેવા લાગ્યા. કાળક્રમે સુમાલીને એક પુત્ર થયો. તેનું નામ હતું; રત્નશ્રવા. તે યુવાન થયો; પણ સુમાલીને તેનામાં એવું કોઈ દૈવત ન દેખાયું કે જેથી છીનવાઈ ગએલી લંકાનગરી પાછી મેળવીને તે તેને કબજે કરી શકે. આથી સુમાલીને હજુ બીજા કોઈ પરાક્રમી પુત્ર કે પૌત્રની અપેક્ષા રાખવી પડે છે.
રાવણનો જન્મ અને તેનું “દશાનન નામાભિધાન
યુવાન થએલા રત્નશ્રવા કેકસી નામની સ્ત્રી સાથે પરણ્યા. કેટલાક વખત બાદ તેને એક બાળક થયું, એક દિવસ અતિપરાક્રમી એ બાળ એ રમતું રમતું એક લોખંડની પેટી પાસે પહોંચી જાય છે, અને એમાં રહેલા એક નવ માણિજ્યવાળા હારને પોતાના જ હાથે બહાર કાઢીને પોતાના જ ગળામાં નાંખી દે છે. આ જોઈ તેની માતા કેકસી ખૂબ વિસ્મિત બની જાય છે અને પોતાના પતિને કહે છે કે, “હે નાથ! જે હાર તમારા પૂર્વજોને રાત્રે આપેલો, જેને આજ સુધી કોઈ ધારણ કરી શકતું નહિ, એવો હાર આપણાં આ બાળકે ઉપાડી લીધો છે. અહા! શું એનું પરાક્રમ છે!”
બાળકે પહેરેલા હારના નવ માણેકમાં તેના જ મસ્તકનું પ્રતિબિંબ પડતું હતું. નવ માણિક્યરત્નોમાં પ્રતિબિંબિત થતાં બાળકના મુખના નવ આકારો અને તેનું પોતાનું એક મુખ એમ દશમુખવાળો તે બાળક દેખાવા લાગ્યો. આ જોઈને તે જ

Page #61

પ્રવચન બીજું
વખતે પિતાએ તેનું દશાનન [દશ મુખવાળો] નામ પાડ્યું. આ દશાનન તે જ રાવણ !
૫૮
રાવણને કાંઈ વાસ્તવમાં દશ મુખ ન હતા. નવસેર હારમાં પ્રતિબિંબિત થવાને કારણે જ તે દશમુખ કહેવાતો. આજે જ્યાંને ત્યાં જે રીતે તેને દશમુખવાળો ખતાડવામાં આવે છે તે આ ગ્રન્થકારશ્રીના મતે ઉચિત નથી.
રાવણુ પછી ક્રમશઃ કુમ્ભકર્ણ, સૂર્પણખા અને વિભીષણને કૈકસીએ જન્મ આપ્યો.
બાળકમાં દૃઢ સંસ્કારોની દાત્રી : માતા
સામાન્ય રીતે બાળકોના જીવનમાં માતાના સંસ્કાર વિશેષ કામ કરી જતા હોય છે. એક માતા સો શિક્ષકની ગરજ સારે છે, એમ કહેવાય જ છે ને? જ્યારે બાળક ગર્ભમાં હોય છે ત્યારથી જ માતા તેનામાં સંસ્કાર રેડવાનું કામ કરતી હોય છે. જો માતા ખૂબ ક્રોધી હોય તો ગર્ભમાં રહેલા ખાળકમાં માતાના ક્રોધના સંસ્કાર જાય છે. અને ખાળક ધણીવાર ક્રોધી પાકે છે. માતા જો શીલવન્તી હોય તો બાળકમાં પણ સદાચારના સંસ્કાર પડતા બાળક પણ સદાચારી પાકે છે. અને જન્મ થયા બાદ પણ આઠ વર્ષ સુધીમાં તો, નિશાળે ગયા વિના જ માતા દ્વારા અપાતા શિક્ષણથી જ ખાળકમાં અનેક પ્રકારના સારા યા ના સંસ્કારો દૃઢ બની જતા હોય છે.
સ્કૂલમાં ભણાવવું એ એક જુદી વાત છે અને ધરમાં રહીને માતા જે શિક્ષણ આપે એ જુદું છે. માતા પોતાના જીવનદ્વારા બાળકોમાં જે સંસ્કાર રેડે છે એ બાળકના મરતાં સુધી ધણીવાર દૂર થતા નથી. માટે જ સહુએ—ખાસ કરીને માતાઓએ—પોતાના ખાળકમાં સારા સંસ્કાર કેમ પડે એ તરફ અત્યંત કાળજી રાખવી જ જોઈ એ. અન્યથા કેવળ છોકરાઓની જ ભૂલો કાઢ્યા કરવાથી તેઓ સુધરી જશે તેવું માની લેવું જોઈ એ નહિ.
કૈકસીની રાજ્યભૂખ
રાવણની માતા કૈકસીના અંતરમાં પોતાના સસરા સુમાલીએ લંકાનું જે રાજ્ય ગુમાવી દીધું હતું તેનું ભારે દુઃખ હતું; અને કોઈ પણ ભોગે તે રાજ્ય પાછું મેળવવાની તેનામાં તાલાવેલી હતી. કૈકસી વિચારે છે કે, જો બધા જ નિર્માલ્ય પાકશે તો લંકાનું રાજ્ય પાછું કદી મેળવી શકાશે નહિ. માટે આમાંથી મારો કોઈ બળવાન પુત્ર યુવાન થાય અને પરાક્રમ ફોરવીને લંકાનું રાજ પાછું મેળવે તો મને ખૂબ
આનંદ થાય.’
ધરતી મેળવી લેવાની લાલસા પૈકસીના અંતરમાં જાગી ઊઠી હતી. લાલસા અતિભયંકર ચીજ છે. કોઈ પણ ચીજની લાલસા અંતરમાં જાગે છે ત્યારે માણસ

Page #62

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ
ગમે તેવું ભયંકર પાપ કરતાં ય ઘણીવાર અચકાતો નથી. મોટા સરકારી આત્માઓને પણ ક્યારેક લાલસા પટકી નાંખે છે, અને પાપી બનાવી નાંખે છે. કૈકસી સંસ્કારી
સ્ત્રી હોવા છતાં ધરતી મેળવવાની લાલસાના કારણે પોતાના નાની ઉંમરના સગા પુત્રોમાં પણ તેવા સંસ્કાર રેડવાનું કામ તે જાણ કરી રહી હતી. કાચી વયમાં શિક્ષણ ન અપાય
બાળકોમાં ગમે ત્યારે ગમે તે પ્રકારના સંસ્કાર રેલી ન શકાય. કાચી ઉંમરમાં ગમે તેવું શિક્ષણ જે તેમને આપવામાં આવે તો બાળકોના જીવનનું ધનોતપનોત નીકળી જાય. પરંતુ આજે ગમે ત્યારે, ગમે તેને, ગમે તેવી વાતો કરવામાં આવી રહી છે. આજે કાચી ઉંમરમાં પણ બાળકોને અનુચિત પ્રકારનું શિક્ષણ આપવાની હિમાયત કરવામાં આવી રહી છે. આ બધી બાબતો બહુ ગંભીર વિચારણા માંગી લે છે... પ્રજાનું તૂતું જતું નૈતિક સ્તર
કેટલીક કઠોર બાબતો મારે તમને કહેવી પડે છે. ઘણીવાર અમને લાગતું હોય કે આ વાતો જાહેરમાં ન કરીએ તો સારું. તો પણ હવે કહ્યા વગર ચાલે એવું નથી; કારણ કે નૈતિક રીતે પ્રજાનું સ્તર (મોરોલ] એટલી હદ સુધી આજે નીચે ઊતરી ગયું છે કે હવે આ વાતો જે તમને કહેવામાં નહિ આવે તો કદાચ આ દુનિયામાં એવો તમારો કોઈ મિત્ર નહિ હોય, જે તમને આવી કડવી વાતો આટલા સ્પષ્ટ શબ્દોમાં જણાવીને તમને બચાવનારો બને.
કૈકસીને પોતાના સગા ભાણિયા વૈશ્રમણનું વિમાન આકાશમાં ઉડતું જ તું જોઈને રાવણે “આ કોણ છે ?' એમ પૂછ્યું. એના ઉત્તરરૂપે, વૈશ્રમણને જોઈને ક્રોધમાં ભરાયેલી કૈકસી જે કાંઈ કહે છે. એનાથી રાવણ વગેરેના અંતરમાં પણ ક્રોધ ભભૂકી ઊઠે છે. તમે સહુ વ્યવસ્થિત બની જાઓ
ક્રોધ અને કામ વગેરે બાબતોમાં સુધરવાની તાતી જરૂર આજે આવી ઉભી છે. જો તમે સુધરશો નહિ, જે તમે જ બગડેલા હશો; તો મને લાગે છે કે, આજના ધર્મસ્થાનો પણ કદાચ પવિત્ર નહિ રહે. આજે સાવ બગડેલા લોકો મંદિરમાં, તીર્થસ્થાનોમાં અને બીજા ધર્મસ્થાનોમાં આવીને પોતાના બગાડનો ચેપ વાતાવરણમાં ફેલાવતા હોય છે. તીર્થસ્થાનોમાં ચાલતી વૈભવી મોજમજાઓ. ગમે તે રીતના આચરણ અને બેહદ કોટિની ટછાટો જોતાં હવે તીર્થસ્થાનોની પવિત્રતા પણ જોખમમાં મુકાઈ જવાની દહેશત ઊભી થઈ છે. જે સ્થાનોમાંથી આત્મામાં પવિત્રતા પ્રાપ્ત કરવાની છે, જ્યાંથી આત્મામાં જામેલો બગાડો દૂર કરવાનો છે; ત્યાં જ

Page #63

પ્રવચન બીજું અપવિત્રતા સારવામાં આવે? ત્યાં જ ગમે તેવી મોજમજા અને બેફામ ક્રિયાઓ ચાલે? આ કેમ ચાલી શકે?
હવે તમે બધા વ્યવસ્થિત બની જાઓ તો જ આપણે કાંઈક બચી શકીશું. છેવટે એટલું તો નકકી કરી લો કે સર્વથા પાપો ટી ન શકે તો પણ પવિત્રસ્થાનોમાં તો તે પાપાચરણ કદી સેવવું નહીં. જે આટલું થશે તો પણ તે પવિત્ર સ્થાનો ભારતીય પ્રજાના પાવિયનો સ્ત્રોત વહાવતા જ રહેશે. શું વિમાન રાઈટ બ્રધર્સે જ શોધ્યું?
આકાશમાં ઉડતું જતું વિમાન રાવણ જુએ છે...શું વિમાન આજે જ શોધાયા છે? શું વિમાનની શોધે “રાઈટ બ્રધર્સ” જ કરી હતી ? ના, નહિ જ, તે પૂર્વે ય આ દેશમાં વિમાન હતા. આજે વિમાન યંત્રથી ચાલે છે, તો તે વખતે પણ કાષ્ટયંત્રો વગેરેથી જ ચાલતા હતા.
આકાશમાં ઉડતાં વિમાન ને જોઈને રાવણ એની માતાને પૂછે છે, “આ કોણ છે?” ત્યાર બાદ કૈકસી જે જવાબ આપે છે અને એના દ્વારા રાવણ, કુંભકર્ણ વગેરેના અંતરમાં કેવા ભાવો જાગે છે, એ બધી વાત વિસ્તારથી હવે પછી આપણે વિચારીશું.
મ
નોંધ : આ પ્રવચનના અવતરણ-સંકલનમાં શ્રીજિનાજ્ઞાથી
વિરુદ્ધ અથવા પ્રવચનકાર પૂર ગુરુદેવશ્રીના આશયથી વિદુદ્ધ લખાયું હોય તો તે બદલ અંતકરણથી “મિચ્છામિ દુકકડમ્'.
– અવતરણકાર
મૂલ્ય : ૫૦ પૈસા
પ્રકાશક : “કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ” ૫૦૮૨૩ બીજે માળે, ગાંધી રોડ, રતનપોળ નાકા, યાજ્ઞિક ઈન્સ્ટીટ્યૂટ સામે. અમદાવાદ-૧
[ ફોન નં. ૩૦૦૮૧] મુદ્રક : પ. પુ. ભાગવત, મોજ પ્રિન્ટિંગ બૂરો, ગિરગામ, મુંબઈ-૪

Page #64

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ
•પ્રવચનકા” પૂજય સિદ્ધાંતમહોધિ,કર્મશાસ્ત્રનિપુણમતિ,વાત્સલ્યવારિધિ,
ત્રિશતમુળિગચ્છાધિપતિ, સ્વર્ગીર્ય સૂરિપુરદર આચાર્ય ભગવત્ત શ્રીમદ્ વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજાના
શિષ્યરા પૂજ્યપાદ મુનિરાજશ્રી ચંદ્રશેખરવિજયજી મહારાજ
: અવતરણ:
મુનિશ્રી ભાZચન્દ્રવિજયજી
પ્રવચન સ્થળ : લેઝન્ટ પેલેસ
નકલ : ૨૦,૦૦૦
પ્રવચન 1
પ્રવચન-ત્રીજું
L ૧૭-૭-૭૭
પ્રકાશક : કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ

Page #65

પૂજ્યપાદ મુનિરાજ શ્રીમદ્ ચન્દ્રશેખરવિજયજી મહારાજ સાહેબે પ્લેઝન્ટ પેલેસના વિશાળ પટાંગણમાં, લગભગ આઠ હજારની જન મેદની સમક્ષ, રામાયણનું ત્રીજું પ્રવચન કરતાં, રામાયણ દ્વારા શીખવાતી સુખમાં અલીન અને દુ:ખમાં અદી” બનવારૂપ જીવન જીવવાની કળા, દુઃખના પાચન કરતાં ય કઠણ સુખનું પાચન, કૈસી દ્વારા રાવણમાં ઉતપન્ન કરાતી ઉત્તેજના, દૈવી બળો દ્વારા પ્રાપ્ત થતી વિદ્યાશક્તિઓની સાધના જે રાવણનો મજબૂત નિરધાર, એમાં અનાદ્રત દેવ દ્વારા કરાતાં વિદનો અને એમાં આરપાર ઊતરી જતો રાવણ, કુંભકર્ણ અને વિભીષણને પ્રાપ્ત થતી વિદ્યાશક્તિ, વગેરે વિષયોનું રોમાંચક વર્ણન પોતાની જેશ ભરેલી જબાનમાં કર્યું હતું.
પાશ્ચાત્ય દેશોની વિકૃતિ અને આર્યદેશની સંસ્કૃતિ વચ્ચે આભગાભનું અંતર જણાવતાં, જીવંત પત્નીના મૃત્યુની કલપના માત્રથી ધ્રુજી ઊઠતાં પાશ્ચાત્ય નાટ્યકાર શેકસપીઅર અને સ્નેહાળ પટનીના મોતથી પણ અદીનમના બની રહેતા નરસિંહ મહેતાનું હૃદયસ્પર્શ સંતુલન, રૂપ અને સૌંદર્યની આગમાં ભડકે સળગતી અને દેહની કરચલી માત્રથી કંપી ઊઠતી મનરો મેરેલીન અને ભોગસુખોની છોળોમાં ઊછળતા રાજા સોમચંદ્રને પ્રેરણાના પયગામ સંભળાવતી આદેશની એક આદર્શપની વચ્ચેનો મહાન તફાવત, પ્રગતિના નામે પ્રજામાંથી સગુણોના થી પીછેહઠ, પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિમાં શ્રીમંત માનવનો “મારું શું?” અને “મારે શું?”નો ઘોર સ્વાર્થ સૂચવતો સવાલ, વિનાશી સંસારનું સ્વરૂપ : “કાં ગુલાબ નહિ; કાં માળી નહિ, આચંદેશની નારીનું સિનેમા વગેરેમાં ઘોર અધ:પતન, સુખના લાલચુ માનવોના ત્રણ અપલક્ષણો, “આયુર્વેદના વિજ્ઞાનનું વાસ્તવિક રહસ્ય, પાપોના વાયરસ” નહિ ફેલાવતા માનવનું પણ વર્તમાનકાળની દષ્ટિએ મૂલ્યાંકન, સિદ્ધિ કાજે સાધનાની અનિવાર્યતા, પશ્ચિમના પ્રશંસકોને વિવેકાનંદે આપેલા બમ્પર બૉલ” જેવા જવાબો, મહાયોગી આનંદઘનની અપૂર્વ સિદ્ધિ વગેરે અનેકાનેક સંસ્કૃતિ પોષક પ્રસંગો અને અનુપ્રસંગોને સમજાવતી, દોઢ કલાક સુધી મૂશળધાર વરસતી મેઘમાળાની હેલિની જેમ એકધારી વહી જતી, પરમપદની પ્રાપિતની પરમપુનિતતા પ્રસારતી, પારગામિની અને પરમકલ્યાણદાયિની, અંતસ્તલને સ્તબ્ધ કરી મૂકતી, પૂજ્યપાદશીની પ્રવચન પીયુષધારનું સારભૂત અવતરણ અહીં આપવામાં આવ્યું છે.
શ્રીપાળ નગર, મુંબઈ-૬ તા. ૧૨-૭-૧૯૭૭
– મુનિ ભાનુચન્દ્ર વિજય

Page #66

પ્રવચનાંકઃ ૩
રવિવાર અષાઢ વદ ૧૦
અનંત ઉપકારી કલિકાલ સર્વજ્ઞ આચાર્ય ભગવાન હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ રચેલા “જૈન રામાયણ”ને આધારે “રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ” એ વિષય ઉપર દર રવિવારે બપોરે અઢીથી ચારના સમયમાં ચાલતી આ પ્રવચનમાળાનું આજે ત્રીજું પ્રવચન છે. બીજા અનેક સંસ્કૃતિ પોષક પ્રસંગોને આવરી લેતા આ પ્રવચનમાં આજે રાવણના જીવનની કેટલીક બાબતો આપણે વિચારશું. ત્યાર બાદ શ્રી હનુમાનજીના પિતા પવનંજ્ય અને માતા અંજનાસુંદરીના પ્રસંગો લઈને પછી આપણે રામચંદ્રજીના જીવનમાં પ્રવેશ કરીશું. સત્તરથી અઢાર પ્રવચનોમાં પૂર્ણ થનારી આ પ્રવચનમાળામાં આપણે જીવનમાં સંસ્કૃતિના અનેક તારોને જોડી દેનારી વાતો વિચારવી છે.
રામાયણ–વાચનને દૃષ્ટિકોણ
મેં પૂર્વના પ્રવચનમાં પણ કહ્યું હતું કે, આ રામાયણ મુનિજીવનના ભવ્ય આદર્શોની ખાણ છે. અને એથી જો એ જ દૃષ્ટિકોણથી આ રામાયણ વાંચવી હોય તો ય વાંચી શકાય. એનાથી જરૂર સાચા મુનિજીવન માટે ખૂબ જ આવશ્યક બળ મળી રહે પરંતુ હું એ દષ્ટિકોણને આદર્શરૂપે નજરમાં રાખીને તમારી સમક્ષ આ રામાયણ વાંચીશ. કારણ...આજે પ્રજાનું નૈતિક સ્તર અત્યંત નીચી કક્ષાએ ઊતરી ગયું છે એટલે એની જ પ્રથમ મરામત કરવાનું ખૂબ જરૂરી બની ગયું છે.
રામાયણ શું શીખવે છે?
આજે તો પ્રજાને જીવન જીવવું શી રીતે ? માણસે માણસ તરીકે કઈ રીતે જીવવું? એ શીખવાડવાની જરૂર ઊભી થઈ છે. શ્રીમંતોના જીવનમાં અનેક ઉથલપાથલો જોવા મળે છે. ગરીબોને પણ પોતાના પ્રશ્નો છે. એ બધા જ પ્રશ્નોના ઉત્તર: આ રામાયણમાંથી મળી રહે છે. આજે પિતા પોતાના પુત્રોને વેપાર કરતા શીખવે છે. ઘાટીને ફર્નિચર ઝાપટતાં શીખવે છે. મુનિમને ચોપડો લખતા શીખવે છે. માતા બાળકને ખાતા, પહેરતા અને કપડાં ઓઢતા શીખવાડે છે. શિક્ષણ આજે ભૌતિક જગતનું ભણતર આપીને માણસને નોકરી મેળવી આપવાનું કામ કરે છે; પરંતુ જીવન શી રીતે જીવવું એ આજે કોઈ શીખવતું નથી.
રામાયણ શીખવે છે; જીવન જીવવાની કળા
જીવનમાં સુખ વધી જાય ત્યારે કઈ રીતે તેમાં અલીનભાવ રાખવો અને જ્યારે પાપકર્મોના ઉદયે ભયંકર દુઃખો ઉભરાઈ જાય ત્યારે તેમાં શી રીતે અદીનભાવ

Page #67

પ્રવચન ત્રીજું રાખવો એ કળા રામાયણ શીખવે છે. જ્યારે પાપકર્મોનો ઉદય થાય ત્યારે અનેક આઘાતો અને પ્રત્યાઘાતો આવતા હોય છે; પરંતુ તે વખતે તે કોયડાઓને કઈ રીતે હલ કરવા, એના ફાંસલાઓમાંથી શી રીતે નીકળી જવું? એવી જીવન જીવવાની કળા રામાયણ શીખવે છે.
પૈસો દરેક બાબતનો ઉકેલ નથી
ચોવીશ વરસનો છોકરો એકાએક મરી જાય, પત્નીને ગળામાં “કેન્સર થઈ જાય, શરીરમાં ભયંકર રોગો વ્યાપી જાય ત્યારે લાખો રૂપિયા પણ કામ લાગતા નથી. એક વાત સમજી રાખો કે પૈસો દરેક બાબતનો ઉકેલ નથી. જે પૈસાના જોરે જ બધું કામ ચાલતું હોત તો, શ્રીમંતોના જીવનમાં સદા શાંતિ હોત. પણ આજે કેટલાય શ્રીમંતોના જીવન ભડકે બળી રહ્યા હોય તેવી સ્થિતિ દેખાય છે.
કરોડો રૂપિયાથી “ડલેસ” ના બચ્યા
અમેરિકાના વિદેશમંત્રી લેસ કે જેણે એશિયાનો કબજો લઈ લેવા માટે અંગ્રેજોને પોતાની કૂટનીતિ સમજાવી હતી. એ અંગ્રેજોને કહેતા કે, “તમે એશિયાનો કબજો મેળવવા એશિયનોને પરસ્પર લડાવી મારીને જ ખતમ કરી નાખો” આવી ક્રર નીતિવાળા ડલેસ હતા. જેણે એ વિચાર ન કર્યો કે આ રીતે જે એશિયનો અંદરોઅંદર લડી મરશે તો એમના બાળબચ્ચાનું શું થશે? એમની સ્ત્રીઓનું શું થશે? એમના અર્થતંત્રનું શું થશે? આવી ક્રરતા ધરાવતા ડલેસ પણ અંતે ખૂબ રિબાઈને મય.
એમને છેલલા સમયમાં જ્યારે કેન્સર થયું ત્યારે પાસે ઊભી રહેલી ડૉકટરોની પેનલ સમક્ષ પોતાનો જીવ બચાવનારને લાખ ડૉલરનું દાન કરવાની પોતે જાહેરાત કરી હતી. છતાં એના ડૉલર પણ એને બચાવી કે શાંતિ આપી શક્યા નહિ. કારણ એની પાસે જીવન જીવવાની કળા ન હતી. સુખ અને દુઃખને પચાવવાની હિંમત ન હતી.
જીવન જીવતાં શીખો
આર્યદેશના માનવોની પાસે આ કળા હતી. કઈ રીતે ખાવું? કઈ રીતે પીવું? કેવી રીતે સૂવું? કેવી રીતે બેસવું અને ઊઠવું? એ બધું શીખતાં પહેલાં જીવન શી રીતે જીવવું? એ શીખવાની ખાસ જરૂર છે. દાળમાં રોટલી બોળીને ખાવાને બદલે બાળક જે ભૂલથી પાણીમાં રોટલી ઝબોળીને ખાય છે તો માતા ગુસ્સે થાય છે. જમણા હાથે ખાવાના બદલે ડાબા હાથે ખાતા બાળકને માતા તમાચો

Page #68

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ’
મારીને કહે છે કે, “મૂર્ખ ! હજી ખાતાં પણ આવડતું નથી. આ રીતે ખવાતું હશે ?’
.
આજે ધણા મૅગેઝિનોમાં ‘આજે કઈ વાનગી બનાવશો?' એવા મથાળાઓ નીચે જાતજાતની વાનગીઓની બનાવટ શીખવવામાં આવે છે. પણ કોઈ જીવન જીવવાની કળા શીખવતું જ નથી. રૂ! બાળકને ખાતા શીખવાડવાની માતાને ચિંતા છે. સ્ત્રીઓને વાનગીઓ બનાવતા શીખવાની ચિંતા છે. પુરુષોને કમાવાની ચિંતા છે. પરંતુ જીવન જીવતાં શીખવાની ચિંતા કેટલા માણસોને હશે ?
૬૫
ભતકાળની કવિતાઓ
પાપકર્મોના ઉદયે દુ:ખ આવે ત્યારે શું કરવું? અને પુણ્યકર્મોના ઉદયે સુખ મળી જાય ત્યારે શી રીતે જીવવું? એ કળા રામાયણ ખતાડે છે. અલબત્ત, સુખ–દુ:ખ અંગેની જીવન–કળા જો રામાયણ શીખવે છે તો,—ધર્મ શું અને અધર્મ શું? —ધર્મસ્વીકાર અને અધર્મ ત્યાગ કરવાની જીવન–કળા ઉત્તમ કોટિના ધર્મશાસ્ત્રો શીખવે છે. જીવન તરની સંસ્કૃતિ શીખવીને રામાયણ વાનરને નર બનાવે છે; જ્યારે સાચા ધર્મશાસ્ત્રો એ નરને નારાયણ (વીતરાગ–ભગવાન) બનાવે છે.
સુખ-દુઃખને પચાવવાની કળા પૂર્વે કવિ દલપતરામ જેવા ખાળભાષાની પોતાની કવિતાઓમાં પણ ગૂંથી દેતા હતા.
“સુખ–સમયે છઠ્ઠી ના જવું દુ:ખે ન હિંમત હારવી; સુખ દુઃખ સદા ટકતાં નથી એ નીતિ માં ધારવી.”
નાનકડા બાળકોને પહેલાં પાયપુસ્તકોમાં પણ આ શીખવાતું.
66
ઓ ઈશ્વર ! ભજીએ તને,
મોટું છે તુજ નામ;
ગુણુ તમારા ગાઈ એ, તો થાય અમારા કામ.
"
દરેક યોગદાને છેડો હોય છે
સુખ અને દુઃખ એ તો બહુ મામૂલી ખાખત છે. ગમે તેવા સુખ અને દુઃખ એક દી ચાલ્યા જનારા જ છે. Every tunel has its end.

Page #69

પ્રવચન ત્રીજું મહારાષ્ટ્રમાં પૂના વગેરે બાજુ જાઓ તે ત્યાં મોટા મોટા બોગદા આવે છે. કાળાં! અંધિયારાં ! બીક લગાડી મૂકે તેવાં! છતાં એવા ય બોગદાઓનો અંત આવે છે. માઈલ, સવામાઈલ લાંબા બોગદાઓનો પણ અંત આવતો હોય તો જીવનમાં આવી પડતાં દુઃખોનો પણ અંત કેમ ન આવે ? દુઃખ આવે ત્યારે પૂરીઝરીને મરવાની વાત આર્યદેશને મંજૂર નથી. રામાયણનો આ જ સંદેશ છે. દુઃખ આવે ત્યારે તેને વધાવી લો.
કેવું બલિદાન ?
રામચંદ્રજી જ્યારે વનમાં જાય છે ત્યારે તેમની સાથે સીતાજી પણ વનમાં ચાલ્યા જાય છે, સીતાજીની કેવી પતિ ભક્તિપરાયણતા !! લક્ષ્મણની પત્ની ઉર્મિલા [અજૈન દષ્ટિએ] પોતાના પતિ સાથે વનમાં જવાની તીવ્ર ઈચ્છા હોવા છતાં; પતિની આજ્ઞાને શિરોધાર્ય કરીને સાસુ સસરા વગેરેની સેવા ખાતર ઘરમાં જ રહી જાય છે. શું અપેક્ષાએ આ ત્યાગ સીતાજી કરતાં પણ ચડી જાય તેવો નથી ? સીતાજીને તો દુઃખમાં ય પતિનો સાથ છે; જ્યારે ઉર્મિલાને તો વર્ષો સુધી પતિનો વિયોગ લમણે ઝીંકાય છે.
આવા તો અનેક પ્રસંગો રામાયણમાં આવે છે. સીતાજી અને ઉર્મિલાએ જે રીતે દુઃખોને પચાવ્યા એ આદર્શ આપણને પણ દુઃખોને પચાવવાની હિંમત આપે છે. કપડાં લઘરવઘર હશે તો ચાલશે. ખાતા નહિ આવડશે તો ય ચાલશે. સૂતા, બેસતા અને ઊઠતાં કદાચ નહિ આવડશે તો તે પણ ચાલશે પરંતુ જીવન જીવતા નહિ આવડે તો તે ચાલે એવી બાબત નથી.
જીવન એટલે જ સુખ અને દુઃખ. સુખ અને દુઃખની ઘટમાળરૂપ જ જીવન છે. આ સુખ અને દુઃખ પચાવતાં આવડે એટલે જીવન જીવતા આવડી ગયું તેમ કહેવાય. ભૌતિક જીવન તો, સુખદુઃખની પાચનશક્તિ ઉપર સફળતા કે નિષ્ફળતાને વરે છે. પણ ધર્મ કરવા માટે ય આ પાચનશક્તિ કરવી આવશ્યક છે.
દુ:ખ–પાચન કરતાં ય સુખ–પાચન કઠિનતર
અપેક્ષાએ દુઃખો પચાવવા હજી સહેલા છે. જગતમાં એવા ઘણાં માણસો જોવા મળે છે જે દુઃખોના વંટોળ વચ્ચે જ સદા જીવતા હોય છે અને એથી જ એમને દુઃખો વચ્ચે ઝાઝી હાયવોય થતી નથી. ઘણી વાર એવું બને છે કે...એક સ્ત્રી રવભાવે શાંત, સદાચારિણી અને કુલિન હોય પણ તેને પતિ તરફથી ખૂબ મૂઢ માર પડતો હોય, ત્રાસ થતો હોય, તો ય તે મૂંગે મોઢે બધું સહન કરી લેતી હોય છે. એ

Page #70

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
સમજે છે કે, “હવે આ રોજનું થયું? રોજ આ કડાકૂટ છે...સંતાપ છે. શા માટે રોજ બળાપો અને હાયવોય કરવી. મૂંગે મોએ આ બધું સહન કરી લેવામાં જ મજા છે.” વગેરે વિચારીને એ મન વાળી લેતી હોય છે અને દુઃખને એ રીતે પચાવતી થઈ જાય છે.
પણ... પુણ્યયોગે જે સુખ મળી ગયા હોય તો તેને પચાવવા એ આસાન બાબત નથી. માટે જ દુઃખ કરતાં ય સુખનું પાચન વધુ કઠિન છે. કારણ...માણસ પાસે પૈસાના જોરે જ્યારે સુખની સામગ્રીઓ પુષ્કળ પ્રમાણમાં આવી જાય છે ત્યારે એનું માથું ફાટી જાય છે. એ કોઈનો વિચાર કરવા તૈયાર રહેતો નથી. એ સુખમાં છકી જાય છે. સુખ પ્રાપ્ત થતાં એમનું મગજ ફાટી જાય છે.
સ્વાર્થ કાજેની સંપત્તિના શા મૂલ?
મોક્ષદષ્ટિની વાત તો પછી કરશું પણ માનવતાની દૃષ્ટિએ પણ વિચારો તોય જે સમયે આડત્રીસ કરોડ માણસો રોજ ભૂખ્યા સૂઈ જતા હોય, દેહ ઉપર પહેરવા પૂરા કપડાં પણ પામતાં ન હોય, એવાં સમયમાં કોઈનો વિચાર કર્યા વગર, સુખમાં ફાટી જવું, એ કઈ રીતે સારી બાબત છે? તમારે પેટ ભરીને જમવું હોય તો તમે જાણો; પણ તમારે બીજાની અનુકંપા વગેરે વિચારવી તો જોઈએ જ ને? સ્વાર્થ માટે જ વપરાતી સંપત્તિનું આ જગતમાં કેટલું મૂલ્ય છે?
| પરાર્થનો વિચાર આજે ભુંસાઈ રહ્યો છે. ભાઈચારાની કોઈ વાત ક્યાંય જાણે જોવામાં જ આવતી નથી. મૈત્રી એવી શોધી મળતી નથી, જેમાં દગો ન હોય. રને એવો જોવા મળતો નથી, જ્યાં સ્વાર્થની બદબૂ આવતી ન હોય. દગા વિનાની મૈત્રી અને સ્વાર્થ વિનાનો સ્નેહ શોધ્યાં જડતા નથી.
આ તે પ્રગતિ કે પીછેહઠ?
આમ છતાં, “દેશ પ્રગતિના પંથે આગળ વધી રહ્યો છે, એવું બૂમરાણુ મચાવવામાં આવ્યું છે. પણ આમાં પ્રગતિ ક્યાં છે? એ જ મને સમજાતું નથી. આજે સહુ પ્રગતિની વાતો કરે છે, પણ હું કહું છું આ પ્રગતિ છે કે પીછેહઠ? હા, ભ્રષ્ટાચાર, અનાચાર, માંસાહાર વગેરેમાં કે ચોરી, હરામખોરી, બદમાશી વગેરેમાં પ્રગતિ થયાનું કોઈ કહેતું હોય તો તે વાત ધરાર મંજૂર છે. બાકી, નિર્ભેળ મૈત્રી અને સ્નેહ; દયા, દાન અને કરુણાની બાબતમાં આજે મોટી સંખ્યામાં પીછેહઠ જ થઈ રહ્યાનું જણાઈ રહ્યું છે. એમાં પ્રગતિ ક્યાં દેખાય છે?

Page #71

પ્રવચન ત્રીજું “મારું શું અને મારે ?
આજે કોઈની પાસે તમે જાઓ અને એને કહો કે “આ ફંડમાં આપ કાંઈક લખાવો અથવા તો આ ગરીબ માણસને તમે જરા મદદ કરો તો આજનો માનવ ફટાક દઈને પ્રશ્ન પૂછે છે : “પણ...એમાં મારું શું? [એમાં મને કાંઈ મળશે...?]” બસ.. દરેક જગ્યાએથી મેળવવાની જ વાત !! આપવાની વાત તો ક્યાંય જાણે જેવા જ મળતી નથી.
જયારે તમે એ ભાઈને કહો કે, “ભાઈ..આ તો ધર્માદા ફંડ છે અથવા ગરીબને આપવાની વાત છે. એમાં તમારે શું લેવાનું હોય ?” ત્યારે પેલો શ્રીમંત ધડ લઈને ઉત્તર આપી દેશે કે...“તો પછી મારે શું? જેમાં મને કશી મલાઈ મળવાની ન હોય તો તેમાં મારે શું લેવા દેવા ?” કેવી ભયંકર સ્વાર્થોધતા !! આજનો માનવ દરેક જગ્યાએ પોતાના જ સ્વાર્થનો ગંધાતો વિચાર કરતો થઈ ગયો. આ કેટલી દુઃખદ બાબત છે !!
પાયો મજબૂત જોઈએ
આજે માનવ માનવને ચાહી શકતો નથી. અમે જીવમાત્રને ચાહવાની વાત કરવા આવ્યા છીએ. અમારે પ્રાણીમાત્ર સાથે મૈત્રીની વાતો કરવી છે. પણ શી રીતે એ વાત કરીએ? જ્યાં માનવ માનવને પણ ચાહી શકતો નથી ત્યાં...!
આથી જ સૌ પહેલાં રામાયણમાં રહેલો સંસ્કૃતિનો સંદેશ મારે તમારી સમક્ષ રજૂ કરવો છે. રાવણના જીવનચરિત્રની વાતો અત્યારે આપણે કરીએ છીએ. તે પછી ભરતજી લક્ષ્મણજી સીતાજી વગેરેની વાતો કરીશ.
- સૌ પ્રથમ મારે આ પ્રવચનમાળાનો પાયો મજબૂત બનાવવો છે. એક મોટું અઢાર માળનું બિલિંઇંગ બાંધવું હોય તો તેનો પાયો કેવો મજબૂત જોઈએ છે? પાયો જે કાચો રહી જાય તો મકાન ક્યારે તૂટી પડે એ કહી શકાય નહિ... આપણે પણ અઢાર પ્રવચનોની ઇમારત ચણવાની છે ને? પછી તેનો પાયો મજબૂત બનાવવો જ પડે ને?
ક્યાં પશ્ચિમના દેશનો શેકસપીઅર?
સુખદુઃખને પચાવવાની કળા આર્યાવર્તની મહાપ્રજા પાસે કેવી સિદ્ધ થઈ હતી તે અંગે હું તમને, અભણ છતાં ભણેલા, નરસિંહ મહેતા અને પશ્ચિમના દેશના મહાન વિદ્વાન ગણાતા શેકસપીઅરની વાત કરવા માગું છું.

Page #72

“રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
જેનાં નાટકો અનેક ભાષાઓમાં ભાષાંતર પામીને ખુબ પ્રસિદ્ધિ પામ્યાં છે, વિદ્વત્તા વગેરેની દૃષ્ટિએ જે નરસિંહ મહેતાને ક્યાંય આંટી દે તેવા હતા, એ શેકસપીઅર, સાંભળવા પ્રમાણે, એક દિવસ કવિતા બનાવતા દિવાનખાનામાં બેઠા હતા. ત્યાં દૂર બેઠેલી પોતાની પત્નીને જોઈને, “એ મરી જશે તો મારું શું થશે ?” એવી ભયની કલ્પના કરીને તેઓ કવિતા રચે છે. જેનો ભાવ આ પ્રમાણે છે કે,
ઓ પત્ની! તું આ જગતમાંથી ચાલી જશે તો મારું શું થશે? હું શી રીતે તારા વગર જીવન જીવી શકીશ ?”
જુઓ તો ખરા... જે હજી જીવતી જ છે, તેની મરી જવાની કલ્પનામાત્રથી પણ શેકસપીઅર જેવો નાટ્યકાર ધ્રુજી ઊઠે છે. અને જાણે બાવરો બની જાય છે. આનું કારણ શું? કારણ કે એ વિદ્વાન્ હોવા છતા એનામાં પાયાનું તત્વજ્ઞાન જ–સુખ અને દુઃખને પચાવવાનું–ન હતું. આથી જ પત્નીના મૃત્યુની કલ્પનામાત્રથી તે અકળાઈ ઊઠે છે. ન જાણે કેમ શેકસપીઅર એટલું પણ સમજી ન શક્યા કે પહેલું કોને મરવાનું છે તેનો કયાં નિશ્ચય છે? પહેલાં તમે જ મરી ગયા તો...? પણ જાણે આ વિચાર્યા વગર જ ભાવિની ચિંતામાં શેકસપીઅર દુઃખી થાય છે.
અને.. ક્યાં હિંદુસ્થાનનો નરસિંહ મહેતો?
જ્યારે આર્યદેશનો આ નરસિંહ મહેતો! શેકસપીઅર જેવો વિદ્વાન ન હતો. નાટ્યકાર ન હતો. પરંતુ પોતાના ભગવાનનો ભક્ત હતો. એક દી સહુને મરી જ જવાનું છે એ વાતને પચાવી જાણનારો હતો, માટે જ એની પત્ની મૃત્યુ પામી ત્યારે એ દુ:ખી ન થયો.
એની પત્ની માણેકબાઈ પતિભક્તા હતી. પતિને કહેતી : “તમે તમારે ચોરા ઉપર બેસી ભગવાનના ભજનિયાં ગાવો. હું દળણાં દળીશ અને તમને ખવડાવીશ. તમે ભસ્તીથી ભજન કરો. જરાય આ સંસારની ચિંતા કરશો નહિ.”
આવી સગુણસંપન્ન પત્ની જ્યારે મરી ગઈ ત્યારે કોઈએ આવીને મહેતાને કહ્યું : “મહેતાજી! તમારા પત્ની વૈકુંઠવાસી થયા છે.” આ સાંભળીને પણ ગ્લાન નહિ બનેલા આ મહેતા, પ્રભુના ભજનિયાં ગાતાં ગાતાં જ બોલી ઉઠયા :
“ભલું થયું ભાંગી જંજાળ; સુખે ભજશું શ્રીગોપાળ.”
હાથમાં મંજીરા લઈને બોલતા આ મહેતાના મુખ પર શોકની કોઈ છાયા ન હતી.

Page #73

પ્રવચન ત્રીજું
આજે કોઈ શું આવું બોલી શકે ખરું? અને જે બોલે તો એને પત્ની સાથે ઘરમાં મેળ રહે ખરો?
કરચલી ખાતર મેરેલીનનો આપઘાત
હમણાં થોડા વખત પૂર્વે મનરો મેરેલીન નામની એક રૂપજીવિની થઈ ગઈ જેને તમે જાણતા જ હશો. એક દિવસ એ આયના સામે ઊભી રહીને “મેકઅપ” કરતી હતી. તે વખતે એણે પોતાના મુખ ઉપર એક કરચલી પડેલી જોઈ. એ કરચલી જોતાં જ એના અંતરમાં ભારે આઘાત ઉત્પન્ન થયો.
એને થયુંઃ “અહા...હજી તો હું મારું સેંદર્ય ટકાવી રાખવાના તનતોડ પ્રયત્ન કરું છું. અને ત્યાં આ કરચલી...! શું હું ઘડપણ તરફ ધસી રહી છું !' આ વિચારમાં ને વિચારમાં એનો આઘાત વસમો બની ગયો. અને એક દિવસ તેણે આપઘાત કર્યો !
એક માત્ર સૌદર્યની પોતાની તીવ્ર ઈચ્છાને આંચકો લાગ્યો એટલા માત્રથી જ તેણે પોતાના જીવનનો અંત આણી દીધો. કેવી તુચ્છ બાબત અને કેવો જીવનનો કરુણ અન્ત?
જ્યાં સંયોગ ત્યાં વિયોગ...
શું ચામડીને કદી કરચલી પડે જ નહિ? શું પરણેલી કેટલીક સ્ત્રીઓ કદી વિધવા થાય જ નહિ ? શું કોઈ ડાહ્યો, ભણેલો પ્રોફેસર કદી ગાંડો થઈ જાય જ નહિ? શું કોઈની પેઢી કદી ડૂલ થાય જ નહિ?
શાસ્ત્રો કહે છે: “જયાં સંયોગ થાય છે ત્યાં સર્વદા વિયોગ થવાનો જ. સંસારના તમામ સુખો એક દી ખતમ થઈને જ રહેશે.”
કાં ગુલાબ નહિ; કાં માળી નહિ
કાં તો બગીચાના ગુલાબ કરમાઈ જવું પડશે. કાં તો બગીચાના માળીએ, ગુલાબથી વિખુટા પડી જઈને એક દી રમશાનમાં સૂઈ જવું પડશે. આ નિવિવાદ હકીકત છે. બે યનો સંયોગ સદા કાળ ટકી શકશે જ નહિ. સુંદર મજાના દેખાતા, લાલ ગુલાબી, સંધ્યાના રંગોએ પણ એક સમયે નષ્ટ થવું જ પડે છે. સરસ લાગતા પાણીના પરપરાએ પળ બે પળમાં વિલીન થઈ જ જવું પડે છે. એમાં કોઈનું કશું ચાલી શકતું જ નથી.

Page #74

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ” ચલચિત્રો અને જાહેરખબરોમાં આર્યદેશની નારી!!
જે રૂ૫ અને સૌંદર્ય આટલા વિનાશી છે એની ખાતર આજની નારીઓ કેવાં કેવાં પાપ આચરી રહી છે! ચલચિત્રોમાં ય આર્યદેશની નારીઓનો પ્રવેશ થઈ ચૂકયો છે. આનાથી તો આર્યાવર્તની સંસ્કૃતિ અધ:પતનના આરે આવી ઊભી છે.
હવે તો શિષ્ટ ગણુતા સામાયિકોમાં પણ જાહેરખબરોમાં સ્ત્રીઓના ચિત્રો મૂકવાની જાણે સ્પર્ધા ચાલી છે. આજે આખો સમાજ જાણે બદલાઈ ગયો છે. નારીનાં બિભત્સ ચિત્રો દ્વારા અનેક માણસોની વાસનાઓ બહેકાવવામાં આવી રહી છે. આ અતિ ગંભીર બાબત છે.
નારીઓ જ બંડ પુકારે
નારીને પુરુષ સમોવડી બનાવવાની વાતો કરીને નારી જાતને આંતરિક રીતે ખલાસ કરવામાં આવી રહી છે. શા માટે નારીનાં ખરાબ ચિત્રો જાહેરખબરોમાં મૂકવામાં આવે છે? જે સદાચારિણી છે, શીલવતી છે, અને પ્રાચીન પરંપરાઓને સ્વીકારનારી છે એવી નારીઓએ જ આની સામે બંડ પોકારવું જોઈએ, અને બેધડક કહી દેવું જોઈએ કે, “દેહના આ પાપી પ્રદર્શનો બંધ કરો. એ રીતે પૈસા કમાઈ લેવાની પ્રવૃત્તિઓ સર્વથા અનુચિત છે.”
પણ...નારીઓ આ કરી શકશે?
પણ જ્યાં નારીઓ જ સત્વહીન બનવા લાગી છે ત્યાં આવું બંડ કોણ પુકારી શકે એમ છે? આજની અનેક નારીઓ તો “શ્રી સ્ટાર” અને “ફાઈવ સ્ટાર હોટલોમાં ઘૂમવા ઝંખી રહી છે, એ શી રીતે આવું પરાક્રમ ફોરવશે?
આવી હોટલો અને તેમાં ચાલતી કારવાહીઓ આર્ય મહાપ્રજાના શીલ અને સંસ્કારનો ખાતમો બોલાવી નાખવાનું કામ કરી નાખે છે એમ કહેવામાં આવે તો શું ખોટું છે?
પતિને જાગૃત કરતી આર્યનારી
એક વિદેશી નારી કરચલી જોઈને આપઘાત કરે છે; જ્યારે આ આદેશની સગુણોથી સંસ્કારિત નારી પોતાના પતિને સંન્યાસના માર્ગે જવાની પ્રેરણા આપે છે. વાત એવી બની હતી કે સોમચન્દ્ર નામના રાજા પોતાની પટ્ટરાણી સાથે ઝરૂખામાં બેઠા છે ત્યારે પતિનું માથું ઓળતા રાણી, રાજાના માથે ઉગેલો ધોળો વાળ જુએ છે.

Page #75

પ્રવચન ત્રીજું
રાણી રાજાને કહે છે કે, “જુઓ, દૂત આવ્યો.” રાજા બન્ને બાજુના દ્વાર તરફ નજર દોડાવે છે, પરંતુ ત્યાં કોઈ દૂત દેખાતો નથી. એથી રાણીને પૂછે છે :
દૂત
ક્યાં છે ?'
રાણીઃ “રાજન ! કોઈ નગરના રાજાનો દૂત નથી આવ્યો પણ આ તો યમરાજનો ત આવ્યો છે. લ્યો, આ રહ્યો ” એમ કહીને પેલો સફેદ વાળ તોડીને રાજાને બતાવે છે.
રાણી કહે છે કે, “હવે ક્યાં સુધી આ સંસારની કલણમાં ખૂંપ્યા રહેવું છે? હવે તો ઘડપણની તૈયારી થવા લાગી. ચાલો, જીવનનું યથાશક્ય સાફલ્ય કરી લઈએ.”
રાણીની આ સમયસરની ટકોર રાજાના અંતરને ચોંટ મારી ગઈ. રાજા અને રાણી બન્નેએ સંસાર ત્યાગ્યો. સંસ્કૃતિના પાયાનું જીવન જીવતાં આર્યોમાં ય કેટલી પરિપકવતા હોય છે તે જુઓ. આ રીતે આર્યાવર્તના માનવોમાં મોક્ષના આદશોં ઘમતા હતા, એથી જ એમની પાસે સુખ-દુ:ખને પચાવવાની જીવનકળા હતી.
જીવન-કળાના અભાવે ન સુખ; ન શાન્તિ
પોતાના જીવનમાં તડકાં–છાયડાંની જેમ ચાલ્યા આવતાં સુખ અને દુઃખને પચાવવાની કળા જેઓ સિદ્ધ કરી લેતા નથી, તેમના જીવનમાં ઘણી મોટી આધ્યાત્મિક હોનારતો સર્જાય છે. પરિણામે ભૌતિક દૃષ્ટિએ પણ–આ લોકના સુખની દષ્ટિએ પણ–એ લોકો જીવનમાં એવી કોઈ સાચી શાંતિ કે નિર્દોષ સુખ પામી શકતા નથી. આવા લોકોની માનસિક અંજપો અને ઉચાટ એટલો બધો તીક્ષણ હોય છે કે તેમની સામે પુણ્ય કરવાની કે પાપ છોડવાની અથવા તો ધર્મ કરવાની અને અધર્મ ત્યાગવાની વાતોની કોઈ ભૂમિકા પણ તૈયાર થતી દેખાતી નથી.
સર્વત્ર પાચનશક્તિને અભાવ નથી જણાતો?
આર્યાવર્તની સમગ્ર મહાપ્રજા [મુખ્યત્વે નગરોની પોતાની સુખદુઃખની પાચનશક્તિ ગુમાવી બેઠી હોય એમ શું નથી જણાતું?
વિદ્વત્તા, રૂપ, સૌંદર્ય, સંપત્તિ, સત્તા વગેરે કદાચ વધ્યા હોય તો પણ શું એમ નથી લાગતું કે તેને પચાવવાની શક્તિ સમાજ ખોઈ બેઠો છે?

Page #76

૭૩
‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
રૂપ–શક્તિ ધરાવતી નારી પાસે રૂ૫ની પાચનશક્તિના અભાવે તેણુએ શીલ ગુમાવી દીધું હોય એમ નથી જણાતું?
વિત્ત–શક્તિ ધરાવતા શ્રીમંતો પાસે તેની પાચનશક્તિ ન હોવાથી, તેઓ દુરાચારના માર્ગે સહેલાઈથી લપસી પડવાની સ્થિતિમાં છે એમ નથી લાગતું?
પ્રચંડ મેધા ધરાવતા માનવો પાચનશક્તિને અભાવે અહંકારના ઉમાદે ચડીને પીધેલા જેવી હાલતમાં ભટકતાં હોય તેવું અનુમાન નથી થતું?
સત્તાનું અજીર્ણ પામીને સત્તાધારીઓ પ્રજાનું શોષણ, દમન અને ભક્ષણ કરતાં હોય તેમ નથી લાગતું?
પાચનશક્તિવિહોણું માનવ; જોખમી
સુખદુઃખની પાચનશક્તિ જે ખતમ થઈ જાય તો હજારો અન્ય શક્તિઓનો અવિર્ભાવ માનવ સંધ માટે વધુ જોખમી બને; ધરતી માટે એવો માનવ સંધ ભારભૂત બને; ધર્મસ્થાનો માટે અપાત્ર બને એ નિર્વિવાદ હકીકત છે. માટે જ સહુએ સૌ પ્રથમ સુખ અને દુઃખની પાચનશક્તિ તો મેળવી જ લેવી ઘટે.
એ પાચનશક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે; રામાયણ જેવા ધર્મગ્રંથોના વાંચન અને શ્રવણથી; ચિંતન અને મનનથી.
સુખી માણસોના ત્રણ અપલક્ષણ
જે માણસો સુખમાં છકી જાય છે એ ત્રણ પ્રકારનો અંધાપો અનુભવતા હોય છે :
(૧) જાત પ્રત્યે તેઓ આંધળા બને છે અર્થાત જાતની પવિત્રતાની તેમને કોઈ પડી હોતી નથી.
(૨) જે પરમાત્માનો આપણું ઉપર અસીમ ઉપકાર છે, એના પ્રત્યેની ભકિત, સુખની તીવ્ર લાલસાના પાપે, વિસરાઈ જાય છે.
(૩) જગતના દીન અને દુઃખિયા જીવો પરત્વે તે આંધળો બની જાય છે. એ કદી ગરીબોનાં આંસુ લૂછી શકતો નથી. સુખની લાલચુ ગરીબોનો હમદર્દ બની શકતો નથી.

Page #77

પ્રવચન ત્રીજું હું અને મારા બાળકો.” “હું અને મારી પત્ની !' “હું અને મારો બંગલો.”
“હું અને મારો ટી. વી.” આ રીતે માત્ર પોતાના જ વર્તુળમાં ફસાએલો, પોતાના જ સુખદુઃખની ચિંતામાં જ મશગૂલ, પોતાના જ સુખમાં છકી ગએલો શી રીતે ગરીબોનાં આંસુ લૂછી શકે? શી રીતે દુઃખિતોનો હમદર્દ બની શકે ? સુખનો લાલચુ “શુદ્ધ અભક્ત અને મિત્ર શે બને?
સુખમાં આસક્ત માનવી, જ્યાં ને ત્યાં ભટકનારો, ગમે ત્યાં રખડીને સુખ મેળવી લેવાની તમન્નાવાળો, જીવનથી શુદ્ધ રીતે રહી શકે ?
પોતાની જ જાતની ભક્તિ કરી લેવાવાળો પરમાત્માની ભક્તિના ગાન શી રીતે ગાઈ શકે?
પોતાના જ કુટુંબમાં, જીવન વ્યવહારમાં અને બંગલાઓમાં રાચનારો, “મરે... લોકોને મરવું હોય તો. મારે શું? બીજાની ભારે શી પંચાત ?” આવી વૃત્તિવાળો માનવ દુઃખીજનોનો મિત્ર શી રીતે બની શકે? ટૂંકમાં સુખમાં આસક્ત માણસ
• જાતથી શુદ્ધ ન હોય. • પરમાત્માને ભક્ત ન હોય.
• દીન-દુઃખીનો મિત્ર ન હોય. ... તો જીવન જીવતાં આવડી જાય
જાતની પવિત્રતા, પરમાત્માની ભક્તિ અને દખિતોની કરૂણા આ ત્રણ ગુણ જે તમારા અંતરમાં આવી જાય તો રામાયણ વાંચીને આપણે જે મેળવવાનું છે તે આજે જ મળી જાય.
જીવન જીવવાની કળા આપણા હાથમાં આજે જ આવી જાય.
માનવ જન્મ મહાન છે
આપણને મળેલું માનવજીવન અત્યંત મહાન છે. પશુનાં–ઢોર ઢાંખરનાં– જીવન હજી ઘણીવાર મળે; સ્વર્ગનાં જીવન પણ એટલાં દોહ્યલાં નથી. પરંતુ જે માનવ

Page #78

૭૫
‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ” જીવન આપણને પાપોનો નાશ કરવા માટે મળ્યું છે એ ફરીફરી હાથમાં આવનાર
નથી.
જ્યાં પરમાત્માની આજ્ઞાઓ પ્રમાણે ચાલવાનું છે, જ્યાં જીવનપંથને સુધારવાની અનેરી તક મળે છે, એવા આ માનવજીવનને ખૂબ દીર્ઘકાળ સુધી ટકાવી રાખવા માટે જ આયુર્વેદનું વિજ્ઞાન આર્યપ્રજાને પ્રાપ્ત થયું છે.
આયુર્વેદનું વિજ્ઞાન શા કાજે?
“આયુર્વેદનો અર્થ તમે જાણો છો? આ એક આખો શબ્દ નથી. પરંતુ આ ક્રિયાપદયુક્ત વાક્ય છે.
“માયુ વે.” એટલે “હે માનવ! તારા આયુષ્યને તું જાણુ.” આ એનો અર્થે છે. “આખી જિંદગી તું ખા ખા કરીને તારા મનખા જનમને બરબાદ ન કરીશ. તારા જીવનનું મૂલ્ય તું સમજ. જેમ બને તેમ વધુ ને વધુ લાંબી જિંદગી તું જીવ. કારણ આ માનવ-દેહ ફરીફરીને મળનાર નથી. “સાત નવ ફારઃ” પણ આ દૃષ્ટિએ જ કહી શકાય ને?”
માનવજિંદગીને દીર્ધકાળ સુધી સંભાળી રાખવાની વાત એ દૃષ્ટિએ છે કે આ જીવન એટલું કિંમતી છે કે એમાં વાસનાઓના પનારે પડી શક્તિઓની બરબાદી ન જ કરી શકાય અને ક્રોધાદિ કષાયોથી આત્માને દૂષિત ન જ કરાય. મોક્ષભાવ પામવાની મહામૂલી સાધના આ જીવનમાં જ થાય છે.
વાસનાની આગ પર પાણી છાંટો; પેટ્રોલ નહિ
ન જાણે કેટલા ય કાળથી જનમોજનમ લેતાં આ જીવાત્માએ કેટલી વાસના. ઓની જવાળાઓ પ્રગટાવી હશે? હવે તો એ આગને શાન્ત કરવા માટે આ જીવનમાં પાણી જ રેવું જોઈએ; પેટ્રોલ તો કદાપિ નહિ.
પાણી છે; ધર્મસાધનાઓ અને પેટ્રોલ છે; પાપક્રિયાઓ.
બેશક; જીવનનું આવું સાફલ્ય જે પામી શકતા નથી તેવા માણસોની તાડના ઝાડ જેટલી લાંબી જિંદગીનો કોઈ અર્થ નથી.
દિમુ, મિતપુર, અરાલામુ
પાપવિહોણું માનવજીવન સુદીર્ઘ સાધના ભરપૂર બને માટે જ આયુર્વેદનું વિજ્ઞાન છે. “હે માનવ! તારે શું ખાવું? કેટલું ખાવું? કેવું ખાવું?” એના ઉત્તરમાં

Page #79

પ્રવચન ત્રીજું આયુર્વેદ સમજાવે છે; “તિમુક, નિતમ, સરનામુ” હિતકારી ખાવું જોઈએ. માફકસરનું ખાવું જોઈએ વગેરે. જ્યારે ને ત્યારે, જે ને તે ચીજો પેટમાં પધરાવ્યા કરવી તે ઉચિત નથી. એટલું સમજી રાખવું જોઈએ કે ખાવા માટે જીવવાનું નથી. પરંતુ જીવવું છે માટે જ ખાવાનું છે.
જે માનવ પોતાના ખાનપાનમાં ખૂબ વ્યવસ્થિત બની જાય તો દવાઓ ખાવી જ ન પડે. આયુર્વેદ કહે છે : “તમે તમારો ખોરાક જ એ રીતનો ગોઠવી દો કે જેથી દવા લેવાની પણ સામાન્ય રીતે જરૂર જ ન પડે.”
જીવન લાંબુ જીવાય એ માટે જ “શતં નૈવેમ શરઃ' કહેવામાં આવે છે ને? પરંતુ જે જીવન જીવવાની કળા ન આવડે તો આવું કહેવાનો ય શો અર્થ છે? અને આ કળા રામાયણ જેવા ગ્રંથો જ શીખવે છે.
રાવણ રાક્ષસ કેમ? હનુમાનજી વાનર કેમ?
સુમાલિ લંકા હારી ગયા અને કોઈ પરાક્રમી પુત્રની અપેક્ષાથી પાતાળ લંકામાં રહ્યા ત્યાર બાદ તેમને રશ્રવા નામનો પુત્ર થયો અને તેને રાવણ નામે પુત્ર થયો. એ પ્રસંગ આપણે પૂર્વે જઈ ગયા છીએ.
રાવણ રાક્ષસ ન હતા. તેમનું દશાનન” નામ જરૂર હતું પરંતુ તેને રાક્ષસ જેવા દશમુખ ન હતા, એ વાત પણ પૂર્વે મેં જણાવી છે. રાવણ રાક્ષસ હતા અને હનુમાન વાનર હતા, એ વાત આ ગ્રન્થકારશ્રીને અન્ય રીતે માન્ય છે. .
એઓશ્રી કહે છે કે રાવણ રાક્ષસ નામના કુળમાં જન્મ્યા હતા. માટે તેઓ “રાક્ષસ' કહેવાયા. વાસ્તવમાં તેઓ ખરેખર આપણે કલ્પીએ છીએ તેવા વિકરાળ દશમુખવાળા, મોટા મોટા નખ અને દાંતવાળા, અતિ બિહામણા સ્વરૂપવાળા રાક્ષસ હતા તે વાત બરાબર નથી. એ જ રીતે હનુમાન પણ વાનર નામના કુળમાં જગ્યા માટે વાનર' કહેવાયા. હકીકતમાં તેઓ વાંદરા જેવા જ, પૂંછડીવાળા, દાંતિયા કાઢનારા વાંદરા હતા તે વાત ઉચિત નથી. આ ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે “હકીકતમાં તો તેઓ બન્ને મનુષ્ય જ હતા.”
જેમ ભારતમાં રહેનારો “ભારતીય' કહેવાય છે. રશિયામાં રહેનારો “રશિયન” અને અમેરિકાનો નાગરિક અમેરિકન કહેવાય છે.
આજે ય “જાયન્ટ' કલબનો સભ્ય “જાયન્ટ' કહેવાય છે, “રોટરી કલબનો. સભ્ય “રોટેરિયન અને “લાયન' કલબનો સભ્ય “લાયન” કહેવાય છે.
હકીકતમાં કઈ જાય એટલે ખરેખર “રાક્ષસ' અને લાયન એટલે ખરેખર

Page #80

રામાયણમ સંસ્કૃતિનો સંદેશ’
‘ જંગલનો સિંહ ’ તેવું કહેવાતું નથી. એ જ રીતે રાવણ રાક્ષસકુલોત્પન્ન હોવાથી ‘રાક્ષસ' અને હનુમાન વાનરકુલોત્પન્ન હોવાથી ‘વાનર' કહેવાયા. વાસ્તવમાં તેઓ માનવ જ હતા.
७७
સૈકસી ઉપર ગર્ભનો પ્રભાવ
પૂર્વના કાળમાં માતાઓ પોતાના બાળકોને વાર્તા વગેરે કહેવા દ્વારા સંસ્કારો આપતી. કૈકસી પણ રોજ ખાળકોને કથા-વાર્તા કહેતી. જ્યારથી રાવણ કૈકસીની કુક્ષિમાં આવ્યો હતો ત્યારથી કૈકસીના જીવનમાં ય ક્રોધના સંસ્કારો સળગી ઊઠયા હતા. એની વાણી અત્યંત ક્રૂર બની ગઈ હતી. તેણીને દર્પણને બદલે ચકચકતી તલવારમાં પોતાનું મુખ જોવાની ઇચ્છા થવા લાગી. માતાના સંસ્કારો ગર્ભના પ્રભાવે દુષ્ટ
થવા લાગ્યા.
ગર્ભમાં એવો બાળક આવ્યાનું જાણે સૂચન થઈ રહ્યું હતું કે, ભવિષ્યમાં જે શત્રુઓના આસનને કંપાવનારો અને અતિ પરાક્રમી થવાનો ન હોય !
માતાઓ જીવન ઉજ્જવળ બનાવે
ઘણીવાર માતાના સંસ્કારોની અસર ખાળક પર થાય છે. અને ખાળકના સંસ્કારોનો પ્રભાવ માતા ઉપર પડે છે. જો માતા ખૂબ ક્રોધી હોય અને ક્રોધના આવેગમાં ખાળકને ધવડાવે તો દૂધ ઝેર બની જાય અને ક્યારેક બાળક માસ, એ માસમાં મરી પણ જાય.
માતા જો ભયંકર કામી હોય તો વાસનાના તે સંસ્કારો ખાળકમાં ઉતરે; એટલો બધો Force–જુસ્સો માતાના સંસ્કારોમાં છે. માટે જ માતાઓએ પોતાનું જીવન ખૂબ ઉજજવળ રાખવું જ જોઈએ. વિશેષ કરીને સગર્ભાવસ્થામાં તો ખાસ; કારણ કે માતાના શુભ અને અશુભ બન્ને પ્રકારના સંસ્કારોની અસર બાળક ઉપર સામાન્ય રીતે થતી હોય છે.
વડીલથી ધ્રૂજતું આખું ઘર !
વર્તમાનમાં માબાપો પોતાની ફરજો ઘણાં અંશમાં ભૂલવા લાગ્યા છે. ઘણા પિતાઓ ખૂબ ક્રોધી જોવા મળે છે. પુરુષ જાણે ઑફિસથી ધરમાં આવે એટલે ધરના બધા જ ધ્રુજવા લાગે. ખાપ ધર્માં આવ્યો એટલે ‘Battle of waterloo સર્જાઈ જ ગયું સમજો. સામાન્ય વાંકમાં પોતાની ધર્મપત્ની અને બાળકોને પુરુષ ઢીખી નાખે છે.

Page #81

પ્રવચન ત્રીજું
નબળો માણસ ઘરમાં રાતન બતાડે છે. માતા પણ બાળકોને કહી દેતી હોય છે : “જુઓ, તમારા પપ્પા ઘરમાં આવે છે. જદી ભણવા બેસી જાઓ. નહિ તો હમણાં ટીપી નાંખશે.” આવું ભયનું વાતાવરણ શા માટે રહે?
જે સ્ત્રીએ પોતાના પિતાનું નામ ભૂંસીને પોતાના નામ આગળ પતિનું નામ જોડી દીધું છે, ઘણી આકાંક્ષાઓ અને અપેક્ષાઓ જેના અંતરમાં છે, એ સ્ત્રીની સામે પુરુષો આવા કપાયો કરી નાખે તો એ શી રીતે ઉચિત ગણાય?
દાળમાં મીઠું ભૂલાતાં જ ગાળો? - વર્ષમાં ત્રણસો ને ઓગણપચાસ દિવસ દાળમાં મીઠું બરાબર નાખ્યું હોય અને એક જ દિવસ સહેજ ભૂલ થઈ ગઈ, મીઠું દાળમાં નાખવું ભુલાઈ ગયું, તો પતિ ગુસ્સે થઈ જાય. ગમે તેવી અનુચિત ભાષામાં બોલવા લાગે એ કેમ ચાલી શકે?
આજનો માનવ, જે પોતાના મુનિમોને ત્રાસ આપતો હોય, પોતાના કુટુંબીજનોને પણ રંજાડતો હોય તો તે શું સજજનતાને છાજતી બાબતો છે? પાપોનો ચેપ ન લગાડતો માનવ કેવો?
વર્તમાનકાળના વ્યાપક અને ઉગ્ર બની ગયેલા પાપોને નજરમાં લેતાં તો આવો માનવ પણ એક અપેક્ષાથી ઓછો ખરાબ છે, એમ હું કહેવા માગું છું; જે એ પોતાના પાપોનો ચેપ બીજેને લગાડતો ન હોય તો. પોતાના ક્રોધના અને કામના સંસ્કારોનો એ બીજામાં પ્રસાર કરતો ન હોય અને “ફૂપની છાયા રૂપમાં સમાય” એ રીતે પોતાના કુસંસ્કારો પોતાનામાં જ સમાવી રાખતો હોય અને બીજામાં પ્રસારતો ન હોય તો. પાપોનો ચેપ સર્વત્ર
આજે એવો ભયંકર કલિયુગ આવી લાગ્યો છે કે, માનવ ધનલપટતા, ચોરી, બદમાશી અને ક્રોધાદિને પોતાના દર્શણ બીજામાં પણ ફેલાવતો થઈ ગયો છે. જ્યાં અતિ સહવાસ છે ત્યાં એક વ્યક્તિના કુસંસ્કારોના ચે૫ [virus] બીજામાં પ્રસરતા વાર લાગતી નથી.
યુવાનો પોતાના ચેપ ભાઈબંધોમાં નથી પ્રસારી રહ્યા શું? યુવતીઓ પોતાના કુશીલ આદિના ચેપ બેનપણીઓમાં નથી ફેલાવતી શું?
વેપારીઓ પોતાના અનીતિના સંસ્કારો બીજા વેપારીઓમાં નથી રેડી રહ્યા શું?

Page #82

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ” પાપના વાહકો અભિશાપરૂપ
જે માણસ પોતાના પાપ બીજામાં ફેલાવે છે તેને હું પાપોના Conductors (વાહકો) કહું છું. આવા માણસો રક્તપરિયા જેવા છે. જેમ રક્તપત્તિયો માણસ પોતાના રોગના જંતુઓ બીજામાં સંક્રાંત કરે છે. તે જ રીતે આવા માણસો પોતાના પાપ બીજામાં સંક્રાંત કરે છે. આવા લોકો સમાજ માટે ખરેખર ભયંકર પૂરવાર થયા નથી શું?
જે લોકો માસુમ કક્ષાના બાળકોમાં પોતાના પાપ સંસ્કાર અને વિકારો ફેલાવે છે એ આ જગત માટે અભિશાપરૂપ નથી શું?
દીકરાને અન્યાય શીખવતો બાપ!!
વર્તમાનકાળમાં B. Com. કે B. S. C. ભણેલા દીકરાને બાપ વેકેશનમાં દુકાને બેસાડે છે. અને બાપની ગેરહાજરીમાં છોકરો ન્યાયી રીતે વેચાણ કરે તો બાપ ગુસ્સે થાય છે.
છોકરાએ કોઈને માલ વેચ્યો હોય તો બાપ પૂછે છે: “બેટા! કોણ માલ લેવા આવ્યું હતું?” છોકરો કહેઃ “અમુક મિલના શેઠ આવ્યા હતા. અને મીટર દીઠ પાંચ ટકા ચડાવીને માલ આપ્યો છે. તે વખતે બાપા કહે કે :
ઓ મૂરખા ! આ વેપારી તો કરોડપતિ હતો. એને તો બરાબર લૂંટવો જોઈએ.” એ વખતે કદાચ દીકરો એમ કહેઃ “બાપા આપણાથી અન્યાય અનીતિ કેમ થાય?” એ વખતે આજના પિતા શું કહે કે, “મૂરખ ! આ માટે મેં તને બી.કૉમ. ભણાવ્યો હતો ?”
કેમ આ વાત બરાબર છે ને? જે ભણતર અનીતિ કરવા માટે જ હોય તો એ ભણતરમાં ય ધૂળ પડી. આજનો પિતા પુત્ર પાસે ભણ્વીને પોતાની અનીતિનો ચેપ તેને લગાડતો હોય, તો એ સાચો પિતા છે શું? તમે તમારા દીકરાઓને તમારા કુસંસ્કારોના ચેપ કદી લગાડશો નહિ.
આંખના ચેપ કરતાં ભયંકર પાપોનો ચેપ
આ કુસંસ્કારોનો ચેપ ચાલે છે. જેમ આંખના રોગનો ચેપ ચાલે છે અને જેને રોગ થયો હોય તેની સામે તમે જુઓ એટલે તમને ય રોગ થાય એવું બને છે ને? આ ચેપ કરતાં ય અન્યાય, અનીતિ વગેરેનો ચેપ–જેને હું પાપના “વાયરસ' કહું છું તે–અતિ ભયંકર છે.

Page #83

પ્રવચન ત્રીજું કોલેજની ચોંકાવનારી સર્વે
હમણાં મહારાષ્ટ્રની એક કોલેજના છોકરા-છોકરીઓની સર્વે કરવામાં આવી હતી. સર્વે બાદ તે લોકોએ જાહેર કર્યું કે કોલેજના એંસી ટકા છોકરા-છોકરીઓનું લોહી જોખમી રોગોના જંતુઓથી વ્યાપ્ત થઈ ગયું હતુ.
આ બધું સાંભળીને અમારા અંતર વ્યથિત થઈ જાય છે? જે લોકો આર્ય હશે તેમને પણ આ સાંભળીને હૃદયમાં દર્દ ઉત્પન્ન થઈ જશે.
પ્લેગના રોગે ઘેરાયેલું નગર
આ રોગો એવા ફાલ્યાકુલ્યા છે કે ડૉકટરોની પેનલો પણ હવે તેને બચાવી શકશે કે કેમ એવી શંકા થાય છે.
પ્લેગના રોગથી જ્યારે આખું ગામ સપડાઈ ગયું હોય ત્યારે જાતને બચાવવા માટે પ્લેગને દૂર કરવા કરતાં ગામના જ ત્યાગ કરી દેવો પડે છે. એ જ રીતે પ્રત્યેક ઘરને બચાવી લેવાની ઈચ્છા હોવા છતાં પાપોના અને વિકારોના એવા ચેપ ફેલાયા છે કે આજે સમગ્ર ભારત જાણે કે એમાં ફસાઈ ગયું છે.
જાપાનની બ્લ્યુ પટ્ટી
જાપાનની અન્દર એક પદ્ધતિ છે. કોઈ પણ માણસને શરદી થાય તો તે તરત ડૉકટર પાસે જાય છે. ડૉકટર એના નાક ઉપર એક યુ રંગની પટ્ટી લગાડી આપે છે. આ પટ્ટી Germiside (જંતુનાશક) દ્રાવણવાળી હોય છે. આથી શરદીના જતુઓ એ પટ્ટીથી આગળ વધી શકતા નથી.
તમને પૂછું છું કે તમારી પાસે એવી કોઈ “લ્યુ પટ્ટી છે કે જેનાથી તમારાં પાપોના સંસ્કારો બીજા માણસોમાં પ્રવેશતા અટકી જાય. આપણો ચેપ બીજાને લાગુ ન થઈ જાય એ માટે આપણે એવી ધર્મસાધનાની કોઈ પટ્ટી રાખી છે ખરી ?
માતા-પિતાના ક્રોધાદિ-સંસ્કારો પુત્રોમાં
જે ઘરમાં માતા અને પિતા ક્રોધી હશે અથવા ગાળો દેવાની ટેવવાળા હશે તો એ ઘરમાં એ દોષોનો ચેપ પુત્રોમાં, પુત્રવધૂઓમાં, પૌત્રોમાં, અરે! ઘરના ઘાટી સુદ્ધામાં ફેલાઈ જતો હોય, અને બધાના મગજના પારા ઊંચે ચઢી જતા હોય, એવું ઘણીવાર જોવામાં આવે છે.

Page #84

“રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ
આથી જ માતા અને પિતાએ પોતાના જીવનને શુભ સંસ્કારોથી ખૂબ વાસિત બનાવવું જ જોઈ એ કે જેથી પોતાના આશ્રિતોનું જીવન પણ ખૂબ જ સંસ્કાર ભરપૂર બન્યું રહે.
૮૧
માતા કૈકસીની હૈયાવરાળ
પૂર્વ પ્રવચનમાં આપણે જોઇ ગયા તેમ, ધ...ર...ર્ ર્...ર અવાજ કરતાં, જતાં વિમાનને જોઈ ને માતા કૈકસીને મોટો પુત્ર રાવણ પૂછે છે, “ઓ મા! આ આકાશમાં શું ચાલ્યું જાય છે? ”
રાવણનો પ્રશ્ન સાંભળીને કૈકસી ગંભીર ખની ગઇ. થોડી વાર પછી તે ખોલી, “લંકાના સિંહાસનનો કબજો જમાવી ખેઠેલા રાજા ઇન્દ્રનો મુખ્ય સુભટ અને વિદ્યાધર વિશ્રવાનો પુત્ર આ વૈશ્રમણ હાલ લંકાનું રાજ્ય સંભાળે છે. આ વૈશ્રમણ મારો ભાણીઓ થાય છે. રાવણ! તારા દાદા સુમાલિ પોતાનાં વડવાઓનું લંકાનું રાજ્ય છોડીને આ પાતાળલંકામાં આવીને વસ્યા. સમર્થ રાજા ઇન્દ્ર સામે પોતે ઝઝૂમી શકે તેમ ન હતા એટલે બળવાન પુત્રની રાહ જોતા રહ્યા. પણ તારા પિતા ય તેવા બળવાન ન નીકળ્યા અને અને તમે ય મારા પેટે નિર્માલ્ય પામ્યા; મારી કૂંખ લવી.”
વળી કૈકસી બોલી, “આ વિમાનમાં તે વૈશ્રમણ જઈ રહ્યો છે જે મારો ભાણીઓ થાય છે પણ હું તો લંકાના એ લૂંટારુને કારાવાસમાં પડેલો અને ચીસો નાખતો જેવા માગું છું. ક્યારે મારા એ ધન્ય દિવસો આવશે કે જ્યારે પુત્રવતીઓમાં હું શિરોમણી બનીશ? પણ અફ્સોસ! તમારા જેવા ખાયલાઓ એની માને એ દિવસ ક્યાંથી બતાડી શકશે ? હાય ! મારો તો જન્મારો એળે ગયો !”
રાવણની દૃઢ પ્રતિજ્ઞા
“મા...ઓ, મા ! હવે બસ કર ! મારે તારો એક પણ શબ્દ સાંભળવો નથી. મા! હું આજે તને પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક કહું છું કે એક દિવસ હું આ વૈશ્રમણ સામે; અને એના સ્વામી રાજા ઇન્દ્ર સામે જંગે ચડીશ; એ એય તો મારે મન તણખલા સમાન છે. અને એ એ ય ને પરાજિત કરીને આપણા વડવાઓનું રાજ્ય પુનઃ પાછું મેળવીને જ જંપીશ.
પણ ઓ મા ! તે માટે કુળપરંપરાથી ચાલી આવતી વિદ્યાશક્તિઓ પણ મારે સાધવી જોઈ એને? માટે હે માતા ! ઇન્દ્રને મારવામાં સહાયક બની જનારી દૈવી શક્તિઓ સાધવા જવાની મને આજ્ઞા આપો. જેથી મારા નાના ભાઈઓ સાથે તેની સિદ્ધિ કરવા ચાલ્યો જાઉં”

Page #85

૮૨.
પ્રવચન ત્રીજું રાવણ નાનો પણ રાઈનો દાણું હતો. નાનો પણ સિંહનો બચ્યો હતો. એક સિંહનું બચ્ચું સો શિપાળિયાને ભારે પડે.
માતાપિતાને નમસ્કાર કરીને, અંત:કરણની આશિષ મેળવીને, રાવણ નાના ભાઈઓની સાથે ભીમ નામના જંગલમાં ચાલ્યો ગયો. એના અંતરમાં એક અનોખો વિશ્વાસ હતો કે મારી સાધનાને સિદ્ધિ વરશે જ.
મૂલ્ય ચૂકવો તો માલ મળે
કોઈ પણ કાર્યની સિદ્ધિ મેળવવી હોય ત્યારે સાધના કરવી પડે. સાધના વગર સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થતી નથી. “Pay the Price.” તમે મૂલ્ય ચૂકવો પછી તમને માલ મળશે જ. તમારે કોઈ પણ જાતનું મૂલ્ય જો ચૂકવવું ન હોય તો માલ મળતો જ નથી. અને જે મૂલ્ય ચૂકવવામાં આવે તો સામાન્યતઃ ભાલ મળ્યા વગર રહેતો નથી.
ગ્લોબની શોધ ખાતર કેવો પુરુષાર્થ ?
આજે તમે એક સ્વીચ દાબો છો અને આખા ઘરમાં “ગ્લોબ” પ્રકાશ કરી મૂકે છે. પણ તમે જાણો છો ખરા કે આ “ગ્લોબતયાર કરનારા વિજ્ઞાનિકે એની પાછળ એની પાછળ કેવો પુરુષાર્થ કર્યો છે?
એ વૈજ્ઞાનિકનું નામ હતું એડીસન. એણે આ સિદ્ધિ મેળવતાં છત્રીસ હજાર “ગ્લોબ' બનાવીને ફોડી નાખ્યા હતા. અને ત્યાર પછી આજનો “ગ્લોબ” તેણે તૈયાર કર્યો કે જે સ્વીચ દાબતાની સાથે પ્રકાશી ઊઠે છે.
તે સમયમાં બ્રિટનમાં ઘેર ઘેર ગેસના દીવા સળગતા હતા. ગેસ વગર દીવા થાય જ નહિ એવી દૃઢ માન્યતા ત્યાંના લોકોમાં પ્રવર્તતી હતી.
જયારે એડીસને પોતાની આ સિદ્ધિની જાહેરાત કરી કે, “હવેથી લોકો ગેસના દીવા વગર પણ ગ્લોબ દ્વારા રાત્રિમાં પ્રકારો મેળવી રાકશે.' ત્યારે બ્રિટનની પ્રજાએ એની મશ્કરી કરેલી કે, “ગેસ વગર તે કદી દીવા થતા હશે ?' ગ્લોબની શોધ થતાં કેટલીય ગેસ કંપનીઓએ દેવાળાં કાયાં હતાં. સમગ્ર બ્રિટનના બજારોમાં મંદીનો પવન ફૂંકાઈ ગયો હતો!
એપોલો–૧૧ના ઉડ્ડયનનો પુરુષાર્થ
આજના વૈજ્ઞાનિકોએ “એપોલો–નં. ૧૧” આકાશમાં ઉડાડ્યું હતું તેમ કહેવાય છે. ભલે તેની સાથે આપણને નિસ્બત નથી. પરંતુ આ એપોલો-૧૧ કહેવાતા

Page #86

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ” ચંદ્રલોક ઉપર જવા માટે ઉડ્યું તે પૂર્વે એની પાછળ કેટલી સાધના (પુરુષાર્થ) કરવી પડી હતી તે તમે જાણો છો?
વીસ હજાર કંપનીઓને એના ૭૦ લાખ “સ્પેરપાર્ટસ બનાવવાના ઑર્ડરો અપાયા હતા. અને એ સીત્તેર લાખ “સ્પેરપાર્ટ્સ” એક ધારા સાત વર્ષ સુધી રાત પાળીઓ કામ કરીને તૈયાર કરવામાં આવ્યા હતા. વિચાર કરો કે એપોલો–૧૧ ઉડાડવાની સિદ્ધિ મેળવવા વૈજ્ઞાનિકોને કેવો જંગી પુરુષાર્થ ખેલવો પડ્યો હતો!
નાની યા મોટી દરેક સિદ્ધિની પાછળ જબરદસ્ત સાધના (પુરુષાર્થ) પડેલી હોય છે. સાધના વગર સિદ્ધિ લાધતી જ નથી.
મુદ્રિત પ્રવચન પાછળ પણ પુરુષાર્થ | દોઢ કલાક સુધી તમે જે પ્રવચન સાંભળો છો તેનું અવતરણ થઈને, છપાઈને દર આગામી રવિવારે, તેની આકર્ષક પુક્તિકાઓ તમારા હાથમાં આવી જાય છે. પણ તેની પાછળ કેટલો પુરુષાર્થ કરવામાં આવે છે તે તમે જાણો છો ?
રાત્રે બધા કુટુંબીજનોને ભેગા કરીને આ પ્રવચનો ઉપર ચિંતન, મનન ન કરો તો આ બધી મહેનત તમારા માટે તો વ્યર્થ જ જાય ને? એવું ન બને એની કાળજી તમારે કરવાની છે.
રેડિયમની શોધ પાછળ પણ પરિશ્રમ | મૅડમ ક્યુરી નામની એક અંગ્રેજ બાઈ થઈ ગઈ. જેણે “રેડિયમની શોધ કરી હતી. પોતાના બિમાર પતિની વર્ષો સુધી સેવા કરતાં કરતાં, ધોધમાર વરસાદના તોફાનોમાં ય અવિરતપણે તે લોખંડનું ઓર બાળવાનું કામ કરતી અને એ રીતે અઢળક લોખંડ બાળ્યા બાદ જ્યારે તેને “રેડિયમ” પ્રાપ્ત થયું ત્યારે તે આનંદથી નાચી ઊઠી હતી.
મોજમજાથી સિદ્ધિ? અસંભવ
જે આત્માનું અને માનવ-જીવનનું અહિત જ કરનારી બની રહે છે એવી વૈજ્ઞાનિકોની ભૌતિક સિદ્ધિઓ મેળવવા માટે પણ જે ભારે પુરુષાર્થ કરવો પડે તો આધ્યાત્મિક જગતની પ્રશસ્ત સિદ્ધિઓ મેળવવા ખાતર કેવો ભવ્ય અને ભગીરથ પુરુષાર્થ કરવો પડે તેની ત્રિરાશિ તમે જ માંડી લેજો.
આજે કોઈને સાધના કરવી નથી અને સિદ્ધિઓ મેળવી લેવી છે. એ શો રીતે બને? સોફાસેટ ઉપર બેઠાં બેઠાં, ચિરૂટ ફૂંકતાં ફૂંકતાં, કોકા કોલા કે ફેન્ટા પીતાં

Page #87

૮િ૪
પ્રવચન ત્રીજું
પિતાં, રેડિયો ઉપર સિલોનનું સંગીત સાંભળતાં સાંભળતાં કે ટી. વી. જોતાં જોતાં સિદ્ધિઓ મળી જાય એ અસંભવ બીના છે.
રાવણની વિદ્યા સાધના અને અનાદ્રતના વિદનો
રાવણ પોતાના ભાઈઓ સાથે ઘનઘોર જંગલમાં સાધના કરી રહ્યા છે, ત્યારે અનાદત નામનો કોઈ દેવ પોતાની દેવીઓ સાથે ક્રીડાથે ત્યાં આવ્યો છે. તેણે આ ત્રણે ય ને સાધના કરતા જોયા. દેવ એ ત્રણે ભાઈઓને સાધનામાંથી ચલિત કરવા માટે અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ વિદનો કરવા લાગ્યો. તે માટે પોતાની દેવીઓને મોકલી. પણ ત્રણેમાંથી એકે ય ડગ્યા નહિ.
અનાદતે જાતે ચાલીને અનેક પ્રકારના વિનો કર્યા. પોતાના સેવકો દ્વારા મોટા પર્વતોના શિખરો ગબડાવ્યા. સર્ષે વીંટળાવ્યા. સિંહ, વાઘ વગેરે જંગલી પશુઓથી બિવરાવ્યા. છેવટે રાવણના માતા અને પિતા વગેરેને દૈવી શક્તિથી રડતા, આજંદ કરતા, અને વિલાપ કરતા બતાવ્યા. છતાં ત્રણેમાંથી કોઈ ડગ્યા નહિ.
છેવટે દૈવીશક્તિથી રાવણનું મસ્તક કાપી કુંભકર્ણ અને વિભીષણની સમીપમાં નાંખ્યું. આ જોઈ ભાતૃપ્રેમને કારણે તે બન્ને ભાઈઓ કાંઈક ચલિત થઈ ગયા. પરંતુ રાવણ લેશ પણ ડગ્યા નહિ.
વિદ્યાસિદ્ધિ અને “ચન્દ્રહાસ ખડગની પ્રાપ્તિ
કોઈ પણ સાધના સહેલાઈથી પાર ઊતરી શકતી જ નથી. સંસ્કૃતમાં કહેવત છે ને...“શ્રેયાસ વિનાનિ.” “સારા કામમાં સો વિન.!” આ ન્યાયે રાવણને પણ ખૂબ વિદનો આવ્યા. પણ તેમાં તે પાર ઊતરી ગયા. આથી રાવણને એક હજાર વિદ્યાઓની પ્રાપ્તિ થઈ. જયારે કુંભકર્ણ અને વિભીષણને ક્રમશઃ પાંચ અને ચાર વિદ્યાઓ મળી.
ત્યાર બાદ છ દિવસ સુધી ઉપવાસ કરી, અન્નજળનો ત્યાગ કરી, મંત્રજાપ દ્વારા દેવાધિષ્ઠિત “ચંદ્રહાસ” નામનું ખર્શ રાવણે પ્રાપ્ત કર્યું. કારણ કે રાવણને ઈન્દ્ર જેવા મહારથીની સામે યુદ્ધ કરવા જવાનું હતું. પૂરતી તૈયારી કરીને જ એ અંગે ચડવા ઇચ્છતા હતા.
પૂજ્યપાદ હેમચન્દ્રસૂરિજીની ખૂબી
બી તો જુઓ, કે આટ-આટલી ઘોર સાધના કરવા છતાં ગ્રંથકાર જૈનાચાર્ય

Page #88

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
શ્રીમદ્ હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ રાવણની ભૌતિક સિદ્ધિઓની લગીરે પ્રશંસા કરી નથી.
ગ્રંથકારશ્રીએ રાવણની સાધનાનું માત્ર વર્ણન કરી દીધું છે. પરંતુ ક્યાંય એવું નથી જણાવ્યું કે “રાવણે બહુ સારું કર્યું. એનું આ મહાન પરાક્રમ અભિનંદનીય છે વગેરે.”
વૈજ્ઞાનિક હાથીને મારી શકે. કીડીને જીવાડી શકે ખરા?
રાવણની સાધના શત્રુઓનો સંહાર કરવા માટેનો હતી. બીજાને મારવાની કે પીડવાની કળાના કદી પણ વખાણ થઈ શકે નહિ.
આજના વિજ્ઞાનને બંદૂક બનાવીને હાથીને ખતમ કરતા આવડે છે પણ નાનકડી કીડીમાં પ્રાણ પૂરતાં આવડે ખરું? બીજાને જીવાડનારી કળા; પ્રશંસાપાત્ર
જે સિદ્ધિઓ બીજાઓ માટે મારક, ઘાતક, સંહારક, નાશક અને વિધ્વંસક હોય તેવી વૈજ્ઞાનિકોની સિદ્ધિની કદી પ્રશંસા થાય નહિ.
જાતે મરી જઈને પણ બીજાને જીવાડવાનું શીખવતી હોય, જાતે ઉઘાડા રહીને બીજાને ઓઢાડવાનું શીખવતી હોય, જાતે ભૂખ્યા રહીને બીજાને ખવડાવવાનું સમજાવતી હોય એ જ કળા કક્ષા મુજબ પ્રશંસાપાત્ર બને છે.
દોઢસો વાર વિધવિનાશકારિણી સામગ્રીઓ
રશિયા અને અમેરિકા પાસે આ સમગ્ર વિશ્વનો દોઢસો વખત નાશ કરી શકાય એટલી અઢળક, સંહારક શસ્ત્રસામગ્રીનો ખડકલો પડ્યો છે. કોઈ માનવી પાગલ બની જઈ કાંઈક અટકચાળો કરી કરી બેસે તો આ વિશ્વનું શું થાય?
જે સિદ્ધિ વિશ્વના ચાર અબજ માણસોનો સંહાર કરવાની શક્તિ ધરાવતી હોય એ સિદ્ધિ શા કામની? એની પ્રશંસા કેમ થાય?
ચયાત્રાનું ફારસ
આજે કરોડો માનવો અર્ધભૂખ્યા જીવી રહ્યા છે ત્યારે આવી શક્તિઓનો અર્થ પણ શો ? જે નીલ આર્મસ્ટ્રોગે દોઢ કલાક સુધી કહેવાતી ચંદ્રની ધરતી ઉપર આટા માર્યા એમાં ચાર કરોડ ડૉલર તો વેષ તૈયાર કરવામાં જ ખર્ચાઈ ગયા. આ શી રીતે ઉચિત છે?

Page #89

પ્રવચન ત્રીજું
વૈજ્ઞાનિકો ચંદ્રલોક સાથે આ ધરતીનો પૂલ બાંધવા નીકળ્યા છે. માનવ–માનવને હૈયા વચ્ચેના પૂલ જયારે તૂટી ગયા છે; એક માનવ બીજા માનવને જ્યારે ચાહતો જ બંધ થઈ ગયો છે ત્યારે આવી ચંદ્રયાત્રાઓની શી કિંમત છે ! એ તો ખરેખર ફારસ બની જાય છે.
પ્રશંસા શેની હોય?
એક વાર વિવેકાનંદ પરદેશ ગયા હતા. ત્યાં તેઓ વારંવાર ભારતીય સંસ્કૃતિનાં ભરપેટ ગુણ ગાતા. એમના આવા ભાષણોથી અકળાયેલા કેટલાક અંગ્રેજોએ એમને પાઠ શીખવાડવાનું નક્કી કર્યું.
એ કાળમાં અદ્યતન રીતે તૈયાર થયેલું એક યાંત્રિક કતલખાનું જેવા તેઓ તેમને લઈ ગયા. વિવેકાનંદને જવું પડ્યું એટલે ન છૂટકે ગયા.
ત્યાં એક ભેંસ–ત્રણ જ કલાકમાં કપાઈ ગઈ તેના શરીરના જુદા જુદા અવયવો ૧૪ વિભાગમાં વહેંચાઈ ગયા અને તેનાં ૧૪ પેકેટો પણ બની ગયાં.
હવે તેઓ વિવેકાનંદની સામે જોવા લાગ્યા. તેમણે પૂછ્યું, “બોલો, માત્ર ભારત પાસે જ બધી કળા છે કે અમારી પાસે પણ છે? થોડા જ સમયમાં અમે કેવું સ્વચ્છ અને સરસ કામ કરી બતાડયું છે? અમારા માટે હવે તે “કાંઇક” પ્રશસ્તિ કરશો ખરા કે નહિ ?”
ગંભીર વદને વિવેકાનંદે કહ્યું, “મેં અહીં એક ભેંસને પાઈને ૧૪ પેકેટોમાં રૂપાંતર પામી જતી જોઈ
આની હું શું પ્રશંસા કરું? કોઈને મારી નાંખવાની કળા શી ? આને બદલે જો તમે એમ કરો કે તૈયાર થઈ ચુકેલા ૧૪ પેકેટમાંથી એક ભેંસ જીવતી કરી દો તો તમારાં વખાણ કરવાને હું તૈયાર થાઉં.”
બિચારા અંગ્રેજો થીજી જ ગયા. એમની બોલતી જ બંધ થઈ ગઈ.
આ કાળમાં વિવેકાનંદે અંગ્રેજોની સંહારક શક્તિની પ્રશંસા ન કરી. આ ગ્રંથકાર આચાર્યશ્રીએ પણ રાવણની દૈવી સિદ્ધિઓની પ્રશંસા પોતાના ગ્રંથમાં નથી જ કરી.
આધ્યાત્મિક બળ પાસે વામણું છે; ચમત્કારો
અલબત્ત, માનવીય બળ કરતાં દૈવી બળ વધુ ચઢિયાતું ગણાય છે. જે માનવો ન કરી શકે તેવી અનેક બાબતો દૈવી બળ દ્વારા થઈ શકે છે, પરંતુ દૈવી બળ કરતું

Page #90

“ રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ’
ય જગતમાં ચડી જાય એવું એક ખળ છે. અને તે છે; આધ્યાત્મિક બળ. કોઈ પણ જાતના જંતરમંતર કરીને કોઈ ચમત્કાર કરી બતાડવો તે કોઈ મહાન ખાખત નથી. એ બધી સિદ્ધિઓ સાચા આધ્યાત્મિક બળ પાસે સાવ તુચ્છ છે.
12
દેશમાં બ્રહ્મચર્યનો દુકાળ
સાચા સાધુઓ પાસે બ્રહ્મચર્ય વગેરેનું જે સાચું ખળ છે તે જ આ જગતનું તારક ખળ છે. આજે તો આ દેશ બ્રહ્મચર્યની બાબતમાં દુકાળિયો ખની ગયો હોય તેવું
જણાય છે.
અલબત્ત, આજે પણ અનેક સાચા સાધુભગવંતો ઉચ્ચ કોટિનું ચારિત્ર પાળતા જોવામાં આવે છે; પરંતુ થોડાક અંશમાં કેટલાક કહેવાતા ત્યાગી વર્ગમાં ખગાડો જરૂર પેસી ગયો છે. જો રક્ષક જ ભક્ષક બની જશે તો સમાજ પાસે શુદ્ધિની અપેક્ષા શી રીતે રાખી શકાશે?
યુવાનો ! મોક્ષ માટે ઉર્ધ્વરેતા મનો
આજના યુવાનોનાં જીવન ગંભીર સ્થિતિમાં મુકાઈ ગયા હોય તેમ નથી લાગતું શું?
એમના જીવનની વિશિષ્ટ શક્તિઓ નષ્ટ થતી ચાલી હોય એમ નથી જણાઈ રહ્યું શું?
એમને ડૉકટરો દ્વારા જુટ્ઠી સલાહો અપાઈ નથી રહી શું ?
તેમના જીવનના ઓજ અને તેજ ખતમ થઈ રહ્યા હોય, એમ નથી જણાતું શું?
રોગની દવા જ ન હોય તેવા વખતે જાતનો બચાવ કરવા માટે જો ડૉકટરો યુવાનોને કહેશે કે, “તે રોગ જ નથી’ તો તે ડૉક્ટરો આ યુવા–પ્રજાના કેવા દ્રોહી ગણાશે?
બ્રહ્મચર્યના પ્રભાવને ખતમ કરવાના ભેદી પ્રયાસો ચારે ખાજુથી જાણે અજાણે આચરાઈ રહ્યા હોય એમ નથી લાગતું શું?
આત્માના મોક્ષ માટે ઉર્ધ્વરેતા ખનીને પ્રચંડ તાકાત પ્રાપ્ત કરવાની આર્ય નીતિઓને અભરાઈ એ ચડાવી દેવામાં નથી આવી રહી શું?

Page #91

પ્રવચન ત્રીજું
આ દેશમાં જન્મેલા માનવોમાં બ્રહ્મચર્યના કેવા ચમકારા હતા તે ઉપર તમને એક પ્રસંગ કહું છું.
ચમત્કાર તો આ રહ્યો, દેખવો છે કોને?
વિવેકાનંદના પરદેશમાં રહેલા એક શિષ્યની બ્રહ્મચર્યની વાતો વારંવાર સાંભળીને તેના ચાહક ડૉકટરોના વર્ગે તેની પાસે બ્રહ્મચર્યનો કોઈ ચમત્કાર દેખાડવા કહ્યું. ભાગ્યે યોગે તે જ વખતે તેના ગુરુ વિવેકાનંદ પરદેશમાં આવી ચૂક્યા હતા. કોઈ ચમત્કાર બતાડવાની ચાહકોની વાત તેણે ગુરુજીને કરી.
બીજે દિવસે પંદર હજાર માણસોની સભાને વિવેકાનંદ સંબોધવાના હતા. તેમાં પેલા ચમત્કારભૂખ્યા ડૉકટરો પણ હાજર રહેવાના હતા. એટલે એ સભામાં જ ચમત્કાર દેખાડવાનું વિવેકાનંદે જાહેર કરાવ્યું.
બીજે દી સભા થઈ. પહેલી પચાસ મિનિટ સુધી તો સ્વામીજી “સંસ્કૃતિ ઉપર બોલ્યા. પણ છેલ્લી દસ મિનિટમાં તેણે પશ્ચિમના લોકોની અભિમાનતા વગેરે બાબતો ઉપર સખત ઝાટકણી કાઢતાં છેવટે કહી દીધું કે,
"Doctors of America are nothing but donkies”
આ વાક્ય સમસમી જઈને સાંભળી લીધા બાદ સભા વિખરાઈ વિપરાતા જતા ટોળામાંના કોક ડૉક્ટરે બીજાને કહ્યું. “બધી વાતો તો વિવેકાનંદજીએ સારી કરી, પણ બ્રહ્મચર્યનો ચમત્કાર તો કોઈ બતાડ્યો જ નહિ.”
પેલા બુઝર્ગ અને સમજદાર ડૉકટરે કહ્યું : “અરે! ચમત્કાર? આટલો મોટો તો ચમત્કાર બતાડી દીધો. આપણે લોકો મોટા મોટા ડૉક્ટર, કવોલિફાઇડ ડીગ્રીઓ ધરાવનારા કહેવાઈએ. છતાં ભરસભામાં આપણને “ગધેડા” કહી દીધા અને આપણે એક અક્ષર પણ બોલ્યા નહિ અને ચૂપચાપ સાંભળી લીધું. આ ચમત્કાર નહિ તો બીજું શું છે ?”
આધ્યાત્મિક બળનો ઉત્કૃષ્ટ ચમત્કાર
સ્વામી વિવેકાનંદ કરતાં ય ઘણા ચડિયાતા આધ્યાત્મિક ચમકારા આ દેશની ધરતી ઉપર બનતા રહ્યા છે.
તીર્થકર ભગવાન મહાવીરદેવના મુખેથી નીકળતા “બુઝઝ બુઝઝ ચંડકાસિયા ' એવા શબ્દમાત્રથી ઝેરીલો દૃષ્ટિવિષ સાપ સાવ શાંત બની જાય એ શું આધ્યાત્મિક બળનો ઉત્કૃષ્ટ કોટિનો ચમત્કાર નથી ?

Page #92

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ’
આનંદઘનજીના પેશાથ્યમાં સુવર્ણસિદ્ધિ
મહાયોગી આનંદધનજીના જીવનનો પણ એક અદ્ભુત ચમત્કારિક પ્રસંગ સાંભળવા મળ્યો છે.
૮૯
એક વાર એમના ગૃહસ્થજીવનના જૂના મિત્ર ઇબ્રાહિમે પોતાના નોકર રસૂલ દ્વારા પોતે સિદ્ધ કરેલ સુવર્ણસિદ્ધિનો રસ આનંદધનજી ઉપર મોકલ્યો. રસૂલ આવીને કહે છે : “મહારાજશ્રી ! આ રસ એવો છે જેને લોખંડ ઉપર નાખતા જ સોનુ થઈ જાય છે. આવો આ રસ આપના મિત્ર અને મારા શેઠે ઇબ્રાહિમભાઈ એ ખાસ આપના માટે, સૌથી પહેલો આપને જ મોકલ્યો છે. આપ એનો સ્વીકાર કરો.’
આનંદધનજી ના પાડે છે. છતાં રસૂલ ખૂબ આગ્રહ કરે છે. છેવટે એ રસનું પાત્ર તેઓ લઈ લે છે અને પછી જમીન ઉપર ઢોળી નાખે છે. હજારો રૂપિયાની કિંમતનો રસ જમીન પર ઢોળાઈ જતાં અને આ રીતે પોતાના શેનું અપમાન થયાનું જણાતાં રસૂલ ખબ ગુસ્સે થઈ જાય છે, “તમે ખાવા થઈ ગયા એટલે શું થઈ ગયું ? અમારા શેઠનું આ રીતે અપમાન કરો છો? કોઈ વ્યવહારનું તમને ભાન છે કે નહિ ? આવી મૂલ્યવાન ચીજ આમ ગુમાવી દેવાની ?”
આનંદધનજી કહે છે “ ભૈયા ! ઈસમેં ક્યા હો ગયા ? લો દેખો...” એમ કરીને થોડે દૂર જઈ ને ત્યાં એક પથ્થરની બાજુમાં તેઓ પેશાબ કરે છે. અને પાછા આવે છે.
પેલા રસૂલે જોયું કે મુનિશ્રીના પેશાબના છાંટાઓ જે પથ્થર પર પડ્યા છે એ પથ્થર આખો સોનાનો થઈ ગયો છે. આ જોતાં જ એનો રોષ શાંત થઈ ગયો.
ત્યાર બાદ આનંદધનજી એને સમજાવે છે કે, “દેખો ઐસી સિદ્ધિઓકી સંસારમેં ક્રોઈ કિંમત નહીં હૈ. ક્યોંકી ઇસસે આત્માકા કોઈ કલ્યાણ હોતા નહીં હૈ.
""
શ્રેષ્ઠ આધ્યાત્મિક-શક્તિ
અલબત્ત; આધિભૌતિક શક્તિઓ કરતાં ચઢિયાતી આધિદૈવિક શક્તિઓ ભલે હોય, પરંતુ તેના કરતાં ય વધુ મહાન આધ્યાત્મિક તાકાત છે. આધિભૌતિક અને આધિદૈવિક શક્તિઓની પ્રાપ્તિનો આ માનવજીવનની સફળતા કાજે ઝાઝો ઉપયોગ નથી. આધ્યાત્મિક—શક્તિ જ જગતની સર્વશ્રેષ્ઠ શક્તિ છે.
કારણ અધ્યાત્મશુદ્ધિનો સ્વામી એક પણ આત્મા પોતાની આસપાસ સમગ્ર વાયુમંડળમાં અધ્યાત્મનું ગુંજન કરી મૂકે છે. એણે સિદ્ધ કરેલો અહિંસકભાવ હિંસક

Page #93

૯૦
પશુઓના જાત્યવૈરને પણ ઓગાળી નાખે છે. તો દેવાત્માઓ પણ સેવકભાવે ફરતા હોય છે. “ àવવિ તં નમંમંતિ ’
પ્રવચન ત્રીજું
આવા અધ્યાત્મના જીવંત કેન્દ્રો પાસે માટે જ જૈન શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે તે...
રાવણની આધિદૈવિક સિદ્ધિઓ સાંભળીને કોઈ પણ એ દૈવીખળોના અવતરણુ
કાજે યત્ન કરો મા !
વિશુદ્ધની જ જવાળા પ્રગટાવજો અને અશુદ્ધિને જલાવી દેજો.
નોંધ :
આ પ્રવચનના અવતરણ-સંકલનમાં શ્રીજિનાજ્ઞાથી વિરુદ્ધ અથવા પ્રવચનકાર પૂરૂં ગુરુદેવશ્રીના આશયથી વિરુદ્ધ લખાયું હોય તો તે બદલ અંતઃકરણથી મિચ્છામિ દુક્કડમ્'
—અવતરણકાર

Page #94

પૂર પ્રવચનકારશ્રીના ઉપલબ્ધ તમામ પુસ્તકો વગેરેનો
સેટ આજે જ તમારા ઘરમાં વસાવી લો આખા સેટનું એક બૉકસ
[ રોલ-કેલેન્ડર વગેરે સહિત ]
રૂ. ૨૨૫ની કિંમતનું બૉકસ રૂ. ૨૦૦ માં... છે આપના મિત્રમંડળમાં પણ આ બૉકસ વસાવી લેવાની પ્રેરણું કરે.
નવી પેઢીના કલ્યાણનું ભાથું આ બૉક્સમાં પડ્યું છે. * આ પુસ્તકોએ ગુજરાત અને સૌરાષ્ટ્રના અનેકાનેક યુવાનો અને યુવતીઓના જીવનનું આમૂલ પરિવર્તન કર્યું છે. શ્રીપાળનગર તથા લેઝન્ટ પેલેસ
[વાલકેશ્વર-મુંબઈ ] ના બુક સ્ટોલની આજે જ મુલાકાત લો
* * * * ધર્મ, સંસ્કૃતિ અને રાજકારણના વિષયોને નીડરપણે ચર્ચતું,
અધ્યાત્મની અનોખી સરગમ સંભળાવતું, મુનિરાજશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજીના ચિંતનનું વાહક
‘મુક્તિદૂત' માસિક
સંપાદક : હસમુખ શાહ લવાજમ: વાર્ષિક: રૂ. ૫-૦૦ ત્રિવાર્ષિક રૂ. ૧૫-૦૦
આજીવન: રૂ. ૧૦૦-૦૦ શ્રીપાળનગર તથા પ્લેઝન્ટ પેલેસના બુક સ્ટૉલ ઉપર લવાજમ
સ્વીકારવામાં આવે છે.

Page #95

મૂલ્ય: ૫૦ પૈસા
નકલ : ૨૦,૦૦૦
શું રામાયણનાં આ પ્રવચનો આપને ખૂબ ગમ્યા છે? જો હા.. તો આ પ્રવચનોની નકલો વિશાળ સંખ્યામાં ખરીદીને તેનો તમારા મિત્ર-વર્તુળમાં તથા સ્વજનો અને સ્નેહીઓમાં ખૂબ પ્રસાર કરો. માત્ર પચાસ પૈસામાં અતિ મૂલ્યવાન ચિંતન મેળવો.
: પ્રાપ્તિસ્થાન: મુંબઈમાં–
અમદાવાદમાં– માત્ર રવિવારે–
અખિલ ભારતીય સંસ્કૃતિ રક્ષક દળ ૧. રામાયણ-પ્રવચન સ્થળ :
૨૭૩૭ “જી. પ્ર. સંસ્કૃતિ ભવન” પ્લેઝન્ટ પેલેસ
જગવલ્લભ પાર્શ્વનાથની ખડકી નારાયણ દાભોલકર રોડ
નિશાપોળ, રીલીફ રોડ વાલકેશ્વર, મુંબઈ-૬
સુરતમાં રોજ માટે
અખિલ ભારતીય સંસ્કૃતિ રક્ષક દળ ૨. શ્રીપાળનગર ઉપાશ્રય
કેસર બહાર બિલ્ડિંગ, પાંચમે માળે ૧૨, જમનાદાસ મહેતા માર્ગ ગોપીપુરા, પોસ્ટ ઑફિસની પાસે. વાલકેશ્વર, મુંબઈ– ૬
નવસારીમાં– ૩. સેવંતીલાલ વી. જૈન
અખિલ ભારતીય સંસ્કૃતિ રક્ષક દળા ભૂલેશ્વર, લાલબાગ
C/o. નીતિન ગમનલાલ ઝવેરી જૈન ઉપાશ્રય
સોમાભાઈ ટેલરની ઉપર માધવબાગ પાસે, મુંબઈ-૪ મોટા બજાર ખાસ નોંધ : ઉપરના કોઈ પણ કેન્દ્રમાં બહારગામથી કોઈએ પણ પ્રવચનો
મંગાવવા M. 9. કરવો નહિ. કારણ કે પોસ્ટથી પ્રવચનો મોકલવાની વ્યવસ્થા રાખવામાં આવી નથી. આપના મુંબઈમાં રહેતા સ્વજનો દ્વારા આપ પ્રવચનો મેળવી શકશો.
પ્રકાશક: “કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ ૫૦૮૨/૩ બીજે માળે, ગાંધી રોડ, રતનપોળ નાકા, યાજ્ઞિક ઈન્સ્ટીટ્યૂટ સામે, અમદાવાદ-૧
[ફોન નં. ૩૦૦૮૧] મુદ્રક. પ્ર. પુ. ભાગવત, મૌજ પ્રિન્ટિંગ બૂરો, ગિરગામ, મુંબઈ-૪

Page #96

0
DIR
D
રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ
•પ્રવચનકાર, પૂજય સિદ્ધાન્જમહોદધિ,કર્મશાસ્ત્રનિપુણમતિ,વાત્સલ્યવારિધિ,
ત્રિશતમુળિગચ્છાધિપતિ,સ્વર્ગીર્થ સૂરિપુરદર આચાર્ય ભગવા શ્રીમદ્ વિજ્યપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજાના
શિષ્યા પૂજ્યપાદ મુનિરાજશ્રી ચંદ્રશેખરવિજયજી મહારાજ
: અવતરણ: મુનિશ્રી ભાણુચન્દ્રવિજયજી
પ્રવચન સ્થળ: પ્લેઝન્ટ પેલેસ, મુંબઈ-૬
પ્રવચન
૧૭–૭૭૭ ] પ્રવચન – ચોથું | પ્રકાશન
૨૪-૭-૭૭
પ્રકાશક : કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ

Page #97

પૂજ્યપાદ મુનિરાજ શ્રીમદ્ ચન્દ્રશેખરવિજયજી મહારાજ સાહેબ, મુંબઈ (વાલકેશ્વર] ખાતે, હજારોની માનવમેદની સમક્ષ, રામાયણનું ચોથું પ્રવચન કરતાં, રામાયણની મૂળ કથામાં, રાવણનું શ્રમણ સાથે યુદ્ધ, યુદ્ધમાં થએલો વિશ્રમની સેનાનો ભંગ અને સંસારની ક્ષણભંગુર સુખસરિતાઓનાં સુકાતાં જતાં સલિલના સમ્યગ દર્શનને અંતે સમરાંગણને સમતાંગણ બનાવતાં વૈશ્રમણને થયેલો સાચો જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય અને તેની દીક્ષા, રાવણની બેન સૂર્પણખાનું ખર સાથે લગ્ન અને આદિત્યરજાની ભાગવતી પુણ્યદીક્ષા વગેરે પ્રસંગોનું અતિસુંદર નિરૂપણ કર્યું હતું.
પ્રસંગોપાત્ત, ધર્મ અને સંસ્કૃતિની વિભિન્ન કાર્યપદ્ધતિઓ-વાનરમાંથી નર બનાવતી સંસ્કૃતિ અને નરમાંથી નારાયણ બનાવતો ધર્મ, આર્ય દેશની સંસ્કૃતિપ્રધાનતાની સચોટ અને સતર્ક સિદ્ધિ, આર્ય દેશના ચોરોમાં પણ નિમકહલાલ વૃત્તિ, વર્તમાન શિક્ષણની ઉપર અજબ ફટકાબાજી કરતું શ્રીગાંધીજીનું વિધાન, ભોરિંગ કરતા ય ભંડાં ભોગસુખોનું વાસ્તવદર્શી ચિત્રણ, જાતના વિભવોનું નફફટાઈ ભરેલું પ્રદર્શન કરતી શેઠાણીનું રમૂજી દૃષ્ટાંત, કામી અને કામધ, લોભી અને લોભાંધ, ક્રોધી અને ક્રોધાંધ માનવોની અપર્વશ્રત વ્યાખ્યાઓ, પાપ ઘટાડવાનું અજબ સમીકરણ, ભૌતિક સુખો મેળવી લેવા ફાંફા મારતો સમગ્ર માનવસમાજ, શીલ માટે એક નારીના અપર્વ બલિદાનની સાચી ઘટના, આઘાત અને પ્રત્યાઘાતોમાંથી પણ જ્ઞાન અને વૈરાગ્ય મેળવી લેવાની પુરણ અને તેના ઉપર સુકેતુની માતાનો હૃદયસ્પર્શી સત્ય-પ્રસંગ, “રાવણને અધમ કેમ કહેવાય?” એવો સતર્ક સવાલ, સાધુ અને સંસારની કક્ષાનો ભેદ સમજાવતો અકબર અને બિરબલનો હાસ્યજનક છતાં ચોટદાર પ્રસંગ, કાલિદાસે વર્ણવેલી આર્ય માનવની ચાર અવસ્થાઓ અને તેનાથી વિપરીત કોટિનું વર્તમાન માનવજીવન, વર્તમાન વિદ્યાધામોની કંઢંગી દશા, “સાધુઓ હરામનું ખાય છે” એ આક્ષેપનો જડબાતોડ જવાબ અને તેના ઉપર એક અર્થનિણાતનો અર્થઘન અભિપ્રાય, “ત્રહ્મચર્યવ્રતિષ્ટાચાં વીર્ઘામ નું વાસ્તવપશી રહસ્ય છતું કરીને બ્રહ્મચર્ય એટલે શરીરની બલવત્તા નહિ પણ આત્માનું જ અને તે જ એ સમજાવતો બ્રહ્મચારી સંન્યાસીને સચોટ દાખલો, અને અંતે “રણછોડ” શબ્દ ઉપર નવો જ પ્રકાશ ફેંકતી વ્યાખ્યા, વગેરે વગેરે વિષયોને સચોટ અને તર્કબદ્ધ રીતે સમજાવતી, આર્યાવર્તની પરમદિવ્ય પ્રણાલિકાઓની પરમ હિતકારિતા સમજાવી તેને ઘટ-ઘટમાં અને પટપટમાં પુનઃ પ્રસ્થાપિત કરવાનો પુણ્ય સાદ સંભળાવતી, પ્રેરણાના પીયુષનું પુણ્યપાન કરાવતી, પૂજ્યપાદશીની પુનિત પ્રવચનધારનું સારભૂત અવતરણ અહીં આપવામાં આવ્યું છે. શ્રીપાળનગર, મુંબઈ- ૬
– મુનિ ભાનુચન્દ્રવિજ્ય તા. ૨૦–૭–૧૯૭૭

Page #98

પ્રવચનાંક: ૪
રવિવાર પ્ર. શ્રાવણ સુદ ૧ વિ. સં. ૨૦૩૩
કલિકાલસર્વજ્ઞ જૈનાચાર્ય શ્રીમદ્ હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ “જૈન રામાયણ”ની જે રચના કરી છે, તેને મુખ્યત્વે અનુલક્ષીને આ પ્રવચનમાળાનું આયોજન કરવામાં આવ્યું છે. આ પ્રવચનમાળા જીવનનું ઉચ્ચતમ લક્ષ પ્રાપ્ત કરવા માટે છે પરંતુ એ માટે જે પ્રાથમિક કક્ષા મેળવવાની જરૂર છે તેને આંબી જવાનું આપણું પ્રાથમિક લક્ષ છે.
ધર્મ અને સંસ્કૃતિમાં તફાવત
ધર્મ એ ઉચ્ચ કક્ષાનું તત્વ છે. જ્યારે સંસ્કૃતિ એ પાયો છે. પાયા વગર ઈમારત ચણી શકાતી નથી. એમ સંસ્કૃતિ વગર ધર્મ ઘટી શકતો નથી.
નીતિ, ન્યાય, દયા, પ્રેમ, કરુણા, મૈત્રી, અહિંસા વગેરે સદગુણો એ પાયાના તત્વો છે. સ્થૂલ તત્ત્વો લગભગ તમામ આર્યધર્મો ઓછાવત્તા અંશે પણ સ્વીકારે છે. પ્રાથમિક કક્ષાના આ સગુણો વિશિષ્ટ કક્ષાના ધમની પ્રાપ્તિ માટે સામાન્યતઃ રાજમાર્ગ જેવા કહી શકાય.
સંસ્કૃતિ બનાવે છે નર, ધર્મ બનાવે છે; નારાયણ
વાનર જેવાં બની ગએલા માનવને પુનઃ નર બનાવવાનું કામ સંસ્કૃતિ કરે છે. જ્યારે નરને નારાયણ [=વીતરાગ ભગવાન] બનાવવાનું કામ ધર્મ કરે છે. આજના માનવજીવનમાં અનેક પાપો પ્રવેશી ગયાં છે. વાસનાઓની પૂર્તિ માટે ગમે તેવાં પાપો કરવા માનવ જાણે કે તૈયાર થઈ ગયો છે.
વાનર કહેવો કોને?
વાંદરાને જ્યારે કોઈપણ વસ્તુ મેળવવાની ચળ ઉપડે છે ત્યારે એ ચંચળ થઈ જાય છે. અને પછી તુરત એ “હુપ” કરતોક કૂદકો મારે છે. આ જ રીતે જે માણસને વાસનાની ચળ ઉપડે, પછી ચંચળ થાય અને તે પદાર્થ તરફ ગતિ કરે તે નર સ્વભાવથી વાનર છે. ચળ અનેક પ્રકારની હોઈ શકે છે. સારું સારું જોવાની આંખની ચળ, સારું મજાનું ખાવાની જીભની ચળ, સુંદર ગીતો સાંભળવાની કાનની ચળ. સારું સારું અડવાની સ્પર્શની ચળ. આ ચળોને શાંત કરવા જે પોતાનું અમૂલ્ય માનવજીવન બરબાદ કરે છે તે વસ્તુતઃ વાનર છે. જીવનના આવા વાનરવેડા દૂર કરવા માટે જ સંસ્કૃતિ છે.

Page #99

પ્રવચન ચોયું સૌ પ્રથમ વાનરમાંથી નર બનવું જોઈએ. અને એ માટે સંસ્કૃતિ સમજવી જોઈએ. ત્યાર બાદ, નરમાંથી નારાયણ શી રીતે થવાય? એ સમજવા માટે ધર્મ સમજવો જોઈએ. જે માણસના જીવનમાં વાનરવેડા વિદ્યમાન છે એ વરતુતઃ ધર્મ કરવા માટે લાયક બની શકતો નથી. ધર્મ એ મોક્ષલક્ષી ધર્મક્રિયાઓથી પ્રધાન તત્વ છે. આ દેશ માત્ર સંસ્કૃતિપ્રધાન છે.
આ રામાયણનું વાચન, “સંસ્કૃતિ શું છે?” એ સમજવા માટે શરૂ કર્યું છે. આ દેશને જવાહરલાલ નેહરૂએ ઉદ્યોગપ્રધાન જાહેર કર્યો હતો. એ પૂર્વે આ દેશ ખેતીપ્રધાન ગણાતો હતો.
વર્તમાન ગૃહપ્રધાન ચરણસિંગે પણ એ જ જાહેર કર્યું છે કે, “આ દેશને નેહરૂએ ઉદ્યોગપ્રધાન બનાવીને મોટી ભૂલ કરી છે. ઉદ્યોગોને કારણે ગરીબી, મોંધવારી અને બેકારી વગેરે વધી રહ્યા છે, માટે આ દેશ તો ખેતીપ્રધાન જ રહેવો જોઈએ.” આજે તો આ દેશ ખેતીપ્રધાન પણ રહ્યો નથી, પરંતુ કેવળ ભોગ અને વિકાસ પ્રધાન બનતો ચાલ્યો છે. ચરણસિંગને પણ મારે તો એ વાત કરવી છે કે “આ દેશ ઉદ્યોગપ્રધાન તો નથી જ. પણ ખેતીપ્રધાન પણ ન હતો અંગ્રેજોએ આ દેશને ખેતીપ્રધાન જાહેર કરીને દેશની પ્રજાનું લક્ષ “સંસ્કૃતિ' તરફથી હટાવી દેવામાં ભારે સફળતા મેળવી છે. વસ્તુતઃ આ દેશ સંસ્કૃતિપ્રધાન છે.”
આર્યદેશના વેપારીઓ અને ખેડૂતોમાં પણ સંસ્કૃતિ જીવતી હતી. રે! આ દેશના ચોરો અને લૂંટારામાં પણ સંસ્કૃતિ જીવંત હતી. આર્યદેશના ચોર પણ નિમકહલાલ
પૂર્વના કાળની આ વાત છે. એક ચોર હતો. એક વખત એક શેઠના ઘરમાં રાત્રિના સમયે ચોરી કરવા ગયો. અંધારું ઘોર હતું. તે વખતે તેને કકડીને ભૂખ લાગી હતી એટલે એને કાંઈક ખાવાની ઈચ્છા થઈ. લાડુ–પુરી ખાવાની ઇચ્છાથી એ રસોડામાં પેઠો. કોઈ બરણી એના હાથમાં આવી ગઈ. એમાં એણે હાથ નાખ્યો અને કાંઈક ચીજ લઈને તેણે મોંઢામાં નાખી. નાખતાની સાથે ખબર પડી કે “આ તો નિમક [મીઠું] છે.”
હવે શું થાય? આર્ય દેશની સંસ્કૃતિ એમ કહેતી હતી કે જેના ઘરનું મીઠું ખાધું એને દગો ન કરાય. એને ત્યાં ચોરી ન થાય. જેનું નિમક ખાધું એના નિમકહરામ ન થવાય.
બસ...ખલાસ. ચોરે ચોરી કરવાનું માંડી વાળ્યું. એણે ઘરની બહાર નીકળતાં અવાજ કર્યો. કારણ એને હવે શેઠનો ભય નથી. અવાજથી શેઠ જાગી ગયા

Page #100

19
રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
શેઠે પૂછ્યું: “તું કોણ છે?” ચોર કહે: “ચોર છું.”
શેઠ કહેઃ “અલ્યા ! ચોર કદી એમ કહેતો હશે કે હું ચોર છું? અને તું ચોર છે તો અહીં કેમ આવ્યો છે?”
ચોર કહેઃ “હું ખરેખર ચોર છું. અને આવ્યો તો ચોરી કરવા જ; પણ.. મને ખૂબ ભૂખ લાગી હતી તેથી તમારા રસોડામાંથી કાંઈક ખાવાનું શોધતાં મીઠું હાથમાં આવી ગયું. અને એ મોંમાં મૂકી દીધું. હવે મારાથી ચોરી થાય જ કેમ ? જેનું નિમક ખાધું તેના “નિમકહરામ” કેમ થવાય?”
શેઠ ચોરની વાત સાંભળી ચકિત થઈ ગયા. આ દેશના ચોર પણ નિમકહલાલ હતા. નિમકહરામ નહિ. કારણ... આ દેશ સંસ્કૃતિપ્રધાન હતો એથી જ ચોરી કરતાં વર્ગમાં પણ નીતિ અને સદાચારના ગુણે ઝળહળતા જોવા મળતા હતા.
આ દેશના લૂંટારા પણ શીલ સંરક્ષક
જોગીદાસ ખુમાણની વાત તમે જાણો છો ? એ ભાવનગર સ્ટેટની સામે જંગે ચઢેલો બહારવટિયો હતો. એક વાર એ વગડામાં ફરવા નીકળ્યો. તે વખતે એક ખેતરમાં એક કન્યાને એકલી કામ કરતી એણે જોઈ. માં પર શીલનું તેજ હતું. રૂપ અને લાવણ્ય એના પુણે એને આપ્યું હતું.
જોગીદાસ આ કન્યાને જોઈ રહ્યો. થોડી વારે એ એની પાસે ગયો. અને એને પૂછ્યું : “બહેન! તું આ ખેતરમાં એકલી કામ કરે છે. તો શું તને તારા શિયળની ચિંતા નથી ?” ત્યારે પેલી કન્યાએ જે જવાબ આપ્યો એ સાંભળીને જોગીદાસની આખોમાં હર્ષના આંસુ આવી ગયા અને એનું શેર લોહી ચઢી ગયું. જોગીદાસને દીઠે નહિ ઓળખતી એ કન્યાએ કહ્યું : “જ્યાં સુધી આ વગડામાં જોગીદાસ જેવો ખમીરવંતો રખોપો ફરે છે ત્યાં સુધી અમને કોઈ પરપુરુષનો ભય નથી.”
દેશને સંસ્કૃતિપ્રધાન માને
આ દેશના ચોર અને લુંટારા પણ ગામની મા–બેનોના શિયળની ચિંતા કરતા હતા. એમની ઈજજતનું રક્ષણ કરતા હતા. કેવો આ આર્ય દેશ હતી!! માટે જ હું કહું છું કે આ દેશ ઉદ્યોગપ્રધાન નથી. ખેતીપ્રધાન નથી. ભોગવિલાસપ્રધાન પણ નથી. પરંતુ સંસ્કૃતિપ્રધાન છે.
જો તમે લોકો આ દેશને ઉદ્યોગપ્રધાન માનશો તો તમારી નજર હમેશ ઉઘોગો તરફ જ રહેશે.

Page #101

૮૮
પ્રવચન ચોથું જે તમે દેશને ખેતીપ્રધાન માનશો તો તમારી નજર ખેતી તરફ જ રહેશે. પછી ભણતર પણ ભાખરીનું જ બની રહેશે.
જે તમે એને ભોગપ્રધાન માનશો તો ભોગોની ભૂતાવળોમાં સંસ્કૃતિ નામશેષ થઈ જશે.
પરંતુ જો તમે દેશને સંસ્કૃતિપ્રધાન માનશો તો સંસ્કૃતિના પાલન અને સંરક્ષણમાં જ તમારી બુદ્ધિ-શક્તિઓ કામે લાગશે. સંસ્કૃતિને બચાવનાર બન્યા છે, અભણે અને ગરીબો
હું એમ માનું છું કે આ દેશની સંસ્કૃતિને જેટલી અભણે અને ગરીબોએ બચાવી છે એટલી શિક્ષિત અને શ્રીમંતોએ બચાવી નથી, બલકે એમણે તો કદાચ સંસ્કૃતિના નાશમાં પોતાનો ફાળો આપ્યો હોય તેમ લાગે છે.
વર્તમાનમાં બધાને શિક્ષણ આપવાનો ધમ પ્રચાર થઈ રહ્યો છે. આજના શિક્ષણે માનવોની બુદ્ધિ ભલે કદાચ વધારી હોય પરંતુ સાથે સાથે તેનામાં લુચ્ચાઈ અનીતિ, અને દુરાચારી મનોવૃત્તિઓનો થએલો વધારો બધી ભયજનક સપાટીઓને વટાવી ગયો હોય એમ સ્પષ્ટ રીતે જણાય છે.
ગામડામાં રહેલો, ખેતી કરીને ગુજરાન ચલાવતો ખેડૂતનો પુત્ર પોતાના માતાપિતાને રોજ સવારે પગે લાગવામાં નાનમ અનુભવતો નથી. જ્યારે આજના ભણેલા, કહેવાતા શિક્ષિતો પોતાના મા-બાપના ચરણોમાં નમસ્કાર કરતા શરમ અનુભવે છે. કેવી શરમજનક આ વાત છે !
વર્તમાન શિક્ષણ માટે ગાંધીજીનો કઠોર અભિપ્રાય
માટે જ ગાંધીજીએ પોતાના ‘હિંદ-સ્વરાજ' નામના પુસ્તકમાં અંગ્રેજી પદ્ધતિનું શિક્ષણ પામેલાઓની સખત શબ્દોમાં ઝાટકણી કાઢી નાંખતા કહ્યું છે કે, “અંગ્રેજી કેળવણી લઈને આપણે પ્રજાને ગુલામ બનાવી છે. અંગ્રેજી કેળવણુથી દંભ, રાગ, જુલમ વગેરે વધ્યા છે. અંજી જાણનારે લોકોને ધૂતવામાં, તેઓને ત્રાસ પમાડવામાં મણ નથી રાખી.”
ગાંધીજીના કહેવાતા ભક્તો—જેઓ પાશ્ચાત્ય શિક્ષણની પ્રશંસા કરવામાં પાછું વાળીને જોતા નથી તેઓ–ગાંધીજીના આ શબ્દો નજરમાં લેશે ખરા? કોણ અભણ? કોણ શિક્ષિત?
તમારા છોકરાઓ માતાપિતાને રોજ પગે લાગવાનું શીખ્યા છે ખરા ? કેવી વિચિત્ર વાત છે? મા–બાપને પગે નહિ લાગતો, એમની સાથે રોજ લઢતો, એમને

Page #102

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૯૯
ગાળો દેતો, પૈસા ખાતર બાપની સામે કોર્ટે જતો, અને પોતાના જ સ્વાર્થમાં ચકચૂર રહેતો આજનો શહેરી માનવ “ભણેલો' કહેવાય છે. અને મા–બાપને રોજ પગે લાગતો, એમના પગ દાબતો, ભગવાનના ભજનિયાં ભક્તિથી રોજ ગાતો, અને અવસરે પારકાનું “કાંઈક કરી છૂટતો પિલો ગ્રામ્યજન “અભણ” કહેવાય છે!!! કળિયુગની કેવી કટુ વ્યાખ્યાઓ!
સંસ્કૃતિ અંગે વિશેષ ઉપદેશ શા માટે?
આ બધી પાયાની સંસ્કૃતિ ભુલાતી ચાલી છે માટે જ એના ઉપર હાલ વધુ ભાર મૂકવામાં આવે છે. વસ્તુતઃ મુનિઓનું કર્તવ્ય ધર્મના પ્રભાવને વિસ્તારવાનું જ હોય છે.
જે કાળમાં જે વસ્તુની વધુ ત્રુટિ દેખાતી હોય તેની પૂર્તિ કરવા માટે તે વિષય ઉપર વધુ જોર આપવું પડે. આજે સંસ્કૃતિનો ચારે બાજુથી સર્વનાશ બોલાતો જતો હોય એમ જણાય છે માટે જ રામાયણ દ્વારા સંસ્કૃતિ અંગેની અનેક વાતો અમારે તમને કહેવી જરૂરી બની ગઈ છે. સંસ્કૃતિરક્ષાનું કાર્ય ખાસ કરીને આર્યોની પૂર્વ પરંપરામાં કથકો, ગઢવી, ચારણ, બાણ ભટ્ટો, સંન્યાસીઓ વગેરે કરતા હતા. પણ આજે આપદ્ધર્મ રૂપે આ કાર્યમાં ધર્મરક્ષકોને પણ સંસ્કૃતિરક્ષક બનવાની ફરજ પડી છે.
રામાયણની કથામાં, રાવણે બાપદાદાની લટાઈ ગયેલી લંકાને પાછી મેળવવાની દૃઢ પ્રતિજ્ઞા કરી...અને એ કાજે રાવણે એક હજાર વિદ્યા સિદ્ધ કરી. છ દિવસના ઉપવાસ સાથે મંત્રજપ કરીને દેવાધિષ્ઠિત ચંદ્રહાસ ખલ્ગ પણ પ્રાપ્ત કર્યું. વગેરે વાતો આપણે વિચારી ગયા છીએ. જૈનદર્શનની ખૂબી : ભોગ ભોરિંગ કરતાં ય ભૂંડા
વૈશ્રવણ સાથે રાવણના યુદ્ધનું વર્ણન કરતાં પૂર્વે; ગ્રંથકાર પરમર્ષિ આ રામાયણમાં રાવણના ભોગકાળનું વર્ણન કરે છે. રાવણનું પટ્ટરાણી મંદોદરી સાથેનું અને બીજી અનેક રૂપવતી રાજકન્યાઓ સાથેનું પાણિગ્રહણ તથા રાવણના મુખ્ય ત્રણ પુત્રો ઈન્દ્રજિત, મેઘવાહન અને અક્ષકુમાર વગેરેનું નિરૂપણ કર્યું છે.
આમ છતાં ગ્રંથકાર પરમર્ષિ ક્યાંય પણ રાવણના આ ભોગસુખોની પ્રશંસા કરતા નથી. રાવણના વૈભવો અને વિલાસો ઉપર પ્રશંસાના બે પુષ્પો પણ વેરતા નથી કે “રાવણે કેવાં સરસ ભોગો ભોગવ્યા! એના વૈભવો કેટલા સારા હતા...વગેરે” આ જ જૈનદર્શનની ખૂબી છે.
રાવણ જેવા કોઈ પણ રાજવીના ભોગોને જૈન દર્શનમાં વખાણવામાં તો

Page #103

પ્રવચન ચોથું
આવ્યા નથી; બલ્કે એ ભોગો ઉપર તો અનેક જૈનાચાર્યોએ જાણે પસ્તાળ પાડી નાંખી છે. ભોગો તો ભોરિંગ કરતાં વધુ ભૂંડા છે એમ ખુલ્લે આમ જણાવી દીધું છે.
૧૦૦
સુખને સારા માનનાર ‘સારો” નહિ. ખરાબ માનનાર ‘ખરામ” નહિ
જૈન દર્શન કહે છે : સંસારનાં ભોગસુખો જેને સારા લાગે તે માણસ કદી પણુ સારો હોઈ શકે નહી. અને જો કદાચ તે સારો હોય તો પણ તે લાંબા સમય સુધી સારો રહી શકે જ નહી.
એ જ રીતે, ભોગસુખો જેને ખરાબ લાગે તે માણસ કદી ખરાબ હોય નહિ. અને જો તે માણસ કદાચ ખરાબ હોય તો તે લાંબો કાળ ખરાખ રહે નહિ. ભોગસુખો ભયંકર ઝેરીલા નાગ જેવા છે, માટે જ તો આ ગ્રંથકારશ્રીએ તેની પસ્તાળ પાડી નાખી છે.
સુખ પુણ્યથી; પુણ્ય ધર્મથી
અલબત્ત; સુખો મળે છે પુણ્યથી, અને પુણ્ય ઉત્પન્ન થાય છે ધર્મથી.
એ ધર્મ પછી શાસ્ત્રમાન્ય માનવતાનો હોય, દયા, દાન, કરુણા કે નીતિનો પણ હોય અને યાવત્ ઉચ્ચ કોટિના સાધુ જીવનના પાલનનો પણ હોય. ધર્મથી જ પુણ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. અને પુણ્યથી જ ભૌતિક સુખોની પ્રાપ્તિ થાય છે. પરંતુ પુણ્યથી પ્રાપ્ત થતા સુખો તો સારા ન જ કહેવાય.
ચંદનથી ઉત્પન્ન થયેલો અગ્નિ પણ દઝાડે
चन्दनादपि सम्भूतो वह्निर्दहति पावकः ॥
જેમ ચંદનનું લાકડું શીતળતા આપતું હોવાથી સારું ગણાય પણ તેને સળગાવવાથી ઉત્પન્ન થતો અગ્નિ તો દઝાડનારો જ હોય છે. ચંદન ધસો તો તેમાંથી જરૂર સુગંધ ઉપન્ન થાય પણ ચંદનને દીવાસળી ચાંપીને પેટાવો તો તેમાંથી આગ જ ઉત્પન્ન થાય. અને એ આગ તો મુખ્યત્વે દઝાડવાનું જ કામ કરે. માટે એ અપેક્ષાએ તો આગ ખરાબ જ. ‘ચંદન સારું છે, માટે તેમાંથી ઉત્પન્ન થતી આગ પણ સારી' એમ કહેવાય જ નહિ. તેમ પુણ્યથી ઉત્પન્ન થતું ભોગસુખ સારું કહેવાય નથી.
વર્તમાનકાળમાં તો ભોગસુખોને સારાં માનનારો વર્ગ વધુ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. શિક્ષણ શા માટે છે? સાંસારિક સુખો મેળવવા માટે જ ને? છોકરા ભણે તો એમને ડીગ્રી મળે, દીકરી મળે, નોકરી મળે, છેવટે ભાખરી મળે.

Page #104

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૧૦૧ પૂર્વે તો શિક્ષણ સંસ્કાર પ્રાપ્તિ માટે જ હતું; ભોગ પ્રાપ્તિ માટે કદાપિ નહિ. આમ આજનું શિક્ષણ શૈતિક સુખો માટે જ છે ને ? સુખના પાપે સુખી “સારા” નહિ, દુખી “શાંત નહિ
વર્તમાન કાળમાં સુખની પાછળ માનવ પાગલ બની ગયો છે. શ્રીમંતોના જીવનમાં સુખો વધવાથી અને તેના નિર્મર્યાદ ઉપભોગથી ગરીબોના જીવન ઈર્ષાથી ભડભડ બળી રહ્યા છે. શ્રીમંતોના પોતાના જીવનમાં પણ મર્યાદા હીનતાના કારણે ક્યાંય સાચું સુખ અને શાંતિ જોવા મળતાં નથી.
સુખની ઘોર લાલસાના પાપે, નથી તો સુખીઓના જીવન “સારા” રહ્યાં છે નથી તો દુઃખીઓના જીવન “શાંત' રહ્યાં. સુખોની આવી કારમી લાલસાઓ ઉપર નિયંત્રણ મુકાવા જ જોઈએ, નહીં તો સુખીઓ વાસનાના સુખો મેળવીને પણ અતૃપ્તિ આદિના કારણે ખતમ થઈ જશે. અને દુ:ખીઓ બિચારા ઈષ્ય આદિના પાપે બળી બળીને ખાખ થઈ જશે. ભોગની ભૂખે...લોભીઓ બન્યા છે, લોભાબ્ધ
સુખની કારમી આસક્તિના કારણે આજના અનેક માનવી લોભી જ નહિ લોભાબ્ધ બન્યા છે. ક્રોધીઓ ક્રોધાન્ય બન્યા છે. કામીઓ કામાન્ધ બન્યા છે.
હું લોભી એને કહું છું કે જે સામે ચડીને કોઈ ધર્મકાર્યમાં, દીન-દુઃખિતની દયા કરવામાં ધન ન ખર્ચે, પરંતુ લોભાધ તો એ છે કે જે સામે ચઢીને તો ધનનો સવ્યય કરવા ન જાય પરંતુ એના ઘરમાં કોઈ ફંડફાળાવાળા આવી જાય તો ય તેને જાકારો આપી દે.
તે કહે કે “જાઓ...જાઓ. તમારા જેવા તો અહીં બહુ આવે છે. મારી પાસે મફત પૈસા નથી આવતા.” આવું બોલીને ધિક્કારથી કાઢી મૂકનારો માણસ લોભી જ નથી; લોભાધ છે. ક્રોધીઓ બન્યા છે. ક્રોધાન્ધ
ક્રોધી એ માનું છું કે જે ક્રોધના આવેશમાં આવી જઈને જેમ તેમ બોલી નાખે છે. ગાળો પણ બોલી જાય છે.
જ્યારે ક્રોધાન્ધ તો તે છે કે જે ક્રોધના આવેશમાં ભાન ભૂલી જઈને પોતાના બાળ-બચ્ચા અને પત્ની સુદ્ધાંને મારે છે. સડી નાખે છે. યાવત ક્યારેક કોકકનું ખૂન પણ કરી નાખે છે.

Page #105

૧૦૨
પ્રવચન ચોથું
કામીઓ બન્યા છે, કામાન્ય
મારી દષ્ટિએ કામી તે છે, જે પોતાની સ્ત્રીમાં મર્યાદાપૂર્વક જીવતો નથી. પણ કામાન્ય તો તે છે કે જે સ્વસ્ત્રી અને પરસ્ત્રીનો ભેદ જ જોતો નથી.
ભોગની ભારે ભૂખના પ્રતાપે આજે કેટલાક લોભીઓ લોભાંધ, ક્રોધીઓ ક્રોધાંધ અને કામીઓ કામાન્ય બની ગયા છે.
રે! સમ્પત્તિ વધી જાય એટલે શું બધી જ જાતના ભોગસુખો વસાવી જ લેવા જોઈએ એવો નિયમ છે? આજના કેટલાક શ્રીમંતો ખોલતા હોય છે કે, કોઈની ચિન્તા કરવી જ નહિ. દુનિયા આખી જહન્નમમાં જાય. અમારે શું?” આ વિચાર કેટલો ભયંકર છે?
66
વૈભવોનું નફફટાઈભર્યું પ્રદર્શન
આજના ભોગ ભૂખ્યા માણસોની દશા તમે જાણો છો? તમારા જ મુંબઈના મરીન ડ્રાઇવના એક અલિશાન બંગલામાં બનેલો કિસ્સો કહું.
એક વાર એક ગામડિયો—સૌરાષ્ટ્ર બાજુના કોક ગામડાનો રહેવાસી—આ બંગલામાં રહેતા શેઠને મળવા આવ્યો. એમનો કોઈક જૂનો મિત્ર હતો. આ ગામડિયો જ્યારે બંગલામાં આવ્યો ત્યારે તો એ સૌથી પહેલાં બંગલો જોઈ ને જ ચકિત થઈ ગયો.
સવારનો સમય હતો, રોડ તે વખતે કોઈ કામે બહાર નીકળી ગયા હતા. શેઠાણીએ પેલા ભાઈ ને આવકાર આપ્યો. પછી પૂછ્યું : “તમે શું લેશો? ચાહ, દૂધ કે કૉફી ?”
પેલા ગામડાના ભાઈ એ કહ્યું : “હું દૂધ લેતો નથી. માટે ચાહુ ચાલશે. ’ પેલા શેઠાણીએ ફરી પૂછ્યું : “ પણ...ચાહ યે મારે ત્યાં ત્રણ જાતની છે. દાર્જીલિંગ; નિલગિરી અને ચાયના.”
આ બધા નામો સાંભળીને પેલા ભાઈ ચઢિત જ થઈ ગયા. એમને મન તો ચા એટલે ચા. એમાં વળી કેટલી જાત હોય એની એમને શી ખબર ? એમણે તો જે છેલ્લું નામ યાદ રહ્યું તે કહી દીધું; “ચાયના ચાહ ચાલશે”
શેકાણીએ તરત બીજો પ્રશ્ન કર્યો : “ચાયના પણ મારે ત્યાં ત્રણ પ્રકારની છે. બ્લૅક, ગ્રીન અને બ્લૅક-ગ્રીન મિશ્ર.
,,
kr
પેલા ભાઈ તે ‘બ્લેક’ નામ જલ્દી યાદ રહી ગયું. એટલે એમણે કહ્યું “ બ્લૅક.’, તરત જ શેઠાણીએ નવો સવાલ કર્યો : “ ભાઈ ! મારે ત્યાં બ્લેકના પણ ત્રણ પ્રકાર છે. પીકો, શુયાંગ અને ફુચાઓ.”

Page #106

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૧૦૩
આ બધા ચાઈનીઝ નામ છે. એ સાંભળી પેલા ભાઈ તો ઊંચું મો રાખીને જોઈ જ રહ્યા. એમણે કહી દીધું: “પીકો”
પેલા શેઠાણીએ વધુ પૂછ્યું : “ભાઈ! પીકોની પણ મારા ઘરમાં ત્રણ બાટલીઓ છે. રેંજ, બ્રોકન ઓરેજ અને ફલાવરીંગ રેજ. આપને માટે બ્લેક'માં પણ કઈ જાતની ચાહ બનાવું?”
પેલા ભાઈ ચાહના આ લાંબા પીંજણથી કંટાળી ગયા હતા. એટલે એમણે કહી દીધું : “બેન! તમારે જે બનાવવી હોય તે બનાવી દો.”
બેને કહ્યું: “સારું, હું “ઍરેંજ પીકો બ્લેક ચાયના ચાહ બનાવું છું. પણ આપ એ કહી દો કે આ ચાહ આપ લીંબુ સાથે લેશો, દૂધ સાથે લેશો કે ક્રીમ સાથે ?
- હવે પેલા ભાઈ ખરા કંટાળ્યા હતા. એમણે કહ્યું : “દૂધ સાથે.” પેલા બેને કહ્યું : “ભાઈ ! હવે આપને છેલ્લો એક જ પ્રશ્ન પૂછી લઉં કે આપ દૂધ ગાયનું લેશો. ભેંસનું લેશો કે બકરીનું લેશો?”
હવે તો પેલા ભાઈએવા કંટાળી ગયા હતા કે તેમણે સાફ શબ્દોમાં કહી દીધું: “બેન! હવે તમે ચાહ બનાવશો જ નહિ. માત્ર કૉફી જ બનાવી દો. અને એમાં કઈ જાત બનાવવી એ મહેરબાની કરીને મને પૂછતા નહિ.”
શ્રીમંતાઈના વૈભવોનું આ તે કેવું નફફટાઈભર્યું પ્રદર્શન છે? પાપ ઘટાડવા ધન અને જરૂરિયાત ઘટાડો
માણસે સુખી થવું હોય તો જરૂરિયાત કરતાં કદી આગળ જવું ન જ જોઈએ. જરૂરિયાત પૂરતી ચીજો રાખવા સિવાય વધારે પડતા વૈભવી સાધનો વસાવવાના લોભમાં પડવું ન જ જોઈએ. અને તો જ પાપો જીવનમાંથી ઘટતાં જશે.
જે પાટલા ઉપર બેસીને જમી શકાતું હોય તો ભોજન માટે ટેબલ–ખુરશી વસાવવાની શી જરૂરી છે?
બેસવા માટે ચટાઈથી જ કામ ચાલતું હોય તો સોફાસેટોની પણ શી જરૂર છે?
રહેવા માટે સદા મકાનથી જ ચાલતું હોય તો મોટા આલિશાન ફલેટો અને બંગલાઓની શી જરૂર છે?
પ્રાથમિક કક્ષાની માણસાઈની દૃષ્ટિએ પણ તમારી સંપત્તિ ઘટાડી નાખવી જરૂરી છે. વધુ પડતી સમ્પત્તિ જીવનને પાપી બનાવે છે. અને ગરીબોને ઈષ્ય ઉત્પન્ન કરાવે છે. જે પાપો ઘટાડવાં હોય તો ધન અને જરૂરિયાત ઘટાડવા જ જોઈએ.

Page #107

૧૦૪
પ્રવચન ચોથું
ઓછું ધન + ઓછી જરૂરિયાત = ઓછા પાપ. આ એક “સમીકરણ” છે. તમે આ સમીકરણ ગોખી નાખો.
મરીન ડાઈવની એ શ્રીમંત સ્ત્રી પોતાને ઘેર આટઆટલી એક માત્ર ચાહની જાતો હોવાને કારણે મગજમાં રાઈ રાખીને ફરતી હતી.... ભોગ કેટલો વેર્યો છે? વાસનાઓ કેટલી ફેલાઈ છે, એનો આ એક નમૂનો છે. આ સમીકરણ અપનાવો
આ પ્રવચન સભામાં ઘણું શ્રીમંત માણસો આવે છે. આ વિશાળ ગેરેજની બહારના ભાગમાં મોટરોની જે કતાર લાગે છે તે ઉપરથી હું આ અનુમાન કરું છું. અને માટે જ મારે તમને કેટલીક કઠોર બાબતો પણ કહેવી પડે છે.
જે લોકોને ખાવાના ય ફાંફા છે એવા તદ્દન નીચલા સ્તરના લોકો અહીં બહુ જ ઓછા આવતા હશે. આથી જ શ્રીમંતાઈના કારણે ફેલાતા જતા પાપોની સામે ભારે ચીમકી આપવી પડે છે.
મુંબઈમાં રહેતા તમારા જેવા સુખી લોકો પણ જે ઉપર્યુક્ત સમીકરણ જીવનમાં અમલી બનાવી લે તો એનો પડઘો આખા ભારતમાં પડે. વર્તમાન જગતની ભયંકર દશા
આજે આખું હિન્દુસ્તાન લગભગ ભોગલક્ષી બનતું ચાલ્યું છે.
બેનો પોતાના કપડાં સાથે ક્યા પ્રકારની રીબીન સારી લાગે ? લાલ સાડીની સાથે કાળી રીબીનનું મેચિંગ સારું થાય વગેરે બાબતોની ચર્ચામાં જ મશગૂલ બની ગઈ નથી શું?
કેવા કપડાં સાથે કોનું કેવું મૅચિંગ થાય એના તો મૅગેઝિનો બહાર પડે છે.
યુવાનો પોતાના કપડાંની ફેશનમાં અને સિનેમાની જ વાતો કરવામાં એકાકાર બની ગયા હોય એવું નથી જણાતું શું?
પોતાના ફલેટોને શણગારવામાં હજારો રૂપિયાનો દુર્વ્યય કરવામાં નથી આવી રહ્યો શું?
| દર છ- છ મહિને ઑફિસને નવો ઓપ આપનારા શ્રીમંતો પણ આ દેશમાં નથી વસતા શું? સંપત્તિ મળી ગઈ એટલે બસ જાણે માણસ મહાન બની ગયો!! થોડું ઘણું ભણીને ડિગ્રી મેળવી લીધી એટલે બસ...એ દેવ થઈ ગયો !! ભોગપ્રધાન બનતું જતું જગત
લગભગ આખું જગત આજે ભોગપ્રધાન બનતું ચાલ્યું છે. આખો સમાજ જાણે ભ્રષ્ટતાના આરે આવી ઊભો રહ્યો હોય તેમ જણાય છે.

Page #108

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૧૦૫
આજના યુવાન અને યુવતીઓના ભૂગર્ભના જીવન જે છાપાઓમાં સાચી રીતે છપાઈને બહાર પડે તો આ સમાજની આંખો અને માથું ફાટી જાય એવી ભયાનક સ્થિતિનું નિર્માણ મહદંશે થઈ ચૂક્યું જણાય છે.
આખો વર્તમાનકાળ ભોગલંપટતાનો કાળ બની ગયો હોય તેવું શું નથી લાગતું? યુવાનો અને યુવતીઓ પોતાના માતા-પિતાને માથેથી ચિંતાઓ ઉતરાવી નાખીને પરસ્પર પોતાની મેળે જ એકબીજા પરણી જતા હોય છે.
અનેક પુરુષો દ્વારા અનેક યુવતીઓના શીલ ચૂંથાઈ રહ્યા છે. ભ્રષ્ટતાનું સામ્રાજ્ય ચોફેર ફેલાઈ રહ્યાનું જણાય છે. આ બધી અત્યંત ભયંકર બાબતો છે.
સમાજને આની કશી ખબર નથી તેવું નથી. સમાજના અનેક મોભદાર માણસો આ બધું જાણતા હોવા છતાં તેઓ પોતાનામાં જ મશગૂલ છે. “દુનિયા આખી જહન્નમમાં જાય. અમારે શું?” આવી મનોવૃત્તિ ઘણો જવાબદાર વર્ગ ધરાવતો થઈ ગયો છે. ભારતના જ અમીચંદો અને સ્વાર્થીઓથી વારંવાર ભારતની બરબાદી થઈ છે. એક કુલિન બાળાની હૃદયદ્રાવક કહાણી
થોડા વખત પૂર્વે પોતાના શીલની ખાતર જાનની બાજી લગાવી દેનારી એક કુલિન બાળાને એક નફફટ યુવાન કેવી રીતે ફસાવે છે, તેનો તદન સાચો કિસ્સો તમને કહું છું. એ છોકરીને માટે કોઈ મૂરતિયો જલ્દી મળતો ન હતો. મા–બાપને માથે એની ખૂબ ચિંતા રહેતી કે, “દીકરી મોટી થઈ ગઈ છે. હવે જલ્દી એને ઠેકાણે જ પાડવી જોઈએ.”
પિતા દુકાનેથી ઘણીવાર જમવાના બહાને કોઈને કોઈ છોકરાને ઘરે મોકલતા. અને ઘણાં છોકરાઓ એને જોઈને અંતે ના પાડીને ચાલ્યા જતા.
એક દિવસ એક યુવાને આ દીકરીના પિતા ઉપર પત્ર લખીને છોકરીને પોતાને ઘેર મોકલી આપવા જણાવ્યું. જેથી પોતે જાતે રૂબરૂમાં તેની પસંદગી કરી શકે. પરંતુ દીકરી અતિ સંસ્કારી હતી તેથી તેણે પારકે ઘેર જવાની ના પાડી દીધી. છેવટે પિતાએ એ યુવકને પોતાને ઘેર બોલાવ્યો. અને પેલી દીકરીએ એ યુવકને પોતાના વડીલોની હાજરીમાં જ જે પૂછવું હોય તે પૂછવા જણાવ્યું.
યુવાનના આગ્રહથી દીકરીને તેની સાથે ફરવા જવાની પિતાને ફરજ પાડવી પડી. છોકરીએ રસ્તામાં મર્યાદા બહાર કાંઈ પણ કરવાની સાફ ના પાડી દીધી.
છોકરીના ઘેર યુવાન વીસ દિવસ રહ્યો. અને ધીરે ધીરે તેને એકાંતમાં મળવાની ફરજ પાડી. અને અંતે... એક કાળી પળે એ છોકરીનું શીલરત્ન પેલા દુષ્ટ યુવાને ખતમ કર્યું.

Page #109

પ્રવચન ચોથું વીસ દિવસ બાદ છોકરી જતો રહ્યો. અને પોતાના ઘેરથી પત્ર લખી દીધો કે તમારી પુત્રી ઘણી જિદ્દી હોવાથી હું તેને પરણી શકું તેમ નથી.”
પિતાના અતરને ખૂબ આઘાત થયો. દીકરીના પિતાએ યુવાનના પિતા સાથે પત્રવ્યવહાર કર્યો. દીકરીએ પણ પોતાના આ ભાવિ પતિ ઉપર પોતાનો સ્વીકાર કરી લેવાની વિનવણું કરતાં પત્રો લખ્યા. પરંતુ બધા પ્રયત્નો નિષ્ફળ ગયા.
બાળાનો પિતાને અંતિમ પત્ર
છેવટે પિતાએ દીકરી પાસે બીજા કોઈ સારા મૂરતિયા સાથે પરણી જવાનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો. ધ્રુસકે રડતી દીકરી માતા-પિતાની આ વાતો સાંભળી ચૂપચાપ ઊઠી ગઈ.
અને... પોતાના માતા-પિતા ઉપર એક ચિઠ્ઠી લખી દીધી : “હે ઉપકારી માતાજી! અને પિતાજી ! આપ મને બીજા યુવાન સાથે પરણી જવાની સલાહ આપો છો. પરંતુ આપ જાણતા નથી કે બીજા યુવક સાથે પરણવાથી મારું એકપતિવ્રત ટકે તેમ નથી. પેલા યુવકે મારું શીલ હરી લીધું છે. હવે એના સિવાય બીજો પતિ હું આ ભવમાં કરી શકું તેમ નથી. અને કૌમાર્ય જીવનમાં જ શીલની સુરક્ષાપૂર્વક મારી જિંદગી પસાર કરી લઉં એવું મારામાં કૌવત નથી. માટે હું પરલોક જાઉં છું. તમારી દીકરીના મોત પર આંસુ સારશો નહિ. પરંતુ એના સર્વ ઉપર પ્રસન્ન થજે.”
ચિઠ્ઠી લખીને, ઝેર ઘોળીને દીકરીએ આપઘાત કર્યો. નારીઓની આ તે કેવી નિર્માલ્યતા?
આવા તો કેટકેટલા યુવાનો આ સમાજમાં ફેલાઈ ચૂકયા છે એ કહી શકાય તેવું નથી. શું નારીઓ પણ આ પરિસ્થિતિમાં સર્વથા નિર્દોષ છે ? નારીઓને પોતાના શીલનું ગૌરવ ક્યાં છે? અનેક નારીઓ પણ નિર્માલ્ય બનતી ચાલી છે. પોતાના શિયળવ્રતનો શું મહિમા છે એની એને બિચારીને ખબર જ કયાં છે?
પર ગમે તેમ વર્તી જાય, ગમે તેવા અડપલાં કરી જાય, એને નભાવી લઈને નારી-સમાજે પોતાની જાતે જ પોતાની સત્યાનાશી વહોરી લીધી હોય તેમ નથી જણાતું શું? આમાં દોષિત કોણ કોણ?
આ જગત આટલું ભયંકર રીતે દૂષિત બનતું ચાલ્યું છે તેમાં દોષિત કોણ? સમાજ પોતે? હા...સમાજ પોતે તો દોષિત છે જ. પરંતુ સાથે સાથે જેના માથે

Page #110

૧૦૭
રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ” સંસ્કૃતિરક્ષાની જવાબદારી લદાયેલી છે તેવા સાત સાત લાખ હિન્દુસ્થાનના બાવાઓ અને સંન્યાસીઓ શું સર્વથા નિર્દોષ છે?
સમાજની આંખો ખોલવાનું કામ કરવાની બાબતમાં એમણે ઉપેક્ષાવૃત્તિ દાખવી હોય તેમ નથી જણાતું શું?
એ લોકો ઘણે અંશમાં પોતાની જવાબદારીઓ વિસરી ગયા હોય એમ નથી લાગતું શું?
ચૂંથાઈ રહેલા નારીઓના શીલ જોઈને, સદાચારવિહોણા બનતાં જતાં યુવાનોનાં જીવન જોઈને શું કોઈની આંખો ઊઘડતી નથી ?
સમાજે એમને ખાવાની-પીવાની વગેરે તમામ જવાબદારીઓમાંથી મુક્તિ આપી દીધી હોય તો શું એમની કોઈ ફરજ નથી કે એમણે સમાજને સરકૃતિના સાચા માર્ગો સમજાવવા જોઈએ ? ચોતરફ ફેલાયેલી ભોગભૂખ
પેલી છોકરી પોતાના પિતાને સાફ શબ્દોમાં લખી નાંખે કે “તમારી આ દીકરીના મડદા પર નાખુશ ન થશો. આંસુ ન સારશો. પરંતુ તમારી આ દીકરી શીલરક્ષા ખાતર આ ભવમાં બે પતિ કરવા તૈયાર ન થઈ એનું તમે ગૌરવ લેજો” કેટલી હિંમત ! કેવું ગૌરવવંતુ બલિદાન !
આજે છે આવી યુવતીઓ, જે પોતાના જીવનનું શીલ માટે બલિદાન આપવા તૈયાર હોય ? આજે તો ભોગોની ભયંકર ભૂખ ચારે બાજુ મર્યાદા મૂકીને ફેલાણી છે. આ દેશ ભોગપ્રધાન બની જવાના પાપે આપણે કેટલું નુકસાન વેઠયું છે તેની તમને ખબર છે ? જે જે... પેન્સિલ છોલતાં આંગળી ન છોલાય
આ બધી ભૂતાવળોમાંથી છૂટવા માટે હું તો ઈચ્છું કે બધા જ શ્રમણ થઈ જાય. પરંતુ એ જે શક્ય ન જ બને તો પણ મનુષ્ય પોતાનું જીવન તો એવી રીતે જીવવું જ જોઈએ ને કે જેથી જન્માંતરોમાં આપણું જીવન બગડી ન જાય.
લખવા માટે બૉલપેન જ વાપરો તો તો જાણે ચિંતા નથી પરંતુ પિન્સિલથી જ લખવું હોય અને એ માટે પેન્સિલ છોલવી જ પડતી હોય તો ભલે, પરંતુ પેન્સિલ છોલતાં છોલતાં તમારી આંગળી ન છોલાઈ જાય, એની તો તમારે કાળજી રાખવી જ જોઈએ ને?
બોલપેન જેવું સાધુજીવન છે. એ જીવન જીવતાં દુર્ગુણથી આત્મા બગડી જવાનો સામાન્ય રીતે કોઈ ભય ન ગણાય. પરંતુ બૉલપેન જેવા મુનિજીવનને

Page #111

૧૦૮
પ્રવચન ચોથું પામવાની તાકાત જ ન હોય અને પેન્સિલ જેવું ગહસ્થજીવન જ જીવવું હોય તો ય કમ સે કમ તમારી આંગળી છોલાઈ જાય–તમારું જીવન પાપોથી ખરડાઈ જાય એ રીતે તો ન જ જીવવું જોઈએ ને ?
ગમે તેમ જીવન જીવી જશો તો એ ચાલી જાય એવી બાબત નથી. કારણ કે આપણાં માથે મોત આવવાનું છે. આ સુનિશ્ચિત બની ચૂકેલી હકીકત છે. ગૃહરથ જીવન જીવતાં આપણી ગતિ (પરલોક) આડી અવળી ન થઈ જાય અને આપણી શુભ ગતિ જ થાય, એવું જીવન જીવવું જ જોઈએ ને? વૈશ્રમણ સાથે રાવણનું યુદ્ધ
આ બાજુ...એક હજાર વિદ્યા અને ચન્દ્રહાસ ખગ મેળવીને રાવણના અંતરમાં અખૂટ આત્મવિશ્વાસ આવી ગયો છે. કુંભકર્ણ અને વિભીષણ પોતાના પિતાનું જૂનું વૈર યાદ કરી લંકાને રંજાડવા લાગ્યા. આથી વૈશ્રમણે કઠોર શબ્દોમાં દૂત દ્વારા રાવણને સંદેશો મોકલાવ્યો. અને આ ઉપદ્રવ બંધ કરાવવા જણાવ્યું.
પરંતુ અત્યંત બળવાન બની ગએલો રાવણ આ બધું સાંભળી ક્રોધાન્વિત થઈ ગયો. અને વૈશ્રમણ સાથેના વૈરની જૂની આગ ભભૂકી ઊઠી.
તના જતાંની સાથે જ પાછળ રાવણ પોતાના ભાઈઓ અને સૈન્યને લઈને યુદ્ધ કરવા માટે લંકા પાસે આવી પહોંચ્યો. દૂત દ્વારા સમાચાર સાંભળી વૈશ્રમણ પણ લડાઈ કરવા વિશાળ સેના સાથે લંકાની બહાર ધસી આવ્યો. સમરાંગણ સમતાંગણ બન્યું
બન્ને વચ્ચે ખૂનખાર યુદ્ધ થયું. પળે પળે –પરાજયના રંગ બદલતું એ યુદ્ધ હતું. વૈશ્રમણ પણ કોઈ સામાન્ય માણસ ન હતો. યુદ્ધની બધી જ વ્યહરચનાઓનો એ અચ્છો જાણકાર હતો. મહારાજા ઈન્દ્રનો એ કાબેલ સેનાધિપતિ હતો. પણ આમ છતાં રાવણના અતુલ બળ પાસે વૈશ્રમણની સેનાનો ભંગ થઈ ગયો.
અને આ જોઈ વૈશ્રમણનો ક્રોધાગ્નિ શાંત થઈ ગયો. અને ખૂનખાર જંગ ખેલતાં વૈશ્રમણે એકાએક તરવાર ધરતી ઉપર ફેંકી દીધી. આ દશ્ય જોઈને રાજા રાવણ સ્તબ્ધ થઈ ગયો. સ્વયં શસ્ત્રહીન બની ગયેલા વૈશ્રમણની પાસે દોડી જઈને રાવણે કહ્યું: “આપ મારા જયેષ્ઠ બંધુ છો. માટે મારા અપરાધની ક્ષમા કરો. અને નિઃશંક થઈ તમે આ રાજ્ય ગ્રહણ કરો. આપ પરાજયના ભયથી ડરી જઈને દીક્ષા ન લો.”
પણ વૈશ્રમણે કંઈ પણ જવાબ આપ્યો નહિ. જાણે કે વૈશ્રમણનું અંતર બોલી રહ્યું હતું..

Page #112

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૧૦૯
“રાજા રાવણ! જય અને પરાજ્યનું ગણિત મેં માંડી વાળ્યું છે. આ જુઓ! આપણી ચોમેર ઘાયલ થએલા સૈનિકો ! કેવા કણસે છે? કોઈના હાથ, કોઈને પગ, કોઈની ગરદન કપાઈ ગઈ છે! સર્વત્ર લોહી રેડાયું છે! ધરતીએ લોહીનું જ સ્નાન કર્યું છે! ઓહઆપણા બેની વૈરપિપાસાને શાંત કરવા માટે આપણે નિર્દોષ, નિરપરાધી હજારો માનવોની કલેઆમ કરી. કેટલી ય માતાઓ પુત્રવિહોણી બની. કેટલી ય નવોઢા વૈધવ્ય પામી.
રાજા રાવણ! આ ખૂનરેજીના દર્શને મારું અંતર કકળી ઊઠયું છે. હવે મને દેખાય છે મારી આંતર-દુનિયા! મારો આતમરામ! એના કલ્યાણની કેડી–સર્વસંગ પરિત્યાગની! રાવણ ભીરુતામાંથી આ વિરાગ જાગ્યો નથી. એના રંગ કાંઈ હળદરિયા નથી. પરાજયથી પરાસ્ત થઈને સંસારના આ વાઘા ઉતારી નાખીને આ દીક્ષા નથી લેતો.
.....રાજા રાવણુ! મારો વિરાગ પરાજયના દુઃખમાંથી જ જાગ્યો નથી. બેશક, એ પરાજય એમાં નિમિત્ત બન્યો છે ખરો, પરંતુ મને હવે આ પાપમય– સ્વાર્થમય–ભોગમય સંસાર ઉપર જ નફરત જાગી છે. હવે સવાઈ લંકાનું આધિપત્ય મળે તો ય મને એ ન ખપે. લો રાજા રાવણ! ધર્મલાભ. મુનિ વૈશ્રમણ આ યુદ્ધભૂમિમાંથી વિદાય લે છે.” અને...મુનિ વૈશ્રમણ ચાલવા લાગ્યા.
રાવણની આંખો અશ્રુથી ઊભરાઈ ગઈ. જાણે એમનું હૈયું બોલતું હતું... રે! કોણ જીત્યું? હું કે તે ? લાખો લાખો વંદન હો એ મુનિવરને! સમરાંગણને સમતાંગણ બનાવતાં એ કીમિયાગરને!” દુ:ખના કારણે પણ જ્ઞાન અને તેમાંથી વૈરાગ્ય પ્રગટ
તમે કદાચ કહેશો કે “દુઃખથી ડરીને દીક્ષા લેવી શા કામની ?” ઠીક છે... આ પ્રશ્ન સર્વથા ખોટો નથી. | દુઃખોથી ડરી જઈને, ભાગી છૂટીને દીક્ષા લેવી એ સામાન્ય રીતે તો ઉચિત નથી જ, પરંતુ ઘણી વાર એવું બનતું હોય છે કે દુઃખ નિમિત્ત બની જઈને ચિત્તમાં જગતના સાચા સ્વરૂપનું જ્ઞાન પ્રગટ કરવામાં મદદગાર બની જાય છે. અને એ જ્ઞાનમાંથી સંસારના સુખમાત્ર ઉપર વૈરાગ્ય પ્રગટે છે. વૈશ્રમણના પ્રસંગમાં આવું જ બન્યું છે.
ક્યારેક જીવનમાં એવા આઘાતો અને પ્રત્યાઘાતો આવે છે કે ત્યારે માનવને સાચું જ્ઞાન પ્રગટ થાય છે. ધર્મ અને સંસ્કૃતિવિહોણું જીવનની ભયંકરતાઓ સમજાય છે. પરંતુ ત્યારે ઘણું મોડું થઈ ગયું હોય છે. જીવનનાં ઘણાં વર્ષો ત્યારે બરબાદ બની ગયા હોય છે. જે વસ્તુ પાછળથી સમજાય છે જે પહેલેથી સમજી લેવામાં આવે તો ઘણાં આઘાતોમાંથી આપણે ઊગરી જઈએ.

Page #113

૧૧૦
પ્રવચન ચોથું બાબલો ખોવાતાં બાને બ્રહ્મજ્ઞાન
આઘાત-પ્રત્યાઘાતોથી ક્યારેક જીવનના તાર ઝણઝણી ઊઠે છે. અને આખા જીવનનું પરિવર્તન થઈ જાય છે. | મુંબઈ શહેરમાં બનેલી આ સાચી બીના છે. સંસ્કારી મા–બાપનો એકનો એક પુત્ર કોઈ છકી ગયેલી જમાનાવાદી છોકરી સાથે પરણી જાય છે. પરણીને ઘરે આવેલી આ છોકરી પતિને કહે છે : “તમારા માબાપ સાવ જુનવાણી વિચારના છે. મને એમની સાથે નહિ ફાવે.”
પતિ કહે છે: “તું આ શું બોલે છે ? આ તો તારા સાસુ સસરા છે. મારા મા-બાપ એ તારા યે મા-બાપ છે. એમની તો તારે સેવા જ કરવી જોઈએ.”
પણ...જમાનાના ઉન્માદે ચઢેલી પત્નીને પતિની આ વાતો પસંદ પડતી નથી. પતિ ઉપર એકસરખું દબાણ લાવીને અંતે મા-બાપથી છૂટા થાય છે. પોતાનો સ્વતંત્ર ફલૅટ વસાવી બન્ને જુદા રહે છે.
થોડા વખત બાદ એમને ઘેર પુત્રનો જન્મ થાય છે. એનું નામ પાડવામાં આવે છે; સુકેતુ.
સુકેતુ ચારેક વર્ષનો થઈ ગયો હશે ત્યારની આ વાત છે. પતિ-પત્ની અને તેમનો આ નાનકડો બાબો ચોપાટીના કિનારે ફરવા ગયા. રવિવારનો દિવસ હતો. હજારો માણસો ત્યાં ફરવા આવ્યા હતા. એમાં એકાએક સુકેતુ ખોવાઈ ગયો. પતિ-પત્નીએ સુકેતુને શોધવા માંડ્યો. પણ આટલા બધા લોકોમાં એ ક્યાં મળે ? માતાના અંતરમાં ફાળ પડી. એનું હૈયું રડી ઊઠયું.
મારો બાબો!” “મારો સુકેતુ !' એમ કરતીકને મા બેભાન થઈ ગઈ. થોડીવારે ભાનમાં આવી. પતિએ ખૂબ સમજાવીને ધ્રુસકે રડતી પત્નીને શાંત પાડી. પોલિસ સ્ટેશને ખબર આપવામાં આવી. પોલિસે ચારે બાજુ તપાસ કરવા માંડી.
ઘરે આવીને પોતાના માતા-પિતાને પણ પતિએ ફોન કરીને સમાચાર આપ્યા. બન્ને જણે તાબડતોબ પોતાના પુત્રના ઘરે આવ્યા. સાસુ આવીને વહુને કહે : “બેટા ! આપણે બાબો ક્યાં ગયો ?' આટલું કહીને સાસુ મોટેથી રડવા લાગ્યા.
સુકેતુની મા રડે છે. એની સાસુ રડે છે. આખું ઘર જાણે રડી રહ્યું છે.
ચાર કલાક પસાર થઈ ગયા. અને એકાએક ફોનની ધંટડી. રણકી ઊઠી. પોલિસ સ્ટેશનેથી ફોન આવ્યો: “તમારો બાબો મળી ગયો છે. આવીને ઝટ લઈ જાઓ.” આ સાંભળીને સહુ હરખઘેલા થઈ જાય છે.
પતિ અને પત્ની તુરત ટેકસી કરીને પોલિસ સ્ટેશને પહોંચી જાય છે. બા પોતાના બાબાને બાઝી પડે છે !

Page #114

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ
સાસુ-સસરા પણ અત્યંત હર્ષવિભોર બની જાય છે. છેવટે...પુત્રને અને વહુને કહે છે... “દીકરા! અમે હવે જઈએ છીએ...”
વહુ કહે છે : “ના...બા ! તમે આજે ન જશો. અમે આવતી કાલે આપણે સુકેતુ પાછો મળી ગયાની ખુશાલીમાં સતનારાયણની કથા રાખીએ. તે પછી જ તમે જજો.”
સાસુ અને સસરા એ વાત સ્વીકારે છે. સુકેતુની માને કેમે કરીને આખી રાત ઊંઘ આવતી નથી. એ વિચારોના વમળમાં અટવાઈ છે : “મારો ચાર વર્ષનો સુકેતુ ખોવાઈ ગયો; ચાર કલાક જ મારાથી વિખૂટો પડી ગયો એમાં હું કેટલી બહાવરી બની ગઈ!! અને મારા સ્વાર્થ ખાતર મારા પતિને એમના માબાપથી મેં વિખૂટા પાડ્યા. માત્ર ચાર કલાક મારો પુત્ર વિખૂટો પડ્યો તેની અકારી વેદના મેં અનુભવી. તો ચાર ચાર વર્ષ સુધી એમના માતાપિતાથી મારા પતિને મેં વિખૂટા પાડ્યા એમાં એ મારા સાસુ અને સસરા કેવું ઝૂરતા રહ્યા હશે! છતાં આજે મારો પુત્ર ખોવાતાં સાસુ ધ્રુસકે રડવા લાગ્યા. મારા સસરા સૂનમૂન થઈ ગયા. દેવદેવી જેવા આ સાસુ-સસરાને મેં કેવો છેહ દીધો? કોઈ વાંધો નહિ. જાગ્યા ત્યારથી સવાર.”
બીજે દિવસે સતનારાયણની કથા થઈ ગઈ. જ્યારે સાસુ-સસરા જવા લાગ્યા ત્યારે પુત્રવધૂ કહે: “માતાજી! આપને એકલા જવાનું નથી અમે પણ આપની સાથે જ રહેવા માટે આ ઘર ખાલી કરીને આવીએ છીએ. હવે આપણે સદા સાથે જ રહીશું. મારો સુકેતુ ચાર કલાક જ ખોવાતાં, આપનો ચાર વર્ષથી ખોવાએલો પુત્ર આજ આપને પાછો મળે છે !”
અને...સહુ પસ્તાશે જ
આજે કેટલા ઘરે મા-બાપથી પુત્રને વિખૂટા પડાવનારી નારીઓ પાકી હશે ? જ્યાં જ્યાં જમાનાવાદ પેઠો છે, ત્યાં ત્યાં પાંચ દસ પંદર વર્ષે પસ્તાવાનો વારો આવ્યા વગર રહેવાનો નથી. કારણ... આ દેશની પ્રજા સંસ્કૃતિના આધારે જ ચાલનારી હતી... સંસ્કૃતિથી વિરુદ્ધ જઈને ગમે એટલા લાભો મળી જતા હોય તો પણ તે ખરેખર લાભદાયી બનતા જ નથી.
તમને બધાને મારી ખાસ ભલામણ છે કે આર્યાવર્તની સંસ્કૃતિને તમે બધા સમજી લો. અને ત્યાંથી જરાય ખસ્યા વિના મોક્ષલક્ષી જીવન જીવવાનો આગ્રહ રાખો. પાશ્ચાત્ય પ્રગતિની અંજામણમાં જે આવી જશો અને સાંસ્કૃતિક જીવન પ્રણાલીથી થોડાક પણ આઘાપાછા થશો તો જીવનનાં કેટલાંક વર્ષો તો બરબાદ થશે; પરંતુ તેની સાથે ન કલ્પી શકાય તેટલા ભયંકર કોયડાઓ તમારા જીવનને ઘેરી લેશે. હવે મૂળ વાત ઉપર આવીએ.

Page #115

૧૧૨
પ્રવચન ચોથું
વૈશ્રમણને પણ પરાજયના ભયને કારણે નહિ, પરંતુ પરાજયના આઘાતના નિમિત્તને આધારે સમગ્ર સંસાર ઉપરથી વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયો હતો. અને એમણે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. આથી આવા પ્રકારના આઘાત–પ્રત્યાઘાતોથી પણ ઘણીવાર સાચો જ્ઞાનયોગ અને વૈરાગ્યયોગ પ્રગટ થાય છે.
આવા રાવણને “અધમ કેમ કહેવાય?
જે રાવણ વૈશ્રમને લંકાને લૂંટારું માનતો હતો, તે જ વૈશ્રમણે જ્યારે દીક્ષા લીધી, ત્યારે રાવણ તેને નમસ્કાર કરે છે. શું આવા રાવણને અધમ કહી શકાય ખરો ?
રાવણના જીવનમાં સામાન્ય રીતે ભયંકર કોટિની અધમવૃત્તિઓ જેવામાં આવતી નથી. સીતાને ઉપાડી જવાનો અને અષ્ટાપદ પર્વત ઉપરથી વાલિ મુનિને ફેંકી દેવાના પ્રયત્નનો–આ બે પ્રસંગો બાદ કરતાં સામાન્ય રીતે રાવણના જીવનમાં ભયંકર કક્ષાના પાપપ્રસંગો જોવામાં આવતા નથી. ઉક્ત બે પ્રસંગોમાં પણ સનસીબે રાવણ સાવ છેલી કક્ષાએ પહોંચ્યા નથી.
સીતાજીને ઉપાડી જવા છતાં તેમના વ્રતભંગના પાપ સુધી કે વાલિમુનિને ફેંકી દેવાનો પ્રયત્ન કરવા છતાં તેને ફેંકી દેવાનું પાપ કરવા સુધી રાવણ પહોંચ્યા નથી. આથી જ રાવણને પાપાત્મા કહી શકાય નહિ. બાકી ગમે તેવો તો ય રાવણ સંસારી છે એની પાસે સાધુપણાની કક્ષાના ઉત્તમ ભાવોની અપેક્ષા શી રીતે રાખી શકાય ?
ગુણ દેખીને નિત પ્રશંસા કરજો
શાસ્ત્રકાર પરમષિઓ કહે છે કે, “અનાદિ કાળથી આ જીવામાં વાસનાથી પીડાઈ રહ્યો છે. વાસનાપીડિત છવમાં તમને જે કોઈ સુંદર મજાનો ગુણ જોવા મળી જાય તો આશ્ચર્ય પામજો; અને પ્રસન્નતા અનુભવજે.”
સંસારીઓ વાસનાગ્રસ્ત હોય, અનીતિ કરતા હોય, અનેક બીજા પાપોથી ભરેલા હોય તો ય તેમાં ઝાઝું આશ્ચર્ય નથી. આવા પણ સંસારી માણસો જે સાચા હૃદયથી ધર્મક્રિયા કરતા હોય, પરમાત્માની ભક્તિ કરતા હોય, તો તે આશ્ચર્યની અને આનન્દની વાત છે.
આ વિધાનને પુષ્ટ કરને અકબર-બિરબલનો એક રમુજી પ્રસંગ જણાવું. અકબર અને બિરબલ
એક દિવસ બાદશાહ અકબરને બિરબલની મજાક કરવાનું મન થયું. સભાનું કામકાજ પત્યા પછી બિરબલને બાદશાહે કહ્યું, “અરે બિરબલ!

Page #116

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૧૧૩
આજે હું ઊંઘમાં હતો ત્યારે મને એક સ્વપ્ન આવ્યું. બહુ વિચિત્ર સ્વપ્ન છે. તને તો નહિ જ ગમે.”
“જહાંપનાહ! આપ સ્વપ્નની વાત બેધડક કરો.” બિરબલે જણાવ્યું.
સભાજનો સમજી ગયા હતા કે બાદશાહ આજે તો બિરબલનો પતંગ બરાબર કાપશે. સહુ ચોકન્ના બની ગયા.
બાદશાહે વાતની શરૂઆત કરીઃ “વાત એમ છે કે રાત્રે સ્વપ્નમાં આપણે બે ય ઘોડેસ્વાર બનીને ફરવા નીકળ્યા. રસ્તામાં સાંકડો માર્ગ આવ્યો. આપણે બે ય સંભાળપૂર્વક જતા હતા છતાં રસ્તાની બે ય બાજુ ઉપર-જ્યાં બે કુંડ હતા ત્ય—આપણા બેયના ઘોડાનો પગ લપસ્યો અને આપણે બે ય એકેક કુંડમાં પડી ગયા. હવે આગળની વાત તો કરાય એવી નથી. જે કરીશ તો તને માઠું લાગશે.”
જ્યારે ફરી બિરબલે વાત પૂરી કરવાનો આગ્રહ કર્યો ત્યારે બાદશાહે કહ્યું : “બિરબલ ! એ કુંડમાં એક હતો અત્તરનો; અને બીજો હતો વિકાનો. હું અત્તરના કુંડમાં પડયો; અને તું...” આટલું બોલતાં જ આખી સભા પેટ પકડીને હસવા લાગી.
ધીરે રહીને બિરબલ ઊભો થયો. એણે કહ્યું: “જહાંપનાહ! ગુસ્તાખી માફ કરજે, પણ સાચું કહું તો મને પણ બરોબર આવું જ સ્વપ્ન આવ્યું હતું. પણ પણ આનાથી થોડુંક આગળ ચાલ્યું હતું. હું કહીશ તો આપ નારાજ થઈ જશો. માટે જવા દો, નથી કહેવું.”
અકબર કહેઃ “ના. તારે કહેવું જ પડશે. હું નારાજ નહિ થાઉં...બસ.” એટલે બિરબલે આગળ ચલાવ્યું : “સાબ! સ્વપ્નમાં મેં જોયું કે જ્યારે આપણે બે એક કુંડમાંથી બહાર નીકળ્યા ત્યારે આપ મને ચાટવા લાગ્યા અને હું આપને.”
આ સાંભળતાં જ બાદશાહ અકબર એકદમ ચાટ પડી ગયા.
અત્તર ચાટતો સંસારી પ્રશસ્ય; વિષ્ટા ચાટતો મુનિજન અપ્રશસ્ય
સાધુઓ સાધુજીવનના અત્તરના કુંડમાં રહેલા છે. અને સંસારીઓ સંસારવાસ રૂપી વિષ્ટાના કુડુમાં પડેલા છે. આથી અકબરની જેમ સાધુઓ જો વિષ્ટાના કુંડ જેવા સંસારના સુખોની વિષ્ટા ચાટવાનો પ્રયત્ન કરે તો તે સારી બાબત ન જ ગણાય. અને સંસારના વિષ્ટા-કુંડમાં જ પડેલા સંસારીઓ જે વિવિધ પ્રકારના ધર્માનુષ્ઠાનોરૂપી અત્તરને ચાટે (આચરે) તો તે પ્રશંસનીય બીના બની જાય છે.
સંસારી–જનમાં સગુણો હોવા તે આશ્ચર્ય જેવી બાબત છે. સાધુમાં સામાન્યતઃ દુર્ગુણો હોવા તે આશ્ચર્ય છે.

Page #117

૧૧૪
પ્રવચન ચોથું સંસારી માણસો અનીતિ વગેરે આચરતા હોય તો તેને જોઈને આવું ન બોલાય કે, “યો, જોયો મોટો ધર્મ થઈને ફરે છે. મંદિરે જાય છે. પણ દુકાને જઈને તો લોકોના ગળા કાપે છે. અનીતિ કરે છે. ધૂળ પડી એના ધર્મમાં..વગેરે” તમારે દૃષ્ટિકોણ બદલી નાખો
આ પ્રકારને દૃષ્ટિકોણ ખોટો છે. આ રીતે અધર્મીઓની ધર્મને ધિક્કારી નાંખવાની નીતિ ખૂબ જ નિંદ્ય નીતિ છે. હિંસા, જૂઠ, ચોરી, અબ્રહ્મચર્ય, પરિગ્રહ, કલેશ, કજિયા, ચાડી, ચૂગલી, દગો, ફટકો, વિશ્વાસઘાત વગેરે હજારો પાપોથી આ આખો સંસારવાસ ભરેલો છે. આવા ઘોર સંસારવાસમાં રહેનારો માનવી પણ જે મુનિજનોના શુભ સંસર્ગના કારણે થોડાક પણ સદ્ગણ જીવનમાં મેળવી શક્યો હોય તો તે પ્રશંસાને પાત્ર બને છે.
સાથી આવા સંસારી માણસ માટે પણ જે બોલવું જ હોય તો એમ બોલો કે, “અનીતિ કરનારો, લુચ્ચાઈ અને બદમાશી કરનારો એવો પણ આ માણસ શું ધર્મ કરે છે? શું મંદિરે જાય છે ? વાહ ધન્ય છે તેને!”
આ વાસ્તવદર્શ માનવનો દૃષ્ટિકોણ છે.
જે આવો વાસ્તવદર્શી દૃષ્ટિકોણ આપણે નહિ અપનાવીએ તો બીજા જીવો પ્રત્યે ધિક્કાર–તિરસ્કાર વગેરે દુર્ભાવો આપણું અન્તરમાં ઉત્પન્ન થશે. અને તેથી આપણને જ નુકસાન થવાનું છે. રાવણ ચાટે છે તો અત્તર જ
રાવણ પણ સંસારી માણસ છે. વિષ્ટાના કુંડમાં પડેલા બિરબલ જેવો છે. આથી એનામાં કોઈ દુર્ગણ જોવા મળતા હોય તે તે કાંઈ આશ્ચર્યજનક નથી. પરંતુ સમરાંગણને સમતાંમણ બનાવી દીક્ષા લેનારા વૈશ્રમણ મુનિને રાવણ વન્દન કરે છે. આથી રાવણ ચાટે છે તો અત્તર ! એનો પક્ષપાત તો અત્તર [ધમે] તરફ જ છે.
પોતાના એકવખતના શત્રને ચરણે મસ્તક ઝુકાવવાની નમ્રતા આવવી એ સામાન્ય બાબત નથી. આ વાત આપણે બરાબર સમજી લઈએ પછી રાવણને આપણે “અધમ” કહી દેવાનું સાહસ કરી શકીશું નહિ. સૂર્પણખા અને ખરનું લગ્ન
રાવણની બહેનનું નામ સૂર્પણખા હતું. એક વાર ખર નામનો વિદ્યાધર તેનું અપહરણ કરીને ઉપાડી જાય છે. સૂર્પણખા પણ પોતાની ઇચ્છાથી જ ખરને પરણી જાય છે. ખર રાવણના ભયથી પાતાળ લંકામાં જતો રહે છે. રાવણને આ વાતની જાણ થતાં જ તે ખૂબ ગુસ્સે થઈ જાય છે. અને ખરને ખતમ કરવા જાય છે.

Page #118

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ
૧૧૫
તે જ વખતે રાવણની પટ્ટરાણી મંદોદરી સમજાવે છે : “જ્યારે સૂર્પણખાને પોતાને જ ખર પસંદ છે ત્યારે આપ તેને મારી નાખીને શું કરશો. એમ કરવાથી તો તમારી જ બેન રંડાશે.” મંદોદરીની સલાહથી રાવણે ખરનો ઘાત કરવાનું માંડી વાળ્યું. અને તેને પાતાળ લંકાનું રાજ સોંપી દીધું.
આદિત્યરજાની દીક્ષા
વાનરદ્વીપમાં આદિત્યરજા રાજ્ય કરતો હતો. એને વાલી અને સુગ્રીવ નામના બે પુત્રો હતા. યોગ્ય અવસરે આદિત્યરજાએ પોતાના મહાબળવાન પુત્ર વાલિને રાજ્યારૂઢ કરીને દીક્ષા ગ્રહણ કરી.
આ દેશની અંદર ડગલે ને પગલે જૈનો, આયુષ્યનો કોઈ ભરોસો નહિ હોવાથી બાલ્યકાળથી જ માંડીને યથાશક્ય દીક્ષાઓ લેતા હતા. અને વૈદિકો પોતાના વેદસિદ્ધાન્તો અનુસાર વૃદ્ધાવસ્થામાં વાનપ્રસ્થ સ્વીકારતા હતા. કાલિદાસે વર્ણવેલી ચાર અવસ્થાઓ
કાલિદાસ જેવા કવિએ પણ આર્ય મનુષ્યના જીવનની ચાર અવસ્થા વર્ણવતો શ્લોક રચ્યો છે.
"शेशवेऽभ्यस्तविद्यानां यौवने विषयैषिणाम् ।
वार्धक्ये मुनिवृत्तीनां योगेनान्ते तनुत्यजाम् ॥" - આ દેશના લોકો બાલ્યકાળમાં વિદ્યાઓનો અભ્યાસ કરતા હતા. યૌવનમાં જ વિષયોની ઈચ્છા કરતા હતા. વૃદ્ધાવસ્થામાં મુનિ જેવું જીવન જીવતા હતા. અને યોગસાધના દ્વારા શરીરનો ત્યાગ કરતા હતા. એક જ શ્લોકમાં કાલિદાસે પ્રાથમિક કક્ષાના સંસારી માણસની જીવનપદ્ધતિ સમજાવી દીધી છે. સુખના અથને વળી વિદ્યા કેવી?
આજે તો પ્રારંભની અવસ્થામાં પણ વિદ્યાનું અર્થિપણું રહ્યું નથી, જે વિદ્યાનો અથ હોય તે જ વિદ્યાર્થી કહેવાય છે. વિદ્યાથીને મન સુખની કશી જ પડી ન હોય. મહાભારતમાં કહ્યું છે, “સુવાચિનઃ લુતો વિદ્યા, વિદ્યાર્થિનઃ યુકત મુવમ્ !”
સુખના લાલચુને વળી વિદ્યા કેવી ? અને વિદ્યાના અથીને વળી સુખ કેવું?
આજની શાળા-કોલેજોની શું સ્થિતિ છે? વિદ્યાના ધામો આજે શેના ધામ બન્યા છે? કેવી આ આદેશની સ્થિતિ સર્જાઈ છે?

Page #119

૧૧૬
પ્રવચન ચોથું મોટી વિદ્યાપીઠોની કેવી દશા?
સંસ્કૃતિને જ પ્રાધાન્ય આપતી ગુજરાતની એક પ્રસિદ્ધ મોટી વિદ્યા–સંસ્થાની શું દશા થઈ તે તમે જાણો છો ? એ સંસ્થામાં ભણતા છોકરાઓ હડતાળો પાડવા લાગ્યા, તોફાનો કરવા લાગ્યા, અરે! શિક્ષકોને મારવા પણ લાગ્યા. આવી બેઢંગી પરિસ્થિતિ જોઈને ત્યાંના કુલપતિએ તેને તાળાં મરાવ્યાં.
બનારસ જેવી વિશ્વવિખ્યાત વિદ્યાપીઠોમાં કે જે કેવળ સંસ્કૃતિ પ્રસારના લક્ષ સાથે ઊભી થઈ હતી, ત્યાં પણ આજે શું ચાલે છે, એની તમને ખબર છે ? છોકરા-છોકરીના જીવનને સુધારનારી આ સંસ્થાઓની વાતો વર્ણવી શકાય એવી નથી. કોઈને આની ચિંતા છે?
જ્યાં જુઓ ત્યાં આ દશા જોવા મળે છે. સ્કૂલ અને કોલેજમાંથી નીકળતાં વિદ્યાર્થીઓની વાતો સાંભળો. બસની કબૂમાં ઊભેલી વિદ્યાર્થિનીઓની વાતો જરા સાંભળો. ખૂણામાં ટોળે વળીને ઊભેલી છોકરા અને છોકરીઓની ટોળકીઓની ચર્ચાનો વિષય શું છે? એ જરા ક્યાંક છુપાઈ જઈને સાંભળી લો, તો તમને ચક્કર આવી જશે. તમારા અંતરમાં થશે કે, આ અમારા આર્યદેશની દશા છે?
કોને આજે આ બધી બાબતોની ચિન્તા છે ? મા-બાપોને? સંતોને? સંન્યાસીઓને? પ્રધાનોને? સમાજ સુધારકોને? લોકશાહીના પુરસ્કર્તાઓને ?
કોઈને જાણે કોઈની પડી જ ન હોય તેવું દેખાઈ રહ્યું છે. અને કદાચ કોઈ સારા માણસને આની ચિંતા હોય તો પણ લોકશાહીના આજના બહુમતીના જમાનામાં એમનું ચાલે પણ શું? વર્તમાન માનવોની વિપરીત ચાર અવસ્થાઓ
કાલિદાસ આર્ય માનવોની ચાર અવસ્થા બતાવે છે. આજની બહુસંખ્ય પ્રજાના કઢંગા જીવનના જુદા જુદા કાળનો વિચાર કરતાં આ જ શ્લોકને જુદી રીતે બોલવતું મન થઈ જાય છે.
શરાવ ત્રવાનામ્ ' બાલ્યકાળમાં ઉત્તમ વિદ્યાઓના અભ્યાસને બદલે ભ્રષ્ટ વિદ્યાઓ બાળકોમાં પ્રવેશતી ચાલી છે.
“ચીને વિષમોનિના” યૌવનકાળમાં માનવ જાણે અસદાચારના ઝેર ઘોળી ઘોળીને પી રહ્યો છે.
અને... “વાર્ધક્યું જાનવૃત્તીનાં” ઘડપણ આવવા છતાં વૃહોની ધન વગેરેની વાસનાઓ પણ શાંત થતી નથી. બલકે એ વૃત્તિઓ કૂતરા જેવી બનતી જાય છે.

Page #120

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ’
ધડપણમાં માણસ વગર મતનો બોલ બોલ કરતો હોય એટલે આખા કુટુંબને કૂતરાની જેમ ભસતો હોય તેવો લાગે છે.
અને યોગ સાધના દ્વારા મૃત્યુ વરવાને બદલે આજે તો રોગમાં તે રોગમાં જ માણસ મરી જાય છે. રોોળાન્ત તનુત્યનામ્ ’ ઘેનની ગોળીઓ ખાઈ ને ભયંકર રોગોમાં સપડાઈ ને રીબાઈ રીબાઈ ને માણસ મરી જાય છે.
૧૧૭
પરબ્રહ્મનું ધ્યાન ધરો કોણ ?
મોંધુ મળેલું આ માનવ જીવન જો આ જ રીતે પૂરું થઈ જાય તો એ અતિ દુઃખદ બાબત છે. એક ચિંતક કહે છે કે,
'बालस्तावत् क्रीडारक्तः, तरुणस्तावत् तरुणीरक्तः । वृद्धस्तावत् चिन्तामग्नः परे ब्रह्मणि कोऽनुलग्नः ॥ "
tr
જ્યાં સુધી ખાળપણુ છે ત્યાં સુધી બાળક રમતગમતમાં રક્ત રહે છે. યૌવન કાળમાં માનવ તરુણીમાં આસક્ત રહે છે. વૃદ્ધાવસ્થામાં ચિન્તામાં મગ્ન બની જાય છે. રે ! તો પછી પરબ્રહ્મમાં [પરમાત્માના ધ્યાન અને ભક્તિમાં] એકાકાર બન્યો છે કોણ ?
વાનરદ્વિપના રાજા આદિત્યરજા જેમ દીક્ષા ગ્રહણ કરીને મુનિ બન્યા. તેમ આ આર્યદેશમાં યત્ર તત્ર સર્વત્ર મુનિપણાની વાતો થતી.
શું સાધુઓ હરામનું ખાય છે?
મેં પૂર્વે કહ્યું હતું કે અંગ્રેજો આ દેશને ખાવા અને સંતોની ભૂમિ કહેતા હતા તે તદ્દન સાચું છે. આજે કેટલાક લોકો કહે છે કે ‘સાધુઓ હરામનું ખાય છે. ’ પરંતુ તમને ખબર નથી કે આવા અનેક પ્રકારના જુઠ્ઠાણાઓ દ્વારા તમારું Brainwash [મસ્તકમાંથી (સંસ્કારોનું) ધોવણ] કરવામાં આવી રહ્યું છે. આ બ્રેન વૉશ’ની સામે હવે અમારે તમારા લોકોનું out right brainwash [સમૂળગું મગજનું ધોવણ] કરવું પડશે. એ વગર સંતો અને મુનિભગવંતોના પવિત્ર અણુ– પરમાણુઓની આ જગત ઉપર કેટલી પ્રભાવક અસરો છે તે તમને નહિ સમજાય.
એક અર્થનિષ્ણાતનો અર્થઘન અભિપ્રાય
જાપાનના અર્થતંત્રનો અભ્યાસ કરવા ભારત સરકારે જેમને મોકલ્યા હતા તેવા એક પ્રોફેસર જ્યારે ભારત પાછા આવ્યા ત્યારે રાજકોટમાં તેમના ભાષણો ગોઠવાયા હતા. તેમના આ ભાષણોમાં કેટલાક ચૂંટેલા જ માણસોને બોલાવવામાં
આવ્યા હતા.

Page #121

૧૧૮
પ્રવચન ચોથુ જાપાનનું અર્થતંત્ર કેમ વિકાસ સાધી શકયું છે અને ભારત પોતાના અર્થતંત્રની બાબતમાં કેમ નબળું રહ્યું છે? તેની વિગતવાર સમજૂતી આપીને તે પ્રોફેસરે છેલ્લા દિવસના પોતાના ભાષણનો ઉપસંહાર કરતાં જણાવ્યું હતું કે, “જાપાન આર્થિક રીતે ગમે તેટલું વિકાસ પામ્યું હોય, અને ભારત એ બાબતમાં ભલે પાછળ રહ્યું હોય, છતાં તમે સમજી રાખજો કે ભારત કદી બરબાદ થવાનું નથી. કારણ કે જ્યાં સુધી આ આ દેશની ધરતી ઉપર સંતો અને મહાસંતો ઘૂમી રહ્યા છે, આબૂની ગુફાઓમાં, પર્વતોની કોતરોમાં કે ગામડે ગામડે ફરતા સદાચારી સંતોના અણુ-પરમાણુઓ જ્યાં સુધી ભારતમાં ઘૂમરી લઈ રહ્યા છે ત્યાં સુધી ભારતનો વિનાશ કદી થઈ શકશે નહિ.”
ભારતના એક સમજદાર વિદ્વાન આ વાત કરે છે. જયારે આજે બીજા અનેક અશ્રદ્ધાળુઓ આક્ષેપ કરે છે કે “સાધુઓ હરામનું ખાય છે” એ વાત શું ઉચિત છે? છતાં આ પ્રકારના “બ્રેઈનવોશ' દ્વારા સમાજના લોકોનું મગજ એવું કહોવાઈ નંખાયું છે કે એના કારણે સંસ્કૃતિની આ વાતો સમજાવવી ખૂબ કઠણ બની ગઈ છે.
ધર્મના વિષયમાં લોકમાનસ એટલું દૂષિત કરવામાં આવ્યું છે કે આ પરિસ્થિતિમાં ધર્મ અંગે સાફ સાફ વાતો કરનાર સાધુ, જે એની પાસે વિશિષ્ટ કોટિનું ગુરુકૃપાજનિન પુણ્યબળ ન હોય તો કદાચ માર ખાય અથવા એની ધર્મસભામાં દૂરિયો બોલાય. બગાડો છે; પણ ટકા કેટલા?
આજે સાધુઓ પ્રત્યેની શ્રદ્ધા ડગવા માંડી છે. એના કારણમાં અલબત્ત, સાધુઓના જીવનમાં ય બગાડો પેઠો છે, તેમાં ના નથી. પણ ટકાવારી મૂકો તો કેટલી?
મુનિઓના ઉજળી ચાદર જેવા જીવનને કાળા ડાઘ લાગ્યા છે; પરંતુ સમાજ જ્યારે નેવું ટકા ખરાબીઓથી ઉભરાઈ ગયો છે ત્યારે સાધુસંસ્થામાં માત્ર બે પાંચ ટકા જ ખરાબી પેઠી છે. પાંચ ટકાનો આ બગાડો આગળ કરીને આખી સાધુસંસ્થાને વગોવવી એ સજજનોના કામ નથી.
જે સાધુ ભગવંતોની શુદ્ધિ ઉપર જ સમાજના ભયંકર પ્રશ્નો હલ થતા, લોકો જેમના ચરણ સ્પર્શ માત્રથી શાંતિ અને સમાધિ પ્રાપ્ત કરતા, તે મુનિજનોને આજનો યુવાન વર્ગ “હરામનું ખાનારા” કહે એ ઇષ્ટતાની પરાકાષ્ટા નથી? કહેવાતા સુ-શિક્ષિતો (!) પણ આવી ધૃષ્ટતાનો ભોગ બન્યા છે બ્રહ્મચર્યની પ્રચંડ તાકાત
ભારતના દક્ષિણ રાજ્યના કોઈ પહાડની પાસે વહી જતી પ્રશાંત નદીના તટે એક યુવાન વિદ્યાર્થી બેઠો હતો. “પાંતજલ યોગસૂત્ર” પુસ્તક વાંચતાં વાંચતા ત્રાતિષ્ઠાવાં વીર્યમઃ આ સૂત્ર એની નજરે આવ્યું.

Page #122

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૧૧૯ ત્યાં સામેથી એક દુબળો-પાતળો સંન્યાસી આવતો હતો. યુવાન એમને જોઈને હસી પડ્યો. પેલા સૂત્રનો જાણીને મોટેથી પાઠ કરવા લાગ્યો. અને ધીરે ધીરે બોલવા લાગ્યો: “આ મોટો બ્રહ્મચારી! ક્યાં ય દેખાય છે; વીર્યલાભ? આના કરતાં તો દુરાચારીઓ પણ પટ્ટા હોય છે. હ! પાતંજલ યોગ Out of date' તમને નિન્દા કરવાનો અધિકાર છે?
અત્યંત ખરાબ વાંચન કરનારા, ખરાબમાં ખરાબ ચીજો ખાનારા અને જેનારા. છેલ્લી કક્ષાના પાપો આચરનારા આજના યુવાનો બ્રહ્મચારીઓની ટીકાનિંદા કરવામાંથી ઊંચા જ આવતા હોતા નથી. રે! એવા બ્રહ્મચારીઓનો સ્પર્શ કરવામાં ય નાનમ સમજતા હોય છે.
આખા જગતનું ખાઈ જવાની વૃત્તિવાળા લોકો, આખા જગતની હિતચિંતા કરનારા સાધુઓ અને સંતોની મશ્કરી કરતા હોય છે! કેવી કમનશીબી! કેવું મળ્યું હશે એમને કૉલેજમાં શિક્ષણ!
પેલો યુવાન “વીર્યલાભ'નો અર્થ સમજતો ન હતો. રોજ પાપ કરનારા દુરાચારીઓ પણ પુણ્યના પ્રભાવે હષ્ટપુષ્ટ દેખાતા હોય એમાં કાંઈ નવાઈ નથી. શરીરની હૃષ્ટપુષ્ટતા એ કાંઈ વીલાભ” નથી. શબ્દમાં તાકાત, આત્મામાં તેજ અને મુખ ઉપર ઓજસ એ સાચો વીર્યલાભ છે.
નજીક આવતો સંન્યાસી યુવાનના મનોભાવ પામી ગયો. યુવાનની પાસે આવીને સત્તાવાહી સૂરે સંન્યાસીએ કહ્યું : “ ! ૩૮. ઇ મેર સાથ.”
કોઈ અણ–પ્રીગ્યા આકર્ષણે ખેંચાતો યુવાન એની પાછળ ચાલવા લાગ્યો જેવો સંન્યાસીએ પોતાની ગુફામાં પ્રવેશ કર્યો કે ત્રણ બાજુથી ત્રણ સિંહ એની પાસે દોડી આવ્યા. પૂછડી પટપટાવતાં ઊભા રહ્યા. જાણે પાળેલા કૂતરા!
પેલો યુવાન તો ધ્રુજી ગયો. અને સંન્યાસીના બે પગ વચ્ચે ભરાઈ ગયો. સંન્યાસીએ ત્રણે સિંહને ઉદેશીને કહ્યું : “મા! વચ્ચે ના યદાં સે! સમઝતે નહિ હો? તિથિ કાંપ રહા હૈ”અને...પૂછડી પટપટાવતા સિંહો ચાલ્યા ગયા.
પગમાંથી બહાર નીકળેલા યુવાનને પોતાની સામે ખડો કરી દઈને સંન્યાસી બોલ્યા: “ો નવ સમાન ગાયન, “વ્રાર્થપ્રતિષ્ઠાયાં વીર્યમા” | મતવ વસ્યા હૈ?”
યુવાન શરમિંદો બની ગયો. અને સંન્યાસીના ચરણોમાં નમી પડ્યો. શુદ્ધિ દ્વારા જ સાચો ચમત્કાર
આત્માની શુદ્ધિ દ્વારા ઉત્પન્ન થતો ચમત્કાર એ જ સાચા ચમત્કાર છે હિપ્નોટીઝમ' કરીને લોકોને ખેંચવા અથવા ચમત્કારના પ્રયોગો કરવા એ તો આ

Page #123

૧૨૦
પ્રવચન ચોથું
જગતની બહ મામૂલી બાબત છે. આવા માણસો તો ક્યારેક “D.C, Current'ની માફક એકાએક એમના સ્થાનથી ભ્રષ્ટ થઈ જતા હોય છે.
સાધુ પોતાની શુદ્ધિ દ્વારા જ પોતાનો પ્રભાવ ફેલાવી શકે છે. સાધુ જે શુદ્ધ ન હોય તો એના ધર્મ પ્રચારની ઝાઝી કિંમત રહેતી જ નથી.
શાસ્ત્રકાર પરમર્ષિઓ વારંવાર કહે: “સાધુ! તું તરસ્યો મરી જજે. આપઘાત કરજે. પણ અનાચારની પરબના પાણી કદી પીજે મા !” [વરં માિગ્નિ વેસો...”] સાધુ જે શુદ્ધ નહિ રહે તો પછી શુદ્ધિની અપેક્ષા કોની પાસે રાખીશું?
આહિંસાની પ્રતિષ્ઠાથી વૈરનાશ - સાધુ બ્રહ્મચર્યની આત્મામાં પ્રતિષ્ઠા કરીને પરાક્રમ અને ઓજ પામે છે. અહિંસાની પ્રતિષ્ઠા કરીને જન્મજાત વૈર ધરાવતાં પશુઓમાં પણ વૈરનાશ ઉત્પન્ન કરે છે. કહ્યું જ છે ને? “હૃાાતિયાં વૈર–ત્યા”
આત્મામાં અહિંસાની પ્રતિષ્ઠા કરો. અને જુઓ. તમારા પ્રભાવે બીજાઓ માંથી વૈરનો વિનાશ થશે. તમે નક્કી કરો કે સગા મા-બાપની સામે તો મારે ક્રોધથી બોલવું નહિ જ, પણ નાનકડા નોકર વગેરે પ્રત્યે ય મારે મૈત્રી ભરેલું વર્તન રાખવું.
આજે તો આવું ઉચ્ચ મુનિજીવન, બ્રહ્મચર્યપ્રાપ્તિ કે અહિંસાની પ્રતિષ્ઠા વગેરે પામવાનું લક્ષ્ય જ રહ્યું નથી. માનવના જીવનનું કોઈ લક્ષ્ય-Goal જેવા જ મળતું નથી. આજે તો નેતા બનવાનું યુવાનોનું લક્ષ્ય છે. આગળ વધીને હવે તો ઘણાને અભિનેતા બનવું છે. સાચા સાધુ બનવાનું લક્ષ્ય તો જાણે કે આ દેશમાંથી વિદાય જ લઈ રહ્યું છે.
સંતશાસનના નાશ માટે જ લોકશાસન
આ દેશની અંદર સંતોની શક્તિ સર્વત્ર જોવા મળતી હતી. પરંતુ આજે સંતશાહીનો વ્યવસ્થિત રીતે વિનાશ જ કરવામાં આવી રહ્યો છે. ભારતીય આર્યપ્રજાનો શ્વાસપ્રાણ હતો સંતશાહી; એ ખતમ એટલે આર્ય મહાપ્રજા ખતમ.
એક સમય એવો હતો જ્યારે ભારતની ભૂમિ ઉપર સંતોના પગ સર્વત્ર ફરતા રહેતા. કેટલાય પાપાત્માઓના પાપ એ ધોતા; કોઈના આંસુ એ લૂંછતા; અન્યાયી રાજાને પણ પડકાર કરીને એનો અન્યાય દૂર કરાવતા. સંતોની આણ સર્વત્ર રહેતી. સંતોને સહુ શિર ઝુકાવતા. એમની આમન્યાને કોઈ લોપતું નહિ. આ સંતશાહી જ આપણી સંસ્કૃતિનો પ્રાણ હતો. ભારતની આબાદીના મૂળ કારણમાં મુખ્યત્વે સંતશાહી પ્રત્યેની પ્રજાની અદબ જ હતી.

Page #124

૧૨૧
રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ” પૂર્વભૂમિકારૂપે રાજાશાહીનો નાશ
સંતશાહીની આ સર્વોચ્ચ તાકાતનો નાશ કરવા માટે જ અંગ્રેજો દ્વારા લોકશાહીની સ્થાપના કરાઈ છે. પણ સૌ પ્રથમતો સંતશાહીના નાશ માટે રાજાશાહીનો નાશ કરવાનું એમને જરૂરી લાગ્યું એટલે રાજાશાહીનો નાશ કરવાનો પંતરો અંગ્રેજોએ રચ્યો.
“રાજાઓ ખરાબ છે...રાજાઓ વિલાસી છે...એમને પ્રજાની કઈ પડી નથી” આવી આવી અનેક પ્રકારની ઉશ્કેરણીઓ અંગ્રેજો દ્વારા ફેલાવવામાં આવી અને લોકોના મગજમાં આવી જફી વાતો ફસાવવામાં આવી. રાજાશાહીનો નાશ કરવા માટે અંગ્રેજો દ્વારા કેવા કેવા કાવતરા રચવામાં આવ્યા હતા...વગેરે વાતો, તાજેતરમાં પ્રગટ થએલાં કેટલાક રાજકારણના પુસ્તકો તમે વાંચશો એટલે આપોઆપ સમજાઈ જશે.
સર્વત્ર ગુરુઓનું તૂટતું જતું વર્ચસ્વ
વર્તમાનમાં સંતો પ્રત્યેની અદબને જાણે ભેદી રીતે ખતમ કરી દેવામાં આવી છે. દરેક ધર્મોમાંથી ધર્મગુરુઓના વર્ચસ્વને તોડી નાંખવામાં આવ્યા છે. આ માટે કેટલાક ધર્મગુરુઓને પણ જમાનાના ઝેર પાઈ દેવાયા છે. અને એમના વૈભવો અને ઠાઠ-ઠઠારાઓ પ્રજા સમક્ષ ઉઘાડા પાડીને એમની હાંસી ઉડાવાઈ છે.
સંતશાહીને તોડવા માટે ધર્મસ્થાનો અને ધર્મશાસ્ત્રોની આજ્ઞાઓ ઉપર આલોકશાહીની છાપવાળી સંસ્થાઓ દરેક ધર્મોમાં ગોઠવી દેવામાં આવી છે. સંસ્થાઓ પોતપોતાના ધમને નબળા પાડીને તોડવાનું કામ કરતી રહી છે.
પારસીઓમાં પંચાયત ગોઠવાઈ ગઈ. મુસ્લીમોમાં મુસ્લીમ લીગ સ્થપાઈ ગઈ વૈષ્ણવોમાં વૈષ્ણવો આવી ગયું. શીખોમાં ગુરુદ્વારા કમિટી રચાઈ અને બૌદ્ધોમાં મહાબોધિ સોસાયટીની સ્થાપના થઈ. જેનોમાં પણ મહામંડળો, તેરાપથી મહાસભા, વગેરે ગોઠવાઈ ગયા છે.
બધેથી સંતો સાધુઓ ઊઠી ગયા. હા; એમને ઉઠાવી લેવામાં આવ્યા. જાણે કે એમને ફેંકી દેવાયા.
આમ છતાં સદ્ભાગ્યે જૈનોમાં હજી જમાનાવાદી માણસોના નિણયો ચાલી શકતા નથી. શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક મુનિઓનું વર્ચસ્વ આજે પણ જૈન ધર્મમાં જોવા મળે છે. પણ એ વર્ચસ્વ પણ ક્યાં સુધી ટકશે એ હવે કહી શકાય તેમ નથી.
જ્યાં જ્યાં બહુમતી પ્રવેશી છે ત્યાં ત્યાં શાસ્ત્રજ્ઞાનો નાશ થયો છે. બહુમત વાદના આ સાણસા નીચે જમાનાવાદી માણસોનું જોર જામી ગયું હોય, પછી શાસ્ત્રની

Page #125

૧૨૨
પ્રવચન ચોથું વાતોને ઊંચકીને ફેંકી દેવામાં વાર શી લાગે ? ચૂંટણી પ્રથાથી કેવળ ઝઘડાઓ
ધર્મસ્થાનોમાં પણ હવે તો બહુમતિના જોર પર ચૂંટણીઓ યોજાવા લાગી છે. ટ્રસ્ટોની અંદર પણ આ ચૂંટણી પ્રથાઓ પ્રવેશી ચૂકી. જોકે, મદ્રાસ અને મુંબઈની હાઈકોટોંએ તો તાજેતરમાં ચૂકાદો આપ્યો છે કે “ટ્રસ્ટોમાં ચૂંટણીપ્રથા દ્વારા ઝઘડા અને મારામારીઓ થાય છે માટે ધર્માદા ટ્રસ્ટોમાંથી આ પ્રથા કાઢી નાંખવી જોઈએ.”
હું પૂછું છું કે જે ધર્માદા ટ્રસ્ટમાં ચૂંટણીપ્રથાને કારણે થતાં ઝઘડાનું બ્રહ્મજ્ઞાન તમને થયું તો રાષ્ટ્રની અંદર પણ આ પ્રથાથી થયેલા અને થતાં ભયંકર નુકસાનોનો તમને ખ્યાલ આવતો નથી શું? પણ બહુમતી રાજ કરે છે જ કયાં?
વળી આજે તો ખરેખર બહુમતી રાજ કરે છે એમ શી રીતે કહી શકાય ?
સો ટકાની પ્રજામાંથી ૫૦ ટકા વર્ગ તો મતદાન જ કરતો નથી. બાકીના ૫૦ ટકામાં એક પક્ષને ૨૬ ટકા મત મળે અને બાકીના ૨૪ ટકા બીજા બધા પક્ષોમાં વહેચાઈ જાય, તો ૨૬ ટકા મત મેળવી જનારો પક્ષ ૧૦૦ ટકાની પ્રજા ઉપર રાજ કરવા લાગે છે. આ ૨૬ ટકામાં પણ લાંચ, ધાકધમકી, જ્ઞાતિ આદિની લાગવાના લગભગ ૨૦ ટકા મતો હોય છે.
વળી પક્ષનો હીપ અને મહાસત્તામાં વપરાતી “વીટો'–એ શું બહુમતીના તત્વો છે?
આમ બહુમતીના જુઠ્ઠા આંચળા હેઠળ સંતશાહીન અને સજજનરશાહીને નાશ કરાઈ રહ્યો છે.
રણું છોડીને મુનિ બનો
આર્યદેશમાં ડગલે ને પગલે સાધુપણાના આદર્શોની જ વાતો થતી હતી. આ બાબત હું તમને જણાવી ગયો છું. એની પુષ્ટિમાં એક બીજી વાત કરું. “રણછોડ” શબ્દ જૈનેતર વર્ગમાં સુપ્રસિદ્ધ છે. એનો અર્થ અપેક્ષાએ એમ કરી શકાય કે રણમાં પ્રવેશ થયા પછી તો સંસાર છોડો.
“એકાવન વર્ષની ઉંમર થાય એટલે માણસ વનમાં (=રણમાં) પ્રવેશે છે. અને અઠ્ઠાવન થાય એટલે “વન'નો છેડો આવી ગયો. છેવટમાં છેવટ અઠ્ઠાવન વર્ષે તો માણસે સંસાર છોડી જ દેવો જોઈએ. જે સંસારમાં કૌટુંબિક રીતે પણ સુખપૂર્વક

Page #126

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ’
રહેવું હોય તો પણ તમે જાહેર કરી દો કે અઠ્ઠાવન વર્ષની ઉમ્મરે તો અમારે સંસાર છોડી જ દેવો છે.
આજે તો સીત્તેર વર્ષનો બાપ થાય તો ય સંસાર છોડતો નથી અને દુકાનની ચાવી પણ સોંપતો નથી. આથી છોકરાઓ ત્રાસી જઈ તે બોલી ઊઠે છે કે ડોસો મરતો નથી ને માંચો મૂકતો ય નથી.’
૧૨૩
ખરેખર તો જૈનસિદ્ધાન્તાનુસારે આ જ વર્ષની ઉંમરે દીક્ષા લેવી જોઈ એ કુમર્ક આયુષ્યનો કોઈ ભરોસો નથી.
પણ તેમ ન થાય તો ય વહેલામાં વહેલી તકે અસાર એવા આ સંસારનો પરિત્યાગ કરવાનો સંકલ્પ કરીને તેને જાહેર કરી દેવો જોઈએ. આમ થશે તો ઘરમાં હડધૂત થવાનું મટી જશે અને ધરનો વડીલ ભગવાનની જેમ પૂજાશે. બાકી જીવનના છેલ્લા શ્વાસ સુધી સંસારવાસમાં ગળાબૂડ રહેવું એમાં કોઈ બુદ્ધિમત્તા નથી એમ જરૂર કહી શકાય.
નોંધ :
આ પ્રવચનના અવતરણ-સંકલનમાં શ્રીજિનાજ્ઞાથી વિરુદ્ધ અથવા પ્રવચનકાર પૂ॰ ગુરુદેવશ્રીના આશયથી વિરુદ્ધ લખાયું હોય તો તે બદલ અંતઃકરણથી ‘મિચ્છામિ દુક્કડમ્.
–અવતરણકાર

Page #127

મૂલ્ય: ૫૦ પૈસા
શું રામાયણનાં આ પ્રવચનો આપને ખૂબ ગમ્યા છે? જો હા.. તો આ પ્રવચનોની નકલો વિશાળ સંખ્યામાં ખરીદીને તેનો તમારા મિત્ર-વર્તુળમાં તથા સ્વજનો અને સ્નેહીઓમાં ખૂબ પ્રસાર કરો. માત્ર પચાસ પૈસામાં અતિ મૂલ્યવાન ચિંતન મેળવો.
: પ્રાપ્તિસ્થાનો : મુંબઈમાં
અમદાવાદમાં માત્ર રવિવારે–
અખિલ ભારતીય સંસ્કૃતિ રક્ષક દળ ૧. રામાયણ-પ્રવચન સ્થળ :
૨૭૭૭ “છે. પ્ર. સંસ્કૃતિ ભવન” પ્લેઝન્ટ પેલેસ
જગવલલભ પાર્શ્વનાથની ખડકી નારાયણ દાભોલકર રોડ
નિશાપોળ, રીલીફ રોડ વાલકેશ્વર, મુંબઈ-૬
સુરતમાં રોજ માટે–
અખિલ ભારતીય સંસ્કૃતિ રક્ષક દળ ૨. શ્રીપાળનગર ઉપાશ્રય
કેસર બહાર બિલ્ડિંગ, પાંચમે માળે ૧૨, જમનાદાસ મહેતા માર્ગ ગોપીપુરા, પોસ્ટ ઓફિસની પાસે. વાલકેશ્વર, મુંબઈ– ૬
નવસારીમાં– ૩. સેવંતીલાલ વી. જૈન
અખિલ ભારતીય સંસ્કૃતિ રક્ષક દળ ભૂલેશ્વર, લાલબાગ
C/o. નીતિન ગમનલાલ ઝવેરી જૈન ઉપાશ્રય
સોમાભાઈ ટેલરની ઉપર માધવબાગ પાસે, મુંબઈ-૪
મોટા બજાર ખાસ નોંધ : ઉપરના કોઈ પણ કેન્દ્રમાં બહારગામથી કોઈએ પણ પ્રવચનો
મંગાવવા M. 9. કરવો નહિ. કારણ કે પોસ્ટથી પ્રવચનો મોકલવાની વ્યવસ્થા રાખવામાં આવી નથી. આપના મુંબઈમાં રહેતા સ્વજનો દ્વારા આપ પ્રવચનો મેળવી શકશો.
પ્રકાશક: “કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ ૫૦૮૨/૩ બીજે માળે, ગાંધી રોડ, રતનપોળ નાકા, યાજ્ઞિક ઈન્સ્ટીટયુટ સામે, અમદાવાદ-૧
[ફોન નં. ૩૦૦૮૧] મુદ્રકઃ પ્ર. પુ. ભાગવત, મૌજ પ્રિન્ટિંગ બૂરો, ગિરગામ, મુંબઈ - ૪

Page #128

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ
•પ્રવચનકાર, પૂજય સિદ્ધાતમહોઈ,કર્મશાસ્ત્રનિપુણમતિ,વાત્સલ્યવારિધિ,
ત્રિશામળિગચ્છાધિપતિ,સ્વર્ગીધ સૂરિપુરદર આચાર્ય ભગવાન શ્રીમદ્ વિજ્યપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજા
શિષ્યરત્ન પૂજ્યપાદ મુનિરાજશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી મહારાજ
: અવતરણ:
મુનિશ્રી ભા_ચન્દ્રવિજયજી
પ્રવચન સ્થળ : પ્લેઝન્ટ પેલેસ, મુંબઈ-૬
પ્રવચન 1 પ્રવચન – પાંચમું [ ૩૧-૭-૭૭
પ્રકાશન
પ્રકાશક : કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ

Page #129

પૂજ્યપાદ મુનિરાજ શ્રીમદ્ ચન્દ્રશેખરવિજયજી મહારાજ સાહેબે, સુંખઈ (વાલકેશ્વર] ખાતે, હજારો માનવોની વિશાળ સભા સમક્ષ, રામાયણનું પાંચમું પ્રવચન કરતાં, રામાયણની મૂળ-કથામાં, પ્રતિદિન પ્રાતઃકાળે પરમાત્માના પ્રસાદોનું પુણ્યદર્શન કરતા ધર્માત્મા વાલિ, વાલિ અને રાવણનું ખૂનખાર યુદ્ધ યુદ્ધમાં હજારો પ્રાણીઓનો ધોર સંહાર જોઈને વાલિને હૈયે ઘૂઘવાટ કરતો દયાનો સાગર, વાલિ દ્વારા અગલમાં દબાઈ જતો રાવણ, અતે વાલિનું પ્રત્રજ્યાના પુનિતપન્થે પ્રયાણ, અનાસક્ત રાજર્ષિ વાલિનું અષ્ટાપદ ઉપર યાન, રાવણનું વિમાન-સ્ખલન, અને અષ્ટાપદ પર્વત ફેંકી દેવાનો રાવણનો ખાલિશ પ્રયત્ન, તીર્થરક્ષા ખાતર રાજર્ષિ વાલિદ્વારા રાવણને સખત દુષ્ટ અને રાવણનો પાવક પશ્ચાત્તાપ વગેરે પ્રસંગોનું હૃદયસ્પર્શી વર્ણન કર્યું હતું.
અવસરોચિત,સર્વધર્મોના નાશ માટે જ કરાયેલી ‘સેક્યુલર સ્ટેટ ’ની જાહેરાતની સચોટ રજૂઆત, જાતજાતના અનેકાનેક જંગલોમાં અટવાતી જતી ભારતની ગરવી મજા, જીવન કટોરામાં હજારો પ્રકારના નિરન્તર્ રેડાતાં જતાં ઝેરના મારણનો ગરવો ઉપાય ઃ પરમાત્મ-ભક્તિની નોળવેલ, સુખીઓ અને દુ:ખીઓ—સહુ કોઈના સત્કલ્યાણનો સરસ અને સુભગ સન્માર્ગ : પરમાત્માની પ્રીતિ અને પાપોની ભીતિ, જમાનાના નામે આર્યદેશની સંસ્કાર-સમૃદ્ધિને સમગી સળગાવી નાખતા સમાજ ઉપર સીધો આક્ષેપ : ‘જમાનો પલટાયો નથી, તમે પલટાયા છો. કાળ બગડ્યો નથી, અગડયું છે; માનવનું કાળજું', પારકાની મહાનતાની મોટી લીટીને કાપી નાંખીને પોતાની અધમતાની તુચ્છ લીટીને મોટી બતાડવાનો મૂર્ખતાભર્યો પ્રયાસ કરતા માનવોને સચોટ જવાબ, માનવને જ મારતા માનવ સમાજ ઉપર ચીની સિંહણ-યુગલના દૃષ્ટાન્ત દ્વારા વેધક કટાક્ષ, મોક્ષના તલસાટવિહોણી શક્તિઓ આ દેશની માનવજાત માટે ધરતીકમ્પ કરતાં ચ વધુ હોનારતની સર્જક, કપાળે બે આંગળી મૂકતા જ, સળગતા સંસારના સઘળા સવાક્ષોનું સમાધાન સાધી આપતી “સમાધાનું સમાધિ”ની સુન્દર અને સરસ વ્યાખ્યા અને અન્તે પાપ કરનારો માનવ પણ પશ્ચાત્તાપના પાવકમાં પ્રજ્જવળીને પુનિત અને પુણ્યશાળી બની શકે છે, એ વિધાનને વિશિષ્ટ શૈલીમાં વાગોળતી, સુખ-દુઃખના ઇલકાતાં સલિલથી સભર સંસારના સમ દરમાં સંચરતા સંસારીને સાધનાની સુભગ નૌકામાં બેસાડીને ભવસાગરને પેલે પાર પહોંચાડતી, પરમ શાન્તતા, પ્રશાન્તતા અને ઉપશાન્તતાના મંગલમય પાઠો સમજાવતી, પરમપાવતારિણી અને પરમપદના પથપર પ્રયાણ કરવાની પ્રેરણાનું પ્રદાન કરવામાં પરાયણી, પૂજ્યપાદશ્રીની પરમ પવિત્ર પ્રવચનધારાનું સારભૂત અવતરણ અહીં આપવામાં આવ્યું છે. શ્રીપાળનગર, મુંબઈ – ૬
—મુનિ ભાનુચન્દ્રવિજય
તા. ૨૭–૭-૧૯૭૭

Page #130

પ્રવચનાંક: ૫
રવિવાર પ્ર. શ્રાવણ સુદ ૮ વિ. સં. ૨૦૩૩
અનંતોપકારી કલિકાલસર્વજ્ઞ જૈનાચાર્ય ભગવાન હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ “જેન રામાયણ” નામના જૈન ઇતિહાસ ગ્રન્થની રચના કરી છે. જેમાં શ્રી રાવણ, શ્રી રામ અને શ્રી લક્ષ્મણજી વગેરેનું ચરિત્ર-વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. આનો આધાર લઈને–તથા સાથે સાથે વિવિધ રોચક અને સંરકૃતિપોષક પ્રસંગોને જેડીને –“રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્ડેશ” એ વિષય ઉપર આ પ્રવચનમાળા શરૂ કરવામાં આવી છે, જેનું આજે પાંચમું પ્રવચન છે.
આ રામાયણમાં સૌ પ્રથમ શ્રીરાવણનું ચરિત્ર આવતું હોવાથી આપણે એને જ પહેલાં વિચારી રહ્યા છે.
રાજ્યસિંહાસન ઉપર વાલિ
લંકાની અન્દર રાજ્ય કરતા પોતાના માસિયાઈ ભાઈ વૈશ્રવણ સાથે રાવણે યુદ્ધ કર્યું. યુદ્ધમાં થયેલો સેનાનો ભંગ જોઈ વૈશ્રવણ વિરાગી થયા. એમણે સંયમ ધર્મ સ્વીકાર્યો. રાવણે વૈશ્રવણ પાસેથી લંકા અને પુષ્પક વિમાન કબજે કર્યા. આ બધો પ્રસંગ આપણે વિસ્તારથી ગયા પ્રવચનમાં વિચારી ગયા છીએ.
રાક્ષસીપના રાજાઓને વાનરદીપના રાજા આદિત્યરા સાથે મૈત્રીભર્યા સમ્બન્ધો હતા. કાળક્રમે આદિત્યરજાએ દીક્ષા લીધી.
દીક્ષા લેતાં પહેલા તેમણે સિંહાસન ઉપર પોતાના મોટા પુત્ર વાલિને સ્થાપિત કર્યો. વાલિએ પોતાના સુગ્રીવ નામના નાના ભાઈને યુવરાજપદે સ્થાપ્યો.
વાલિ: મહાન ધર્માત્મા
વાલિ ઉત્તમ કક્ષાના ધર્માત્મા હતા. એમનું લક્ષ ધર્મધ્યાનમાં જ વિશેષ રહેતું હતું. વિદ્યાશક્તિઓના ઉપયોગ દ્વારા દરરોજ સમગ્ર જમ્બુદ્વીપના પરમાત્માના મંદિરોના દર્શનાર્થે તેઓ જતા હતા. તેઓ રાજ્ય કરતા હતા. છતાં એમને મન રાજ્ય એ ગૌણ બાબત હતી. અને ધર્મ એ જીવનનું પ્રધાન અંગ બની રહ્યો હતો.
વાલિના જીવનમાં ધર્મ હતો માટે જ તેઓ પ્રજામાં અત્યન્ત પ્રિય થઈ પડ્યા હતા. જ્યાં ધર્મ છે ત્યાં દયા, પ્રેમ, કરુણા, લોકપ્રીતિ વગેરે ગુણે આવીને જ રહે છે.

Page #131

૧૨૮
પ્રવચન પાંચમું સર્વધર્મોના નાશ માટે જ સેકયુલર સ્ટેટ
આજે હિન્દુસ્તાનમાંથી ધર્મતત્ત્વની નાબૂદી કરવામાં આવી છે. દેશને “Secular State' જાહેર કરીને ધર્મને ખૂબીપૂર્વક ઉડાવી દેવાયો છે. સરકારી સ્તર ઉપરથી એમ સમજાવવામાં આવી રહ્યું છે કે “અમે તો સર્વધર્મને સમાન માનીએ છીએ. માટે જ અમે દેશને “સેકયુલર સ્ટેટ” જાહેર કર્યો છે. “સેક્યુલર સ્ટેટનો અર્થ ધર્મોનો નાશ નહિ, પણ સર્વધર્મસમન્વય છે. વગેરે”
પણ આ બધા તદ્દન જુટા આશ્વાસનો છે. આ રીતે પ્રજાની આંખે ઊંધા પાટા બાંધવામાં આવી રહ્યા છે.
ધર્મોનો નાશ કરવા માટે જ ભારતને “સેક્યુલર' જાહેર કરવામાં આવેલ છે. જે આમ ન હોત તો ધાર્મિક ટ્રસ્ટોના દાનને કરમુક્તિ શા માટે આપવામાં આવતી નથી? જે સંસ્થાઓને ધર્મ સાથે કશું લાગતું વળગતું નથી એવી અનેક સામાજિક જાહેર સંસ્થાઓના દાનને, કામોત્તેજક સિનેમા વગેરેને પણ કરમુક્તિ આપવામાં આવે છે અને ધાર્મિક ટ્રસ્ટોને જ તેમાંથી બાકાત રાખવામાં આવે છે. એવું શા માટે?
રાજકારણની ડખલોથી સંસ્કૃતિ-નાશ
હકીકતમાં તો ધર્મસંસ્થાઓમાં રાજકારણે હસ્તક્ષેપ જ કરવો ન જોઈએ. બધે જ રાજકારણે ઘસણખોરી કરી હોવાથી અનેક મુશ્કેલીઓ ઊભી થવા પામી છે. સેક્યુલર સ્ટેટના સિદ્ધાન્તના ઓઠાં નીચે કરાતી રાજકારણની ડખલોએ પ્રજાના શિક્ષણ વગેરે સ્તરમાંથી સંસ્કૃતિનો નાશ કરવાનું કામ કર્યું છે.
નિશાળોમાં પૂર્વે એવા પાઠો શીખવવામાં આવતા કે જેનાથી બાળકોમાં ધાર્મિકવૃત્તિઓ પેદા થતી. જ્યારે આજે “સેક્યુલર સ્ટેટના ઓઠાં નીચે વ્યાવહારિક શિક્ષણમાંથી ધર્મની વાતોને પણ દૂર કરવામાં આવી છે!
શિક્ષણમાંથી ધર્મતત્ત્વને દેશવટો
વ્યવહારિક શિક્ષણમાં ધર્મની શું જરૂર છે? એને માટે જુદી પાઠશાળાઓ સ્થાપો.” આવી બૂમરાણ મચાવી ચાવીને શિક્ષણમાંથી ધર્મને રદ કરાયો. ધર્મ શિક્ષણ માટે જુદી પાઠશાળાઓ ઊભી કરાઈ. બીજી બાજુ વ્યવહારિક શિક્ષણ ઉપર એટલું બધું જોર આપવામાં આવ્યું કે લોકપ્રવાહ વ્યવહારિક શિક્ષણ ઉપર જોરથી ધસવા માંડયો. અને પેલું ધાર્મિક પાઠશાળાઓનું શિક્ષણ તો બિચારું ક્યાનું કયાંય પાછળ રહી ગયું.

Page #132

૧૨૯
રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્ડેશ' ચોતરફ જાતજાતના જંગલો
આર્યાવર્તની મહાપ્રજાને તમામ સ્તરોમાં વ્યાપક વરૂપે ધર્મ ઓતપ્રેત હતો. માટે જ ઈન્દ્રિયનિગ્રહાદિના કારણે પ્રજાજન સહજ રીતે આરોગ્યસંપન્ન હતો; કૌટુંબિક શાન્તિથી તૃપ્ત હતો; સમાજના નિયમોના પાલનથી ઉદ્ભવતા સુખ અને શાન્તિનો સ્વામી હતો.
ન હતા, એને એવા રગડા કુટુંબના, કે ન હતા, એને એવા વેર વિરોધીઓના. ન હતા, એના દેહમાં એવા રોગ; અને ન હતા, એના ચિત્તતત્રમાં મોટા શેક.
પણ જ્યારથી ધર્મને દૂર હડસેલાયો ત્યારથી આ પ્રજાની પનોતી બેસી ગઈ ધર્મને દૂર કરવાથી પ્રજાકીય જીવનના પ્રત્યેક ક્ષેત્રમાં એટલા બધા પ્રશ્નો, કોયડાઓ, સમસ્યાઓ જાગી પડ્યા છે કે પ્રજાના કહેવાતા આગેવાનો આ બધાના ઉકેલોમાંથી કદાપિ બહાર નીકળી શકતા જ નથી.
ડૉકટરોના જંગલ
બેફામપણે ભોગો વધી જતાં પ્રજામાં રોગો વધવા લાગ્યા એટલે બીજી બાજુ ડૉકટરી વિદ્યાઓનો અભ્યાસ વધારીને ડૉકટરોના જંગલો ઊભા કરવામાં આવ્યા.
રોગો ઊભા થયા છે? ચાલો. ડૉકટરોને બોલાવો. તપાસ કરાવો. Blood test; urine test; stool test વગેરે વગેરે.” રે! ભાઈ! આ બધું આટલા બધા પ્રમાણમાં આર્યદેશમાં હતું જ નહિ. ખાવાની ઉપર જ એવી રીતે નિયન્ત્રણ મૂકી દેવામાં આવતું કે એના કારણે દવાઓ, ડૉકટરો, હોસ્પિટલો વગેરેની ખાસ જરૂર જ પડતી ન હતી.
પૂર્વે તો આર્ય દેશના વૈદ્યો બગાસા ખાતા બેઠા રહેતા હતા. કારણ.. આજની જેમ પ્રજા છાશવારે ને છાશવારે માંદી પડતી જ ન હતી. આજે તો રોગીઓની લાઈન લાગે છે દવાખાનાઓમાં; અને હોસ્પિટલોમાં. હૉસ્પિટલોના જંગલ
- આજે જે પોતાના ગામમાં હોસ્પિટલ થાય છે તો ગામના લોકો ખૂબ રાજી થઈ જાય છે. “ચાલો..બહુ સારું થયું. આપણાં ગામમાં હૉસ્પિટલ થઈ. આપણા ગામનો વિકાસ થયો !રે! આ વિચાર કેવો મૂર્ખાઈ ભરેલો છે? હોસ્પિટલ થવાથી રાજી થવાનું કે નારાજ? પહેલાં તમારા ગામમાં લોકો ઓછા માંદા પડતા હતા માટે હૉસ્પિટલ વગર ચાલતું હતું. હવે હૉસ્પિટલની જરૂરિયાત ઉભી થઈ, માટે નક્કી થયું કે હવે ગામમાં લોકો માંદા વધુ પડવા લાગ્યા છે. આમાં રાજી થવાનું શું હોય?

Page #133

૧૩૦
પ્રવચન પાંચમું બંધાયા પછી અમુક વર્ષો થતાં લોકો બોલવા લાગે છે : “હવે તો તો અમારી હોસ્પિટલ જોરદાર ચાલે છે. એટલા બધા દરદીઓ આવે છે કે હવે તો પચાસ ખાટલા વધારી મૂકવા પડ્યા છે. લોકો હૉસ્પિટલનો ખૂબ લાભ લે છે.” હૉસ્પિટલો થવાથી રાજીપ તે હોય?
મને તો આમાં લોકોનું ગાંડપણ દેખાય છે. હોસ્પિટલમાં ખાટલા વધ્યા એનું કારણ શું? એ તો કોઈ શોધતું જ નથી. કેટલી ભયંકર રીતે વિષયવાસનાઓ વધી હશે? હોટલોના જેવા તેવા આચડકુચડ ખાનપાન કેટલા વધ્યા હશે? એકધારા ટી.વી. અને સિનેમાના જેવાતાં દશ્યોને કારણે આંખો અને મગજના રોગો કેવા વધી ગયા હશે ?
પણ આ બધી વાતો કોઈ સમજતું જ નથી. અને લોકો હોસ્પિટલના દવાઓના અને ડૉકટરોના વધતાં જતાં જંગલોમાં સદા માટે ફસાઈ જવા છતાં પાછા રાજી થાય છે. કેવી કમનશીબીની વાત છે ! આ જંગલોમાંથી ઉગારશે, માત્ર ધર્મ
પ્રજાના જીવનમાં રોગો વધી રહ્યા છે. કૌટુમ્બિક લેશોએ માઝા મૂકી છે. સ્ત્રીઓના અને પુરુષોના સમ્બન્ધોમાં વિકૃતિઓ પેઠી છે. માતા અને પિતાઓ સાથે પુત્રોના અને પુત્રવધૂઓના રોજ સંઘર્ષો ચાલી રહ્યા છે. સિનેમા અને ટી વી ઓ દ્વારા માનવીય જીવનમાં વાસનાઓ ભડકે જલાવાઈ છે. હોટલો દ્વારા ગન્ધાતા ભોજનો ખવડાવીને પ્રજાનું આરોગ્ય ખતમ કરાયું છે.
આવી વિષય પરિસ્થિતિમાં બહાવરા બની ગયેલા માનવને એમાંથી બહાર નીકળવું અત્યન્ત મુશ્કેલ બની ગયું છે. આવા જંગલોને ક્ષણ માત્રમાં સળગાવી નાંખવા માટે ધર્મના શરણની એક જ ચિનગારી બસ છે. હજારો પ્રકારના ઝેર
વર્તમાન માનવજીવનમાં હજારો પ્રકારનાં ઝેર વ્યાપી રહ્યા છે. એવા ઝેરી તમને ન ચડે એ માટે અમે તમને કહીએ છીએ કે “સિનેમાઓ ન જુઓ” “એના પોસ્ટરો ઉપર પણ નજર ન કરો” હોટલોનું ખાવાનું બંધ કરો.” “સેકસી દશ્યો ને પ્રસારતા ટી. વી. ઘરમાં ન વસાવો.” “કુસંગના ફંદાઓમાં ન ફસાઓ” ફેશનના મોહમાં ન પડો...” વગેરે...
પણ આવા અનેક પ્રકારના ઝેરના દ્વારા બધ કરવા તમારા માટે અશક્ય નહિ હોય તો પણ દશક્ય જરૂર છે. કાં ઝેર ચડવા ન દો; અથવા ચડેલા ઝેરને ઊતારવા માટે વારંવાર નોળવેલની પાસે જતા રહો.

Page #134

૧૩૧
‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ” તેનું ઝેર નિવારણ ફણું સમ...
એમ કહેવાય છે કે સાપ અને નોળિયાનું જ્યારે યુદ્ધ થાય છે ત્યારે સાપ પોતાના જોરદાર ડંખ દ્વારા નોળિયાની નસેનસમાં ઝેર ઉતારવા મથતો હોય છે. બીજી બાજુ નોળીઓ પણ સાપને જોરદાર બચકાં ભરી રહ્યો છે. સાપને બચકાં ભરીભરીને તેના દેહના ફુરચાં ઉડાવી દેવાની ઝનૂની રમતે તે ચડ્યો હોય છે.
આવા યુદ્ધમાં બન્ને સમાન–બલી બની રહે છે. કદાચ બે યનું મોત એ જ આ યુદ્ધનું પરિણામ બની રહે છે.
પણ નોળિયાનો વિજય નોળવેલમાં છુપાયો હોય છે. યુદ્ધ ખેલતો નોકિયો ગમે તે રીતે સાપને નોળવેલ નામની વનસ્પતિ સુધી ઢસડી જાય તો બાજી એની તરફેણમાં પલટાઈ જાય છે. સાપે એના દેહમાં ચડાવેલું ઝેર નોળવેલને સંધવા માત્રથી ઉતરી જાય છે અને પછી નોળિયો જોરદાર પ્રહાર કરવા માટે સાપ ઉપર ત્રાટકે છે. અને સાપ મોતને ભેટે છે. અને નોળિયો વિજયી બને છે.
નોળિયાના આ વિજયનું બળ નોળવેલની શરણાગતિ છે.
સંસારના ઝેર ઉતારનારી નોળવેલ : મદિરો
તમારા જીવનમાં વ્યાપ્યા છે આવા કોઈ ર? હિંસા, જૂઠ, ચોરી, અપ્રામાણિકતા, કામવાસના, ક્રોધ, વિશ્વાસઘાત કે દગાબાજી વગેરેના... આવા બધા સંસારના અનેક પ્રકારના પાપોમાંથી સીધા જ છૂટી જવાય તો બહુ સરસ. પણ એ ન જ બને તો એ પાપોના ઝેરની તાણુમાંથી છૂટો. અને એ માટે તમારા નાકે નોળવેલ લગાડો. નોલવેલને તમે સુંધો.
જીવનમાં જામેલી વિષયની વાસનાઓ, કષાયોની હોળીઓ, અનેક પ્રકારના કુસંગો, મનમાં ફેલાયેલી શયતાની વૃત્તિઓ–આવા સો સો સાપના ઝેરમાંથી છોડાવે છે, વીતરાગ પરમાત્મા તેમનું મંદિર અને તેમની પરા ભક્તિ!
વાલિ રોજ પ્રાત:કાળે પરમાત્માના મદિરોમાં જતા હતા. તમે પણ રોજ પરમાત્માના દર્શનાર્થે મન્દિરોમાં જાઓ. અને ભગવાનની ભક્તિ કરો. આ ભક્તિ સંસારનાં હજારો પ્રકારનાં ઝેરોને ઊતારી નાંખનારી નોળવેલ છે.
ગામ અને ઘર પણ કેવાં જોઈએ?
પૂર્વના કાળનાં એમ કહેવાતું કે એવા ગામમાં વસવાટ કરવો જોઈએ કે જ્યાં કોઈ પણ કારણે ગામ બહાર જવાનું હોય તો કયાંક પણ મન્દિર ભટકાઈ જ જાય.

Page #135

૧૩૨
પ્રવચન પાંચમું ગામના કોઈ પણ દરવાજેથી તમે બહાર નીકળો તો મન્દિરની દિવાલ તો ઘસય. અર્થાત્ મન્દિરો તો વચ્ચે આવે જ.
વળી એવા મકાનોમાં રહેવું જોઈએ કે જ્યાં સવારના પહોરમાં પથારીમાંથી ઊઠતાંની સાથે જ બારીએથી મન્દિરની ધજા દેખાય. ઘરમાં સૂતા, બેસતા કે ઊઠતાં વારંવાર પિલી ધજા દેખાતા તેને નમસ્કાર કરવાની તક મળે.
ઘર અને ગામ આવા જોઈએ, જ્યાં મોક્ષદાતા ઈષ્ટ પરમાત્માનું મન્દિર મળે. આજે પણ હિન્દુસ્થાનના સાત લાખ ગામો તમે જોઈ આવો. તમને લાખો ગામ એવા મળશે કે જ્યાં અનેક મન્દિર જોવા મળે. સંસારના વિષય અને કષાયના ઝેર ઉતારનારી ભક્તિ એ તો આપણું જીવનનું મુખ્ય સાધન બની જવું જોઈએ. પાયાના બે ઘમ ઈશ્વરપ્રીતિ અને પાપભીતિ
ધર્મ વિના ચાલી શકે એવી સ્થિતિ જ નથી. ધર્મ શબ્દ સાંભળીને ભડકી ઊઠો
નહિ.
ઉત્તમ કક્ષાના મોક્ષપ્રા પક અનુદાન–ધમ જીવનમાં ન આવી શકે તો ય મ નવછનનને સફળ બનાવવા સારું છેવટમાં છેવટ બે ધર્મો તો જીવનમાં આત્મસાત્ કરવા જ જોઈએ.
એક ધર્મ છે; ઈશ્વરની પ્રીતિ અને બીજો ધર્મ છે; પાપોની ભીતિ.
ધર્મનો પાયો જ આ પ્રીતિ અને ભીતિ છે. આ પાયાના મંડાણ ઉપર જ ઊંચી કક્ષાના સદ્ગુણ પ્રાપ્ત થાય છે. પાપથી ડરનારો સુખમાં ય ખોટું કરે નહિ
પાપથી ડરનારો માણસ ખોટાં કામ નહિ કરી શકે. કારણ એને ખબર છે કે હું અમુક કામ કરીશ તો તેનાથી મને પાપ લાગશે.
આવો માણસ લાંચ-રૂશવત નહિ લે. અનીતિ નહિ કરે. દગો-ફટકો નહિ આચરે. ફલેટો વસાવી લઈને એમાં ભોગસુખો માણી લેવાનું પસન્દ નહિ કરે. કારણ કે એના અંતરમાં પાપની ભીતિ છે.
જેના અંતમાં પાપનો લગીરે ભય નથી એવા માણસોને મન્દિરો, માળાના મણકાઓ, કે ધર્મસ્થાનોના ચોરસાઓ ઘસાઈ જવા છતાંય ફળદાયી બની શકતા નથી. ધેર પ્રત્યે પ્રીતિવાળાને દુ:ખમાં ય શાંતિ
જયારે જ્યારે જીવનમાં દુઃખો આવે, આઘાત અને પ્રત્યાઘાતો આવે, ત્યારે પરમાત્મારૂપી આ માતાની ગોદમાં તે સૂઈ જાય છે.

Page #136

૧૩૩
રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
જે તે વૈદિક પરમ્પરાને માનનારો હોય તો એમ બોલી ઊઠે છે કે, “મારા માથે હજાર હાથનો ધણું બેઠો છે. એને ગમ્યું તે ખરું. ભગવાનની ઈચ્છા આવી જ હશે તેથી આમ બન્યું. આ મારો સગો દીકરો મારી સામે પૈસા ખાતર કોર્ટે ચઢયો છે. પણ કાંઈ વાંધો નહિ! ભગવાન કદાચ આ જ રીતે મારી કસોટી કરતા હશે.”
જે તે જૈન પરમ્પરાને વરેલો હશે તો, જગત્કર્તત્વના મતે પણ ઇશ્વરને ય છેવટે જેની સામે જવું પડે છે, તે કર્મને જ પ્રાધાન્ય આપશે. અને કહેશે કે, મારા જ પાપકર્મોના ઉદય થયા હોય તેમાં બીજો કોઈ શું કરે? છોકરો ય શું કરે? મારી સામે એણે દાવો માંડ્યો. ભલે એમાં એનો કોઈ દોષ નથી. બધું કર્મના ગણિત પ્રમાણે બને જ જાય છે. એમાં વળી શોક શો ?”
વધુ પાપો ક્યાં? સુખીઓને ત્યાં
પાપો વધ્યા છે ક્યાં? સુખીઓને ત્યાં જ ને? કેટ-કેટલાં છે સુખીઓનાં જીવનમાં પાપ ? દુ:ખીઓ તો બિચારા એવા પાપ કરી શકતા નથી. પાપો કરવાની સામગ્રીઓ–અત્યન્ત સુન્દર રૂ૫, ઢગલાબંધ સમ્પતિ, હૃષ્ટપુષ્ટ શરીર, જોરાવર જુવાની, બધા જ પ્રકારની અનુકૂળતાઓ,–આ બધું શ્રીમો પાસે છે. જેની પાસે નોટોની થપીઓ છે. એને ઘણું મોટા પાપ કરવાનું પણ સહેલ થઈ પડે છે! દુ:ખીઓ પાસે આમાનું કાંઈ નથી.
એમને તો બિચારાઓને એક ટંકના ભોજનના ય ફાંફા છે. એ શી રીતે વિલાસી જીવનનાં પાપ આચારી શકે?
સુખીઓના જીવનમાં પણ જે ઈશપ્રીતિ અને પાપભીતિ પ્રવેશી જાય તો સુખના કાળમાં આવી જતું ભોગો પ્રત્યેનું પાગલપણું અને તેમાંથી જન્મ પામતું પાપોનું આચરણ બનેય દર થઈ જાય. શું સંસાર સદા લીલોછમ રહેશે?
શું તમે એમ માનો છો કે તમારી પેઢીઓ કદી પણ ઊઠી જવાની નથી?
શું તમે એમ માનો છો કે તમારા જીવનના બધા ય વર્ષો આવાને આવા જ પસાર થવાના છે?
શું તમે માનો છો કે તમારા બંગલાઓ અને ફલેટોમાં સદા કાળ સ્વર્ગ રહેવાનું છે?
શું તમે એમ માનો છો કે તમારા પત્ની કે બાળકો ક્યારેય પણ છેહ દેવાના જ નથી ?

Page #137

૧૩૪
પ્રવચન પાંચમું
શું તમે એમ માનો છો કે તમારો સંસાર સદા માટે લીલોછમ જ રહેવાનો છે?
કર્મોની ઉથલપાથલો, વાસનાઓના અણધાર્યા તોફાન અને તેની સાથોસાથ આજનું વિષમ રાજકારણ સુખી માનવના સંસારને ગમે તે પળે ઉથલાવી નાંખવાની પૂરી તાકાત ધરાવે છે.
આવી વિષમ સ્થિતિમાં ધર્મ-તત્ત્વ વિના હવે કોઈ શરણ નથી. લોકો આજે ધર્મની ના પાડે છે. પરંતુ જીવનમાં આવતા સુખદુઃખના અલટાપલટાઓની સામે ટકવા માટે ધર્મ વિના કદી ચાલી શકવાનું નથી.
આબર્ટ આઈન્સ્ટાઈનની વધતી જતી ઈશ્વરશ્રદ્ધા
આઈન્સ્ટાઈન જેવો વૈજ્ઞાનિક પોતાની આત્મકથામાં લખે છે કે “કેટલીકવાર જ્યારે હું મારા રૂમમાં ગણિતના કોયડા ઉકેલતો બેઠો હોઉં છું, અને સમીકરણો શોધતો હોઉં છું, ત્યારે જે મને કોઈ ઉકેલ ન મળે તો હું આંકડાઓની વચમાં “G” લખું છું. આ “G”નો અર્થ થાય છે “God'. અર્થાત ભગવાન. હું ભગવાનનું સ્મરણ કરું છું એટલે તરત મારી મૂંઝવણ દૂર થઈ જાય છે.”
અન્યત્ર તેણે કહ્યું છે, “વૃદ્ધાવસ્થામાં મારી ઈશ્વર પ્રત્યેની શ્રદ્ધા વધતી ચાલી છે.”
જેની પાસે અપેક્ષા પણ ન રાખી શકાય તેવા માણસોમાં ઈશ્વર કે ધર્મ પ્રત્યેની શ્રદ્ધા વધતી જાય છે ત્યારે આ દેશના લાખો લોકોની ધર્મશ્રદ્ધા નષ્ટભ્રષ્ટ થતી જાય છે ! કેવી કમનશીબ દશા !
પૂર્વે, ધર્મથી જ પ્રજાનું પરસ્પર રક્ષણ
જ્યાં સુધી આ દેશમાં ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ રીતે જીવન હતો ત્યાં સુધી સહુ સુખે અલીન અને દુઃખે અદીન બનીને જીવતા હતા. સામાન્ય રીતે ભદ્ર સમાજ પોતાના પરસ્પરના કર્તવ્યોને સમજતો હતો. એક ચિતકે આ વાત આ શ્લોકમાં જણાવી છે...
"न राज्यं न च राजाऽऽसीत् , न धर्मों न च धार्मिकः।
धर्मेणैव प्रजाः सर्वा रक्ष्यन्ति स्म परस्परम् ।।" દા. ત. રસ્તામાં જો કોઈ ઘાયલ માણસ પડ્યો હોય તેને ઊંચકીને ઘેર લઈ જવો અને તેની યથાયોગ્ય સંભાળ કરવી એ આપણું કર્તવ્ય છે એમ એ સમયના લોકો સહજ રીતે સમજતા હતા.

Page #138

૧૩૫
‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્ડેશ” શું આ માણસો વસ્તુતઃ સુધારેલા છે?
આજે તો પરિસ્થિતિ પલટાઈ ગઈ છે. આજે તો રસ્તામાં પડેલા ઘાયલને માટે તરત ફોન કરવામાં આવે છે. ઍબ્યુલન્સ બોલાવવામાં આવે છે. અને હોસ્પિટલમાં દાખલ કરવામાં આવે છે. પણ પોતાની મોટરનો ઉપયોગ કરવાનું, પોતાના ઘરે લઈ જઈ તેનો યોગ્ય ઉપચાર કરવાનું કોઈને દિલ જ થતું નથી! ' અરે! ખુદ પિતા બિમાર પડે તો તેને તુરત દીકરો હોસ્પિટલમાં દાખલ કરી દે છે. અને ત્યાંના ડૉકટરોને કેસ સોંપી દઈને પોતે ચિંતામુક્ત થઈ જાય છે!
પતિની સેવા પત્નીએ જ કરવી જોઈએ આ આર્યનિયમ આજે ભુલાયો છે. અને એથી જ પત્ની પોતાનો પતિ નસોને સોંપી દે છે
અફસોસ! આવા માણસો પોતાની જાતને શિક્ષિત કહેવડાવે છે અથવા સુધરેલા ગણાવે છે!
જમાન પલટાયો છે કે માણસ?
લોકો કહે છે: “જમાન પટલાઈ ગયો છે.”
હું કહું છું : “જમાનો પલટાયો જ નથી. માણસ જ પલટાઈ ગયા છે. જમાનાને નામે પોતાની ઐહિક આસક્તિઓનું જેર છાવરવાના કામ સુધરેલાશિક્ષિત કહેવાતા લોકો કરી રહ્યા છે.”
કોણ કહે છેઃ કાળ પલટાઈ ગયો છે? કાળ પલટાયો જ નથી. માણસનું કાળજું પલટાઈ ગયું છે.
કાળ નહિ, કાળજું બગડ્યું છે
પોતાની દીકરી જે સ્કર્ટ પહેરીને બહાર ફરવા નીકળે તો આજની માતાને આનન્દ થાય છે. એનાં ઉભટ કપડાં જોઈને મા ખુશ થાય છે. અને જયારે એ માતાને કહેવામાં આવે કે “આ શું બની રહ્યું છે? આવા કપડા તમારી દીકરીને શોભતા હશે?” ત્યારે માતા ફ લઈને જવાબ આપે છેઃ “કાળ ખરાબ આવ્યો છે. આપણું શું ચાલે ?”
આ હડડતું જુઠાણું છે. કાળ ક્યારેય ખરાબ ન હતો. આજે ય નથી. પણ પ્રજાનું કાળજું જ ખરાબ થઈ ગયું છે. કાળજાની ખરાબીને ઢાંકવા કાળની ખરાબીનું ઓ ધરવામાં આવ્યું છે.

Page #139

૧૩૬
પ્રવચન પાંચમું
જાતે ભોગ આપવા કોઈ તૈયાર નથી
આજે બધું જ સરકારને અને સામાજિક કે ધાર્મિક સંસ્થાઓને ભળાવી દેવામાં આવી રહ્યું છે. “રસ્તામાં કોઈ માણસ ઘાયલ થઈ ગયો છે. ચાલો. એમ્યુલન્સ બોલાવી લો.” એમ્યુલન્સ કોની? સરકારની. તમારે શું કરવાનું? અમારે માત્ર ફોન કરવાનો. સિવાય કશું નહિ.
યાદ રાખજો, આજે દરદીઓ તે હોસ્પિટલોને અને દીકરા-દીકરીઓ શિક્ષકોને સોંપાઈ ગયા છે પણ હવે તો એ યુગ આવી રહ્યો છે કે મા-બાપ ઘરડાઘરોમાં સોંપાઈ જશે. અને બાબા-બેબીઓને “બેબી સેટીંગ સેન્ટરોમાં માતાઓ જ મૂકી જઈને નોકરી કરવા ચાલી જશે.
તમે લખપતિ હો તો તમે કરી શિયાળાની કડકડતી ઠંડીમાં, સવારે વહેલા ઊઠીને, રોડ ઉપર સૂતેલા સેંકડો ગરીબોને કયારેય ધાબળા ઓઢાડી આવ્યા છો ?
મે આવા સમયે “લાયન” કે “જાયન્ટ કલબો વગેરેને કદાચ યાદ કરશો ! હાય! માનવ કેટલો સ્વાર્થમાં ફસાયો છો ?
માનવની આ નીતિને એક ચિન્તક “They-ism' કહે છે. “આ સેવાનું કામ કોણ કરશે?” તો કહે કે “they = પેલા કરશે.”...
“આ માણસને દાન કોણ દેશે?” તો કહેશે કે “પેલી કલબ દેશે.”... દરેક વાતમાં પેલો કરશે..અને પેલી કરશે...” આવી વૃત્તિ ધારણ કરવી એ જ ધેઈઝમ.”
તમારા ઘરમાં અને પેઢીમાં તમે દસ નોકરોને પોષી શકો છો. પણ મંદિરમાં એક પૂજારીને પગાર તમારા તરફથી આપવાનું ઔદાર્ય તમે કેળવી શકો છો ખરા?
મારા દસ નોકરો છે. ચાલો. દસ ભેગો આ એક અગિયારમો. હું એમ માનીશ કે મારી દુકાનમાં અગિયાર માણસો કામ કરતા હતા.” આવો વિચાર તમને આવે ખરો? તમારે કશું જ કરવાનું નહિ? તમારે માત્ર ઑર્ડરો જ કરવાના ? અફસોસ.
કેવો બન્યો છે માનવ ! “બધું બીજાઓ કરે એવી નફફટ વૃત્તિની પછેડી ઓઢી લઈને સ્વાર્થ અને વિલાસભર્યા જીવનની મીઠી નીંદર માણી રહ્યો છે!
વાલિ-પ્રશંસાથી અસહિષ્ણુ રાવણ
હવે આપણે વાલિના પ્રસંગમાં આગળ વધીએ. વાલિને સમગ્ર જીવન ધર્મમય હતું. એમના વિપુલ પુણ્યથી એમનો રાજ્ય-વ્યવહાર સુન્દર રીતે ચાલ્યા કરતો હતો.

Page #140

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૧૩૭
એમનો પ્રજા પ્રત્યેનો પ્રેમ, સજજનોનું બહુમાન, દીન દુઃખિતોની અનુકમ્પા, પ્રૌઢ પ્રૌઢ પ્રતાપ અને બલવત્તા વગેરે ગુણોની સુવાસ ચોતરફ પ્રસરી હતી.
ધર્માત્મા વાલિનો ઉત્કર્ષ રાજા રાવણથી ન ખમાયો. રાજા વાલિની કીતિ અને કંટકની જેમ ખૂંચવા લાગી. રાજા રાવણ ઇર્ષાની આગથી ભડકે સળગવા લાગ્યા. બીજાની લીટી કાપીને મહાન ન બનાય
બીજાના સદ્ગણોની સુવાસ વધતી જતી જોઈને તેને ખતમ કરી નાંખવાની વૃત્તિથી કદી મહાન બની જવાતું નથી. બીજાના ગુણોનો પ્રભાવ ફેલાતો જોઈને ઘણીવાર માણસ લઘુતાગ્રન્થિ [Inferiority Complex]ની પીડાથી પીડાતો જાય છે. આ સારું નથી. એક નાની લીટી દોરવામાં આવી હોય તે લીટીને મોટી બતાડવાના બે રસ્તા છે.
(૧) તે લીટીને બાજુમાં રહેલી મોટી લીટીને એટલી બધી ભૂંસી નાખવી કે બાજુમાં રહેલી નાની લીટી મોટી દેખાય.
(૨) અને તે નાની લીટીને જ મોટી કરવામાં આવે કે જેથી હકીકતમાં જ તે મોટી બની જાય.
આ બે રસ્તામાં બીજો રસ્તો જ શ્રેષ્ઠ છે. દુર્જન માણસો પહેલો રસ્તો સ્વીકારે છે. પોતાના દુર્ગણોને ઢાંકવા, એને છાવરવા માટે દુર્જનો બીજા માણસોના ચારિત્ર ઉપર આક્ષેપો કરવા સુધી જાય છે. બીજાઓને ગાળો દે છે. આમ કરવા દ્વારા એ પોતાની જાતને-લીટીને-મોટી દેખાડવાનો પ્રયત્ન કરે છે.
આખો સમાજ આજે લગભગ આવા એકબીજાના ચારિત્ર્યખણ્ડન કરવાના નિા કામમાં અટવાઈ ગયો છે એમ નથી લાગતું શું?
..તો તો બીજાની ગરીબી જ તમારી શ્રીમન્નાઈ છે
પણ યાદ રાખજો કે બીજાઓની મોટી લીટી કાપી નાંખવાથી કાંઈ આપણી લીટી મોટી બની જતી નથી. બીજાઓને ગાળો દેવાથી કાંઈ આપણે મહાન બની જતા નથી. અને જે બીજાની હલકાઈમાં જ આપણી મોટાઈ સિદ્ધ થઈ જતી હોય તો બીજાની ગરીબી જ આપણી શ્રીમન્નાઈ બની જાય છે.
બીજની હલકાઈએ જ જે આપણી મહાનતા બની જતી હોય તો બીજાની ગરીબી એ આપણી શ્રીમંતાઈ બની જ જશે ને? વાહ! તો તો શ્રીમંત થવા માટેની બધી મહેનત મટી જશે!

Page #141

૧૩૮
પ્રવચન પાંચમું
મોટા થવા માટે સજજનો આવો હલકો રસ્તો પસંદ કરતા નથી. એ પોતે જાતે જ મહાન બનીને જગતમાં મહાન તરીકે પ્રકાશતા હોય છે.
બીજાની ચિંતા કરનારની બધા ચિન્તા કરે
રાવણ ખરેખર તો મહાન જ હતા. આમ છતાં વાલિના ઉત્કર્ષ-દર્શનમાં તેઓ ચૂકી ગયા. વાલિની પ્રશંસા તેમનાથી સહન ન થઈ અને તેઓ ઈષ્યમાં ફસાઈ ગયા.
વાલિની પ્રશંસા બધા જ કરતા હતા. જે માણસો પ્રજાના પાલક હોય, ઉદાર હોય, જાતે ઘસાઈને પણ બીજાનું કરી છૂટવાની વૃત્તિવાળા હોય એને બધા જ ચાહે.
બીજાઓની કાંઈ કરી છૂટવાની વૃત્તિવાળાઓની બધા જ ચિન્તા કરે છે. એને પોતાને એની ચિન્તા કરવી જ પડતી નથી. રે! પારકાના સુખની તમે ચિન્તા કરો એમ કહેવાનું તો દૂર રહ્યું પણ તમારા કુટુંબીજનોના વિષયોમાં ય કેવો સ્વાર્થ આજે ફેલાણો છે?
બાર કેળાં ઘરે લઈને જતો બાપ, રસ્તામાં છ કેળા ખાઈ જઈને પાછો ઘરમાં છ માંથી પોતાનો એક ભાગ માંગતો હોય તો એ શું સ્વાર્થની પરાકાષ્ટા નથી ?
જે માણસો પોતાના ઘરની વ્યક્તિઓ સાથે પણ આવું આચરણ કરે છે એવા સ્વાર્થશરા માણસે બીજાઓની સેવા કરે એ તો અશક્ય જેવી વાત જણાય છે.
રાવણનો સંદેશો અને વાલિનો ચમચમતો જવાબ
રાવણ જાતે વાલિની જેમ મહાન બનવાની વૃત્તિ કેળવવાને બદલે એના ઉપર ક્રોધે ભરાયા. અને એને પોતાના દૂત સાથે સદેશો કહેવડાવ્યો કે, “તમારા પૂર્વજો અમારા પૂર્વજોના શરણે આવ્યા હતા ત્યારથી માંડીને આપણા બન્ને રાજ્યો વચ્ચે સ્વામિસેવક ભાવનો સખધ જળવાયેલો છે. તમારા પિતાને પણ યમરાજાને ત્યાંથી બંદીખાનેથી છોડાવનારો હું જ હતો એ વાત સર્વવિદિત છે. આથી તમે આપણું આ સ્વામિસેવક ભાવ–સમ્બન્ધના નાતે અમારી સેવા કરો.”
ન પાસેથી રાવણનો આ સદેશો સાંભળીને વાલિ કહે છે કે : “રાક્ષસીપ અને વાનરઠીપના રાજાઓ વચ્ચે આજ સુધી અખંડિત નેહભાવ જળવાઈ રહ્યો છે તે હું જાણું છું. સમપત્તિ અને વિપત્તિના કાળમાં પરસ્પર કરેલી સહાય એનું કારણ માત્ર નેહભાવ છે; નહિ કે સેવકભાવ.

Page #142

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્ડેશ”
૧૩૯ “હે ત! તારા સ્વામીને કહે કે સર્વજ્ઞ અરિહન્તદેવ અને નિર્ઝન્ય ગુરુઓ સિવાય હવે મારા માથે કદી બીજે ધણી નહિ થઈ શકે. મને એ સમજાતું નથી કે તારા સ્વામીને આવા પ્રકારનો મનોરથ કેમ થયો છે? હે દૂત ! તારા રાજાથી થાય તે કરી લે. એને પ્રતિકાર કરવા હું તૈયાર છું. હવે તું અહીંથી વિદાય થઈ જા!”
વાલિનો સંદેશો લઈને દૂત ચાલ્યો ગયો.
કેવો વળે છે; સર્વત્ર સ્વાર્થભાવ!
વાલિ અને રાવણની તકરાર સ્નેહભાવ અને સ્વામિસેવક ભાવના કારણે ઊભી થઈ હતી. આજે તો આ બન્ને ભાવોને ય ટપી જાય એવો એક ભાવ ચારે બાજુ જોરદાર ફેલાયો છે. અને તે છે; સ્વાર્થભાવ. લગભગ આખા જગતના જીવો ઉપર આ સ્વાર્થભાવે પોતાનો પંજો ફેલાવ્યો છે.
- બનાસકાંઠાના એક ગામની આ વાત છે. એક સ્ટોડિયો ત્યાં રહેતો હતો. એક વખત એ ખૂબ પૈસા કમાયો એટલે પોતાની પત્નીને કહે છે કે, “હવે હું ખૂબ પૈસા કમાયો છું. તો એ અઢળક પૈસો સોનાના ઘરેણમાં નાંખી દેવો જોઈએ. જેથી ભવિષ્યમાં વાંધો ન આવે.”
પત્નીને તો આ મનગમતી વાત હતી. થોડા જ દિવસોમાં સોનાનાં ઘરેણાં બની ગયા.
વળી સટ્ટાના ચાર પાંચ દાવ ભારે સફળ ગયા. પણ છઠ્ઠી વખતે તે બધા પૈસા હારી ગયો. એને માથે મોટું દેવું થઈ ગયું. વલણમાં ચૂકવવા માટે એની પાસે પૈસા ન રહ્યા. હવે શું કરે?
એક દિવસ રાત્રે તે પત્નીને કહે છે: “મારે વલણમાં પૈસા ચૂકવાના છે. તું તારા ઘરેણાં હમણાં કામચલાઉ મને આપે. તો સારા વેપારીને ત્યાં તે ગીરવે મૂકીને હું વલણ ચૂકવી શકું.”
તે વખતે પત્ની ઘસીને ના પાડી દે છે!
પતિ કહે છે, “જો તું દાગીના નહિ જ આપે તો કદાચ આવતી કાલ સૂજ મારા માટે ઊગશે નહિ.”
પત્ની કહે: “એવી ધમકી તો ઘણી આપી. મને એની કોઈ ચિન્તા નથી.”
પત્નીએ ઘરેણાં ન જ આપ્યા. અને અત્તે ખરેખર એનો પતિ સવારે ચાર વાગે ઘર છોડીને ચાલ્યો ગયો.
વીસ વર્ષ સુધી પોતાના પતિને પત્તો લાગ્યો નહિ. છતાં પત્ની ઘરેણાં વગેરે

Page #143

૧૪૦
પ્રવચન પાંચમું પહેરવાનો મોહ છોડી શકતી નથી. એટલે સ્વજને કહે છે: “હવે તો તારા પતિ મરી ગયા હશે. હવે તો વૈધવ્ય સ્વીકાર. આ બધું તને શોભતું નથી.”
છતાં પેલી સ્ત્રી કહે છે: “ના એ વાત ત્યારે જ માનું કે જ્યારે તમે માર. પતિનું મડદું લાવીને દેખાડો.”
કેટલી હદ સુધી આ સ્વાર્થભાવ વકરી ગયો છે! વર્તમાન કાળમાં જે પતિને પત્ની ન ગમી તો તુરત છુટા છેડા દઈ દેવાય છે.
પત્નીને લગ્ન થતાં થોડા જ સમયમાં ગર્ભ રહે તો બાળ—ઉછેરના કંટાળાથી ગર્ભપાત કરાવી નાંખે છે.
હાય! હવે તો એ સમય પણ આવી રહ્યો છે કે ઘરડા મા–બાપો પણ પોષવા માટે ભારે પડશે તો “Slow Poison' દ્વારા પતાવી નાંખવામાં આવશે.
જેને તમે તમારા માનો છો એ કદી તમારા રહેવાના નથી. જેમની ખાતર અનેક કાળાં કામ કરતાં માણસ અચકાતો નથી એ જ સનેહીઓ પોતાના સ્વાર્થમાં એવા ચૂર છે કે જ્યારે એને દગો દઈ દેશે તે કહી શકાય તેવું નથી. કોઈ ક્યારેય કોઈનું સગું થવાનું નથી.
સગાં છે; સહુ સ્વાર્થના ! માત્ર સ્વાર્થના ! વાલિ-રાવણનું યુદ્ધ
હવે મૂળ વાત ઉપર આવીએ.
મહારાજા વાલીનો સંદેશ લઈને તે રાજા રાવણને પહોંચાડ્યો. સાંભળતાં જ પગથી માથા સુધી–રૂવાડે રૂંવાડે રાજા રાવણ જલી ઊઠયા.
અને...એક દી રણશિંગા ફૂકાઈ ગયા. યુદ્ધની નોબતો બજી ગઈ. મહારાજા વાલી અને રાજા રાવણ વચ્ચે ખૂનખાર જંગ શરૂ થઈ ગયો.
ચારે બાજુ..ચીસો અને ચીચીઆરીઓ; ગગનમાં અદ્ધર ઊડતાં ધડ અને માથાં કપાઈ જતા હાથ અને પગ ધરતી ઉપર ઢળી પડતાં હસ્તિ અને અશ્વોના દશ્યો એ આખી યુદ્ધભૂમિ જાણે ભયાનક તાંડવ બની ગઈ
પણ સબૂર! ખૂનખાર જંગ ખેલતા રાજા વાલિના હૈયે કોઈ ચેન નથી. અઘોર હિંસાનું એ તાંડવ એનાથી જોયું જાતું નથી. હૈદ્રાબાદની રકાબી જેવું ઘમનું હૃદય
ધર્મ આત્મા સૌ પ્રથમ તો પાપ કરે જ નહિ. જેમ બને તેમ એ પાપોથી ભાગતો નાસતો જ ફરે.

Page #144

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્દેશ’
અને...કદાચ એને પાપ કરવું જ પડે તો ય તેના અંતરની રકાબી તો સદા ધ્રૂજતી જ રહે. પાપ કરવાનું આવે એટલે એનું અંતર રડતું જ રહે.
૪૧
હૈદ્રાબાદમાં એક મ્યુઝિયમ છે. તેમાં એક વિશિષ્ટ કોટિની રકાખી છે. પૂર્વના રાજા મહારાજાઓ આ રકાબી રાખતા હતા. આ રકાખીની જે ધાતુ છે તેની બનાવટ જ એવા પ્રકારની છે કે તેમાં ઝેરી ખાદ્યપદાર્થ મૂકતાં જ એ રકાબી તતડ તતડ અવાજ કરવા લાગે. જૂના કાળમાં રાજાઓને મારી નાંખવા માટે વિષપ્રયોગો થતાં, એમાંથી બચવા માટે આ પ્રકારની ખાસ રકાબી બનાવાઈ હતી.
ધર્મી માણસોનું હૃદય આવી રકાખી જેવું હોય છે. ન છૂટકે એમને પાપ કરવું જ પડે ત્યારે પણ એમના હૃદયની રકાબી ધ્રૂજ્યા જ કરે. એમનું અંતર [conscience] એમને સતત કરડ્યા [Bite] જ કરે.
((
એના અન્તરમાં એવા વિચારો ચક્કરો માર્યા જ કરે કે, “શા માટે હું આવું અકાર્ય કરું છું ? નાનકડા સ્વાર્થં ખાતર આવા ખોટાં કામ કરવા એ મને શું શોભે છે ? આનાથી મને કદી શાન્તિ નહિ મળે. વર્તમાન કાળનું થોડુંક સુખ મેળવી લેવા સારું નાહકના આ પાપો શા માટે મારે કરવા જોઈ એ ? જે પરલોક બગાડે, પરમલોક બગાડે. પરમાત્માને ભૂલાવે.”
વાલિના હૈયે ઘૂઘવાટ કરતો દયાનો સાગર
વાલિ આવા ધર્માત્મા હતા. યુદ્ધમાં થતી ધોર સંહાર-લીલા જોઈ વાલિના યે દયાનો સાગર ધૂંધવાટ કરવા લાગ્યો.
“ અનેકોનો વિનાશ કરનારું આ યુદ્ધ ! શા માટે પણ ? મરતા માનવોના બાળ બચ્ચાનું શું થશે ? એ બાળકોને નબાપા કરી નાંખવાનો આપણને શું અધિકાર છે ? કોઈ ની સ્ત્રીઓને વિધવા કરવાનું કે કોઈ મા-બાપોને નિરાધાર કરી નાંખવાનું આ પાપ-કાર્ય મારે ન જ કરવું જોઈએ. વળી મારા પરમલોકનું અને પરલોકનું શું? મારે મરીને જવું ક્યાં?”
વાલિના હૈયે વિરાજેલી યાની દેવી જાણે આ શબ્દો ઉચ્ચારતી હતી.
વાલિએ તુરત જ રાવણુને જણાવ્યું : “ એક વિવેક માણસ માટે સામાન્ય પ્રાણીનો પણ વધ કરવો જો યોગ્ય નથી તો આવા હારો પંચેન્દ્રિય પ્રાણીઓની હિંસા આપણાથી કેમ થાય? એક જ પરમાત્માના આપણે એય ઉપાસક, અહિંસાધર્મને માનનારા અને પાળનારા. શા માટે આપણી સત્તાભૂખ ખાતર હજારો નિર્દોષ જીવોની લોચ વાળી નાંખીએ? પરાક્રમી પુરુષો તો પોતાના બાહુબળથી જય અને વિજયને ઈચ્છે છે.”

Page #145

૧૪૨
પ્રવચન પાંચમું રાવણે વાલિની આ વાત સ્વીકારી લીધી. કારણ રાવણ પણ ધર્મના જાણકાર હતા.
દ્વયુદ્ધ શરૂ થયું. બન્ને વચ્ચે જુદા જુદા દાવપેચો ખેલાવા લાગ્યા. કેમેય રાવણનો વિજય વાવટો ફરતો નથી. રાવણ જે જે અસ્ત્રો અને શસ્ત્રાસ્ત્રો છોડે છે એને વાલિ પરાસ્ત કરી નાંખે છે.
બધાય દાવો નિષ્ફળ જતાં ક્રોધે ભરાયેલા રાવણે છેલ્લામાં છેલ્લું, દેવાત્મા પાસેથી પ્રાપ્ત કરેલું, ચન્દ્રહાસ નામનું ખગ ઉપાડ્યું. અને...વાલિ તરફ જોરથી દોટ
મૂકી.
વાલિની આંતર–દશા
દૂરથી ધસી આવતા, ક્રોધથી ધમધમતા, માનની ભયંકર ભૂખે વલવલતાં રાવણને આવતો જોતા વાલિએ શું શું નહિ વિચાર્યું હોય? એ ધર્માત્માને આંતરચક્ષુથી સત્તા લાલસાની અગનજવાળાઓ કેવી દેખાઈ ગઈ હશે?
“અરેરે ! આ માનદશા! ધરતીની આટલી કાળીભૂખ !! એની ખાતર આટલું બધું ખુન્નસ! આણે મિત્રને ય શત્રુ બનાવ્યો! એક જ ધર્મના ઉપાસક હોવા છતાં, એક જ ભગવાનના ભક્ત હોવા છતાં, પોતાનું દાસત્વ સ્વીકરાવવાની સ્વાથી માનદશા ખાતર આટલું ભયંકર યુદ્ધ !! બીજાનું પડાવી લેવાની આટલી ઘોર સ્વાર્થાન્ધતા !! ધિક્કાર છે; આ સંસારને! વિષયોને અને કષાયોને! મારે ન ખપે આ સંસાર અને ન ખપે આ સિંહાસન !
ખેર...જે બની ગયું તે ખરું. હવે રાવણને જરાક બોધપાઠ આવી દઉં અને તરત જ મારો કલ્યાણનો માર્ગ આરાધી લઉ”
માનવને જ મારતો માનવ
માણસ વધુમાં વધુ જે કોઈનો શત્રુ હોય તો તે માણસનો જ છે.
એક ચીની કથા છે. જંગલમાં એક સિંહણ, પોતાના બચ્ચા સાથે ઊભેલી હતી. ત્યાં બાજુમાંથી “લેફટ-રાઈટ' “લેફટ-રાઈટ'...કરતાં સૈનિકો માર્ચ કરી રહ્યા હતા.
એમને જોઈને સિંહણનું બચ્ચું ગભરાઈ ઊયું અને થરથર ધ્રુજવા લાગ્યું. માતાની પાસે જઈને લપાઈ ગયું.
એ વખતે એની મા-સિંહણ એને કહે છે. “બેટા! ગભરાઈશ નહિ. આ સૈનિકો આપણને મારવા આવતા નથી. આ તો એમના જ જાત ભાઈઓને મારવા જઈ રહ્યા છે. વાઘ, સિંહ, રીંછ, શિયાળ વગેરે પ્રાણીઓ એવા છે કે જે પોતાના

Page #146

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્ડેશ”
૧૪૩
જાતભાઈને જલદી મારતા નથી. એક માત્ર આ માનવ જાત જ એવી છે કે જે પોતાના જાતભાઈઓને મારવામાં પણ જરા ય હિચકિચાટ અનુભવતી નથી.
આપસ આપસની યાદવાસ્થળી
માનવો, માનવોને તો મારે છે; એમાં ય ભારતીયો જ મોટે ભાગે ભારતીયોનું અહિત કરતા જોવા મળશે. પાકિસ્તાન કદાચ ભારતને એટલું નુકસાન નહિ કરી શકે જેટલું નુકસાન ભારતના જ લોકોથી ભારતને થશે.
ભારતીયો–ભારતીયોમાં ય વળી ગુજરાતી ગુજરાતીઓનું, પંજાબીઓ પંજાબીઓનું અહિત કરવા વધુ જલદી આગળ આવી જશે. જેનો જ જૈનોનું અને બ્રાહ્મણે જ બ્રાહ્મણનું અહિત કરી બેસે તે અશક્ય છે. યાદવસ્થળી એ જાણે કેટલાય કાળથી આર્ય પ્રજા ઉપર પડેલો અભિશાપનો કાળો ઓળો છે! એથી જ આ દેશને ભારે હાનિ થઈ રહી છે.
રાવણને બગલમાં લઈ લેતા વાલિ
રાવણ ચન્દ્રહાસ ખલ્સને લઈને જેવો વાલિ પાસે આવ્યો કે ભારે ચપળતા પૂર્વક વાલિએ તેને એક દડાની માફક બગલમાં દબાવી દીધો. ત્યાર બાદ વાલિ પૃથ્વી ઉપર એક મોટું ચક્કર મારી આવ્યા. કેવું અસાધારણ પુણ્યબળ ! ' પૂર્વે એક વાર કહ્યું હતું કે, આ જગતમાં આધિભૌતિક શક્તિ ખૂબ વધી દેખાય છે; પરન્તુ એનાથી ય ચઢિયાતી આધિદૈવિક શક્તિ હોય છે. એની પાસે પેલા ભૌતિક શક્તિના સ્વામી વૈજ્ઞાનિકો બિચારા રાંકડા જેવા છે. પરંતુ સબૂર ! આ આધિદૈવિક શક્તિઓથી પણ ક્યાંય ચઢી જાય એવી હોય છે; આધ્યાત્મિક શક્તિઓ.
ચારિત્ર્યશુદ્ધિના બળ પાસે વામણાં છે; દેવીબળો
જેના રૂંવાડે ય વિકાર નથી એવા મહાબહ્મચારી મુનિવરોના ચરણોના દાસ બની જાય છે; પેલા સ્વર્ગની ભૂમિના દેવો!
ભૌતિક પ્રાપ્તિ માટે એવા દેવોના જપ કરવાના પ્રયત્ન સાધુ કરે નહિ.
જે સાધુઓ પાસે ચારિત્રયની શુદ્ધિનું પ્રચંડ બળ છે; શુદ્ધિની જાળવણી ખાતર જેઓ રાત્રિના સમયમાં નિરંતર ધ્યાન વગેરે કરતા હોય છે એવા મુનિઓ જગતના સુખોના પોષણ ખાતર દેવોને સિદ્ધ કરવા માળા ફેરવતાં નથી. અને જે કદાચ દેવ આવી ચઢે તો એમને ગાંઠે ય નહિ એવી મસ્ત ખુમારીને સાધુઓ અનુભવતા હોય છે.

Page #147

૧૪૪
પ્રવચન પાંચમું
જે રાવણ ચન્દ્રહાસ ખર્શ લઈને વાલિને ખતમ કરવા તૈયાર થયો હતો તે રાવણને મચ્છરની જેમ બગલમાં દબાવી દેવા છતાં વાલિ તેને ખતમ કરી નાંખતા નથી. પણ દયાથી પ્રેરાઈને તેને જમીન ઉપર છોડી દે છે. એ વખતે રાવણનું મસ્તક લજજાથી નીચું નમી જાય છે.
પ્રવ્રજ્યાના પંથે વિચરતા વાલિ
ત્યાર બાદ મહારાજા વાલિ કહે છે : “રાજા રાવણ! તમને આટલી ભયંકર સત્તાની ભૂખ જાગી ? આપણી વચ્ચેના સ્નેહભાવને વિસારી દઈને મારા સ્વામી થવાને માનપાય તમને જાગી ઊઠયો ?
“મારે માટે તો આ જગતમાં વીતરાગ, સર્વજ્ઞ અને ત્રિલોકપૂજ્ય દેવાધિદેવ સિવાય કોઈ નમસ્કાર્ય નથી, મારા સ્વામી એ જ; બીજો મારે સ્વામી કેવો ?”
“જ્યાં સુધી વાનરદ્વીપ ઉપર હું રાજ કરવાની ઈચ્છા કરું ત્યાં સુધી તો તમારા નસીબમાં એનું રાજ કરવાનું સંભવિત જ નથી. પણ...હવે તો હું જઈશ. મક્ષ સામ્રાજ્યના પરમકારણભૂત પ્રવ્રજપાના કલ્યાણકર પથે! અને યુવરાજ સુગ્રીવ તમારી આજ્ઞા ધારણ કરીને વાનરદ્વીપની રાજધાની કિકિંધાનું રાજ્ય ચલાવશે.
બીજાના દુર્ગુણો જોઈને ય પ્રેરણા પામી શકાય
રાવણની સત્તાભૂખ જોઈને વાલિને વૈરાગ્ય થયો. આવું ઘણું વાર આ જગતમાં બની જતું હોય છે.
બીજાનો ક્રોધ જોઈને આપણને વૈરાગ્ય થઈ જાય. પડોશી પોતાની પત્નીને અને બાળકોને મૂઢ માર મારતો હોય ત્યારે તમે કદાચ, પેલો પુરૂષ બહુ ઝનુની હોય તો બચાવો નહિ એવું પણ બને. પરંતુ ઘેર જઈને તમારા પત્નીને તમે જરૂર કહે કે, “બાળકો વગેરેને આપણે કદી આ રીતે મારવા ન જોઈએ.”
દુનિયાના કામી માણસને જોઈને તમને વૈરાગ્ય થઈ જાય એવું પણ બને. આવા કામાંધ તો આપણે ન જ બનવું જોઈએ એવું તમને થઈ જાય.
દુષ્ટ છોકરા અને છોકરીઓને જોઈને તમારા છોકરા-છોકરીઓને બચાવી લેવાનો તમે સંક૯૫ કરો એ સુસંભવિત છે. તમે એમ કહેશો કે, “જમાનો કેવો ભયંકર આવ્યો છે કે આજે છોકરાઓને કૉલેજમાં ન મોકલીએ તો ચાલે એવું નથી. પરંતુ પેલા છોકરા જેવું, દારૂડિયું અને દુરાચારી જીવન મારા દીકરાનું તો નહિ જ થવા દઉં. જુઓને...એ છોકરાએ પોતાના બાપની જિંદગી પણ ખલાસ કરી નાંખી.

Page #148

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૧૪પ છોકરાની ચિંતામાં તે ચિંતામાં એનો બાપ બિચારો પાગલ જેવો થઈ ગયો! હાય ! મારા દીકરાનું જીવન એવું ન બને એની સખત કાળજી કરીશ.”
આવું વિચારનારા પિતાઓ પણ હોય છે ને ?
ગુણીઓને જોઈને ગુણ પામો: અવગુણીઓને જોઈને અવગુણ ત્યાગ
મુનિઓના ઉજજવળ બ્રહ્મચર્ય વગેરેને જોઈને તમને બ્રહ્મચર્ય વગેરેના ગુણ મેળવવાની ઈચ્છા થઈ હશે. પણ હું કહું છું કે દુરાચારીઓના દુરાચાર જોઈ ને, એમના જીવનના ભયંકર લેશે, એમની શક્તિઓના વિનિપાત, વિકૃત રંગોની ઉત્પત્તિઓ વગેરે જોઈને તમને આવા દુર્ગણના નાશની ઇચ્છા ક્યારેય પણ થઈ છે ખરી ?
ગુણીઓને જોઈને તમારા જીવનમાં ગુણ પ્રાપ્ત કરી. પણ આ જગતમાં હરહમેશ ગુણીજનોનો સુકાળ તો ન જ હોય ને ? તો, જગતમાં અવગુણીઆના જીવનના અવગુણ જોઈને એમાંથી ઉત્પન્ન થતાં હજારો દોષો જોઈને, અવગુણોના પાપે એના જીવનની બોલાયેલી ભયંકર તારાજી જોઈને એવા અવગુણી ન બની જવાય એ માટેનો ભીષ્મ સંકલ્પ તમે જરૂર કરી લેજે.
- ટૂંકમાં અવગુણીને જોઈને તેના તરફ તિરસ્કાર કરવાને બદલે તમારા માટે કોઈક સુંદર પ્રેરણા મેળવી લેજે.
સુગ્રાવ: રાવણનો ખંડિયો રાજા
વાલિને રાવણની સત્તા ભૂખ જોઈને વૈરાગ્ય થયો અને એમણે દીક્ષા લીધી.
એ પહેલા વાલિએ સુગ્રીવને રાવણનો ખંડિયો રાજા બનાવી દીધો. ૨.જા વાલિના મનમાં એમ પણ હશે કે સુગ્રીવની એવી તાકાત કે એવું કોઈ વિશિષ્ટ પુણ્ય નથી કે તે રાવણને હંફાવી શકે. એટલે વ્યવસ્થા જ એવી કરી દીધી કે સુગ્રીવ રાવણના દાસત્વ નીચે આવી જાય. અને એનાથી રાવણનું માન પણ જળવાઈ જાય.
સારા રાજાઓ ધરતી ભૂખ્યા નહિ, પણ માનભૂખ્યા હતા
રાવણને પણ આ વાત મંજૂર હતી. પૂર્વના કાળમાં સારા રાજાઓ ધરતીભૂખ્યા ન હતા, પણ માનભૂખ્યા હતા. જે શત્રુ રાજા દાસત્વ સ્વીકારી લે એટલે ત્યાં જ કામ પતી જાય. પછી વિજેતા રાજા શત્રુની ધરતીને અડે પણ નહિ. એ શત્રુરાજાને કહી દેતા, “તું મારો ખડિયો રાજા બની ગયો. બસ. મારું કામ પતી ગયું!

Page #149

૧૪૬
પ્રવચન પાંચમું
અરેશત્રુ રાજા દાંતમાં શરણાગતિને દર્શાવતું તણખલું લે એટલા માત્રથી જ એને વિજેતા રાજા છોડી મૂકતા. અને પાછા ચાલ્યા જતા.
સાધુ બન્યા બાદ પ્લાનિંગ ન હોય તો?,
દીક્ષા લીધા બાદ રાજા વાલિ સ્વકલ્યાણની ઉગ્ર સાધના કરે છે. જે સાધુ જીવનમાં પ્રવેશ કર્યા બાદ “સાધુ બનીને હવે મારે શું કરવાનું છે? એનું કોઈ
Planning” ન હોય, તો સંસારના ભાવોને ફરી એ સાધુના મનમાં પ્રવેશવાની તક મળી જાય છે.
કેટલીક વાર તો ખૂબ ઊંચા સ્થાને ગયા પછી વાસનાઓ વધુ જોરથી ભભૂકી ઊઠતી હોય છે. એની સામે જે તપ, ત્યાગ, સ્વાધ્યાય, જ્ઞાન, ધ્યાન, ભક્તિ વગેરેનો જીવનમાં ભરપૂર પ્રમાણમાં યોગ સાધવામાં ન આવે તો ત્યાગીઓના અન્તરમાં ય પુનઃ સંસાર ભાવનાઓ પ્રવેશી જવાની પૂરી શક્યતા રહે છે. જે સંસાર ત્યાગીઓને પોતાના આત્મકલ્યાણની તલપ જાગતી નથી તેઓ પતનભાવ પામી જાય તો પણ નવાઈ પામવા જેવું નથી. જૈન દર્શન કહે છે ભોગવિરકિતની સાથે સાથે ગુણવિરક્તિ કેળવે - રાજર્ષિ વાલિ પોતે અસાધારણ કોટિનું સંયમ આરાધે છે. એના પ્રભાવે એમનામાં અનેક પ્રકારની લબ્ધિઓ અને શક્તિઓ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે.
જૈન દર્શન કહે છે કે, સાધનાના પ્રભાવે યોગીઓના પેશાબમાં અને ઘૂંકમાં પણ સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થઈ જાય તો પણ એનો ઉપયોગ કરીને ચમત્કારાદિમાં કોઈએ પડવું ન જોઈએ.
જગતના ભોગસુખો પુણ્યયોગે મળી જાય તો તેમાં વિરક્તિ મેળવવી એ હજી કદાચ સહેલ બની જાય. પરંતુ સંસારના એ ભોગસુખોને છોડીને ત્યાગી બની ગયા પછી વિશિષ્ટ સાધના દ્વારા પ્રાપ્ત થતી લબ્ધિઓ અને શક્તિઓમાં વિરક્તિ કેળવવી એ અત્યન્ત કઠિન બાબત છે. જેમ ભોગ-વિરક્તિ કેળવવી જોઈએ તેમ ભોગોના ત્યાગ દ્વારા પ્રાપ્ત થતી શક્તિઓમાં પણ વિરક્તિ કેળવવી જોઈએ. હૃદયમાં મોક્ષનું અર્થિપણું આવે ત્યારે જ આ વિરક્તિ રાજ્ય બને છે.
મોક્ષના તલસાટ વિહોણી શક્તિઓ : મારકણી
માટે જ જૈન મુનિઓ સામાન્ય રીતે ચમત્કારો દ્વારા ધર્મનો પ્રભાવ ફેલાવવાની પ્રવૃત્તિમાં પડતા નથી. જેને મોક્ષ જ મેળવવો છે એ શક્તિઓનો આવી રીતે દુર્વ્યય શા માટે કરે ?

Page #150

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૧૪૭ મોક્ષના તલસાટ વગર જીવનમાં જે પુણ્યબળે શક્તિઓ પ્રાપ્ત થઈ જાય તો તે મારકણી બને છે. આવા તલસાટ વિહોણા આત્મા પાસે પ્રચ૭ વિદ્વત્તા હોય કે સુન્દર રૂપ હોય, અથવા પ્રભાવક પ્રવચન શક્તિ હોય, બળવાન શરીર હોય, સત્તાનું સિંહાસન હોય, કે શ્રીમન્નાઈનું પુણ્ય હોય તો તે શક્તિઓ તેનું પતન જ કરે. આવી શક્તિઓથી તેનો નાશ જ થાય. સાધના વિના માત્ર પુણ્યકર્મના જોર ઉપર મેળવી લીધેલી શક્તિઓ પ્રસિદ્ધિની સાથોસાથ પતનની બક્ષિસ આપે છે.
પૂર્વના પુણ્યના જે કદાચ લખલૂટ લક્ષ્મી મળી ગઈ હોય તો પણ જે ત્યાં મોક્ષનો તલસાટ ન હોય તો એ જ લક્ષ્મી તે માણસનું ગળું પીસી નાંખનારી બને છે. તેને આધ્યાત્મિક દષ્ટિએ મારી નાંખે છે. મોક્ષ-તલસાટ વિહોણા પ્રચારકો Flashજેવા
મોક્ષના તલસાટ વગરના કહેવાતા સથ્રહસ્થો કે ત્યાગી સાધુઓ જે અંતરંગ રીતે પતિત થઈ જાય તો તેમાં કશી નવાઈ નથી. એવા પ્રચારકો જગતનું ઉત્થાન કરવા માટે શી રીતે સમર્થ બની શકશે? એમની પાસે પુણ્યનું જોર હોય તો ક્યારેક એમ લાગે કે હજારો માણસો એમની પાસે આવે છે અને એમને સાંભળે છે પણ આ બધું એક Flash–ચમકારા જેવું હોય છે. ઘડીભર એની અંજામણમાં લોકો અંજાઈ જતા હોય; એના દ્વારા ઘણું માણસ ઊંચે ચઢી જતા હોય એમ લાગે પણ આ બધું કામચલાઉ જ સાબિત થતું હોય છે.
એક ત્યાગીને પતન આ જગતનાં મોટા ધરતીકંપ કરતાં પણ વધુ ભયંકર હોનારત સર્જે છે. જે હજારો લોકો એમનાથી ધર્મ પામ્યા હોય છે એમના અન્તરની આધ્યાત્મિક ભૂમિઓમાં કડાકા બોલાય છે. અને ઘણી વાર એવા અર્ધદગ્ધ આત્માઓ બિચારા ધર્મતત્વથી હજારો ગાઉ દૂર ભાગી છૂટતા હોય છે. સાધુત્વ પાલન, મોક્ષાર્થિવ વિના અસંભવિત
સાધુ બનતાં પહેલા સો સો વાર વિચાર કરજે. આત્મામાં પરિપકવ વૈરાગ્ય કેળવજે અને સાધુ બન્યા બાદ એને બરાબર પાળી જાણજો. આવું સાધુપણાનું ઉત્તમ પાલન મોક્ષને પામવાના તીવ્ર તલસાટ વગર સંભવિત જ નથી.
જેના અન્તરમાં મોક્ષનું અર્થિપણું આવી જાય છે એને બાહ્ય ભૌતિક સુખો અને આંતરિક સિદ્ધિઓની આસક્તિ રહેતી નથી. સંન્યાસીને આઠ મહાસિદ્ધિ = આઠ કાંકરા
એક મોટા સન્યાસી પાસે એક યુવક સન્યાસ સ્વીકારવા આવ્યો. ગુરુએ યુવકને સંન્યાસ આપ્યો. કેટલાક વર્ષ બાદ ગુરુને કેન્સરને ભયંકર વ્યાધિ થઈ ગયો.

Page #151

૧૪૮
પ્રવચન પાંચમું
એમણે પોતાના આ વિનીત શિષ્યને બોલાવીને કહ્યું : “મારી પાસે આઠ સિદ્ધિઓ છે. અનેક પ્રકારના મન્ત્રો અને સાધનાઓ દ્વારા તે મેં મેળવેલી છે. હવે મારું મૃત્યુ નજદીક આવ્યું છે. હું આ સિદ્ધિઓ તને આપવા માગું છું. આ સિદ્ધિઓ તારે સાધવાની જરૂર નહિ પડે. મારી કૃપાથી એ તને સ્વતઃ સિદ્ધ બની જશે.”
પેલો વિનીત શિષ્ય પૂછે છે : “આ સિદ્ધિઓનો ઉપયોગ શો? આ સિદ્ધિઓ મોક્ષ આપી શકે ખરી? જો ના... તો મારે એની જરૂર નથી. જે આઠ સિદ્ધિઓ મોક્ષ ન આપી શકે એ મારે મન આઠ સિદ્ધિ ઓ નથીઃ માત્ર કાંકરા છે. આપ આપની સાથે જ એ લઈ જાઓ.”
આ આઠ સિદ્ધિઓમાં એવી પણ સિદ્ધિઓ હશે કે જેનાથી તળાવના પાણી ઉપર સડસડાટ ચાલી પણ શકાય; પાણીમાંથી હજારોનું સૈન્ય પણ ઊભું કરી શકાય. આકાશમાં ઊડી પણ શકાય. જુદા જુદા ચમત્કારો સર્જી શકતી જુદી જુદી સિદ્ધિઓ પણ જે, સર્વથા સર્વદા વાસનાઓના છૂટકારા રૂ૫ મોક્ષ આપી શકતી ન હોય તો તે કાંકરા બરાબર છે. શિષ્યની આવી મનોદશા પર ગુરુ ઓવારી ગયા. માર્ગાનુસારી જીવનની પ્રાથમિક કક્ષાના સંતની જે આ સ્થિતિ હોય તો એનાથી ઘણી ઊંચી કક્ષાએ રહેલા મુનિજનોની સ્થિતિ કેટલી ભવ્યતમ હોય ?
પરણવા જતા રાવણનું વિમાન-ખલન
રાજર્ષિ વાલિ આવા મહાન કોટિના મુનિવર હતા.
એક વાર અષ્ટાપદ નામના મહાગિરિ ઉપર ધ્યાન ધરતા હતા તે વખતે રત્નાવલિ નામની રાજકન્યા સાથે લગ્ન કરવા માટે રાવણ પુષ્પક વિમાનમાં જઈ રહ્યા હતા. રસ્તામાં અષ્ટાપદ તીર્થ આવ્યું. ચોવીસે ય તીર્થંકરદેવોના રત્નજડિત બિંબોથી મંડિત જિનાલયથી એ તીર્થ ધન્ય બન્યું હતું. પણ આજે એની ધન્યતામાં
ઓર અભિવૃદ્ધિ થઈ હતી. કારણ કે જંગમ તીર્થસમા રાજર્ષિ વાલિ પણ એ જ તીર્થ ઉપર ધ્યાનસ્થ બનીને કાયોત્સર્ગ–મુદ્રામાં ખડા હતા.
વર્ષો સુધી ઘોર તપ તપીને રાજર્ષિ વાલિએ અનેક સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત કરી હતી. પણ એ તો મોક્ષના અભિલાષી હતા. આ અભિલાષાએ જ પિલી સિદ્ધિઓ પ્રત્યે એમને બેપરવાહ બનાવી દીધા હતા. આ નિરીહતાની આધ્યાત્મિક સિદ્ધિએ એમના પુણ્ય પ્રકર્ષ કરી મૂક્યો હતો. દૈવી બળો પણ એમનું સાન્નિધ્ય કરતા; માનવો તો શું? રાની પશુઓ પણ જ્યારે એ મહાત્માની આસપાસ ચોપાસ મૈત્રી અને પ્રેમના વાયુમંડળમાં પ્રવેશ કરતાં ત્યારે આપસ આપસના વેરભાવને વીસરી જતા. આવા હતા; રાજર્ષિ વાલિ! પરમપદની સાધનાની કેડીએ સફળ પ્રયાણ કરતા મહાત્મા વાલિ!

Page #152

૧૪૯
‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્દેશ’
રાજા રાવણનું પુષ્પક વિમાન જેવું રાજર્ષિ વાલિના મસ્તકભાગની ઉપર આવ્યું તરત જ વિમાન સ્ખલના પામવા લાગ્યું. રાજર્ષિ વાલિ પોતે આ કામ કરતા નથી. એમને આવું કરવાની વૃત્તિ પણ ન હોય. પણ એમની આધ્યાત્મિક શક્તિના પ્રભાવક વર્તુળો આન્દોલિત થયા વિના રહેતા નથી. આવી આધ્યાત્મિક વિભૂતિઓને લંધીને વિમાન ચાલ્યું જાય અને વિમાનનો માલિક આવા મહાસંતના ચરણે નમસ્કાર ન કરે, એ ધર્મમહાસત્તાને મંજુર ન હતું. એથી જ વિમાન સ્ખલના પામવા લાગ્યું.
એ વખતે રાજા રાવણનો માન કષાય છંછેડાયો. કોણ છે; આ જગતમાં મારાથી સવાશેર ? એમ વિચારતા અને રોષથી ધમધમતા રાવણે આ સ્ખલનાનું નિમિત્ત જાણવા માટે વિમાનમાંથી નીચે ઉત્તરી પર્વતના ઉપરના ભાગ પર નજર કરી.
એણે જોયા ધ્યાનસ્થ રાજર્ષિ વાલિને! અને...એકદમ પેલો વાલિ દ્વારા પોતાના ભૂંડા પરાજયનો ભૂતકાળ એની નજર સમક્ષ ખડો થઈ ગયો. અને રાવણ સમસમી ઊઠયો.
સર્વત્ર તમારી પુણ્યાઈનો વિચાર કરો
દરેક વાતમાં માણસે પોતાના પુણ્યનો વિચાર કરવો જોઈએ. તમારો નોકર તમારું કહ્યું ન માનતો હોય અને ઉલટો તમારી સામે થતો હોય ત્યારે જો તમે તમારા પુણ્યનો વિચાર કરતા થઈ જશો તો મનમાં દુષ્મન ઉત્પન્ન નહિ થાય.
જો તમારું પુણ્ય નહિ હોય તો તમારો પુત્ર તમને પગે તો લાગશે નહિ, ઉલટો તમારી સામે અપશબ્દો બોલશે. તમારું કોઈ ઓપરેશન થયું હોય અને મે દૂર રહેતા દીકરાને ખોલવવા પત્ર લખાવશો : “બેટા ! એકવાર તું અહીં આવી જા. મને મોં બતાડી જા. હવે મારા દેહનો બહુ ભરોસો નથી.''—તો પણ એ કદાચ નહિ જ આવે.
એક અંગ્રેજી કહેવત છે :
Live for the Best, But Be ready for the worst.
ભલે; તમે કદાચ સારામાં સારું જીવન જીવવાની આશા રાખો. પણ ખરાબમાં ખરાબ જીવનને વધાવી લેવા માટે સદા સજ્જ બની રહો.
આવા ચિન્તનોથી જ સમાધિ મળશે
પુણ્ય જ જ્યારે વાંકું પડી જાય ત્યારે દીકરાને મળવાની આશાઓ ઉપર પણ પાણી ફરી વળે. જ્યારે પુત્ર જ સામે ચઢીને જાકારો દે ત્યારે તમારા ચિત્ત-સમાધાન માટે કદાચ તમારે વિચારી જ લેવું પડશે કે, મારો દીકરો હૉસ્પિટલમાં તો ન જ

Page #153

૧૫૦
પ્રવચન પાંચમું
આવે. પણ મારી છાતી ઉપર ચઢી બેસી મારી ગળચી પણ દાબી નાંખે તે ય અસંભવિત તો નથી જ; કેમકે મેં જીવનમાં કેટકેટલાં કાળાં કામ કર્યા છે. દગો! ફટકો! વિશ્વાસઘાત! ચોરી! જૂઠ! પ્રપંચ! દુરાચાર !
મારા માથે તો દુઃખના આભ તૂટી પડવા જોઈએ અને તો ય મારે સદા હાસતા જ રહેવું જોઈએ. યુવાનીમાં મેં કેટલાના જીવન બરબાદ કર્યા છે. સત્તા અને પુણ્યના જોરે મેં કોને કોને નથી ફસાવ્યા ? મને કેન્સર થાય તો પણ તે મારા જ કરેલા કમનું ફળ છે. મેં ધંધામાં કેટલાંને બરબાદ કર્યા છે? મેં કોઈની પત્ની ઉપર આક્ષેપો કરીને એના પતિ સાથે કેવા ઝઘડા કરાવ્યા છે ! હવે શા માટે મારે પુત્ર ન આવે તેટલા માત્રથી દુખી થવું જોઈએ?
મારું પુણ્ય આજ પરવારી ગયું છે. દીકરો છૂટો થઈ ગયો. અમને મા-બાપને રઝળતા મૂકીને ચાલ્યો ગયો. કાંઈ વાંધો નહિ.
હું પત્નીને કહું છું; દુઃખી થવું નહિ. રોકકળ કરવી નહિ. માથું કુટવું નહિ. હું ભલે વૃદ્ધ થયો. છતાં તને આ ઉમરે ય નોકરી કરીને ખવડાવીશ. તારા છોકરાની ચિન્તા કરીશ નહિ. બધું પુણ્ય અને પાપ ગણિત પ્રમાણે બને જાય છે.”
આવા વિચારો કરશો તો જ સમાધિમાં રહી શકશો. બાકી દુઃખ આવે એટલે જરા જરામાં રડી પડશો તો જીવન જીવી શકાશે નહિ. અને ગમે તેમ જીવી જશો તો ય શાંતિ તો રહેશે જ નહિ.
તમે ધંધામાં ડૂલ થઈ ગયા? કાંઈ વાંધો નહિ. એમ પણ બને. ચોવીશ વરસનો છોકરો એકાએક મરી ગયો? હા... તે મરી ય જાય. પુણ્યના હિસાબ પૂરા થયા. લેતી દેતી ચૂકતે થઈ ગઈ. પતી ગયું. એમાં આટલી હાયવોય શા માટે? રોકકળ શા માટે? એનાથી કાંઈ દીકરો પાછો થોડો આવે છે?
કપાળ ઉપર બે આંગળી સમાધાન સમાધિ
દુઃખના ભયંકર સમયમાં પણ તમારા કપાળ ઉપર બે આંગળી મૂકી દો અને વિચારો કે, “મારું પુણ્ય આટલું જ છે. બે આંગળી જેટલું જ. પછી હું શા માટે નકામા ઉધામા કરું છું? શા માટે હાયવોય કરું છું?”
બે આંગળી કપાળે મૂકીને આટલો વિચાર કરશો એટલે તમને સમાધિ ચઢી જશે. સમાધિ એ કાંઈ અપેક્ષાએ બહુ મોટી વસ્તુ નથી. શ્વાસ ચઢાવી દેવો પ્રાણાયામ કરવા અને પરબ્રહ્મમાં લીન થઈ જવું એ તો ઊંચી સમાધિની વાત થઈ. બાકી સમાધિ એટલે બીજું કશું નથી : સમાધાનમ્ સમાધિઃ |
સુખના અને દુઃખના પ્રસંગોમાં મનની સાથે સમાધાન કરી લેવું એ જ સમાધિ. આપત્કાળે મનની સાથે જે આત્મા સમાધાન કરી લે છે એમને સમાધિ

Page #154

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્ડેશ”
૧૫૧
ચઢી જાય છે. બે આંગળી કપાળે મૂકી મનની સાથે સમાધાન કરી લો એટલે તમેય થઈ ગયા મસ્તરામજી! તમારો આત્મા આનંદમાં મસ્ત!
વાલિ ઉપર ક્રોધે ધમધમતો રાવણ
રાવણ પોતાનું વિમાન અટકતાં આ સમાધાન કેળવી શક્યા નહિ. અને એથી જ ક્રોધે ભરાયા. દાંત કચચાવતા સમસમી ઉઠેલા રાવણ બોલ્યા : “હજી આ વાલિ મારી ઊપર ક્રોધ રાખે છે. હજી આ મારો છેડો છોડતો નથી ! હજી આ અભિમાનીનું અભિમાન ઓસર્યું નથી ! ! સાધુનો સ્વાંગ સજયો છે પણ મન તો એવું ને એવું જ નફફટ લાગે છે ! જગતને છેતરવા આ બધો દંભ કર્યો લાગે છે. નહિ તો અત્યારે મારા આ વિમાનને ખલિત કરવાનું એને શું પ્રયોજન હતું ? પૂર્વે ય આખા સૈન્ય વચ્ચે મારી ફજેતી કરીને, કોઈ માયાજાળ વડે મને ઉપાડીને ફેરવ્યો હતો. અને મચ્છરની જેમ મને ફેંકી દીધો હતો. અને “રાવણ બદલો વાળશે તો?” એવા ભયથી તત્કાળ દીક્ષા લઈ લીધી. કાંઈ વાંધો નહિ. હું એનો એ જ છું. સો વાતની એક વાત કે, ગઈ કાલ તારી હતી. પણ યાદ રાખ કે આજ મારી છે. ચન્દ્રહાસ ખણ સાથે મને ઉપાડીને જેમ ફેરવ્યો હતો તેમ આ પર્વત સહિત સહિત ઉખેડીને સમુદ્રમાં તને ફેંકી દઈને જ જંપીશ!
પહાડને ખળભળાવતો રાવણ
આવા અત્યન્ત આવેશ સાથે, રાવણે વિમાન નીચે ઉતાર્યું. અને મોટો ખાડો ખોદીને તે પર્વતની નીચે પડે. મદોત બનેલા રાવણે એક હજાર વિદ્યાઓનું સ્મરણ કર્યું. આખા પર્વતને પોતાના મસ્તક ઉપર લીધો. જોરથી હલાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો. અને અગાધ બળોના સ્વામી રાજા રાવણે પહાડને ખળભળાવી મૂક્યો.
અને...ધબા...ધબાક...કરતી મોટી શિલાઓ ગબડવા લાગી. સમકથી જાણે રસાતળ પુરાવા લાગ્યું. સમુદ્રોમાં ક્ષોભ થયો. વનના હસ્તિઓ ક્ષુબ્ધ થયા. ગિરીનિતંબના ઉપવનોના વૃક્ષો ભાંગવા લાગ્યાં. પર્વત હાલે શી રીતે?
શું માત્ર માથું હલાવવાથી આખો પહાડ હાલી ઊઠે? ના...એની પાછળ પ્રચંડ પુણ્યબળ અને વિશિષ્ટ દૈવી બળ હતું માટે જ આમ બન્યું. શું માત્ર સ્વીચ દબાવવાથી ગ્લોબમાં પ્રકાશ થઈ જતો હશે? ના..જે પાવરહાઉસ સાથે કનેકશન હોય તો જ સ્વીચ દબાવવાની ક્રિયા કરવાથી પ્રકાશ થાય. નહિ તો નહિ જ. દેખીતી રીતે સ્વીચ દબાવવાથી પ્રકાશ થયો હોય તેવું લાગે પણ હકીકતમાં તો પાવરહાઉસ સાથેના કનેકશનને કારણે જ પ્રકાશ થાય છે. કનેકશન તૂટી જાય તો પ્રકાશ થાય નહિ.

Page #155

પ્રવચન પાંચમું
માત્ર માથું હલાવવાથી પહાડ ન હાલે. પરંતુ રાવણ પાસે સાધના દ્વારા મેળવેલું હજાર વિદ્યાઓના અધિષ્ઠાતા દેવોનું જે ખળ હતું તેની સાથે તેનું કનેકશન ચાલુ હતું માટે જ પર્વત હાલી ઊડ્યો.
૧૫૨
ક્યાયની તરતમતા ઉપર જાત્મ્ય વૃક્ષનું દૃષ્ટાન્ત
રાવણે પર્વત હલાવ્યો તેની પાછળ પણ તેનો કષાયભાવ તો હતો જ. એમ પણ કહી શકાય કે મુનિને જ ઊંચકીને સમુદ્રમાં ફેંકવાને બદલે આખો પહાડ તીર્થસ્થાનો સતિ-સમુદ્રમાં ફેંકવાનો ક્રોધભાવ ખરેખર ધણી ઉગ્રતા પામ્યો હતો.
જૈન શાસ્ત્રોમાં માનવની ક્રૂરતા [કષાયાદિ]ની તરતમતા સમજાવવા માટે જાંબૂ ખાવાની ઇચ્છાવાળા છ માણસોનું દૃષ્ટાંત આપવામાં આવ્યું છે.
એક જાંબૂનું ઝાડ હતું. તેની પાસે જાંબૂ ખાવાની ઇચ્છાવાળા છે માણસો આવ્યા. એ છ યે મિત્ર હતા.
[૧] એમાં એક માણસ કહે છે : “ આપણે જાંબૂ ખાવા છે ને? તો ચાલો. આપણે આ આખું જાંબૂનું ઝાડ મૂળમાંથી જ ઉખેડી નાંખીએ. પછી પેટ ભરીને જાંબૂ ખાઈ શકીશું.”
[૨] ખીજો કહે છે : “ભાઈ ! આપણો જાંબૂ ખાવા છે તેમાં મૂળમાંથી જ આખું ઝાડ ઉખેડી નાંખવાની શી જરૂર છે? માત્ર જાંબૂવાળા મોટા મોટા ડાળા કાપી નાંખીએ.
""
[૩] ત્રીજો કહે છે : ના... મોટા મોટા ડાળા કાળવાની ય શી જરૂર છે? આપણે જાંબૂની લૂમવાળી નાની ડાળીઓ તોશું તો ય જાંબૂ ખાવા મળી જશે. [૪] ચોથો કહે છે મિત્રો ! આપણે જામ્બૂ જ ખાવા છે ને? તો ડાળીઓ તોડવાની પણ શી જરૂર છે? આપણે જાંબૂની લૂમો જ તોડી લઈ એ.
ઃ
""
[૫] પાંચમો કહે છે : “અરે! આખી લૂમોની લૂમો ય તોડવાની કાંઈ જરૂર નથી. ડાળીઓ ઉપર પાકી ગયેલા જામ્બૂઓ જ આપણે તોડી લઈ એ.
[૬] ત્યારે...ઠ્ઠો મિત્ર કહે છે : “રે! મિત્રો! આપણે જામ્બૂ જ ખાવા છે તો તેમાં જામ્બૂ વૃક્ષ ઉપરથી જાંબૂ તોડવાની ય હિંસા કરવાની શી જરૂર છે? નીચે જમીન ઉપર પડેલા જ પાકા જામ્બૂ આપણે લઈ લઈ એ તો ય આપણને ખાવાનું મળી જશે.
જગતમાં પાપો તો બધા કરે છે. પરંતુ પાપો કરનારા માનવોની મન:સ્થિતિઓમાં [ અધ્યવસાયોમાં] પણ આવી છ પ્રકારની તરતમતાઓ [ઓછાવત્તાપણું] દ્રુોય છે. આ છમિત્રોમાં સૌથી પહેલો અત્યન્ત ક્રૂર અધ્યવસાયવાળો છે. તે પછીના

Page #156

૧૫૩
રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ ઉત્તરોત્તર ઓછા ઓછા કપાયવાળા છે. સૌથી છેલ્લો-છઠ્ઠો-તો અ યન્ત અલ્પ કપાયવાળો છે.
સાચો ધર્મ કેવો હોય?
જગતમાં સાચા ધર્મ માણસોને પાપ કરવું જ પડે તો પાપ કરે પરંતુ એ વખતની એમના મનની સ્થિતિ [લેશ્યા સામાન્ય રીતે અત્યંત ઉચ્ચ કક્ષાની તો ન જ હોય. આવા માણસો પોતાના સ્વાર્થ ખાતર બીજાઓને સંપૂર્ણ ખતમ કરી નાંખવાની મનોવૃત્તિ ધરાવતા નથી. જે માણસો “Hand to mouth” જેવું જીવન જીવે છે તેવા ગરીબોને લૂંટી લેવાની ચાલબાજીઓ તેઓ રમતા નથી. નીતના સુખ કાજે છતી શક્તિએ પોતાની પેઢીને ફૂલ કરીને દેવાળીઆ બનતા નથી.
વાલિની વિચારધારા
રાવણને આ વિચાર ન આવ્યો કે “અષ્ટાપદ પર્વતને ઉખાડી નાખવાની પાપી પ્રવૃત્તિના કારણે જિન મન્દિરોનો પણ નાશ થઈ જશે, અનેક પ્રાણીઓની નિષ્કારણ અધોર હિંસા થઈ જશે.
રાવણના આ અકાર્યની મહાજ્ઞાની રાજર્ષિ વાલિને જ્ઞાનબળથી ખબર પડી. તેઓ મનોમન વિચારી રહ્યા : “અરે! આ દુર્મતિ રાવણ હજી મારી ઉપર વેરભાવ રાખે છે? અરે! મારા પ્રત્યેની આવી ઈર્ષાના કારણે હજારો પ્રાણીઓનો અકાળે નાશ કરવા તૈયાર થયો છે? વળી આ પરમ પવિત્ર તીર્થનું શું ? જે કે મને રાવણ ઉપર લગીરે રોષ નથી. હું તો મારા શરીરમાં પણ નિઃસ્પૃહ અને નિઃસંગ છું. સમતાજળમાં નિમગ્ન છું. પરંતુ તારતીર્થના અને અનેક જીવાત્માઓના રક્ષણને ખાતર પણ મારે, લગીરે રાગષ વિના, તેને શિક્ષા તો કરવી જ પડશે.”
ધર્મરક્ષા કાજે શકિતસમ્પત્ર આત્માઓને શાસ્ત્રની આજ્ઞા
વાલિમુનિ જાણતા જ હતા કે મારી તી શક્તિએ, મારી જ આંખ સામે, આ તીર્થનો નાશ થઈ જતો હોય તો તે ચલાવી લેવાય એવી બાબત નથી. જૈન શાસ્ત્રકારો સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહે છે કે,
धर्मध्वंसे क्रियालोपे स्वसिद्धान्तार्थविप्लवे ।
अपृष्टेनाऽपि शक्तेन वक्तव्यं तनिषेधितुम् ॥ જ્યારે ધર્મમાર્ગનો ધ્વંસ થઈ રહ્યો હોય, મોક્ષલક્ષી ધર્મ-ક્રિયાઓને “જડ જડ” કહીને વગોવવામાં આવતી હોય, શાસ્ત્રના સિદ્ધાન્તોનો લોપ કરાઈ રહ્યો હોય તે

Page #157

૧૫૪
પ્રવચન પાંચમું
વખતે કોઈ માણસ તેનો વિરોધ કરવાની પ્રેરણા ન કરે તો પણ શક્તિશાળી સાધુઓએ તેનો સર્વ ઉચિત રીતે નિષેધ કરવો જ જોઈએ.
ધર્મરક્ષા ખાતર શક્તિસમ્પન્ન મુનિઓએ કોઈને જોયા વગર અવસરે કુદી પણ પડીને ધર્મ શાસનનું રક્ષણ કરવું જ જોઈએ.
વાલિ મુનિ દ્વારા રાવણને શિક્ષા
આથી જ રાજર્ષિ વાલિએ ધરતી ઉપર પોતાનો અંગૂઠો દબાવ્યો, અને તરત જ આખો પહાડ દબાયો. રાવણ પાસે તો માત્ર માનવીય અને દૈવી શક્તિ હતી. જ્યારે મહામુનિ વાલિ તો આધ્યાત્મિક શક્તિઓના અગાધ સાગર હતા. એમના પ્રચંડ આત્મબળ આગળ કશું જ અસાધ્ય ન હતું.
પર્વતની નીચે પેહેલો રાવણ એ વખતે ચીસો નાંખવા લાગ્યો. એના ભુજદશ્ય ભાંગી ગયા. મુખમાંથી લોહી વમતો રાવણ જોરથી રોવા લાગ્યો.
રાવણ' નામ કેમ પડયું?
જન રામાયણકાર કહે છે કે આ જ વખતે, અત્યાર સુધી જે દશાનન કહેવાતો હતો એનું રાવણ એવું નામ પડયું છે. “ર” ધાતુનો સંસ્કૃત ભાષામાં “અવાજ કરવો’ એવો અર્થ થાય છે. રાવણ રડવા દ્વારા ખૂબ અવાજ કરવા લાગ્યો માટે રાવણ કહેવાયો.
પાપનો પશ્ચાત્તાપ કરતો રાવણ
ત્યાર બાદ રાવણના અન્તરમાં પશ્ચાત્તાપનો દાવાનળ ભભૂકી ઊઠયો. જેટલી ઝડપથી રાવણે પાપ કરી નાંખ્યું એટલી જ ઝડપથી તેને ભૂલનું ભાન પણ થયું.
અનાદિ કાળની કુટેવોના સંસ્કારોથી જીવ ભૂલ કરે તેમાં શી નવાઈ? અને તેટલા માત્રથી તેને અધમ પણ કેમ કહેવાય?
પરન્તુ એ ભૂલોની પાછળ હાર્દિક પશ્ચાત્તાપ કરવો એ જ નવાઈની વાત છે; એ જ તો એની મહાનતા છે.
રાજા રાવણ પોતાના જીવનમાં તીર્થનાશ કે પરસ્ત્રી–અપહરણ જેવી અતિ ગંભીર ભૂલો કરી બેસે છે છતાં તે “મહાત્મા” કહેવાને લાયક છે; કેમકે તે ભૂલોની પાછળ તેનો હાદિક બળાપો પણ વારંવાર જીવંત બની ગએલો જોવા મળે છે. અસ્તુ.
પશ્ચાત્તાપના આંસુ વહાવતા રાવણ, રાજર્ષિ વાલી પાસે પહોંચી ગયા. એમના ચરણોમાં આળોટી ગયા. પુનઃ પુનઃ પોતાના અપરાધોની ક્ષમાયાચના કરવા લાગ્યા.

Page #158

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્ડેશ”
૧૫૫ રાજર્ષિ વાલી તો ખરેખર ક્ષમાશ્રમણ હતા; ક્ષમાસાગર હતા. એમણે ક્ષમા આપી.
પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરનારા ધર્માત્મા છે
જૈન દર્શન કહે છે કે પાપ કરે તે પાપી જ કહેવાય તેવો એકાન્ત નિયમ નથી. પાપ કરીને પણ જેના અંતરમાં અત્યંત પશ્ચાત્તાપ થાય છે, એ હકીકતમાં પાપી નથી; પણ ધમાં છે. જીવનના છેલ્લા સમયે પણ જે જીવનના સઘળાં પાપોનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરે છે એ પાપાત્મા નથી પરંતુ ધર્માત્મા છે.
બાકી જગતમાં પાપ કોણ નથી કરતું? કાચના ઘરમાં રહેનારો જીવ જે બીજાના કાચના ઘર પથ્થર મારતો હોય; પોતે પાપી છતાં બીજાને પાપી કહીને જે વગોવણી કરતો હોય તો તે જરાય સારી રીતિ નથી. પાપ કરીને ય પાપ કર્યા બદલ ઉગ્ર પશ્ચાત્તાપ કરનારા આત્માઓ આ જગતમાં આંગળીના વેઢે ગણાય એટલા છે. રાવણ પાપ કરવા છતાં પશ્ચાત્તાપ કરનારા હતા, માટે જ તે ધર્માત્મા કહેવાને લાયક બન્યા.
નોંધ : આ પ્રવચનના અવતરણ-સંકલનમાં શ્રીજિનાજ્ઞાથી
વિરુદ્ધ અથવા પ્રવચનકાર પૂ. ગુસૂદેવશ્રીના આશયથી વિરુદ્ધ લખાયું હોય તો તે બદલ અંતઃકરણથી મિચ્છામિ દુક્કડમ્.
--અવતરણકાર
-
%
2

Page #159

મૂલ્ય : ૫૦ પૈસા
શું રામાયણનાં આ પ્રવચનો આપને ખુબ ગમ્યા છે? જે હા....તો આ પ્રવચનોની નકલો વિશાળ સંખ્યામાં ખરીદીને તેનો તમારા મિત્ર-વર્તુળમાં તથા સ્વજનો અને નેહીઓમાં ખૂબ પ્રસાર કરો. માત્ર પચાસ પૈસામાં અતિ મૂલ્યવાન ચિંતન મેળવો.
: પ્રાપ્તિસ્થાનો મુંબઈમાં
અમદાવાદમાં– માત્ર રવિવારે–
અખિલ ભારતીય સંસ્કૃતિ રક્ષક દળ ૧. રામાયણ-પ્રવચન સ્થળ :
૨૭૭૭ “જી. પ્ર. સંસ્કૃતિ ભવન’ પ્લેઝન્ટ પેલેસ
જગવલ્લભ પાર્શ્વનાથની ખડકી રોજ માટે–
નિશાપોળ, રીલીફ રોડ ૨. શ્રીપાળનગર ઉપાશ્રય ૧૨, જમનાદાસ મહેતા માર્ગ સુરતમાં વાલકેશ્વર, મુંબઈ-૬
અખિલ ભારતીય સંસ્કૃતિ રક્ષક દળ . સેવંતીલાલ વી. જૈન
કેસર બહાર બિલ્ડિંગ, પાંચમે માળે ભૂલેશ્વર, લાલબાગ
ગોપીપુરા, પોસ્ટ ઓફિસની પાસે. જૈન ઉપાશ્રય માધવબાગ પાસે, મુંબઈ-૪ નવસારીમાં– ૪. પારસ ટ્રેડીંગ કુ.
અખિલ ભારતીય સંસ્કૃતિ રક્ષક દળ B-૧૨, “મંગળકુંજ”
C/o. નીતિન ગમનલાલ ઝવેરી જામલી ગલીની બાજુમાં
સોમાભાઈ ટેલરની ઉપર બોરીવલી (વેસ્ટ]
મોટા બજાર ખાસ નોંધ : ઉપરના કોઈ પણ કેન્દ્રમાં બહારગામથી કોઈએ પણ પ્રવચનો
મંગાવવા M. 9. કરવો નહિ. કારણ કે પોસ્ટથી પ્રવચનો મોકલવાની વ્યવસ્થા રાખવામાં આવી નથી. આપના સ્વજનો દ્વારા આપ પ્રવચનો મેળવી શકશે.
પ્રકાશક: “કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ ૫૦૮૨/૩ બીજે માળે, ગાંધી રોડ, રતનપોળ નાકા, યાજ્ઞિક ઈન્સ્ટીટ્યૂટ સામે, અમદાવાદ- ૧
(ફોન નં. ૩૦૦૮૧] મુદ્રક. પ્ર. પુ. ભાગવત, મૌજ પ્રિન્ટિગ બૂરો, ગિરગામ, મુંબઈ –૪

Page #160

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ
•પ્રવચનકાર, પૂજય સિદ્ધાન્તમહોદધિ,કર્મશાસ્ત્રળિપુણમતિ,વાત્સલ્યવારિધિ,
ત્રિશતમુનિગચ્છાધિપતિ,સ્વર્ગીય સૂપુિરદર આચાર્ય ભગવત્ત શ્રીમદ્ વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજા
શિષ્યરત્ન પૂજ્યપાદ મુનિરાજશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી મહારાજ
: અવતરણ:
મુનિશ્રી ભાળુચન્દ્રવિજયજી
પ્રવચન સ્થળઃ પ્લેઝન્ટ પેલેસ, મુંબઈ-૬
પ્રવચન 1
પ્રવચન-છ ઠું [
પ્રકાશન
૩૧-૭-૭૭ |
૨-૭
પ્રકાશકઃ કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ

Page #161

પૂજ્યપાદ મુનિરાજ શ્રીમદ્ ચન્દ્રશેખરવિજયજી મહારાજ સાહેબે, મુંબઈ [વાલકેશ્વર] ખાતે, વિશાળ માનવ મહેરામણુ સમક્ષ, રામાયણનું છઠ્ઠું પ્રવચન કરતા, તીર્થરક્ષા ખાતર રાજર્ષિ વાલિ દ્વારા રાવણને કરાતી શિક્ષાની વાતનો પુનરુચાર કરીને ધર્મરક્ષા ખાતર કરાતો ઝગડો એ તો શક્તિસમ્પન્ન આત્માઓનું કર્તન્ય છે, એ વાતનું સચોટ દલીલો દ્વારા સમર્થન કર્યું હતું.
પ્રસંગોપાત્ત, પરસ્ત્રી-અપહર્તા રાવણુની સામે જંગે ચઢેલા અને જીવસટોસટના ખેલ ખેલીને ય અધર્મનો પ્રતિકાર કરતા જવાંમર્દ જટાયુનો અને સંસ્કૃતિ સાથે શહીદું થઈ જનારા શૂરવીર કુમારિલ ભટ્ટનો હૃદય વીંધી નાંખતો અર્જુન–પ્રસંગ રજૂ કરતી, જગ-કલ્યાણની વાતો કરનારા માનવીઓની સ્વ-કુટુમ્બીજનો સાથેની ચ અયોગ્ય વર્તણુંક ઉપર આકરા પ્રહારો કરતી, વર્તમાનકાલીન વિષમ પરિસ્થિતિના વાતાવરણ વચ્ચે પણ પ્રવચનશ્રવણ કાજે દોડ્યા દોડ્યા આવતા હજારો યુવાનો અને યુવતીઓને જોતાં જ દૂર-સુદૂરના ક્ષિતિજમાં થઈ રહેલા એક આશાના કિરણનો ઉદ્ગમ સમજા વતી, પોતે જ શા કાજે બોલી રહચા છે એ પ્રશ્નનો સચોટ રીતે સમાધાન આપતા-લાલ ફાળિયું ગગનમાં ફરકાવીને સંભવિત હોનારતનો હાહાકાર અટકાવી દેતા રબારીના છોકરાનું સુન્દર દૃષ્ટાન્ત રજૂ કરતી, સંસ્કૃતિ-નાશ દ્વારા પ્રજાનો અને મન્દિર નાશ દ્વારા સંસ્કૃતિનો નાશ કરવાના ભેદી ગણિત ઉપર રચાયેલી અંગ્રેજોની ભયાવહ અને ભીષણ ચાલબાજીઓને ચોટદાર રીતે ખુલ્લા પાડતી,‘સ્ટીમ રોલર’ અનીને અનેકોને કચડી નાંખતા કેટલાંક શ્રીમતોના ઉજળાં કપડાંની ગન્યાતી ગટરોની નીચે વહી જતા પાપોના
પાણીની બદનોની બિહામણી બાબતો રજૂ કરીને સામ્પ્રત સમાજને સાચો સન્માર્ગ ચીંધતી, ગંગા અને જમાનાના પાણીથી પાપકર્મોં તો ધોવાય-પણ તે કઇં ગંગા અને જમના એ વાતનું તર્કગમ્ય રહસ્યોદ્ધાટન કરતી, સંસારની અતૃપ્ત કામનાઓ-વાસનાઓમાંથી જ ઉદ્ભવતા ક્રોધના આવિર્ભાવનું વિશ્લેષણ કરતી, રામના પ્રતિઅિમ્બના દર્શનમાત્રથી પલાયન કરી જતા રાવણના અંતરના કામ અંગેનો વિશિષ્ટ પ્રકાશ પાથરતો અજૈન-પ્રસંગ રજૂકરતી, અંતરને આંગણે શુદ્ધિ, ભક્તિ અને મૈત્રીના આમ્રવૃક્ષોને આરોપીને તેને પ્રફુલ્લ અને પ્રકાશિત કરનારા ધર્મતત્ત્વના અમૃતરસપૂર્ણ કુમ્ભોને ઢોળતી, અન્તસ્તલમાં આરાધનાની અમૃતમયી અમીધારા સીંચીને અનોખી અને અનુપમ આત્મમસ્તીના અવર્ણનીય આનન્દનો આવિર્ભાવ પ્રસારતી, અન્તઃકરણના અમ્બોધિમાં અધ્યાત્મરસના વામ્ભ વાગ્ભ મોજાઓને ઉછાળતી, પૂજ્યપાદશ્રીની અમૃતવાણીનું સારભૂત અવતરણ અહીં આપવામાં આવ્યું છે
શ્રીપાળનગર, મુંબઈ – ૬
—મુનિ ભાનુચન્દ્રવિજય
તા ૨–૮–૧૯૭૭

Page #162

પ્રવચનાંક : ૬
રવિવાર
પ્ર. શ્રાવણ વદ ૧ વિ. સં. ૨૦૩૩
અનન્ત ઉપકારી કલિકાલ સર્વજ્ઞ ભગવાન હેમચન્સૂરીશ્વરજી મહારાજાએ રચેલા જૈન રામાયણ”ના આધારે શરૂ કરેલી “રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્દેશ” એ વિષય ઉપરની પ્રવચનમાળાનું આજે છઠ્ઠું પ્રવચન છે. રાવણે લંકાનો વિજય પ્રાપ્ત કરવા કેવી સાધના કરી, પછી વૈશ્રવણ સાથેનું યુદ્ધ, સેનાભંગ જોઈ વૈશ્રવણનો વૈરાગ્ય અને દીક્ષા, વાલિની પ્રશંસાથી અસહિષ્ણુ બનેલા રાવણે વાલિ સાથે કરેલું યુદ્ધ, તેમાં રાવણનો પરાજય અને અન્તે રાજા વાલિનું રાજર્ષિ વાલિમાં રૂપાન્તર, વાલિની ઉગ્ર સાધના, અને એમને પ્રાપ્ત થતી મહાન લબ્ધિઓ અને શક્તિઓ વગેરે પ્રસંગો આપણે પૂર્વે જોઈ ગયા છે.
સંસાર સમગ્રનો ત્યાગ કર્યા પછી ઊંચી કોટિની ધર્મસાધના દ્વારા જે લબ્ધિઓ અને શક્તિઓ પ્રગટ થાય છે તેમાં ય ત્યાગી મુનિઓએ વિરક્તિ કેળવવી જ જોઈ એ. અને આવી ગુણવિરક્તિ ભોગવિરક્તિ કરતાં ય કઠિન ખાખત છે. સંસારના સુખોને લાત મારનારા પણ પ્રાપ્ત થયેલી લબ્ધિઓ વગેરે ઉપર ક્યારેક વિરક્તિ કેળવી શકતા નથી. આથી કેટલીક વાર એનો ઉપયોગ ચમત્કારો વગેરે બતાડીને લોકોને આકર્ષવામાં કરાતો હોય છે. આ ભારે અકલ્યાણકારી બાબત બની જાય છે.
તીર્થરક્ષા ખાતર રાવણને શિક્ષા
રાજર્ષિ વાલિ પોતાને પ્રાપ્ત લબ્ધિશક્તિઓ ઉપર અજબ વૈરાગ્ય કેળવી શક્યા હતા. રત્નાવલીને પરણવા જતા રાવણનું વિમાન સ્ખલિત થતાં રાવણ ધ્યાનસ્થ એવા રાજર્ષિ વાલિ ઉપર ક્રોધે ભરાય છે. અને સમસ્ત અષ્ટાપદ પહાડને હચમચા વવાનો પ્રયત્ન કરે છે ત્યારે તીર્થોની રક્ષા ખાતર રાજર્ષિ વાલિ રાવણુને દૃશ્ય કરે છે. અહીં સુધીનો પ્રસંગ પણ ગયા પ્રવચન આપણે વિચારી ગયા.
રાજર્ષિ વાલિને મન તો જીવન-મરણુ સમાન હતા. પણ જે તીર્થ–મન્દિરોમાં પરમાત્માના દર્શન કરીને લાખો લોકો પોતાની પા૫ વાસનાઓનો નાશ કરતા હોય, એ તારક તીર્થોનો જો નારા બોલાઈ જાય તો તે હરગિજ ઉચિત ન હતું. માટે જ અખૂટ અધ્યાત્મબળના સ્વામી રાજર્ષિ વાલિએ રાવણને શિક્ષા કરી.
શું ધર્મ ખાતર ઝઘડો ન થઈ શકે ?
આ પ્રસંગ વર્તમાન પરિસ્થિતિના સંદેશમાં ખૂબ મહત્ત્વનો બની રહે છે. આજે અનેક લોકો અમને સલાહ આપવા આવે છે કે ‘કોઈ પણ વાતમાં ઝધડવું નહિ!'

Page #163

પ્રવચન છઠ્ઠું
આવી વાતો કરનારા માણસોને આ પ્રસંગ લપડાકરૂપ છે. દરેક વાતમાં મૈત્રી, પ્રેમ અને કરુણાની વાતો આગળ કરીને આવા લોકો ‘ઝધડો’ નહિ કરવાની શિખામણ આપે છે!!
૧૬૦
હું કહું છું કે મૈત્રી અને કરુણાની વાતોનો સાચો અમલ તો સાચા સાધુઓ જ કરે છે. બટાકામાં રહેલા અનન્તા જીવોને અભયદાન આપનારા, મૈત્રીનો ઉપદેશ આપીને હજારો જીવોને વેર-ઝેરના સંકજામાંથી છોડાવનારા મુનિઓ મૈત્રીના સાચા ઉપાસક છે કે સંસ!રમાં રહીને રોજ હજારો જીવોની જાણે-અજાણે કતલ કરી નાંખનારા અને મોંઢેથી મૈત્રીની વાતો કરનારા આ સંસારી જનો? મૈત્રી કોની સાચી? સાચા ત્યાગી મુનિઓની કે આવા ગૃહસ્થોની ?
ધર્મ સાથે ચેડાં કરનારને ચલાવી લેવાય ?
સમ્રળા ધર્મતત્ત્વોને જીવાડનારી જે દયા છે, જે ‘શાસન' છે, અને જે સાવરોનુ ઉત્તમ ચારિત્ર સમગ્ર વિશ્વના સુખની ‘ધરી’ છે, એની સામે કોઈ ચેડાં કરે, એ શાસન અને ધર્મતત્ત્વની સામે કોઈ ગમે તેમ બોલે ત્યારે સાધુને પણ હૈયામાં પૂરી કરુણા સાથે આંખમાં લાલાશ લાવવી ય પડે, જીભમાં કડવાશ અને મુખ ઉપર રોષની રેખાઓ ખતાડવી પણ પડે, પણ તેવા સમયે મૈત્રીની વાતો હાસ્યાસ્પદ બની રહે છે.
યાદ રાખો કે જેમ અમૈત્રી ખોટી છે તેમ, ગમે તે અવસરે, ગમે તેવા માણસો” ની સાથે, મૈત્રીની વાતો કરવારૂપ અતિમૈત્રી પણ ખોટી છે.
વાલિ મુનિને કોઈ પણ જાતનો અંગત સ્વાર્થ ન હતો. એક માત્ર તારક તીર્થોનો નાશ ન થવા દેવાની શુદ્ધ બુદ્ધિ હતી. એ માટે જ તેમને રાવણને શિક્ષા કરવાનું આવશ્યક બની ગયું.
તુચ્છ સ્વાર્થ ખાતર ઝઘડનારા મૈત્રીનો ઉપદેશ આપે છે !!
હું તો માનું છું કે ધર્મશાસનની ઉપર જયારે જ્યારે આક્રમણો આવતાં જણાય ત્યારે ત્યારે શક્તિસંપન્નમુનિઓ જે આંખ લાલ ન કરે અને યથોચિત મુકાલબો ન કરે તો તેમને ખરેખર સાધુતા પચી જ ન કહેવાય.
શું ધર્મશાસન એ કાંઈ ખોડી બામણીનું ખેતર છે કે જેને જેમ ફાવે એમ એની સ થે વર્તી શકે અને ખોલી શકે? એવા સમયે એવા માણસો સાથે ન છૂટકે પણુ ઝધડો કરવો જ પડે તો તેવા ઝધડાથી વળી ડરવાનું કેવું?
શું વર્તમાન જગતમાં વકીલો, ન્યાયાધીશો અને ન્યાયાલયો ઊભા કરવામાં આવ્યા છે એ ઝધડાના જ પ્રતીક રૂપ નથી ? જો જગતમાં, તમારા કોઈના ધરોમાં

Page #164

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ
૧૬૧
કે જીવનમાં ઝગડાઓ જ ન હોત તો વકીલો અને ન્યાયાલયોના ગીચ જંગલો ઊભ કરવાની જરૂર રહેત ખરી? સંસારના તુચ્છમાં તુછ સ્વાર્થો ખાતર ઝઘડા કરનારા અને કોર્ટ જનારા માણસો–જે વિશ્વના સમગ્ર જીવોના સુખનું પરમ કારણ છે એવા ધર્મશાસનની રક્ષા કાજે ન છૂટકે કઠોર વાણીમાં બોલનારા–સાધુજનોને ઝઘડાખોર કહે છે ! કેવી કમનશાબીની વાત છે ?
રાવણની સામે ય જટાયુની જવાંમર્દી
એક અજૈન ભાઈ પાસે મેં એક પ્રસંગ સાંભળ્યો હતો. મહાસતી સીતાજીને લઈને જ્યારે રાવણ વિમાનમાં લંકા તરફ જઈ રહ્યો ત્યારે વિમાનમાંથી સીતાજી પોતાના આભૂષોને એક પછી એક નીચે ફેકતા જતા હતા. કારણ કદાચ તેમની શોધ માટે કોઈ નીકળે તો તે, આ આભૂષણોની નિશાની દ્વારા તે દિશાને પકડી શકે.
સીતાજીને ઊંચકી જતાં રાવણને જોઈને જટાયુ નામનું એક પક્ષી મોટી પાંખો ફફડાવતું વિમાન ઉપર ત્રાટક્યું. સદા વનમાં જ રહેતું એ પક્ષી રામચન્દ્રજી અને સીતાજીનું સારી રીતે આત્મીય બની ગયું હતું.
પરપુરુષ દ્વારા સીતાજીને ઉપાડી જવાતા જોઈને એ રાવણનો સામનો કરવા ધસી ગયું. રાવણ ઉપર ત્રાકટીને એના મોં ઉપર એણે જોરથી ચાંચો મારવા માંડી, રાવણને મહાત કરવા અને સીતાજીને છોડાવવા એણે પોતાની શક્તિ મુજબ બધું કરી જોયું.
શરૂ શરૂમાં તો રાવણે એને સામાન્ય પક્ષી સમજી જવા દીધું. પણ જોરદાર હુમલા કરતું જોઈને રાવણ અત્યંત ક્રોધે ભરાયો. કમરેથી કટાર ખેંચી કાઢીને એક ઝાટકે એની પાંખ કાપી નાંખી. મરણતોલ રીતે ઘાયલ થઈ ગયેલું જટાયુ ધબાક દઈને નીચે જમીન ઉપર દડદડતું જઈ પડયું. તેની ચોફેર લોહીનું ખાબોચિયું. બની ગયું.
થોડી વાર બાદ વનવાસી લોકો દોડી આવ્યા. તેમણે જટાયુને કહ્યું. “રે! પક્ષીરાજ ! તમે કોની સાથે બાથ ભીડી? તમે જાણતા ન હતા કે શત્રુ કેવો બળિયો હતો? શક્તિનું માપ કાઢીને પછી લડવું જોઈએને? ગરુડરાજ ! શું તમે આટલું પણ ન સમજી શક્યા?”
જટાયુનો જવાબ: “અધર્મ મારાથી જેવાયો નહિ
વનવાસીઓને ત્યારે જટાયુએ કહ્યું: “વનવાસી બંધુઓ! તમારી વાત સાચી છે. મને ખબર જ હતી કે બળિયા દેખાતા રાજા સાથે લડવામાં મારો પરાજય

Page #165

૧૬૨
પ્રવચન છડું નિશ્ચિત હતો. મારું મોત અફર હતું. છતાં હું કેમ એની સામે પડ્યો એનો જવાબ એક જ છે કે પરસ્ત્રીના અપહરણને એણે આચરેલો અધર્મ મારાથી જોવાયો નહિ.
એ એક સબળ રાજા હતો. હું એની પાસે એક નિર્બળ પક્ષી હતું. પણ એ સબળો અને હું નિર્બળ એ વિચાર જ અસ્થાને હતો. મુખ્ય વાત એ જ હતી કે મારાથી આ અધર્મ જોઈ ન શકાયો અને માટે જ હું એની સામે થઈ ગયો.”
જેમ અધર્મ કરવો એ પાપ છે. એમ બીજા દ્વારા કરાતો અધર્મ ની શક્તિએ નિવારવો નહિ, તે માટે પ્રયત્ન પણ ન કરવો, તે ય પાપ છે. ત્યાગીવ માર્ગદર્શન આપવું જ રહ્યું
જે કરાળ આ કાળમાં યુવાનોમાંથી નષ્ટ થતો જતો સદાચાર, બેનોમાંથી ખતમ થતું જતું શીલ અને વેપારીઓમાંથી દૂર થતી જતી નીતિમત્તા વગેરે જઈને પણ સૌથી ઊંચો ગણાતો ત્યાગીવર્ગ જે સાચું માર્ગદર્શન ન આપે તો તે શું ઉચિત છે?
તમે આ બધી વાતો સાંભળીને કેટલું અમલમાં મૂકવું જોઈએ એ તમારે વિચારવાનું છે; પણ ધર્મરક્ષાના પ્રયત્નમાં તો શક્તિસંપન્ન આત્માઓએ સદા સજજ બની જ રહેવું જોઈએ. શિક્ષણ વગેરે દ્વારા સંસ્કૃતિનાશ
અંગ્રેજો આ દેશમાં જ્યારથી પિઠા છે ત્યારથી આ દેશની સંસ્કૃતિને માથે ભારે ભય તોળાઈ રહ્યો છે. એમણે દાખલ કરેલા શિક્ષણથી આજની પ્રજા પોતાની સંસ્કૃતિના ગૌરવોને ભૂલી ગઈ છે અને એનાથી સીધી કે આડકતરા હજારો નુકસાનો હિન્દુસ્તાનની પ્રજાને થઈ ચૂક્યા છે.
આજના જેટલા ડીગ્રીધારી માણસો છે એને હું દેશી અંગ્રેજો કહું છું. મારો કહેવાનો ભાવ એ છે કે અંગ્રેજી પદ્ધતિના શિક્ષણે ભારતીય પ્રજાના માનસની અંદર એટલી બધી વિકૃતિ વૃત્તિઓને પિસાડી દીધી છે કે તેથી તે શિક્ષિત માણસના જીવનનું—એના બધા જ સ્તરોમાં–એટલું મોટું પરિવર્તન થઈ ચૂક્યું છે કે તેના તરફ ધ્યાનથી જોવામાં આવે તો તે અંગ્રેજ જ લાગે. જીવનની સઘળી વૃત્તિ-પ્રવૃત્તિઓ અને મહત્ત્વાકાંક્ષાઓમાં ક્યાંય જે આર્યત્વની ઝાંખી પણ શોધી ન જડે તે તેવા ડિગ્રીધારી ભારતીય લોકોને દેશી અંગ્રેજ કેમ ન કહેવા? “હવે તો કાળા ગોરાઓથી બચાવે
એક વાર એક દૈનિકમાં લેખ આવેલો. તેનું શિર્ષક હતું. હવે તો આ કાળ ગોરાઓથી દેશને બચાવો!” તેમાં જણાવ્યું હતું કે, “આ કાળા (ભારતીય) ગોરાઓ

Page #166

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્ડેશ”
૧૬૩ જ-જેમણે અંગ્રેજી પદ્ધતિનું શિક્ષણ લીધું છે – અમારી સંસ્કૃતિનો નાશ કરીને પ્રજાના સાચા સુખશાન્તિની સઘળી આધારશિલાનો ધ્વંસ કરી રહ્યા છે.”
આર્ય મહાપ્રજાના સર્વનાશની આવી કતલની પળોમાં પણ જો અમે બોલીએ નહિ તો કેમ ચાલે? ભારતના બીજા પણ અનેક સંન્યાસીઓ આ બાબતમાં ચૂપ શા માટે રહ્યા છે એ મને સમજાતું નથી!
તમે શા માટે આટલું બધું બોલો છો? શું તમારા બોલવાથી બધું બદલાઈ જશે?” આવું જ્યારે જ્યારે મને કોઈ કહે છે ત્યારે હું પેલા જટાયુની જેમ જ, જવાબ આપું છું કે મારાથી સંસ્કૃતિનાશનો આ અધર્મ જોયો જાતો નથી એટલે જ હું બોલું છું. બેશક ધર્મનો ઉપદેશ આપવો એ તો મારું કર્તવ્ય છે જ. બૌદ્ધધર્મનો પ્રચાર
પૂર્વે પણ અનેક વાર આ સંસ્કૃતિની સામે આક્તો આવી છે. પરંતુ ત્યારે ત્યારે અનેક સંસ્કૃતિ પ્રેમી આત્માઓએ એની રક્ષા કરવા કમર કસી છે.
ઘણા વર્ષો પૂર્વે ભારતની અન્દર બૌદ્ધો દ્વારા વૈદિકોને માન્ય મોક્ષમાર્ગની સંસ્કૃતિ નષ્ટ કરાઈ રહી હતી. બૌદ્ધો મોક્ષને સ્વીકારતા નથી. એ મોક્ષનો અર્થ “આત્માનું દીપકની જેમ બુઝાઈ જવું' એવો કરે છે. મોક્ષનું આ વાસ્તવિક સ્વરૂપ નથી. બેિશક; મોક્ષના રવરૂપમાં વૈદિક અને જૈન માન્યતામાં મતભેદ છે. પણ તે વિચાર અહીં અપ્રસ્તુત છે.]
આ આર્યદેશ જીવનની પ્રત્યેક કરણીઓમાં મોક્ષને જ આગળ રાખીને ચાલત. અને એથી એનો નાશ કોઈ પણ રીતે ક્ષમ્ય બની શકતો નથી.
બૌદ્ધોએ મોક્ષનું જે વૈદિકમાન્ય સ્વરૂપ છે તેનો પણ લોપ કરવા માંડ્યો. અને જ્યારે પોતાના વિકૃત મોક્ષસ્વરૂપને પ્રચારવા માંડયું ત્યારે એક આત્માનું અન્તર કકળા ઊઠયું. કુમારિલભટ્ટની આન્તર વ્યથા
કમારિલ ભટ્ટ નામનો બ્રાહ્મણ પંડિત બૌદ્ધના આ પ્રચારને સહન કરી શક્યા નહિ. એનો આત્મા અકળાઈ ઊઠયો.
બૌદ્ધ દર્શનમાં ઉગ્ર દેહદમન અને તપત્યાગાદિ ઉપર જોર આપવામાં આવ્યું નથી. આથી એમનો મત જલદી સ્વીકારાવા લાગ્યો. વૈદિક મતમાં પૂજા-પાઠ અને પ્રિયાંકાડો વિશેષ પ્રમાણમાં હોવાના કારણે અને બૌદ્ધ ધર્મમાં ઘણી છૂટછાટો ભોગવવા છતાં ધમ કહેવડાવવાનો સગવડિયો રસ્તો હોવાથી અનેક રાજાઓ બૌદ્ધ ધર્મ સ્વીકારવા લાગ્યા.

Page #167

પ્રવચન છઠ્ઠું
પાપો કરતા રહીને પણ જગતમાં ધર્મી તરીકે ફરતા રહેવાનું પ્રજાને બહુ અનુકૂળ આવી જાય એ સહજ છે. એથી જ ખૌહમતનો વ્યાપક ફેલાવો થવા લાગ્યો. આ બધું કુમારેિલથી સહન ન થયું. એનો આત્મા અત્યન્ત વેદના અનુભવવા લાગ્યો.
કુમારિલનો વાદોમાં વિજય
કુમારિલે બૌદ્ધશાસ્ત્રોનો ઊંડો અભ્યાસ કર્યો. એના શાસ્ત્રોની નબળી કડીઓ જાણી લીધી. ત્યાર બાદ બૌદ્ઘ બની ગયેલા રાજાઓ પાસે જઈ ને એણે વાદો કરવા માટે આજ્ઞાનો આપ્યાં. રાજાઓની ખુશામત કરવા માટે બૌદ્ધ પણ્ડિતોમાં રૂપાન્તરિત થઈ ગયેલા અનેક બ્રાહ્મણ પણ્ડિતો સાથે વાદો કરીને કુમારેિલ ભટ્ટે વિજય પ્રાપ્ત કર્યાં. પરન્તુ તે છતાં પંડિતો કહેવા લાગ્યા કે, “ અમે તો બૌદ્ધ ધર્મને જ સ્વીકારશું. બૌદ્ધ દર્શનનો પરિત્યાગ અમે કરી શકનાર નથી. અમને તો એ જ ધર્મ મજાનો લાગે છે.
""
૧૬૪
આવા અભિપ્રાયો સંભળતા કુમારિલની આંતરદ્વેદના અત્યન્ત વધી ગ
ઠેરઠેર વાદો કરીને, વિજયો પ્રાપ્ત કરીને, એ બૌદ્ધ-સમ્મત અભિપ્રાયોના ભુક ખોલાવતો ગયો તો પણ એના કાર્યમાં એને સફળતા ન સાંડી. રાજાઓ અને અનેક પ્રજાજનોએ વૈદિક ધર્મનો ત્યાગ કરવાની જાણે કે સ્પર્ધા માંડી.
દ્વિલથી અને દેહથી શેકાતો જતો કુમારિલ
અન્ત...વેદકલ્પિત મોક્ષની સંસ્કૃતિની ધોર ખોતી બૌદ્ધ-માન્યતાઓના પુષ્કળ પ્રચારથી સંતપ્ત બની જતે, કુમારિલે ગામ બહાર એક માટી તુષની ગંજી
ઊભી કરાવી.
ધઉંના છોતરાંના એ ઢગલા ઉપર જઈ તે કુમારિલ એસી ગયો. (ચેથી એ ગંજી સળગાવાઈ. ધીરે ધીરે આખી ગંજીમાં દાહકના ઉત્પન્ન થવા લાગી. ઉપર ખેડેલા કુમારિલનો દેહ તપવા લાગ્યો. અને ધીરે ધીરે સળગતો એ અગ્નિ કુમારિલને કાંઈ ખેચાર કલાકમાં ભચું કરતો નથી; પરન્તુ દિવસોના દિવસો જવા લાગ્યા અને કુમારિલ એમાં શેકાતો ગયો.
લોકો ખોલવા લાગ્યા ઃ ર આ પંડિત નકામો પંચાત કરે છે. નાહક સંસ્કૃતિરક્ષાની વાતો પોતાના માથે લઈ એડ઼ો છે ! એના મા-બાપ નથી કે શું ? એના એકના મરવાથી શું વળવાનું છે?”
પરંતુ કુમારિલના હૃદયમાં એક જ તમન્ના છે કે મારી સંસ્કૃતિની થઈ રહેલી ક્રૂર હાંસી; કોક દી મને જોતાં, કોઈના હૈયાને અડી જાશે. ‘ તું શાને સળગી રહ્યો છે ?,

Page #168

૧૬૫
‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ એમ કોઈ મને પૂછશે ત્યારે મારી આંતર-વ્યથા હું એને કહીશ. આમ મારું આ મૃત્યુ નિહાળતાં કોકનો આતમ જાગશે અને મારી સંસ્કૃતિને એ બચાવશે.
કુમારિક બલિદાન દેવા તૈયાર થઈ ગયો છે. એનું એ બલિદાન એળે જાતું નથી. એક યુવાન એને એક દી મળી જાય છે. બલિદાન સામાન્ય રીતે કોઈના ય એળે ગયા છે ખરા?
ભારત ઉપર આશીર્વાદ અને અભિશાપ
આ ભારતની પ્રજાના લલાટે એક આશીર્વાદનું સદ્ભાગ્ય અને એક અભિશાપનું દુર્ભાગ્ય અંકાએલું છે એમ ઇતિહાસના પાનાંઓ ફેરવતાં વિધાન કરવાનું દિલ થઈ આવે છે.
સંસ્કૃતિની રક્ષા કાજે જ્યારે જ્યારે જેણે જેણે બલિદાનો આપ્યાં છે એ બધા સામાન્ય રીતે નિષ્ફળ ગયા નથી. ભારતીય પ્રજાના માટે આ બાબત આશીર્વાદરૂપ જ સમજવી જોઈએ ને?
અને...જ્યારે જ્યારે આ ભારતીય પ્રજામાં યાદવાસ્થળી ઓ સર્જાણી છે – અંદરોદર ફૂટ પડી છે ત્યારે ત્યારે ધર્મસંસ્કૃતિના અનેકસ્તરોનો ખાત્મો બોલાઈ ગયો છે. અંગ્રેજોએ પણ આ દેશમાં પ્રવેશ કરવા માટે અને સ્થિર થવા માટે યાદવાસ્થળીનું જ શસ્ત્ર અપનાવ્યું હતું. ઘણી વાર એવું બન્યું છે કે ટોચ કક્ષાની સમૃદ્ધિએ જ્યારે ભારતીય પ્રજાએ ડગ મૂક્યો છે, ત્યારે આપસની યાદવાસ્થળીએ જાગી પડીને બધા લાભોને ધમરોળી નાંખ્યા છે. મુસલમાનો વગેરેના રાજ્ય કાળમાં પણ આવું જ બન્યું છે.
મેં પહેલાં ય કહ્યું જ કહ્યું હતું કે ભારતીયો જ ભારતીયોને, રશિયનો રશિયનોને, વૈષ્ણવો વૈષ્ણવોને, મુસલમાનો મુસલમાનોને મારવાના પ્રયાસ કરશે. આ યાદવાસ્થળી આર્યાવર્તની મહાપ્રજા ઉપર અભિશાપનો કાળો ઓળો બનીને વારંવાર ઉતરી છે.
બળતા કુમારિકને જોવા જતા માનવો
લોકો બધા એને જોવા જાય છે, પરંતુ કોઈ પૂછતું નથી કે, “ભાઈ ! તમે કેમ બળી મરો છો ?” દૂર-દૂર એક યુવાન ઊભો હતો. એ જઈ રહેલાં લોકોને પૂછે છે, “ભાઈઓ! તમે બધા કયાં જાઓ છો ?” ત્યારે લોકો જવાબ આપે છે. “એક મહાન પંડિત બળી મરે છે એને જોવા જઈએ છીએ ?” ત્યારે એ યુવાને પૂછે છે, “એ કેમ બળી મરે છે? લોકો કહે છે, “એ અમે પૂછ્યું નથી. અમને એ પૂછવાની ફરસદ પણ નથી. અમે તો તમાસો જોવા જઈએ છીએ.” કેવી છે આ પ્રજા? કુમારિક શા

Page #169

પ્રવચન છઠું સારું બલિદાન આપે છે એ અંગે જાણવાની પણ જેને જરૂર દેખાતી નથી. કેવા ભયંકર સ્વાર્થના કોચલામાં આ પ્રજા ફસાઈ ગઈ હશે?
સ્વાર્થના કોચલામાં ફસાયેલી પ્રજા
શું વર્તમાન કાળની પણ મજા આવા કોચલામાં ફસાઈ ગઈ હોય એવું નથી લાગતું? ક્યાંય જાણે કોઈ પ્રત્યેની માયાળુના જેવા જ મળતી નથી. પોતાના પડોશીના દુઃખો પ્રત્યે પણ કોઈ હમદર્દી આજે જોવામાં આવતી નથી. લગભગ કોઈને કોઈની કશી જ પડી નથી એવી સ્થિતિ દેખાય છે. અરે ! શબને ઊંચકવા માટે સ્વજનો પણ આઘાપાછા થતાં હોવાથી સરકારે શબવાહિનીઓ તૈયાર કરી છે! એમાં ગોઠવાએલી પૂતળીઓ જ છાતી ફૂટી લે છે ! સ્વજનોને સમયનો અભાવ હોવાથી ઈલેકટ્રીકથી થોડી જ વારમાં શબને બાળી નાંખવાની વ્યવસવા કરવામાં આવી છે. યુવતીના મૃત્યુની સાથે જ–આગ ઠરતાં પહેલાં જ–યુવક નવા એંગેજમેન્ટની ચિન્તામાં ગરકાવ બની જાય છે! કેવો ભયંકર સ્વાર્થોધભાવ!
આખા જગતના કલ્યાણની વાતો કરનારો–“વસુધૈવ કુટુમ્ન”ની ભાવના ભાવનારો માણસ પોતાના કુટુંબીજનો પ્રત્યે પણ સભ્ય વર્તન કેળવી શકતો નથી ! પોતાના પડોશીના દુઃખોમાં એ સહભાગી બની શક્તો નથી! પોતાના માતા, પિતા, પત્ની, બાળકો, ઘાટીઓ અને મુનિમોના ય કલ્યાણની વાંછા કરી શક્તો નથી! ક્યા મોંઢે એ આખી વસુધાને કુટુમ્બ બનાવવા નીકળ્યો છે ? એ કયા મોંએ “મા વશ્ચિત સુવિમા મ” કહેવા નીકળ્યો છે એ જ સમજાતું નથી. કેવા દંભ, કેવાં પાખંડ અને કેવાં આ સુધરેલા લોકો છે જૂઠાણાંથી આખું જગત ઊભરાઈ છે!
યુવાનો પણ મોટી મોટી વાતો કરે છે; માનવતાની, દુ:ખીઓનો ઉદ્ધાર કરવાની અને ગરીબી હટાવી દેવાની. પરન્તુ અવસર આવે ત્યારે કોઈ પોતાના ભાગ સુખને છોડવા તૈયાર નથી. અવસરે પોતાનું બલિદાન આપવા કોઈ પણ તૈયાર નથી !! | સ્વાર્થધતાના ગંદવાડોથી ખદબદી ઊઠેલા સમાજના આ કેવા આઘાતજનક કટુ સત્યો છે ! અફસોસ! છતાં આ સમાજના લોકો શિક્ષિત, સુધરેલા, અને સભ્ય કહેવાય છે!
પેલો યુવાન અકળાઈ ઊઠીને કહે છે, “અરે! તમે બધા બળી મરતા પંકિતને જેવા જાઓ છો? તમે કોઈ પૂછતા ય નથી કે “ભાઈ! તમે કેમ મરી રહ્યા છો? કેટલા બધા તમે સ્વાર્થનિપુણ બની ગયા છો?
એ યુવાન લોકોની સાથે સાથે કુમાદિલના દહન થળે આવી ઊભે છે. આવીને દગ્ધ બનેલા કુમારિકને જોતા જ એ અકળાઈ ઊઠે છે. ઉતાવળે એ

Page #170

“ રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્દેશ’
કુમારિલને પૂછે છે, ‘ઓ મહાપંડિત! તમે કેમ આમ મરી રહ્યા છો? આ તમારી ખળતી જળતી કાયા મારાથી જોઈ જાતી નથી.’
૧૬૭
કુમારિલને વારસદાર લાધી ગયો
સારા
ત્યારે આનંદિત બની ગયેલા કુમારિલ મનોમન ખોલી ઊઠયા, આંતરનાદને સાંભળનાર યુવાન આજે મને મળ્યો ખરો! મારું મૃત્યુ પણ હવે મંગલ બની જાશે.’
કુમારિલ યુવાનને કહે છે, ‘ભાઈ! હવે મારે કાંઈ બોલવું નથી. જગતને સમજાવી સમજાવી હું થાકી ગયો છું. હવે તો બસ મારે મરી જ જવું છે. જેની પાસે હૈયું હશે તે પૂછશે. આંખ હશે તે જોશે. જો તું મારી આ બળતી–જળતી કાયા જોઈ શકતો ન હોય તો હું તને પૂછું છે કે તારી સંસ્કૃતિ-માતા મરી રહી છે, એની બળતી-જળતી કાયા તું જોઇ શક છે? હું બહારથી શેકાઈ રહ્યો છું તે તારાથી જોવાતું નથી એમાં તને દુઃખ થાય છે તો તને સંસ્કૃતિના થઈ રહેલા નાશનું કોઈ દુઃખ નથી ?
ઓ! નવયુવાન ! મારી કાયા ખળતી જળતી તારાથી જોવાતી ના હોય તો તું સંસ્કૃતિમાતાના ખેંચાઈ રહેલાં ચીરની રક્ષા કરવાના શપથ લે. બૌદ્દો આપણા વેદમાન્ય મોક્ષપદને ઉડાડી રહ્યા છે. એને પરાસ્ત કરીને અહીંથી હાંકી કાઢવાનો સંકલ્પ કર ! હું આ સંસ્કૃતિના થઈ રહેલા વિનાશને જોઈ શકતો નથી, એથી જ મારી કાયાને આજ જલાવી રહ્યો છું !’
ચુવાનના શપથ અને કુમારિલનો દેહત્યાગ
યુવાનનું હ્રદય કમ્પી ઊઠે છે. કુમારિલની મનોવેદનાને એ યથાયથ રીતે પરખી જાય છે. એને એમ લાગે છે કે આ માણુસ બહારથી જેટલો ખળે છે એના કરતાં અંદરથી વધુ ખળે છે. એની બહારની વ્યથા કરતાં આંતરિક વ્યથા ધણી ભયંકર છે.
તે જ ધડીએ આકાશમાં સૂર્યનો ઉદય થાય છે. સૂર્યની સાક્ષીએ હાથમાં પાણી લઈ ને એ યુવાન સોગન્દ લે છે. “ ઓ ! મહા—પંડિત ! તમારી આ સંસ્કૃતિ-ભક્તિને મારા લાખલાખ વંદન છે. હું હાથમાં પાણી લઈને શપથ સ્વીકારું છું કે મારા શરીરમાં પ્રાણ હશે ત્યાં સુધી હું આ સંસ્કૃતિની રક્ષા કાજે અથાગ પ્રયત્ન આદરીશ ...મારા જાનની ફેસાની કરી દઇશ...તમે નિશ્ચિંત બની જાઓ...અને સુખેથી પરલોક તરફ પ્રયાણ કરો...”
યુવાનના એ શબ્દો સાંભળીને આનંદવિભોર બની ગયેલા પંડિત કુમારિલની આંખોમાં હર્ષનાં આંસુ ઉભરાય છે. અને તે મૃત્યુને વરે છે. દગ્ધ એમની કાયામાંથી

Page #171

૧૬૮
પ્રવચન છઠું પ્રાણ પંખેરું ઊડી જાય છે. પોતાના મિશનને આગળ ધપાવનાર કોઈ માડી જાયો પોતાને મળી ગયો એનો આત્મ-સંતોષ લઈને !
આજની સ્થિતિ વધુ ભયંકર
આજની સ્થિતિ તો કુમારિલના કાળ કરતાં ય વધુ ભયંકર દેખાય છે કેવા બિભત્સ ચિત્રોવાળા સિનેમા આજે પ્રસાર પામી રહ્યા છે ! સિનેમા કરતાંય નાટકો તો અતિ નિર્લજજ બનતા ચાલ્યા છે !સમગ્ર આર્યાવર્તની પ્રજા સાંસ્કૃતિક વિનાશની કેવી ભીષણ ખાઈ તરફ ધસી રહી છે? સમસ્ત આર્યપ્રજા જાણે અંગ્રેજ પ્રજામાં રૂપાન્તર પામી રહી હોય એવું જણાય છે.
છતાં...આશાનું એક કિરણ
પણ... આ સ્થિતિમાં ય મને એક આશાનું નાનું કિરણ દેખાય છે. કે તમે આવો વાતો પણ આટલી મોટી સંખ્યામાં અને આટલી શાંતિથી સાંભળવા દોડી આવી છો! અપેક્ષાએ આટલા જોશથી અને જોરથી બોલવાના અમારા આ શ્રમ કરતાં ય, અનેક પ્રકારના કામ મૂકીને, જીવન આખું જમાનાવાદની આંધીએ સપડાઈ ગયું હોવા છતાં ભોગપ્રધાન જીવન અંગેની સાફ સાફ કટુ વાતો સાંભળવા પણ તમે દોડ્યા દોડ્યા આવો છો એ ખરેખર આશ્ચર્ય અને આનન્દ ઉપજાવે એવી બાબત છે.
વ્યાખ્યાનો કાનેથી સાંભળીને, એને હૃદયથી સમજવાનો અને હૃદયથી સમજીને એને જીવનમાં પામવાનો પ્રયત્ન કરનારા અનેક લોકો આ સભામાં બેઠા છે. અનેકાનેક યુવાનો મારી પાસે આવીને સિનેમા, ટી. વી. ત્યાગ, પરમાત્મપૂજા વગેરે અનેક પ્રકારની પ્રતિજ્ઞાઓ લઈ જાય છે. આ અનંત અંધકારની વચ્ચે પડેલી નાનકડી તેજરેખા છે. મારા જેવાઓ માટે આશાનું એક નાનકડું કિરણ છે.
આર્યાવર્તની મહાપ્રજા ઉપર પાશ્ચાત્ય જીવન પદ્ધતિના વિકૃતિભર્યા રંગો ગમે તેટલા ચડી ગયા હોય તો પણ તે રંગ હળદરીઓ છે. થોડાક પ્રયત્ન કદાય ધોવાઈ જાય તેવા છે. કેમકે ગમે તેમ તો ય પ્રજાનું જે આર્યબીજ છે તે ખૂબ જ ઉત્તમ સંસ્કારે રસાયેલું છે. આ ખૂબ જ મોટો અમારો આશાવાદ છે.
» કિરણ છે.
શક્તિશાળીઓએ બોલવું જ જોઈએ
બીજા બધા સંન્યાસીઓ, મહંતો અને ત્યાગીઓ નથી બોલતા અને તમે થોડાક જ ત્યાગીઓ કેમ બોલો છો?' એવું ઘણા મને પૂછે છે. હું કહું છું કે “ભાઈ! આ સવાલ જેઓ નથી બોલતા એમને પૂછવા જેવો છે. મને પૂછવાથી શું? હું

Page #172

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૧૬૯
બોલું છું એ હકીકત છે. બધા જ ધર્મરક્ષકોએ આ વિષયમાં બોલવું જોઈએ અને પ્રજાને માર્ગદર્શન આપવું જોઈએ એમ હું માનું છું.”
મારે કોઈક વાર રાજકારણી માણસો સાથે ય આ બાબતમાં મોટી ચકમક ઝરી ગઈ છે. સંસ્કૃતિ નાશ દ્વારા પ્રજાનો કેવી ભેદી રીતે નાશ કરાઈ રહ્યો છે અને એમાં મેકોલેનું આ શિક્ષણ કેટલા મોટા અંશમાં જવાબદાર છે આ બધી વાતો મેં તેઓને સમજાવી હતી. એ માણસોએ આ વાતો તે સમયે નહોતી સ્વીકારી, પણ આજે એ જ રાજકારણીઓ છાપાઓ દ્વારા બોલે છે કે, “અંગ્રેજોએ સ્થાપેલી શિક્ષણ પદ્ધતિ વગેરેથી પ્રજાને પારાવાર નુક્સાન થઈ ચૂક્યું છે.”
આથી જ હું કહું છું જેનું પુણ્યબળ હોય અને શક્તિ હોય તેણે આ વિષયમાં કહેવું તો જોઈએ જ.
શું રબારીનો છોકરો હોનારત ન અટકાવી શકે ?
ધારો કે સો કિલોમીટરની સ્પીડે કાળ વેગે ધસમસતો રાજધાની એક્ષપ્રેસ આવી રહ્યો છે. અને એ વખતે કોઈ નક્ષલીસ્ટ માણસે પાટામાંથી અમુક ભાગ ઉખેડીને દૂર ફેંકી દીધો છે. તે વખતે ફાટકનો સાંધાવાળો માણસ આજુબાજુ કોઈ ગામે ગયો છે અથવા બીજા જ અગત્યના કાર્યમાં રોકાઈ જવાની તેને ફરજ પડી છે.
હવે શું કરવું? સદ્ભાગ્યે પાટાની બાજુમાં જ ગાડરોને ચરાવવા આવેલો એક રબારીને છોકરો ઊભો છે. માથે લાલ ફાળિયું છે અને હાથમાં કડિયાળી -ડાંગ છે.
એણે પરિસ્થિતિની ભયાનકતા માપી લીધી. જે લાલ સિગ્નલ આપવામાં ન આવે તો મોટી હોનારત સર્જાઈ જાય તેમ છે. તેનું પરિણામ પણ ભયંકર આવે. અલબત્ત, સિગ્નલ આપવા માટે એ રબારીના છોકરાનો કોઈ અધિકાર નથી. એની પાસે સત્તા ય નથી. અને સરકાર માન્ય લાલ ઝંડો પણ નથી. પણ પરિસ્થિતિની ગંભીરતા માપી લઈને “હાજર સો હથિયાર” એ ઉક્તિ પ્રમાણે એણે પેલી કડિયાળી ડાંગમાં પોતાના માથેથી લાલ ફાળિયું કાઢીને લગાવી દીધું અને ગાડરોને પડતા મૂકીને દૂરથી આવતી રાજધાની એક્ષપ્રેસ તરફ જઈ ઊભો. લાલ ફાળિયાવાળી ડાંગ ઊંચી કરીને એ એનિજન–ડ્રાઈવરને સિગ્નલ આપવા લાગ્યો. ડ્રાઈવરે દૂરથી ફરકતું લાલ કપડું જોઈ લીધું. અને એન્જિનને બ્રેક મારીને અટકાવી દીધી. રબારીની સાવ પાસે જ આવી જઈને ટ્રેઈન અટકી ગઈ. અને મોટી હોનારતમાંથી સહુ ઉગરી ગયા.
શું આવી પળે એજીન ડ્રાઈવર પેલા રબારીને તતડાવતો એમ કદી કહે ખરો

Page #173

૧૭૦
પ્રવચન છઠું કે, “સાંધાવાળાની ગેરહાજરીમાં–તદ્દન બિન અધિકારી એવા તને આમ કરવાનો શું હક્ક છે ?”
બોલો.આ વખતે એ રબારીનો છોકરો ધન્યવાદ ને પાત્ર ગણાય કે ગુનેગાર ગણાય ?
વિષમ પરિસ્થિતિ જ બોલવાની ફરજ પાડે છે
સમગ્ર આર્ય સંસ્કૃતિને આજે ધરમૂળથી નાશ કરવાની ભેદી–અત્યંત ભેદી કાર્યવાહી ચાલી રહી છે. ધર્મો ઉપર અનેક પ્રકારની આફતો આવી રહી છે. સમગ્ર સંસ્કૃતિની રક્ષાની અત્યારે તાતી જરૂરિયાત ઉભી થઈ જણાય છે. આ વિષમ પરિસ્થિતિ જ મને, પેવા રબારીના છોકરાની જેમ લાલ ફાળિયું ફરકાવવાની ફરજ પાડે છે અને માટે જ બીજાઓ બોલે છે કે નહિ એની ચિન્તા કર્યા વગર હું આ બધી વાતો તમારી સમક્ષ રજૂ કરી રહ્યો છું.
તીર્થનાશ માટે ઉદ્યત થયેલા રાવણને રાજર્ષિ વાલિ સખ્ત દણ્ય કરે છે. આ ઘટના અમને સમગ્ર ધર્મ અને સંસ્કૃતિના થતા જતા ભેદી વિનાશના અવસરે બોલવાની પ્રેરણ કરે છે. ધર્મ સંસ્કૃતિને બચાવવા માટે ઝઘડા તો શું પણ જે કાંઈ ઉચિત કરવા જેવું હોય તે કરવું પડે. ભેદી કાર્યક્રમો દ્વારા સંસ્કૃતિનો વિનાશ
રાજષ વાલિ ઉત્તમ કક્ષાના ધર્માત્મા હોવા છતાં એ તીર્થનાશની સંભવિતતાને ચલાવી લેતા નથી. જ્યારે આજે તો તીર્થસ્થાનોનો વિકાસ કરવાના નામે જ તેનો ભેદી વિનાશ કરવામાં આવી રહ્યો છે. ધરતીને આબાદ કરવાના તમામ કાર્યક્રમો પ્રજાને બરબાદ કરવામાં પરિણમી રહ્યા છે.
અલબત્ત, પ્રજા સંખ્યાની દૃષ્ટિએ ઘટી રહી છે તેવું નથી. કારણ મરણોની સખ્યામાં પૂર્વ કરતાં ઘટાડો થઈ ગયો છે. મોટા યુદ્ધો હવે પહેલાંની જેમ થતા નથી. પણ છતાં પ્રજા પોતાની જીવાદોરી સમી સંસ્કૃતિને ઝપાટાબંધ ખોઈ રહી છે; એના પ્રાણસમા પાવિયની ઉપર તો ચારે બાજુથી જીવલેણ હુમલાઓ થઈ રહ્યા છે.
માંક વિકાસના નામે, ક્યાંક એક્તાના નામે, તો ક્યાંક ભેળસેળ કરીને, તો ક્યાંક વળી સંસ્કૃતિના બળવાન તત્વોને-જુદા પાડીને કે ઉત્તેજન ન આપીને-નબળા પાડી દઈને નાશ કરવાના ભેદી કાર્યક્રમો પરદેશી અંગ્રેજોના વફાદાર અમીચંદો અને મીરજાફરો સ્વરૂ૫–આ જ ભારતના—દેશી અંગ્રેજોના હાથે જ નિરાબાધપણે ઝપાટાબંધ અમલી બની રહ્યા છે. અને...ભોળી આર્ય પ્રજા! પોતાના ભોળપણના કારણે જ આ કાર્યક્રમોને વધાવી લેવાની અક્ષમ્ય ભૂલ કરી રહી છે.

Page #174

૧૭૧
‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ” સંસ્કૃતિના નાશ દ્વારા પ્રજાનાશ અને મંદિરોના નાશ દ્વારા સંસ્કૃતિનાશ એક અંગ્રેજે કહ્યું છે કે,
To kill people, kill Sanskrity;
To kill Sanskrity, kill temples. “જે તમારે કોઈ દેશની પ્રજાને ખતમ કરવી હોય તો તેની જીવાદોરી સમી સંસ્કૃતિને જ ખતમ કરો. અને જે તમારે તે સંસ્કૃતિને ખતમ કરવી હોય તો તેને છવાડતા મંદિરોને જ ખતમ કરો” એ અંગ્રેજની આ વાત કેટલી ભયંકર છે !
સંસ્કૃતિનો નાશ કરવામાં આવે એટલે તેની પ્રજા સાફ થઈ જ જાય. પછી પ્રજાને ખતમ કરવા માટે નેપામ કે એટમ બોંબ ફેંકવાની જરૂર જ ન રહે. સાંસ્કૃતિક રીતે પ્રજા ખલાસ થઈ જાય તો કોઈ ઉચ્ચ કોટિના મહાપુરુષો આ ધરતી ઉપર પેદા જ ન થાય. આ રીતે સંસ્કૃતિના નાશ દ્વારા જ પ્રજાનો નાશ થઈ જાય.
અને સંસ્કૃતિનો નાશ કરવા માટે તે અંગ્રેજ કહે છે કે “મન્દિરનો નાશ કરો” તે તે મંદિરો દ્વારા જ સંસ્કૃતિ જીવંત રહે છે. આથી જે ભ્રષ્ટાચાર અને વિકૃતિઓ દ્વારા મંદિરોની અને તીર્થસ્થળોની પવિત્રતા નષ્ટ કરાય તો એ તે મંદિરો ભલે ઊભા રહેતા—ખંડીએર ન બનતા–તો ય તારકતાના પ્રાણ વિનાના મડદા જેવા મંદિરો સંસ્કૃતિના જીવંત ધામો કદી બની શકનાર નથી.
તીથોના વિકાસના નામે તારક્તાનો વિનાશ
આ રીતે મંદિરોના વિકાસમાં મંદિરોનો-મંદિરોની તારતાનો વિનાશ કરવાની ચાલબાજી અભિપ્રેત છે. એવાં મંદિરો ભારતના માત્ર જોવા લાયક સ્થળો બની જાય છે. પરદેવાના અનેક લોકો આવીને તે જુએ અને તેનાથી ભારતનું કહેવાતું ગૌરવ વધે; હાય! આમ–દર્શનના સ્થળો પુરાતત્વના પ્રદર્શનના સ્થળો બની રહ્યા છે.
| તીર્થસ્થાનોનો વિકાસ એ જ હકીકતમાં તેના પ્રાણનો વિનાશ કરનારો બની જાય છે. તીર્થસ્થાનોમાં ઊભી કરાયેલી વનરાજિ કે બંધાવાયેલ અદ્યતન સગવડો ભરપૂર ધર્મશાળાઓ ભ્રષ્ટાચારના ધામ બની રહી છે. ઓબેરોય કે અશોકા હોટલો જેમને મોંઘીદાટ પડે તેમને આ તીર્થસ્થળો જ અનુકૂળ બની રહે છે. આ એક કઠોર પણ વાસ્તવિક સત્ય છે.
જે આ રીતે ભ્રષ્ટાચારો દ્વારા તીર્થોનું પાવિત્ર્ય ખતમ થઈ જતું હોય તો તેવા તીથૌના વિકાસનો કોઈ અર્થ નથી. એવા તીર્થધામોમાં લાખો લોકો આવતા હોય તો પણ તેની શું કિસ્મત છે?

Page #175

૭૨
પ્રવચન છઠ્ઠું
વિકાસ, એકતા, ભેળસેળના ઍટમબૉમ્બો
મંદિરો અને તીર્થોની પવિત્રતા ઉપર જ ભારતની પ્રજાનું પાવિત્ર્ય ટકી રહ્યું છે. જો મંદિરોની તારક મંગળમયતા દૂર થાય તો સંસ્કૃતિનો અવશ્ય નાશ થઈ જાયઅને જો સંસ્કૃતિ ખલાસ થઈ જાય તો આર્ય પ્રજા સો બસો વર્ષથી ઝાઝુ જીવી શકે એ મને તો સંમર્વિત લાગતું નથી.
નારીના જીવન વિકાસની વાતો દ્વારા નારીના શીલનો બુકડો બોલાવાઈ ગયો છે. ધાર્મિક શિક્ષણને જુદું પાડીને વ્યાવહારિક શિક્ષણને પ્રધાનતા આપીને પ્રજાના હૈયેથી તમામ સદ્ગુણોને વાળી ઝૂડીને સાફ કરાયા છે. એકતાના લોભામણા નામે આર્યબીજમાં ભેળસેળ કરાયો છે; બીજ ભ્રષ્ટ કરાયું છે. સંસ્કૃતિના બધા જ અંગો ઉપર વિકાસ, એકતા, ભેળસેળ વગેરે સ્વરૂપ એટમ બોમ્બો ફેંકાઇ ચૂક્યા છે.
હજુ પણ ‘સમ સલામતની સાયન્
આવી ગંભીર પરિસ્થિતિ જાણ્યા પછી પણ જો અમે ‘સબ સલામત’ની સાયરન જ વગાડ્યા કરીએ તો અમારા જેવા ધર્મદ્રોહી, પ્રજાદ્રોહી અને સંસ્કૃતિદ્રોહી ખીજા કોઈ નહિ હોય, એમ કદાચ કહી શકાય.
રાજર્ષિ વાલિ જો તીર્થભૂમિની રક્ષા ખાતર રાવણને લોહી વમતો કરી શકતા હોય, જટાયુ ો પરસ્ત્રીના અપહરણના અધર્મને દૂર કરવાના સદાશયથી રાવણ ઉપર ત્રાટકી શકતા હોય, તો ભયંકર કોટિનો નૈતિક, સાંસ્કૃતિક અને આધ્યાત્મિક વિનિપાત પ્રજાના મોટા ભાગના સ્તરોમાં આંખે આંખ દેખાઈ રહ્યો હોય, ત્યારે પણ શક્તિમાન આત્માઓએ મૂંગા બેસી રહેવું જોઈએ એવી અપેક્ષા કેવી ખેદી છે? આસુરી તત્ત્વોને ઉધાડા પાડવા અને એમની સામે ઝઝમવું એ જ આપણું કર્તવ્ય, પછી પરિણામ તો પ્રાયઃ સહું આવીને જ રહેશે.
સાધુઓ વિના માર્ગદર્શન આપો કોણ ?
યુવાનોમાંથી સદાચાર દેશનિકાલ પામી રહ્યો હોય, ખેનોના શીલધર્મના કુરચા ઊડી રહ્યા હોય, વેપારી વર્ગમાંથી નીતિના ધોરણો તૂટી રહ્યા હોય, સરકારીસ્તર ઉપરથી ન્યાય દૂર હડસેલાઈ રહ્યો હોય, કેટલાક સંતો પણ તેમના શાસ્ત્રોને નેવે મૂકીને તકવાદી, જમાનાવાદી અને ભાગવાદી રીતરસમો આપનાવી રહ્યા હોય, ત્યારે પણ જો સાચા સાધુઓ મૌન જ રહેશે તો આ જગતના જીવોનું કેટલું મોટું અહિત થઈ તે રહેશે?
જગતના કોઈ પણ પ્રકારના માનપાનની તમા કર્યાં વગર સાધુઓ સન્માગ તરફ આંગળી નહિ ચીંધે તો જગતને સાચું માર્ગદર્શન આપશે કોણ ?

Page #176

૧૭૩
રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ” રાવણની ક્ષમાયાચના
પોતાની ગંભીર ભૂલને નજરમાં લઈને રાવણે મહાત્મા વાલિમુનિના ચરણોમાં વન્દના કરી અને ક્ષમા યાચી. એણે કહ્યું : “ભગવદ્ ! અન્યાયી અને લોભી માનવામાં હું અગ્રેસર છું. નિર્લજજ થઈને હું અપરાધો કરું છું. અને પ્રચંડ શક્તિ હોવા છતાં આપ તે સહન કરો છો. આપે મારા ઉપર અથાગ કૃપા કરવા માટે જ પૃથ્વીનો ત્યાગ કર્યો છે; આપના અસામર્થ્યના કારણે તો નહિ જ. આ વાત મને બરોબર સમજાઈ ગઈ છે. પૂર્વના કોઈ વૈરભાવથી આપે મને આ શિક્ષા કરી નથી. પરંતુ આપે તો માત્ર તીર્થરક્ષા ખાતર જ આમ કર્યું છે. આપ મને ક્ષમા આપો.”
મહાત્મા વાલિમુનિ રાવણને ક્ષમા આપી દે છે.
દુઃખીઓ અને પાપીઓ આખરે જાય ક્યાં? સાધુ-મહાત્માઓના ચરણે જ એમનું આશ્વાસન કેન્દ્ર છે ને? આજે દુઃખીઓને કોણ ઊભું રાખે એમ છે?
માનવતાની વાતો કરનારા દુ:ખીને ધક્કા મારે ?
પોતાની બાજુમાં રહેતો પડોશી ક્યારેક દુઃખના સંયોગોમાં મુકાઈ જાય અને બાજુમાં જ રહેતા શ્રીમન્ત પાસે કોઈક માંગણી કરે; ત્યારે એ શ્રીમન્ત પોતાના જ દુઃખી પડોશીને ગાળ દઈને કાઢી મૂકે છે!! માનવતાની મોટી મોટી વાતો કરનારા માનવતાવાદીઓના મકાનમાં જો કોઈ ગરીબ-દુખિયારો પેસી જાય તો તેને લાફો મારીને બહાર કઢાવાય છે!! શું માનવતાની વાતો દુનિયામાં સસ્તા માનપાન મેળવી લેવા માટે જ કરવામાં આવે છે?
કોઈક વાર અમારી પાસે કોઈ શ્રીમન્ત બેઠો હોય અને તે જ સમયે કોઈ ગરીબ આવી જાય ત્યારે અમે પેલા શ્રીમન્તને કાંઈક મદદ કરવાનું કહીએ તો જાણે અમારા બાર વાગી ગયા...અમને એમ લાગે કે આવા શ્રીમન્તો પાસે આવા વિષયમાં મૌન જ રહેવું વધુ સારું.
સજન દેખાતા શ્રીમંતો કેવા છે?
એક કિસ્સો ખરેખર એવો બની ગયો હતો. એકવાર એક શ્રીમન્ત કોઈ સાધુ મહારાજ પાસે બેઠો હતો. ત્યારે જ એક ગરીબ માણસ ત્યાં આવ્યો. સાધુ મહારાજે પિલા શ્રીમંતને ઔદાર્ય દાખવવાનું સૂચન કર્યું. તરત એ શ્રીમતે દસ રૂપિયાની નોટ કાઢીને પેલા ગરીબને આપી દીધી. પેલો ગરીબ ત્યાંથી હર્ષભેર વિદાય થયો.
ત્યાર બાદ તુરત એ શ્રીમન્ત, “મારે અગત્યનું કામ છે. હું હવે જાઉં છું” એમ સાધુ મહારાજને કહીને ઊભો થઈને ચાલવા લાગ્યો. પેલા ગરીબ માણસની સાથે જ નીચે ઊતર્યો. એ શ્રીમત્તે પેલા ગરીબ આદમીને પૂછે, “ભાઈ! તારે

Page #177

૧૭૪
પ્રવચન છઠું ક્યાં જવું છે? ચાલ... હું તને મારી મોટરમાં રસ્તામાં ત્યાં ઉતારી દઈશ.” ગરીબને આ શેઠ અત્યન્ત માયાળુ દેખાયા. એ ગરીબ માણસ શેઠની મોટરમાં બેસી ગયો.
જેવી મોટર થોડીક આગળ વધી કે તરત શેઠે પેલા ગરીબ માણસને એક તમાચો ઠોકી દીધો. અને કહ્યું: “બદમાશ! સાધુ મહારાજ દ્વારા મારા દસ રૂપિયા લઈ ગયો! તમારા જેવા હરામખોરો અહીં બહુ આવે છે. અને સાધુઓની સૂચનાને કારણે અમારાથી ના પણ પડાતી નથી. હરામખોર ! દસ રૂપિયા અને પાછા આપી દે અને ઉતરી જા; મોટરમાંથી..”
પેલો ગરીબ તો શેઠના આવા વર્તનથી સ્તબ્ધ જ થઈ ગયો. જયાં પેલા ગરીબે રૂપિયા પાછા આવ્યા ત્યાં શેઠે એને ધક્કો મારીને મોટરમાંથી ઉતારી મૂક્યો.
બહારથી સજજન દેખાતા શ્રીમન્ત માનવોની કેવી વિકૃત મનોદશા!
ગંદા જીવન-જળ કયાં સુધી છુપાય?
તમારા કોઈનો નંબર તો આમાં નથીને? મને લાગે છે કે આ પ્રશ્ન પૂછવાની ય હવે જરૂર નથી, કેમ કે સમાજનું વાતાવરણ કેટલી હદ સુધી નીચે ઉતરી ગયું છે. એનું સ્પષ્ટ ચિત્ર મારી પાસે છે.
અનેક લોકોના ભીતરી જીવન કેટલી હદ સુધી ખરાબ બની ચૂક્યા છે કે એ બધું જોયા અને જાણ્યા પછી હવે ઘણી વખત એવા લોકો સાથે વાત કરવાનો પણ ઉમળકો થતો નથી. ઉજળાં કપડાંનાં ઢાંકણું નીચે વહી જતી ગંધાતી ગટરોના ગંદા જીવન-જળ કયાં સુધી છુયા છુપાયા રહી શકે?
દુ:ખી અને પાપીને શરણ્ય: સંતો અને ભગવંતો
પોતાની ભૂલ બદલ રાજા રાવણને ઘોર પસ્તાવો થાય છે. એના દુઃખનો કોઈ પાર નથી. દુઃખી અને પાપીઓ કેટલીક વાર પરમાત્માના અને સરુઓના શરણ જલદી પામી શકતા હોય છે.
પાપીઓના પાપ પચાવવાની સંસારીજનોની કોઈ તાકાત નથી. એક પાપીનું પાપ જાણ્યા પછી ગૃહસ્થો એના પાપની નિન્દા કર્યા કરતા હોય છે. સમાજમાં એને હલકો ચીતરવાના પ્રયાસ કરતા હોય છે. જાણે કાચના ઘરમાં રહેનારો બીજાના કાચના ઘર ઉપર પથ્થર મારે છે. સંસારમાં રહીને સ્વયં હજારો પાપો કરવા છતાં બીજાને “પાપી' કહે છે. એના ઉપર થુંકે છે. કોઈ એને પૂછી પણ શકતું નથી કે, “બીજાને પાપી કહેનારા તમે પોતે કેવા છો?' આવા માનવોનો આ સમાજમાં તોટો નથી.

Page #178

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્ડેશ”
૧૭૫
આજે તો સાચી માનવતા અને સાચું આર્યત્વ આ શબ્દો શબ્દકોષમાં તો જોવા જરૂર મળે, બાકી કોઈના જીવનકોષમાં શોધવા હોય તો શોધ્યા ન જડે તેવી સ્થિતિ છે. માટે જ એમ કહી શકાય કે દુખી અને પાપીને શરણભૂત છે; નિન્ય સંતો અને પરમકૃપાળુ ભગવંતો.
પ્રભુ ભકિતમાં એકાકાર રાવણ
રાવણ વિમાનમાં બેસીને તે જ તીર્થના જિનાલયમાં ગયા. અંતરમાં વલોવાતાં દુઃખે, સ્થાવર અને જંગમ–બેય–તીર્થના નાશના પ્રયત્નના દૂઝતા પાપે રાવણના ચિત્તને અત્યંત ખિન્ન બનાવી દીધું હતું. દુઃખી કે પાપી જીવને સાચું આશ્વાસન તો માત્ર પરમાત્માના જ મંદિરે મળે ને?
રાવણ જિનભક્તિમાં તરબોળ થયા. પટ્ટરાણી મંદોદરીએ નૃત્યનો આરંભ કર્યો. રાવણે હાથમાં તંત લીધી. રંગત એવી જામી કે રાજા રાવણ જિનભક્તિમાં એકકાર બની ગયા. સર્વ આત્મપ્રદેશ એ ભક્તિમાં એકરસ બની ગયા. જાણે કે તીર્થનાશન પ્રયત્નનું થયેલું પાપ જ આ ભક્તિનો એકસર જમાવવામાં મદદગાર બની ગયું.
અને...એકાએક એ તંતનો એક તાર તૂટ્યો. રંગમાં ભંગ ન પડે, તે માટેતન સહજ રીતે જિનભક્ત રાવણે જાંઘના માંસલ ભાગની એક નસ જેરથી ઊંચી કરીને સ્થિર કરી દીધી. એની બાજુમાં તંત ગોઠવી દીધી અને તાલબદ્ધ, લયબદ્ધ રીતે નૃત્ય વણથંખ્યું ચાલુ જ રહ્યું.
દેહ અને આત્માને જુદા સમજ્યા વિનાની એને જુદા અનુભવ્યા વિનાની પળોમાં આ દેહદમન અસંભવિત હતું.
સાચી સાધના દેહાધ્યાસ ભુલાવે
- સાધના તે જ સાચી કહેવાય જેમાં દેહનું ભાન સુદ્ધાં ભૂલી જવાય. ધ્યાન ધરતાં કે મન્ત્રનો જાપ કરતાં દેહનો કોઈ ખ્યાલ સુદ્ધાં ન રહે એ જ ઉચ્ચ કોટિનું સાચું ધ્યાન અને સાચો જાપ !
ધ્યાન કે મંત્રજાપ પૂર્ણ થયા બાદ પોતાના જ દેહને પોતે શોધવો પડે, એટલી હદ સુધી દેહભાનનું વિસર્જન થઈ જાય તો એ સાચી અને ઉત્તમ કક્ષાની ધર્મસાધના બની જાય છે.
જેમને ધ્યાનાદિ સમયે ડાસ અને મરછર મિજબાની ઉડાવતા હોય ત્યારે ચિત્તમાં ભારે બેચેની કે ક્રોધ ભાવ આવી જાય છે; ડગલે ને પગલે જેને દેહાધ્યાસ સતાવે છે, એવા આત્માઓ સાચી ધર્મસાધના કરે છે તેમ કહી શકાય નહિ.

Page #179

- ૧૬
પ્રવચન છઠું અલબત્ત, પ્રાથમિક કક્ષામાં સામાન્ય કક્ષાની અવિધિવાળો ધર્મ પણ ઉપરની કક્ષામાં લઈ જવાના હેતુથી કામચલાઉ ચલાવી લેવાય, એ એક જુદી વાત છે.
પગની નસને આંચકો આપીને ઊંચી ચડાવવા છતાં તેની વેદનાને રાવણને કોઈ અનુભવ નથી. એ તો નિરંતર પરમાત્માનો વંદના કરવામાં મશગૂલ બની ગયા છે.
ટેનિસના બોલની જેમ પાપી ઊંચે ચઢે છે
ઘણી વાર એવું બનતું હોય છે કે ધર્મી માણસે જ્યારે ધર્મ કરે છે, ત્યારે તે જેટલા તેમાં એકાકાર બની શકતા નથી, તેટલા પાપી માણસો જ્યારે ધર્મ કરે છે ત્યારે તેમાં એકાકાર બની જતા હોય છે. કહેવત છે ને કે “મેરી તે ધમે”.
ગઈ કાલ સુધી જે અધર્મી માણસ ભયંકર ગાળો આપતો હતો, વગર દારૂ પીધે પીધેલા જેવી હાલતમાં ભટકતો હતો, એ માણસ પણ જો ક્યારેક જીવનનું અજબ પરિવર્તન પામી જાય તો પોતે કરેલા કાળાં પાપો બદલ એ બોલી ઊઠતો હોય છે...
માં સમ જૌન કુટિ, વરુ, #ામી... સમ યૌન કુટિ, વરુ, ની...
પાપી જ્યારે પાપાત્મા મટીને પુણ્યાત્મા બને છે ત્યારે ક્યારેક ઝડપથી ધર્મની ટોચ કક્ષાએ પણ પહોંચી જતો હોય છે. ટેનિસનો દડો જેટલો નીચે પછાડો એનાથી ઘણો વધુ એ ઊંચે જતો રહે છે. પાપી માટે ય કેટલીક વાર આવું બને છે. એ જેટલો નીચે પછડાયો હોય છે એનાથી મુનિજનોનો સત્સંગ વગેરે પ્રાપ્ત થતાં વધારે ઊંચે ચઢી જાય છે. મહાત્મા દઢપ્રહારી વગેરેના પ્રસંગમાં આવું જ બન્યું છે ને?
જિનનામકર્મ બાંધતા ભક્તિરસતરબોળ રાવણ
રાવણ પણ પોતાતા અપરાધોનો ભયંકર પસ્તાવો કરે છે. પોતાના દુઃખની કોઈ સીમા નથી.
એના હૈયે ભભૂકી ઊઠી છે; પાપના પશ્ચાત્તાપની પાવનકારિણી અગનજવાળાઓ! અને એના જ બળે જાણે કે એના મનનો તારે તાર ઝમી ગયો છે પરમાત્મ-ભક્તિના ગીત-ગૂજનમાં ! પાપની પારાવાર વેદના અને પરમાત્માને અનંત અનંત વંદના ! એ વેદના અને વંદનાની જોડલીએ રાવણને જિનનામકર્મની ભેટ કરી દીધી! આજના રાવણ...ભાવી કાળના પરમાત્મા બનવાના અમૂલખ સદ્ભાગ્યને વરી ગયા! ધન્ય છે; રાવણ! આપને!
મઢ્ય લોકના એક રાજા અને રાણીને આવી અનુપમ પ્રભુ-ભક્તિ કરતા જોઈને પરમાત્માની ભક્તિ કરવા આવેલા ધરણેન્દ્ર તેમની ઉપર પ્રસન્ન બની ગયા.

Page #180

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્દેશ’
જિનમંદિરેથી બહાર નીકળેલા રાવણને તેમણે કહ્યું : “આપની પરમાત્મભક્તિ ખરેખર ખૂબ સુંદર છે. એમાંય તમારી ભાવનાથી તે ભરપૂર એ ભક્તિને જોઈ ને હું તમારા ઉપર ખૂબ સંતુષ્ટ ખન્યો છું. પરમાત્માના ગુણુ-કીર્તનનું મુખ્ય ફળ તો મોક્ષ જ છે, પરન્તુ હજી તમારી સાંસારિક વાસનાઓ જીર્ણ થઈ નથી તો હું તમને શું આપું તે જણાવો. ’
ઊઠી
આંખોના ગંગા-જમનાના નીર પાપ પખાળે
રાવણુ તો મનમાં ઈચ્છતા હશે કે ‘કોઈ મારા પાપો ધોઈ નાંખે તો સારું. મારે જે જોઈ એ છે તે પાપોનું ધોવણ કોઈ આપી શકતું નથી. અને હવે જે આપવા માંગે છે તે મારે જોઈતું નથી. રે! દેવ તો શું, પણ ખુદ પરમાત્મા પણ મારા પાપકોને એમને એમ માફ કરી શકતા નથી.’
ધરતી ઉપર વહી જતા ગંગા અને જમનાના પાણીમાં ય પાપકર્મો ધોઈ નાંખવાની તાકાત નથી. હા...પશ્ચાત્તાપના પરિપાકરૂપે નીકળતા, ડાખી અને જમણી આંખોમાંથી વહી જતાં ગંગા અને જમનાના પાણીમાં આત્માના કેટલાક પાપકમાંને ધોઈ નાંખવાની તાકાત જરૂર છે. ખાકી નદીના પાણીથી શરીરનો મેલ ધોવાય. આત્માનો મેલ ધોવા માટે તો આંખોના પાણી [=પશ્ચાત્તાપ] જ જોઈ એ.
રાવણની અજન્મ નિ:સ્પૃહતા
રાવણ કહે છે : “ધરણેન્દ્ર ! અમારી પરમાત્મભક્તિ જોઈ તમે ખુશ થયા એ તમારી પણ પ્રભુ—ભક્તિ જ સૂચવે છે. પરન્તુ વરદાન આપતા તમારી પ્રભુ–ભક્તિનો ઉત્કર્ષ થાય છે તો વરદાન રવીકારી લેતાં મારી પ્રભુભક્તિનો અપકર્ષ થાય છે. માટે મારે તમારા વરદાનનો કોઈ ખપ નથી.
..
જો કે સંભવ તો નથી જણાતો પણ, ધારો કે કદાચ તમારી પાસે કોઈ દેવ આવીને વરદાન માંગવાનું જણાવે તો ઈચ્છિાના અને હુંના અતિરેકમાં આવી જઈ તે તે વખતે તમારું હાર્ટ તો એસી ન જાય ને?? આજે તો સ્વપ્નમાં કોઈ પાંચકો જુએ તો સવારે ઊઠીને જ મટકામાં પાંચકો લગાવી આવે !
રાવણુની આવી નિઃસ્પૃહ મનોવૃત્તિ જોઈ તે વધુ પ્રસન્ન બની ચૂકેલા ધરણેન્દ્ર અમોધ–વિજયા શક્તિ અને રૂપ પરાવત્તિની વિદ્યા રાવણને ભેટ આપી. કહેવાય છે ને કે મોટા માણસોના દર્શન વિફળ જતા નથી ?

Page #181

૧૭૮
પ્રવચન છડું પાપ કરે તે પાપી જ, એવું નહિ
અહીં ઉપસ્થિત થએલા સભાજનોને હવે હું પૂછું છું કે આવા રાવણને પાપાત્મા કહી શકાય ખરો? મેં પૂર્વે પણ એક વાર કહ્યું હતું કે પાપ કરે તે બધા પાપી જ કહેવાય અને ધર્મક્રિયા કરે તે બધા ધર્મો જ કહેવાય એવો એકાન્ત–નિયમ જૈનશાસ્ત્રકારોને માન્ય નથી.
પાપી દેખાતો આત્મા પણ દિવસે પાપ કરીને જે રીતે રડતો હોય. પોતાની પત્નીને ય ખબર ન પડે તે રીતે પણ રુદન કરતો હોય તો તે વસ્તુતઃ પાપી નથી; કારણ...એના અન્તરમાં પાપનો પશ્ચાત્તાપ છે.
આ જીવનમાં કરેલા પાપના પશ્ચાત્તાપથી માત્ર આ જીવનના પાપોની ધૂળ ઉલેચાતી નથી ક્યારેક તો એની સાથોસાથ જનમોજનમના પાપોની ધૂળ પણ ઉલેચાઈ જાય છે!
રાવણને મળેલી દેવપ્રદત્ત બે બક્ષિસોમાં અમોઘવિજયાનો ઉપયોગ રાવણે, રામચન્દ્રજી સાથેના યુદ્ધ વખતે લક્ષ્મણને બેભાન કરી નાંખવા માટે કર્યો હતો, જે પ્રસંગ આગળ આવશે.
અને રૂપવિકારિણી વિદ્યાનો ઉપયોગ રાવણે ક્યારે કર્યો, એને લગતો એક અજૈન રામાયણનો પ્રસંગ મને સાંભળવા મળ્યો છે તે તમારી સમક્ષ તે રીતે જ રજૂ કરું છું.
સીતાને મંદોદરીની અથાગ સમજાવટ
જ્યારે સીતાજી રાવણની કેદમાં પુરાયેલા હતા ત્યારે રાવણ સીતાને દિવસોના દિવસો સુધી સમજાવે છે. છતાં રાવણ નિષ્ફળ જાય છે. ત્યારે રાવણ પોતાની પટ્ટરાણ મંદોદરીને સીતાજીને સમજાવવા મોકલે છે. મંદોદરી સીતાને સમજાવે છે કે “તું મારા પતિની વાત માની જા. નહિ તો કદાચ મારા પતિ તારા સુખના વિરહમાં મરી જશે. તારો પતિ તો જંગલમાં રખડનારો વનવાસી છે. જ્યારે મારા પતિ તો લંકાના સ્વામી છે. સોનાની ઈમારતો અને સોનાની ધજાઓ જે નગરીના શેઠિયાઓના મકાનોની ઉપર ફરફરે છે એવી નગરીના માલિક મારા પતિ છે. તું મારા પતિની વાતને હવે વિલંબ કર્યા વગર સ્વીકારી લે.”
મંદોદરી પણ એક મહાસતી છે. પોતાના પતિ સિવાય બીજાનો મનથી પણ વિચાર નહિ કરનારી સ્ત્રી છે. આખી લંકામાં મહાસતી તરીકે એ પંકાયેલી છે. મંદોદરી જેવી મહાસતીને, બીજી એક મહાસતીને, અસતી થવાની વાત કરવી પડતી હશે ત્યારે તેનું હૃદય કેવું ચીરાઈ જતું હશે? શું એવું બોલતા મંદોદરીની જીભ પણ

Page #182

૧૭૯
‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્ડેશ થોથરાતી નહિ હોય? હૈયું પાઈ જતું નહિ હોય? પણ...એક માત્ર પતિના આદેશને વશ થઈને, મને કમને પણ સીતાને પોતાની વાત સમજાવી રહી છે.
સીતાનો જડબાતોડ જવાબ
એની વાત કોઈ પણ સંયોગમાં સ્વીકારવા માટે સીતાજી તૈયાર ન થાય એ સહજ બીના છે.
સીતાજી તો એને ધુત્કારી નાંખે છે. મન્દોદરીને સીતાજી કહે છે : “તું પતિવ્રતા સ્ત્રી થઈને મને આવી સલાહ આપે છે? તને કદાચ કોઈ આવી સલાહ આપે તો? તારાથી મને આવા શબ્દો પણ સંભળાવાય ખરા? તું મને શું સમજાવવા આવી છો ? જા...તારા પતિને જ સમજાવ કે આ જીદ મૂકી દે. તારા પતિના પક્ષે ઘોર અસત્ય પડેલું છે. એના માથે મોત ભમી રહ્યું છે. આર્યપુત્ર આવી જ રહ્યા છે. યુદ્ધની નોબતો બજી રહી છે. તારા પતિને કહે કે આ યુદ્ધ થાય એ પહેલાં મને હેમખેમ પહોચાડી દે, નહિ તો આર્યપુત્ર એને નહિ છોડે.”
સ્તબ્ધ બનીને મન્દોદરી સીતાજીની વાત સાંભળી રહી. લાચાર અને હતાશ થઈને તે ઉદ્યાનમાંથી ચાલી ગઈ
સીતાજી પાસેથી પોતાની વાસનાની પૂર્તિ થતી ન હોવાથી રાવણ દિનપ્રતિદિન અધિક વ્યથિત રહેવા લાગ્યા. રાવણ પથારીમાં પડખાં ઘસ્યા કરે છે. એને ઊંધ આવતી નથી.
એક વાર કુમ્ભકર્ણ રાવણની આ સ્થિતિ જોઈને તેમની પાસે જાય છે. અને રાવણને પૂછે છે : “મોટાભાઈ! આપને ઊંધ કેમ નથી આવતી ? આપ પડખાં કેમ ઘસ્યાં કરો છો?”
રાવણ કહે છે: “મને ઊંધ કેમ આવતી નથી એમ પૂછે છે? હું ક્યા કારણે વ્યથિત છું તે તું શું નથી જાણતો? શા માટે જાણી જોઈને મને પૂછીને હેરાન કરે છે?”
કામમાંથી જન્મે છે; કોધ
રાવણના મોં ઉપર ક્રોધની ટીશીઓ ફૂટી નીકળે છે. જ્યાં કામ હોય ત્યાં સામાન્યતઃ ક્રોધ હોય જ. ગીતામાં કહ્યું છે, “BIમાત્ શોધોડમિનાય .”
કામમાંથી ક્રોધ ઉત્પન્ન થાય છે. પછી એ કામ કોઈ પણ પ્રકારનો હોઈ શકે. માત્ર કામવાસના અગેનો જ હોય એવું કાંઈ નહિ. પૈસા અંગેનો, પત્ની અનુકૂળ

Page #183

૧૮૦
પ્રવચન કર્યું ચાલતી ન હોય તો તે અંગેનો, છોકરાઓની ઉદ્ધતાઈ અંગેનો, કે શરીર સારું રહેતું ન હોય તો તે અંગેનો પણ કામ હોઈ શકે. અહીં કામનો અર્થ કામના–ઈરછા-વાસનાકરવો. કોઈ પણ જાતની સાંસારિક ઈચ્છા તૃપ્ત ન થાય એટલે એ અતૃપ્ત કામનામાંથી ક્રોધ ઉત્પન્ન થાય.
તમારો સ્વભાવ ચીડિયો બની ગયો હોય, જરા જરામાં તમને ક્રોધ આવી જતો હોય તો તમારે સમજી લેવું કે તમારા હૃદયમાં કોઈ કામ-વાસના-કદાચ પડેલ હશે. તેની પૂતિ નહિ થતાં એ કામ જ ક્રોધમાં રૂપાંતરિત થયો છે.
આ ઉપરથી એમ કહી શકાય કે ક્રોધને જે શાન્ત કરી દેવો હોય તો કામનાઓ ઈચ્છાઓ-આકાંક્ષાઓ–અપેક્ષાઓને જ શાન્ત કરી દેવી જોઈએ. જેટલી વધુ અપેક્ષા એટલી વધુ ક્રોધની સંભાવના.
જે માણસો આ સત્યને ક્યારે ય સ્પર્યા જ નથી તેઓ પુણ્યના યોગે જે નેતૃત્વ ધારણ કરે; કોઈ સ્ત્રીના પતિ બને; બે બાળકોના સંતાન બને; કે ચાર નોકરોના શેઠ બને તો બધા પાસેથી જાતજાતની અપેક્ષાઓ રાખ્યા વિના નહિ રહે. અને જ્યારે જ્યારે તે અપેક્ષાની પૂર્તિ નહિ થાય ત્યારે ત્યારે તે એકદમ ચીડાઈ જશે; ગાળો દેવા લાગશે; ક્રોધથી રાતાપીળા પણ થઈ જશે.
આવો નેતા, પિતા, પતિ કે શેઠ ખરેખર આ ધરતી ઉપરનો, એના સમાજનો એના ઘરનો અત્યંત ત્રાસદાયક માણસ બની રહે છે. એનું અસ્તિત્વ જ સહુને અકળાવનારું અને ચિંતા ઉપજાવનારું બની રહે છે.
ઇચ્છાઓ ઉપર જ નિયત્રણ મૂકો
વાત આટલેથી જ અટકતી નથી. કામનાઓમાંથી ક્રોધ જાગ્યા બાદ, ગીતામાં કહ્યા મુજબ ક્રોધમાંથી ક્ષુબ્ધતા [ સંમોહ] જાગે છે; એમાંથી સ્મૃતિભ્રંશ પેદા થાય છે. જે અંતે બુદ્ધિનાશમાં પરિણમી જઈને જીવનને સઘળી રીતે બરબાદ કરી નાંખે છે.
આવી ભયાનક હોનારતોમાંથી જેણે ઉગરી જવું હોય તેણે કામનાઓ (ઈચ્છાઓ) ઉપર જ ભારે મોટું નિયંત્રણ મૂકી દેવું જોઈએ. ઈચ્છા કરવી જ હોય તો એક જ ઇચ્છા કરો કે –“સર્વ સાંસારિક ઇચ્છા વિનાનો બની જાઉં.”
Desire to be desireless. જેની રાત્રે પણ નિંદ હરામ થઈ ગઈએવા રાવણે હાથે કરીને પેટ ચોળીને શૂળ ઊભું કર્યું હતું

Page #184

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્દેશ’
૧૮૧
પરસ્ત્રીના સુખની કામનામાંથી જ ક્રોધ, રઘવાટ, બેચેની, અનિદ્રા વગેરે ભાવો જાગ્રત થયા હતા ને! માટે જ કુંભકર્ણ સાથે વાત કરવામાં પણ રાવણ છેડાઈ જાય છે ને!
રાવણને કુંભકર્ણની સલાહુ
66
રાવણને અકળાયેલો જોઈ ને કુંભકર્ણ પ્રેમાળભાવે રાવણને કહે છે : “શી વાત છે ? માંડીને કહો.”...
રાવણે કહ્યું, “શું તને એ વાતની હજી પણ ખબર નથી કે હું વનવાસી રામની પત્ની સીતાને ઉપાડી લાવ્યો છું; અને એને મારી પટ્ટરાણી બનાવવા માટે છેલ્લામાં છેલ્લી હદના કાલાવાલા કરી રહ્યો છું? તેને રીઝવવાના પ્રયત્નોમાં લગીરે કચાશ રાખતો નથી ? વળી...મારે પ્રતિજ્ઞા છે કે પરસ્ત્રી ઇચ્છે નહિ તો તેની સાથે પાપ કરવું નહિ. મારી કામવાસના ભડભડ સળગી રહી છે. છતાં હું પ્રતિજ્ઞાના કારણે પાપ કરી શકતો નથી. વળી પ્રતિજ્ઞા ભંગ માટે હું કદી તૈયાર પણ નથી જ.
""
આ જ રાવણુની મહાનતા છે. સીતાને હા પડાવવા એ અથાગ પ્રયત્ન કરે છે, છતા પ્રતિજ્ઞાભંગ કરવા એ કદી તૈયાર નથી.
કુંભકર્ણ રાવણને કહે છે : “ પણ મોટાભાઈ! મારી વાત જરાક શાન્ત ચિત્તે સાંભળો. આપને તો સીતાનાં દેહસુખ સાથે જ સંબંધ છે ને? એ ભોળી સીતાને ય ખબર ન પડે એવી રીતે આપનું ઇચ્છિત પાર પડી જાય તો ?”
આ શબ્દો સાંભળતાં જ રાવણ શય્યામાંથી સફાળો એઠા થઈ ગયો. એ એકદમ બોલ્યો, “ અલ્યા, કુંભા ! ભલા ! ઝટ કહે; મને જલદી કહે; ક્યો એનો ઉપાય છે ? હા... મારે એટલું જ કામ છે. પછી એ મારી પટ્ટરાણી ન ચાય તો ય ચાલશે. પણ હવે તું મને એનો ઉપાય જલદી કહે.”
રાવણની અધીરાઈની જરા ય અસર મન ઉપર લીધા વિના કુંભકર્ણે કહ્યું : “ભાઇ! પેલી રૂપપરાવર્તિની વિદ્યા એ જ ઉપાય . આપ એના જપના બળથી વિદ્યાદેવીને હાજરાહજુર કરો અને પછી એને કહો કે આપને આખેખ રામ બનાવી દે. ખસ... પછી ચાલ્યા જાઓ; આપ રામ બનીને સીતાની પાસે... અને આપનું કામ કરી લો.
..
રાવણનો ઉત્તર : “રામને જોતાં જ મારો કામ મળી ગયો છ
કુંભકર્ણના આ શબ્દો સાંભળતાં જ રાવણની ઉત્સુકતા ઠરી ગઈ. એણે મોટો નીસાસો નાંખ્યો. તેણે કુંભકર્ણને કહ્યું; “ અલ્યા, કુંભા ! તારા મોટાભાઈ ને તેં આજ
<<

Page #185

પ્રવચન છઠ્ઠું
૧૮૨
સુધી મૂર્ખ જ માન્યો છે કે? શું તું એમ માને છે કે મેં આ ઉપાય નહિ અજમાવ્યો હોય ?’’
“તો... તો... શું આપની પ્રસિદ્ધિ ન થઈ ? શું આપને સીતાએ ઓળખી કાઢ્યા ? શું આપ આબેહૂબ રામ ન બની શક્યા ?” એકી શ્વાસે કુંભકર્ણે પ્રશ્નોની ઝડી વરસાવી.
""
“અરે, મૂર્ખા! જરાક શાન્તિથી સ ંભળ તો ખરો. ઉતાવળો થા મા. રાવણે કહ્યું.
મૈં વિદ્યાદેવીનો જાપ કર્યાં ય ખરો અને વિદ્યાબળે હું રામ બની તો ગયો; પણ હું આએમ રામ બન્યો છું કે નહિ ? તે જોવા માટે આ મોટા આયનાની સામે જઈ તે હું ઊભો રહ્યો, અને...
જ્યાં મેં આયનામાં ‘રામ'નું દર્શન કર્યું, ત્યાં જ ઓ કુંભા ! પરસ્ત્રી અંગેનો મારો કામ હૈયામાંથી બળીને ખાખ થ` ગયો! હવે તું જ કહે નિષ્કામ આ રાવણ શી રીતે સીતા તરફ ડગ માંડે?”
રાવણના આ શબ્દો સાંભળતાં જ કુંભકર્ણથી મનોમન રામને નમસ્કાર થઈ ગયા.
રામના દર્શનથી રાવણનો કામ શમી ગયો એવું નિરુપણ મેં ક્યાંક સાંભળેલા અજૈન–પ્રસંગમાં છે. એમ તો રાવણાની ખેન ચન્દ્રખાને રામનું સાક્ષાત્ દર્શન કરતાં પણ કામ ઊલટો જાગી પડ્યો હતો. આ જૈન–પ્રસંગ આગળ આપવાનો છે. પણ આવું બનવામાં તે તે જીવોની તેવી પાત્રતા પણ કારણ બનતી હોય. દરેક ભૂમિમાં ખીજનું વાવેતર કરવાથી ધાન્ય પાક જ એવું ન પણ બને. ઉખર ભૂમિમાં ધાન્ય ન પણ ઊગે. ભૂમિ ભૂમિની તાસીર જુદી જુદી હોય છે.
એમ તો પરમાત્મા મહાવીરદેત્રના સાક્ષાત દર્શનથી ખેડૂતને દ્વેષ ઉત્પન્ન થયો હતો. અને તે ત્યાંથી ભાગી ગયો હતો. એથી કાંઈ પરમાત્માના દર્શનથી દ્વેષ ઉત્પન્ન થાય એવું સામાન્ય વિધાન ન જ થાય ને? નહિ તો ઉપા. યશોવિજયજી મહારાજે “વિષય–લગનકી અગનિ મુઝાવત” વગેરે પદો દ્વારા પ્રભુના નામાદિનો મહિમા ગાયો ન હોત.
રાવણનો ઈન્દ્ર ઉપર વિજય
રત્નાવલિ સાથે રાવણના લગ્ન થયા બાદ કેટલોક કાળ પસાર થઈ ગયો. ઈન્દ્ર નામના રાજાના દૂત લંકા-પતિ વૈશ્રવણુ સાથે યુદ્ધ કરીને રાવણુ જીત્યો તો

Page #186

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૧૮૩
ખરો. પરંતુ ખુદ ઈન્દ્રને જીતવો હજી બાકી હતો. આથી રાવણે ચૌદ હજાર વિદ્યાધરોને લઈને ઈન્દ્ર સાથે યુદ્ધ કર્યું. એમાં રાવણનો જવલંત વિજય થયો. ત્યાર બાદ લંકામાં પાછા આવીને રાવણે ઈન્દ્રને કારાગૃહમાં પૂરી દીધો. ઈન્દ્રને જીતીને રાવણે લંકાનું સંપૂર્ણ આધિપત્ય પ્રાપ્ત કર્યું. અને એ વૈતાઢ્યની બન્ને શ્રેણીઓના નાયક તરીકે સિંહાસન ઉપર આરૂઢ થયો.
ઈન્દ્રના પિતા સહસ્ત્રારની આજીજીથી રાવણે ઈન્દ્રને છોડી મૂક્યો. અને નિર્વાણસંગમ મુનિના સત્સંગથી ઈન્દ્ર પોતાના પુત્ર દત્તવીર્યને રાજ્ય આપીને દીક્ષા લીધી અને ઉગ્ર તપ તપીને તેઓ મોક્ષે ગયા.
રાવણની અનુપમ પ્રતિજ્ઞા
એક વાર અનન્તવીર્ય નામના કેવળી મુનિભગવન્તના ચરણોમાં રાવણ વન્દનાર્થે ગયા. મુનિવરને ભાવભરી વન્દના કરીને રાવણે અમૃતમધુરી મુનિની દેશના સાંભળી.
ધર્મ આત્માઓ હમેશ ધર્મવાણીનું શ્રવણ કરતા જ હોય છે. જે જીવનના પાપો દૂર કરવા હોય તો સાચા સશુરુઓના શ્રીમુખે પ્રવચનોના શ્રવણ કરવા જ જોઈએ. મોક્ષલક્ષી ધાર્મિક ગ્રન્થોનો સ્વાધ્યાય પણ બીજા નમ્બરે લાભદાયી બને છે. પ્રથમ નમ્બરમાં તો મોક્ષલક્ષી સદ્ધર્મવાણીનું શ્રવણ જ આત્મ કલ્યાણકારી બને છે. આવી ઉત્તમ ધર્મવાણીનું મૂલ્ય કરોડો રૂપિયા કરતાં વધુ કિમતી હોય છે. શ્રમણ અને શ્રવણ તો મોક્ષમાર્ગના સાચા રાહબર છે.
મુનિની ધર્મદેશનાના અન્ત રાવણે પૂછ્યું: “ભગવાન ! મારું મૃત્યુ શા કારણથી થશે? અને કોનાથી થશે?” જ્ઞાની મુનિવરે જણાવ્યું : “રાજન ! ભાવિ વાસુદેવના હાથે અને પરસ્ત્રીના કારણે તારું મૃત્યુ થશે.”
રાવણને આ વાત કોઈ સંયોગમાં મંજૂર ન હતી. પરસ્ત્રીના કારણે પોતાનું મોત થાય એ એને હરગિજ મંજૂર ન હતું. કૂતરાના મોતે મરી જવાનું રાવણને પસંદ હતું પરંતુ પરસ્ત્રીના કારણે ભરવું પડે એ રાવણને જરા ય ઉચિત જણાતું ન હતું.
સવા મહાત્માના વચનોથી ક્ષુબ્ધ બની ગએલા રાવણું અત્યંત ચિંતાતુર બની ગયા. થોડીક પળોમાં જ તેમને એક વિચાર આવી ગયો.
પાણી પહેલાં જ પાળ બાંધી લેવા જેવી પ્રતિજ્ઞા કરવાનો તેમણે સંકલ્પ કરીને સર્વજ્ઞ ભગવંતને કહ્યું, “મને પ્રતિજ્ઞા આપી કે, મને નહિ ઇછતી સ્ત્રી સાથે મારે

Page #187

પ્રવચન છઠ્ઠું
કદી વિષય અંગેનું પાપ:કરવું નહિ.” ધન્ય છે રાવણ ! અવયંભાવી ધટનાને પણ મિથ્યા કરી દઈ તે અકલંકિત જીવન જીવવાના તમારા ભગીરથ મનોખળને !
૧૮૪
આ પ્રસંગ બીજા પ્રવચનમાં મેં વિસ્તારથી લીધો જ હતો છતાં અહીં ક્રમશઃ આવતો હોવાથી ટૂંકમાં આપણે વિચારી ગયા.
66
અહીં “જૈન રામાયણ ’” ના રાવણના ચરિત્ર અંગેના બે સર્ગ પૂરા થાય છે.
કેવા ભયંકર છે; ભાગસુખો?
હવે પછીના પ્રવચનોમાં હનુમાનજીની માતા અંજનાસુન્દરીના પ્રસંગનું વર્ણન આવશે. એ વાતો એટલી બધી રસિક છે કે તમને એ સાંભળતા આ સંસારના સુખો આપતાં પુણ્યો કેવા તકલાદી અને બિનભરોસાપાત્ર છે એ સત્ય બહુ સરસ રીતે સમજાઈ જાશે. કેવા ભયંકર છે સુખો! એની આસક્તિએ માનવ જેવો માનવ શયતાન પણ બની જાય! પરમાત્માનો આપણા ઉપરનો અસીર ઉપકાર વિસરાવી દે, એમના પ્રત્યે આપણુને કૃતઘ્ન બનાવી દે, જીવનથી ભ્રષ્ટ બનાવે અને જગતના યાપાત્ર જીવો ઉપરનો હૃદયનો કારુણ્યભાવ નષ્ટ કરી નાંખે.
જેને ખૂબ ભાવી ગયા; ભોગસુખો; એ માનવની કેવી અવદશા થઈ ! ગરીબોની સામે નજર પણ કરતા એ બંધ થઈ ગયો. મા ક્રૂર અને કઠોરમાં કઠોર જીવન જીવતો બની ગયો. પોતાના ખાખા, ખેખી અને પત્નીના સંસારમાં જ ગળાબૂડ ડૂબી ગયો. નથી એને કોઈ દીન હીન દુ:ખીઆરાની યા! નથી એને પોતાના પરલોકની ચિન્તા ! નથી એને પરમપદને પ્રાપ્ત કરવાની કોઈ ખેવના!
પુણ્યે રેતીમાંય નાવ સડસડાટ ચાલે
કેવો છે; વીતરાગ પરમાત્માનો અનન્ત ઉપકાર ! પૂર્વના કોઈ જનમોમાં જાણે અજાણે આ પરમાત્માના કોઈ દર્શન વન્દન, પૂજન થઈ ગયા હશે, ત્યારે જ આજે તમારા નાવ રેતીમાં ય સડસડાટ ચાલવા લાગ્યા છે
સમજી રાખો કે પ્રભુના દર્શનાદિથી ઉત્પન્ન થયેલું પુણ્ય જો પાસરું નહિ હોય તો તમારા તાતા પુરુષાર્થ પણ નિષ્ફળ થઈ જનાર છે.
માણસ ગમે તેવો મુદ્ધિમાન ગણાતો હોય પણ જો એનું પુણ્ય પહોંચતું ન હોય તો એનો ગમે તેવો પુરુષાર્થ પણ કામિયાબ નીવડતો નથી.
66
“હું આ બધું કરું છું. મારાથી જ આ સંસાર ચાલે છે. હું ન હોઉં તો આ કુટુમ્બીજનોનું શું થાય ?” આવો ફ્રાંઢો ધણા માણસો રાખીને ફરતા હોય છે. પણ

Page #188

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્દેશ’
એમને ખબર નથી કે જ્યારે બુદ્ધિમાન ગણાતા છતાં પુણ્યના હીણાં લાખો માણસોના નાવ પાણીમાં ય આગળ ખસતા નથી ત્યારે તમારું નાવ રેતીમાં ય સડસડાટ દોડયું જાય છે, એમાં તમારા પુરુષાર્થનો મહિમા હોવા કરતાં પુણ્યનો મહિમા મૂદ્દી ઊંચેરો છે.
૧૮૫
દુ:ખોની આગમાં શેકાનારો ય કોકના પુણ્યે સુખી
એવી લોકોક્તિ છે કે આખું ધર સુખે ભર્યું રહેતું હોય ત્યારે તેમાં કારણભૂત કોઈ સુલક્ષણ દીકરા કે દીકરીનો જન્મ હોય, અથવા કોઈ પુણ્યવંતી પુત્રવધૂના પગલાં હોય, અથવા માતાનું કે પિતાનું તપ-જપનું અનુષ્ઠાન હોય; યા તો પૂર્વજોનો પુણ્યપ્રકર્ષ હોય.
કટૂ સત્ય તો એવું છે કે ભોગરસિક માનવના પુરુષાર્થમાં જે અન્યાય, અનીતિ, નિસાસા, હીબકાં અને આંસુના અવિરત કલંકો ધરખાયેલાં છે, એની તાકાત તો એના સમગ્ર જીવનને કુટુમ્બીજનોની સાથોસાથ—દુ:ખોની અગનજ્વાળાઓમાં પટકી નાંખવાની છે. છતાં એ માનવ મોજ અને મહેફીલોની રંગરાગભરી દુનિયાનો આદશાહ બની બેઠો છે . એમાં કોકનું કોક પુણ્ય જ આડું આવી ગયું છે!
વિત્ત મેળવવા જતાં શુદ્ધ ચિત્ત ખોવાણું
પૂર્વજન્મમાં એવો કોઈ ધર્મ આચરાઈ ગયો હશે કે આ જનમમાં કશોય ધર્મ ન કરવા છતાં—ખૂબ અનિચ્છનીય અકાર્યો કરવા છતાં—કેટલાક માણસો ખૂબ સુખી જોવા મળે છે. પરન્તુ પુણ્યે જ મળેલા એ ભોગસુખોની મદમસ્તીમાં જે આત્માઓ અટવાઇ જાય છે તે બધા પોતાની જાતની શુદ્ધિ, દીન:દુખતો પ્રત્યેની મૈત્રી અને પરમાત્માની ભક્તિને સમ્પૂર્ણપણે ખોઈ બેસે છે. હાય! વિત્ત મેળવવા જતાં શુદ્ધિ, મૈત્રી અને ભક્તિનું સુન્દર ચિત્ત ખોવાઈ ગયું ! બહારનો કરોડપતિ અન્દરનો ભિખારી બની ગયો !!
દુ:ખ અને પાપ કરતાં ય અપેક્ષાએ સુખ ભયંકર
જો દુઃખની વાત કરીએ તો જગત આખા ય તે—અરે! કીટ, પતંગને પણ દુઃખ ખરાબ લાગે છે!
પણ આયને તો દુઃખ કરતાં ય વધુ ખરાખ પાપ લાગે છે; કેમકે દુ:ખ જન્મે છે; પાપોમાંથી. જે પાપ કરતો નથી તેને દુઃખ હોતું નથી.

Page #189

૧૮૬
પ્રવચન છઠ્ઠ પણ બુદ્ધિમાન માણસને તો પાપ કરતાં ય વધુ ભયાનક ભોગસુખ [સુખની આસક્તિ] લાગે છે. કેમકે એ સુખ જ બહુધા બધા પાપ કરાવે છે.
જે સુખથી વિરક્ત છે એ પાપ કરતો નથી.
આગામી પ્રવચનમાં મહાસતી અંજનાસુંદરીના જીવનમાં જાગી પડેલા દુઃખના દાવાનળનું જ્યારે આપણે દર્શન કરીએ ત્યારે એ મહાસત્ય પળભર પણ ન વીસરીએ કે દુ:ખની જનેતા પાપ છે; પાપની જનેતા ભોગસુખ છે...માટે ભોગ સુખ જ આ જગતનું સૌથી ખરાબ તત્વ છે.
નોંધ : આ પ્રવચનના અવતરણ-સંકલનમાં શ્રીજિનાજ્ઞાથી
વિરુદ્ધ અથવા પ્રવચનકાર પૂ. ગુરુદેવશ્રીના આશયથી વિરુદ્ધ લખાયું હોય તો તે બદલ અંત:કરણથી મિચ્છામિ દુક્કડમ.
- અવતરણકાર

Page #190

પૂ. પ્રવચનકારશ્રીના ઉપલબ્ધ તમામ પુસ્તકો વગેરેનો
સેટ આજે જ તમારા ઘરમાં વસાવી લો આખા સેટનું એક બૉકસ
[ રોલ-કેલેન્ડર વગેરે સહિત].
રૂ. ૨૫ની કિંમતનું બૉસ રૂ. ૨૦૦ માં. કે આપના મિત્રમંડળમાં પણ આ બૉસ વસાવી લેવાની પ્રેરણા કરો. જ નવી પેઢીના કલ્યાણનું ભાથું આ બૉકેસમાં પડયું છે. * આ પુસ્તકોએ ગુજરાત અને સૌરાષ્ટ્રના અનેકાનેક યુવાનો અને યુવતીઓના જીવનનું આમૂલ પરિવર્તન કર્યું છે. શ્રીપાળનગર તથા પ્લેઝન્ટ પેલેસ
[વાલકેશ્વર-મુંબઈના બુક સ્ટોલની આજે જ મુલાકાત લો
ધર્મ, સંસ્કૃતિ અને રાજકારણના વિષયોને નીડરપણે ચર્ચાતું,
અધ્યાત્મની અનોખી સરગમ સંભળાવતું, મુનિરાજશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજીના ચિંતનનું વાહક
મુક્તિદૂત' માસિક
સંપાદક : હસમુખ શાહ
લવાજમ: વાર્ષિક રૂ.પ-૦૦ ત્રિવાર્ષિક રૂ. ૧૫-૦૦
આજીવન: રૂ. ૧૦૦-૦૦ શ્રીપાળનગર તથા લેઝન્ટ પૅલેસના બુક સ્ટૉલ ઉપર લવાજમ
સ્વીકારવામાં આવે છે.

Page #191

મૂલ્ય: ૫૦ પૈસા
શું રામાયણનાં આ પ્રવચનો આપને ખૂબ ગમ્યા છે? જે હા....તો આ પ્રવચનોની નકલો વિશાળ સંખ્યામાં ખરીદીને તેનો તમારા મિત્ર-વર્તુળમાં તથા સ્વજનો અને નેહીઓમાં ખૂબ પ્રસાર કરો. માત્ર પચાસ પૈસામાં અતિ મૂલ્યવાન ચિંતન મેળવો.
: પ્રાપ્તિસ્થાનો : મુંબઈમાં–
અમદાવાદમાં માત્ર રવિવારે
અખિલ ભારતીય સંસ્કૃતિ રક્ષક દળ ૧. રામાયણ-પ્રવચન સ્થળ :
૨૭૭૭ “જી. પ્ર. સંસ્કૃતિ ભવન' પ્લેઝન્ટ પેલેસ
જગવલ્લભ પાર્શ્વનાથની ખડકી રોજ માટે–
નિશાપોળ, રીલીફ રોડ ૨. શ્રીપાળનગર ઉપાશ્રય
૧૨, જમનાદાસ મહેતા માર્ગ સુરતમાં– વાલકેશ્વર, મુંબઈ– ૬
અખિલ ભારતીય સંસ્કૃતિ રક્ષક દળ ૩. સેવંતીલાલ વી. જૈન
કેસર બહાર બિલ્ડિંગ, પાંચમે માળે ભૂલેશ્વર, લાલબાગ
ગોપીપુરા, પોસ્ટ ઓફિસની પાસે. જૈન ઉપાશ્રય માધવબાગ પાસે, મુંબઈ-૪ નવસારીમાં– ૪. પારસ ટ્રેડીંગ કુ.
અખિલ ભારતીય સંસ્કૃતિ રક્ષક દળ B-૧૨, “મંગળકુંજ'
C/o. નીતિન ગમનલાલ ઝવેરી જામલી ગલીની બાજુમાં
સોમાભાઈ ટેલરની ઉપર બોરીવલી (વેસ્ટ]
મોટા બજાર ખાસ નોંધ : [૧] ઉપરના કોઈ પણ કેન્દ્રમાં બહારગામથી કોઈએ પણ પ્રવચનો
મંગાવવા M. 9. કરવો નહિ. કારણ કે પોસ્ટથી પ્રવચનો મોકલવાની વ્યવસ્થા રાખવામાં આવી નથી. આપના સ્વજનો
દ્વારા આપ પ્રવચનો મેળવી શકશો. [૨] નીચે આપેલા પ્રકાશકના સરનામેથી પણ પ્રવચનો મળી શકશે.
પ્રકાશક: “કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ” ૫૦૮૨/૩ બીજે માળે, ગાંધી રોડ, રતનપોળ નાકા, યાજ્ઞિક ઇન્સ્ટીટ્યૂટ સામે, અમદાવાદ-૧
(ફોન નં. ૩૦૦૮૧] મુદ્રક : પ્ર. પુ. ભાગવત, મોજ પ્રિન્ટિગ ભૂરો, ગિરગામ, મુંબઈ -૪

Page #192

ઉડર ઉરિ
3::
રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ
પ્રવચનકાર. પૂજય સિદ્ધાતમહોદધિ,કર્મશાસ્ત્રનિપુણમતિ,વાત્સલ્યવારિધિ,
ત્રિશતમુળિગચ્છાધિપતિ,સ્વર્ગીર્ય શૂપુિરદર આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજાના
શિષ્યરળ પૂજ્યપાદ મુનિરાજશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી મહારાજ
:અવતરણ: મુનિશ્રી ભાQચન્દ્રવિજયજી
પ્રવચન સ્થળ: પ્લેઝન્ટ પેલેસ, મુંબઈ-૬
પ્રવચન 1 પ્રવચન –સાતમું [ ૧૪--૭૭
પ્રકાશન
૭-૮-૭૭
પ્રકાશકઃ કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ

Page #193

પૂજ્યપાદ મુનિરાજ શ્રીમદ્ ચન્દ્રશેખરવિજયજી મહારાજના મુંબઈ [વાલકેશ્વર] ખાતેના, રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો અદેશ” એ વિષય ઉપરના સાતમા પ્રવચનમાં માનવોનો જાણે મહાસાગર ઉમટયો હતો. નવ હજારની લગભગ મેદની હશે!
પૂજ્યશ્રીએ પ્રવચનના પ્રારંભમાં આર્યાવર્તની નારી અંગે ખૂબ જ રસપ્રદ અને સરસપદ વાતો કરી હતી.
આર્યાવર્તની ગૌરવાન્વિત મહાસંસ્કૃતિમાં નારીને અપાયેલું અદ્ભુત સન્માન “ર સ્ત્રી સ્વાતિમતિ' એ સૂત્રનું સાપેક્ષ અર્થઘટન, આર્યદેશની આદયાત્મિક રાકૃદ્ધિના મૂળ સ્વરૂપઃ નારી તત્વ અને ભૉરિક સમૃદ્ધિના મૂળરૂ૫ : પશુત, નારી તો ઝવેરાતનું ય ઝવેરાત હોવાથી જ શીલ રક્ષા માટે તેનું અનિવાર્ચ પરતય અને પરસ્પાર જતન, નારી ગ્યા નહિ કિન્તુ રહ્યા એ વાસ્તવિકતાનું વિધાન, સ્ત્રી-સાત-યના નામે જ સ્ત્રીના
પલના કુરચા ઉડાવી દેનારા સંસ્કૃતિદ્રોહી અને જમાનાવાદીઓના વિઘાતક વિધાનોનું વેધક વિઘટન, વર્ણ અસાંસ્ય દ્વારા બીજ સુરક્ષાની સાથોસાથ સંકળાયેલ વૃત્તિ-અસાંર્યની વાસ્તવસ્પશી રજૂઆત, નારી. હરિજન, આયુર્વેદ વગેરે તત્વોના વિકાસના નામે જ તેના વિનાશનો વિકૃતિવાદીઓએ વીંઝેલો વિનાશકારી હંટર, સંસ્કૃતિના ગુલાબને મરોડ આપવા જati ચીમળાઈને ગંધાઈ ઊડેલી-વિકૃતિના કીડાઓથી ખદબદલી ગુલ-પાંખડીઓની સુન્દર વાત, માતા-પિતાના મનોવિકારની સંતાનો ઉપર પડતી જબરદસ્ત અસર અંગે કવિ અને નમુજલાનો ઐતિહાસિક પ્રસંગ, રામરાજ્ય સ્થાપવાની રળિયામણુ વાતો કરનારા રાજકારણીઓને શું કોઈ વસિડની જરૂર નથી? એવો વેધક સવાલ, વગેરે અનેક વિષયોને આવરી લઈ પ્રસંગોપાત્ત આજના બિભત્સ નાટકો ઉપર આકરા પ્રહારો કરીને નારીઓને સજગ બનવાનો સન્દરા સંભળાવતી, જમાના-વાદની બ્રેક વિનાની કિસલર કારમાં બેઠેલા માનવીને “સાવધાન'નો સાદ સુણાવતી, અંજનાસુંદરીના ઓજ અને તેજનો અનોખો અનુભાવ સમજાવતો અજૈન-પ્રસંગ રજૂ કરતી, જૈન રામાયણના અનુસારે લગ્નપૂવો ભાવી પાનીને નિરખવા જતા પવનંજયને અંજનાના મનને કારણે ઉદ્ભવતા કંધાવેગ સુધીનું નિરૂપણ કરતી, સામ્પ્રત સમાજના સળગતા સવાલોનું સચોટ સમાધાન સાધી આપતી, કયારેક હસાવી જતી, તો કયારેક રડાવતી, તો કયારેક સંસ્કૃતિના મૂલ્યવંતા ગૌરવનો એકધારો થતો જતો વિનાશ વર્ણવીને અતરને ઊંડા વિચારવમળમાં ગરકાવ કરી દેતી, સચોટ અને સુન્દર, સુભગ અને સરસ, સતર્ક અને સુખદ, શાન્ત અને શીતળ. સુમધુર અને સુધારસભરી પૂજ્યપાદશ્રીની અમૃતવાણીનું સારભૂત અવતરણ અહીં આપવામાં આવ્યું છે. બાપાળનગર, મુંબઈ - ૬
–મુનિ ભાનુચવિજય વાંક ૧૦-૮-૧૯૭૭

Page #194

પ્રવચનાંક: ૭
રવિવાર પ્ર. શ્રાવણ વદ ૮ વિ. સં. ૨૦૩૩
અનન્ત ઉપકારી કલિકાલ સર્વજ્ઞ ભગવાન હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ ત્રિષષ્ઠિ શલાકાપુરુષ ચરિત્ર મહાગ્રન્થના સાતમા પર્વમાં “જૈન રામાયણ”ની રચના કરી છે. જેના આધારે આપણે “રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ” એ વિષય ઉપર યોજેલી આ પ્રવચનમાળાનું આજે સાતમું પ્રવચન છે. સીધો સ્ટ્રોક માર્યા વિના ચાલે તેવું નથી
મેં પૂર્વે પણ જણાવ્યું હતું કે આપણી આ રામાયણ “ડબલ રોલમાં ચાલવાની છે. જૂની રામાયણની સાથે સાથે તમારા ઘર-ઘરમાં ચાલતી નવી રામાયણોની વાતો પણ મારે કરવી છે. આથી કયારેક એવું પણ બની રહે કે રામાયણની મૂળ-કથા ઓછી આવે અને તમારી રામાયણની વાતો વધુ આવે. પણ એથી તમારે અકળાવાની કોઈ જરૂર નથી. કારણ કે જ્યારે મોત પણ મીઠું લાગી જાય એવા ભયંકર જીવનના સુખ અને શાંતિ બની ગયા હોય ત્યારે એના ઉપર વિચારણા કર્યા વિના હવે ચાલે તેવું નથી.
શ્રી રામચન્દ્રજી વગેરે કેવા ઉત્તમ હતા એનું સીધું વર્ણન જ હું કરી દઉં અને કેટલાક સીધા ફટકા જેવા કડવા સત્યો ન જણાવું તો આજની પ્રજા વિનાશની ગર્તામાં પડતી ઉગરી જાય એ વાત સંભવિત જણાતી નથી માટે જ મારે કેટલીક વતમાન સમસ્યાઓ ઉપર કેટલીક અણગમતી વાતો પણ રજૂ કરવી પડે છે. ઇતિહાસ માત્ર વાંચવાનો નથીઃ સર્જવાન પણ છે
રામાયણનો ઈતિહાસ એ માત્ર વાંચ પાંચ કરવાની કથા નથી. પરંતુ એ ઇતિહાસ વાંચીને જાતે ઇતિહાસ સર્જવાનો છે. રામાયણ વાંચીને પણ આપણે એ કાળના ઉત્તમોત્તમ આદર્શોને જીવનમાં ઉતારીને એ કાળના પુરુષો જેવા ઉત્તમ બનવા માંગતા ન હોઈએ તો રામાયણ વાંચવા માત્રથી શું?
છઠ્ઠા પ્રવચન સુધીમાં આપણે શ્રીરાવણના ચરિત્રની વાતો સંક્ષેપમાં પૂર્ણ કરી. હવે શ્રી અંજનાસુન્દરીના જીવનની કેટલીક વાતો આજે લઈશું અને બાકી રહેલી આવતા પ્રવચનમાં લઈશું.
પવનંજય, એ હનુમાનના પિતા હતા; અને અંજના-સુંદરી હનુમાનજીના માતા હતા. અંજનના જીવન-પ્રસંગમાં એ એક અવસરે મૌન રહી, એટલા માત્રથી એ મહાદુઃખમાં ધકેલાઈ ગઈ. એ મૌન રહી તે ગૂનો ન હતો. પરંતુ એના પતિ પવનંજયે એને ગૂનો ગણ્યો. અને પવનંજયે એને તિરસ્કારી નાંખી. તાં બાવીસ

Page #195

૧૯૨
પ્રવચન સાતમું
વર્ષ બાદ કાળે પડખું બદલ્યું અને અંજનાના પાપકર્મો પૂરા થયા. એને પુનઃ ભૌતિક સુખો પ્રાપ્ત થયા. મારે ન છૂટકે નીચલા સ્તરેથી વાત કરવી પડે છે
આ બધો પ્રસંગ વિસ્તારથી લેતા પહેલા આર્યાવર્તની આદર્શ નારી કેવી હોય છે એની કેટલીક વાતો મારે તમને કરવી છે. મારી આ જે વાતો છે તે માર્ગાનુસારી જીવનના નીચલી કક્ષાના ધોરણે છે એટલે એને એ જ રીતે વિચારજે. વર્તમાન માનવનું જીવન ધોરણ ખબ જ નં ચું ઊતારી ગયું છે. આથી એને નજરમાં રાખીને જ મારે આ વાતો કરવી પડે છે.
પૂર્વના કાળમાં સન્તો અને મુનિભગવાને આવી નીચી કક્ષાની વાતો કરવાની ઝાઝી જરૂર જ ન પડતી. કારણ માનવ પોતે જ પોતાની આર્ય-મર્યાદાઓ સમજીને એવી રીતે જીવતો કે એને માત્ર સર્વસંગત્યાગના ઉત્તમ જીવનના જ ઉત્તમ આચારોને પામવા અંગેની વાતો સંભાળવવામાં આવતી હતી. વન વે સ્ટ્રીટ' બનેલું માનવોનું મગજ
જ્યારે આજે સમગ્ર માનવસમાજનું “મૉરલ” એટલી હદ સુધી નીચે ઊતરી ગયું છે કે જેથી વાતવાતમાં એ અનેક અનાર્ય પદ્ધતિઓની વકીલાત કરવા લાગી ગયો છે. એમાં મુખ્યત્વે સ્ત્રીઓને સ્વાતંત્ર્ય આપવા વગેરેની બાંગો પુકારવા લાગ્યો છે. સ્ત્રીને સ્વતન્ત્રતા ન અપાય” એ આર્ષવાણુઓને ઘણી વખત એના સાચા અર્થમાં એ સમજી શક્યો પણ નથી.
વર્તમાન માનવનું મગજ “વન વે સ્ટ્રીટ' જેવું બન્યું છે. પરિણામે નવી પેઢીના યુવાનો અને યુવતીઓના મગજમાં અગણિત કુત્સિત વિચારધારાઓ–તેની સામે કોઈ સચી વિચારધારાઓ નહિ ટકરાતી હોવાના કારણે જડ બનતી ચાલી છે. અને આવી કુવિચાર–ધારાઓને જ આજનો એ યુવા–સમાજ અંતિમ સત્ય માની બેઠો છે. ઘણી વાર એકની એક જુઠ્ઠી વાત પણ વારંવાર પ્રચારવામાં આવતી હોવાના કારણે એ જૂઠ, જૂઠ મહીને સત્ય બનીને ભાસતું હોય એવું બને છે. આવા પ્રકારના સત્યને “ગોબેલ્સ સત્ય” કહેવામાં આવે છે. ભૌતિક અને આધ્યાત્મિક સમૃદ્ધિનું મૂળ: પશુ અને નારી
આ દેશમાં નરની જેમ નારીનું પણ ઘણું મોટું ગૌરવ હતું. પરંતુ નારીને સ્વતંત્રતા આપવાની જુદી વાતોએ એના વાસ્તવિક ગૌરવને ધરતીભેગું કરી નાંખવામાં આવ્યું છે.
આ દેશની તાસીર જ એવી છે કે જ્યારે એની નારીઓ શીલવંતી બની રહેતી ત્યારે એ આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ ખૂબ સમૃદ્ધ બની રહેતો. અને જ્યારે એની પાસે

Page #196

૧૯૩
રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સન્ડેશ” પશુબળ ઝાઝું રહેતું ત્યારે તે ભૌતિક રીતે સમૃદ્ધ બની રહેતો. આ વાતને જરાક વિગતે વિચારીએ.
આ દેશના સઘળા પશુઓ–ગાય, ભેંસ, બળદ, ઘેટાં, બકરા, ગાડરો વગેરે– પોતાના છાણ–વિષ્ટા વગેરે દ્વારા દેશને ભૌતિક સમૃદ્ધિથી આબાદ રાખતા. જે પશુઓનો નાશ તો માનવપ્રજાને ય નાશ
જો ભારતની ધરતી ઉપરથી પશુઓનો નાશ કરવામાં આવે તો ભારતની માનવપ્રજાનો પણ વિનાશ થઈ જાય. હળની ખેતી, ખેતરો અને સેન્દ્રિય ખાતર વિના ભારતની માનવપ્રજા ટકી શકે એમ નથી.
પરંતુ આજે તો ઢોરો માટે રાક્ષસી યાત્રિક કતલખાનાઓ ઊભા કરવામાં આવ્યા છે. એમાં એવી અદ્યતન સામગ્રી લાવવામાં આવી છે કે દેવનાર જેવા કતલખાના તો રોજના છ હજાર મોટા ઢોરોને સહેલાઈથી કાપી નાંખે છે. આવા કુલ બાર કતલખાનાઓ આ દેશમાં ઊભા કરવામાં આવનાર છે. જેમાંથી ચાર તો સાંભળવા મુજબ કામ કરતા થઈ ગયા છે.
આ રીતે પ્રજાનાયકો પશુનાશ માટેની ભેદી યોજનાઓ ગોઠવી ચૂક્યા હોય તેમ જણાય છે. ગાયો વગેરેના માંસની નિકાસની વાતો કરવામાં આવી રહી છે. અને બુદ્ધિવિહોણો શિક્ષિત (!) વર્ગ એમાં સામેલ થઈ રહ્યો છે.
દસ બાર વર્ષ પૂર્વે રોકફેલર ફાઉન્ડેશન તરફથી નિબન્ધ હરીફાઈ માટે પાંચ લાખના ઈનામો પ્રગટ થયા હતા. એણે એક નિબન્ધ માંગ્યો હતો, જેનો વિષય હતો, “ભારતની ખેતીને ત્રીસ ટકા સુધી નીચે શી રીતે લાવી શકાય !”
ટ્રેક્ટર અને ઓઈલ એન્જિનોની ખેતી પશુઓને તદ્દન બિનજરૂરી બનાવશે. અને એથી એમની રક્ષા કરવાને બદલે સૌની નજર દૂધ તરફ થશે. દૂધાળા ઢોરોની રક્ષાની જ વાતો સહુ કરશે. પછી જ્યારે “ફુડપેકેટોનો પ્રવાહ ભેટ રૂપે આવશે ત્યારે એ દૂધાળા ઢોરો પણ “નકામા” ગણાશે. એમની પણ કતલ થઈ જશે. આમ સમગ્ર પશુઓનો નાશ થશે. શું મોટરોની જગ્યાએ ગાય વગેરે ન રાખી શકાય?
આ દેશમાં આ પ્રકારની પશુઓની કલેઆમથી તો અશુદ્ધ દૂધ વગેરેના અભાવે બાળકો નિર્માલ્ય પાકશે. તમારા બાળકોને પરદેશમાંથી આયાત કરેલા પાવડરો વગેરેના દૂધ પાઈ પાઈને એમનું ખૂટતું પોષણ પૂરું કરવું પડશે અને જ્યારે એ પરદેશીઓની મહેરબાની પૂરી થશે અને આ મદદ કરવાનું બંધ કરશે તે દી ભારતની પરાવલંબી પ્રજાના કરોડો હાડપિંજરો સ્મશાન તરફ ઘસમસતા–દોડતા– જોવા મળે તો જરાય નવાઈ નહીં.

Page #197

પ્રવચન સાતમું
પૂર્વના કાળમાં દરેક માણસ પોતાના ઘેર ઢોરો રાખતો, એના ચોખ્ખા ઘી-દૂધ બાળકો વગેરે સૌ ખાતાં અને પુષ્ટતા પામતા. એનાથી રોગો વગેરે વ્યાપક પ્રમાણમાં ફેલાતા નહીં.
૧૯૪
જ્યારે આજે લોકો કહે છે કે માણસોને જ રહેવા માટે જગ્યા નથી ત્યાં ઢોરો તે ક્યાં રાખીએ ? હું પૂછું છું કે, તમને જો મોટરો રાખવાની જગ્યા મળે છે તો પશુઓ રાખવાની જગ્યા મળતી નથી! મોટર પાર્કીંગ'ની તમામ જગ્યાઓમાં ઢોરોને રાખી શકાય છે. પણ આાજના માનવોને મન આરોગ્ય કરતાં મોટરના વિલાસનું મૂલ્ય વધુ છે. ચારસો રૂપીઆનો ડખ્ખો લાવીને તેનું ચોખ્ખું ઘી ન ખાઈ તે પણ આજનો યુવાન ચારસો રૂપીનું પેન્ટ પહેરવામાં ભારે મગરૂઓ સમજે છે,
ગાય એટલે જ ડેરી + ફરટીલાયઝર પ્લાન્ટ
ભારતની સરકારે પશુઓના ઉપયોગી અને બિન ઉપયોગી એવા બે ભેદ પાડ્યા છે. ઉપયોગી પશુઓ જ જીવવા લાયક અને બિનઉપયોગી તલને પાત્ર ગણાય છે. પણ વર્તમાન જગત જેને નકામા ગણીને ખતમ કરવામાં તત્પર અન્યું છે, તેવા પણ વસુકી ગયેલા ગાય વગેરે ઢોરો પશુ ઉપકારક છે. એ છાણ અને મૂત્રનાં અતિ મૂલ્યવાન ખાતર આપે છે; જે ભારતની ખેતીનો પ્રાણ છે. એનાથી ધરતી રસકસવાળી ખતે છે. તમારા આજના ફરટીલાઇઝરો કરતાં પણ વધુ ગુણવત્તા ગાયના છાણમાં હોય છે. સેન્દ્રિય ખાતરમાં જે તાકાત હોય છે તે રાસાયણિક ખાતરોનાં હોતો નથી.
વળી ગાય એ સ્વયં ડેરી' અને ‘ફર્ટીલાઈઝર પ્લાન્ટ' છે. આવી હજારો ગાયો એટલે હજારો ડેરીઓ ને હજારો ફરટીલાઈઝર પ્લાન્ટો,
પક્ષો અને રસાયણોને કારણે ખેતીનો નાશ
આવો ઉપકારક પશુ વર્ગ હોવા છતાં તેનો કતલો કરવા માટે કરોડો રૂપીઆના ધુમાડા કરીને મોઢ-મોટા અંત્રિક તલખાનાઓ ઊભા કરાઈ રહ્યા છે; પરંતુ પશુઓની નિકાસ કરીને જે કહેવાતા લાભો થાય છે એના કરતાં ધણા વધુ લાભો પશુઓ બચાવવાથી થાય છે. અને એમ કરતાં મહેનત ઓછી અને ળ વધુ પ્રાપ્ત થાય છે. ‘Minimum efforts and maximum result'—પરંતુ આ વાત કોઈ સમજવા પણુ તૈયાર નથી.
એક બાજુ કતલ ખાનાઓ, કૃત્રિમ દુષ્કાળો, દૂધના પાવડરો અને યાંત્રિક ખેતીઓ દ્વારા ભારતમાંથી પશુઓનો ભયાનક વેગથી ધટાડો કરવામાં આવી રહ્યો છે. તો ખીજી ખાજુ પંપોથી ખેંચાતા પાણી, ટૅકટરોની ખેતી અને ખાતર તરીકે જલદ રાસાયણોનો ધૂમ ઉપયોગ—આ ત્રણે ભેગા મળીને ધરતીના સ્તરને ભયંકર ધક્કો

Page #198

૧૯૫
‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ પહોંચાડી રહ્યા છે. આમ થતાં દસ વરસમાં ધરતી ખેતી માટે સાવ નકામી થઈ જશે.
પછી બસ... પરાવલંબી બનો. હાથમાં શકોરૂં લઈને વિદેશમાં ભીખ માંગો. ભૂખે મરો. અને અંતે મરી જાવ આવી સ્થિતિ થશે. આવી કંગાળ સ્થિતિ ન થવા દેવી હોય તો પ્રજાએ પોતાના મ ક્ષલક્ષી જીવન માટે પશુઓની કતલ સર્વથા બંધ જ કરી દેવી જોઈએ. આ માટે નિકાસ અને હુંડિયામણુ–પ્રાપ્તિની કાળી ઘેલછામાંથી સરકારી માણસોએ તાબડતોબ મુક્ત થઈ જવું જોઈએ.
આ તો આપણે સાપેક્ષરીતે ભૌતિક સમૃદ્ધિના મૂળરૂપ પશુઓની વાત કરી. હવે આપણે આધ્યાત્મિક સમૃદ્ધિના મૂળરૂપ નારીતત્વ—તેને શીલનો-વિચાર કરીએ. આ આખી વિચારણા સાપેક્ષ રીતે સમજજે. નારી ભોગ્યા નહિ, રહ્યા છે
આર્યાવર્તમાં નારીને ઘરની રાણી ગણવામાં આવતી. ઝવેરાતોનું પણ એ ઝવેરાત મનાયું હતું; એથી જ મૂલ્યવાન ઝવેરાત એનાં અંગે ચડતું.
લૌકિક દૃષ્ટિએ પણ એ કાંઈ માત્ર ભોગ્યા ન હતી; પરંતુ વિશેષતઃ તો રહ્યા હતી. કેમકે ભારતીય પ્રજાના મૂલ્યવાન રત્નોમાંનું એ એક રન ગણાતું હતું.
આનું સૌથી મુખ્ય કારણ નારીની ગર્ભધારકતા હતી. જે નારી શીલ પાળીને કમારી અવસ્થામાં જ મહાસતી સાધ્વી બની જાય તેના જેવું ઉત્તમ તે બીજુ એકે ય ન હોય; પરંતુ બધી નારીઓ આટલી તાકાત ધરાવતી ન હોય એટલે તે બધી નારીઓ લગ્ન તો કરતી જ હોય છે અને આથી જ તેની સંતતિ સવશાળી અને સંસ્કાર ભરપૂર બની રહે તેની જબરદસ્ત જવાબદારી માતાના માથે જ મુખ્ય હોય છે.
સંતતિમાં સત્ત્વ અને સંસ્કારનું આધાન કરવા માટે માત એ સંપૂર્ણપણે શીલવતી અને ધર્મનિષ્ઠ બનવું જ પડે. એના તન, મનના સંસ્કારો પ્રાયઃ ગર્ભમાં ઊતરે છે; બાળકમાં પાંગરે છે; તેની કિશોર-વયમાં ખીલી ઊઠે છે; યુવાન વયમાં અસદાચારથી રક્ષણ પણ અપાવે છે.
આથી જ માતાના લોહીમાં પાવિ રહેવું જ ઘટે. બહારના પુરુષો દ્વારા તેનામાં અપવિત્રતા ન ઘુસી જાય તેની કાળજી માતાએ રાખવી જ પડે. આના કારણે તે માતા દ્વારા એવા સંસ્કારો બાળકોમાં પ્રવેશે કે કો તો તે ઉત્તમ કક્ષાના સાધુ બને. અથવા તો સંસ્કારપ્રચુર બનીને કુળદીપક બને. દીકરી પણ સાસરે જાય તો ત્યાંય સંસ્કારોની સુવાસ ફેલાવે.
જેનામાં સ્વાભાવિક રીતે જ પુરુષ કરતાં વિશેષ રૂ૫ અને લાવણ્ય છે; એ નારીને શીલ પાળવાનું કામ કેટલું કઠિન છે? એ તં એ જ જઈ શકે; તેમાં ય જે

Page #199

૧૯૬
પ્રવચન સાતમું
કાળમાં પુરુષવર્ગ વધુ નફફટ અને નિર્લજજ બન્યો હોય તે કાળમાં તો શીલ પાલન એ તો લોહચણ ચાવવાથી પણ વધુ કઠિન બની રહે છે.
નારીના રૂપમાં લવણિમા અને પુરુષના મનમાં વિકારોની ઝડપી ઉત્તેજના એ તો અનાદિકાળથી સામાન્યતઃ વિશેષ જ રહ્યા છે, અને તેથી જ સદાકાળ માટે નારીને રડ્યા (રક્ષણ કરવા લાયક) જ વિશેષત: માનવામાં આવી છે.
નારી તો ઝવેરાતોનું ઝવેરાત છે
જે નારીના શીલની પરિપૂર્ણ રક્ષા ન થાય તો કુશીલતા અને સ્વચ્છંદતાથી નારી જે કાંઈ લાભ ઉઠાવી લે તે બધા ય લાભ તેના શીલના નિકંદનને ગેરલાભોના ઢગલા નીચે કયાંય દટાઈ જાય તેટલા તુ અને નાચીઝ હોય છે.
જે નારી સ્વછંદતાના લાભોને જતા કરે તો “શીલ'ના ઉત્તમ બળથી તે એવી વીરપ્રસૂતા માતા બને કે જગત એની ઈર્ષ્યા કરે; એવી પતિવ્રતા પત્ની બને કે પરપુરુષનો વિચાર પણ તેને સ્વપ્નમાં ય ન અડે; એવી સહજ સિદ્ધિને પામીને જીવનનું અંશત: સાફલ્ય પ્રાપ્ત કરે. એ એવી આદર્શ સ્ત્રી બને કે જગત તેના દર્શને પોતાના અંતરના ય પાપ ધોઈ નાંખે.
આવા લાખો લાભો તેના શીલની રક્ષામાં પડેલા છે. માટે જ નારીને રહ્યા માનીને ઋષિઓએ કહ્યું. “ન સ્ત્રી સ્વાતીમતિ ”
ઝવેરાતોનું ય જે ઝવેરાત છે તે નારીને સ્વાતન્ય (શીલ સંબંધિત) આપી શકાય નહિ. મૂલ્યવાન ઝવેરાત તમે ચૌટે કે ચાર રસ્તે ખુલ્લું મૂકતા નથી, પરંતુ એને તો તમે અત્યંત મજબૂત તિજોરીના ખાનાના ખાનાના ય ખાનામાં મૂકો છો. ઝવેરાતને ગોંધી રાખો છો. છતાં “આ રીતે કાંઈ ઝવેરાતને ગોંધી રખાય ?” એવું કોઈ જ બોલતું નથી. કારણ જે ચીજ અત્યંત મૂલ્યવાન છે તેને ભર બજારમાં ખુલ્લી ન જ મુકાય. તો ઝવેરાતનું ય ઝવેરાતનારી એને પણ જગતના ચોગાનમાં કેમ મૂકી શકાય? નારીને જાહેરમાં કેમ લેવાય ?
જ્ઞાતિ, જાતિની વ્યવસ્થા શા માટે?
એક બાજુ શીલ-રક્ષાના લાખો લાભો છે; અને તે અંગેની કડકાઈ સ્વરૂપ કેટલાંક કહેવાતાં દુ:ખનાં ગેરલાભ પણ છે.
બીજી બાજુ સ્વછંદતાના કેટલાક કહેવાતા સુખી જીવનના લાભો પણ છે. પરન્તુ તેની સામે કુશીલતાના લાખો ગેરલાભો છે કે જેનાથી સત્વહીન અને અશાન્ત જીવનથી.માંડીને નિર્વીર્ય અને નિર્માઘ પુત્રોના માતૃત્વ સુધીના અહિતો પેદા થાય છે. આ અહિત સમગ્ર પ્રજામાં અંધાધુંધી ઊભી કરીને વ્યાપક બનતું જાય છે.

Page #200

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ
૧૯૭ સંતાનો સારા સંસ્કારી બને એ માટે જ તો જ્ઞાતિ અને જાતિઓની વ્યવસ્થા હતી. અમુક જ્ઞાતિવાળી અમુક જ્ઞાતિવાળાનો ન પરણી શકે એનું કારણ શું? ગમે તે વ્યક્તિ ગમે તે જ્ઞાતિવાળાને પરણી જાય તો તેમાં વાંધો શું? એનો એક જ જવાબ હતો કે તેમ કરતાં બીજની સુરક્ષા રહે નહિ. અને જો બીજ બગડયું તો સમગ્ર પ્રજાના નૈતિક, આધ્યાત્મિક, સામાજિક–તમામ–જીવનના સુખ અને શાન્તિ બરબાદ થઈ જાય.
બીજ રક્ષા કાજે વર્ણ વ્યવસ્થા
ભારતીય પ્રજા પાસે ધર્મ અને મોક્ષના પુરુષાર્થનું અણમોલ તત્ત્વજ્ઞાન જ્યાં સુધી હૈયે જીવંત હતું, ત્યાં સુધી અર્થ અને કામ ઉપર આપોઆપ નિયત્રંણ આવી જતું. અર્થ, અનર્થોનું મૂળ બનતો નહિ; અને કામ, અનાચારનું રૂપ પકડતો નહિ, અર્થ અને કામનું સેવન કરનારી પ્રજામાં પણ મોક્ષપ્રાપ્તિનો આદર્શ જીવંત હતો. માટે જ મોક્ષ પામવા માટે સદ્ગતિની પ્રાપ્તિની પણ ઇચ્છા રહેતી હતી. તે સદ્ગતિ માટે મરણની સમાધિ અપેક્ષિત રહેતી. અને એ સમાધિ કાજે જીવનને સઘળો સમય શાતિથી પસાર થતો. એ શાન્તિ મળતી હતી; ચાર પુરુષાર્થની સંસ્કૃતિની સુંદર વ્યવસ્થાના સ્વીકારમાંથી.
જેને શાતિ જ ખપતી; સમાધિ અને સગતિ જ અપેક્ષિત રહેતી એ આત્મા અર્થનો સંચય કરતાં સ્વયં ડરતો. કામ ઉપર સ્વાભાવિક રીતે નિય—ણુ મૂકી દેતો. આમ મોક્ષ અને પરલોકનાં ચિંતનો જ સમસ્ત સંસ્કૃતિની મહા વ્યવસ્થાને જારી રાખતા અને તેથી સમગ્ર પ્રજા શાતિથી જીવતી.
પ્રજાનો આ વરસે એકધારી રીતે પેઢી દર પેઢી ઊતરતો હતો માટે જ સંતાનોને બીજમાં જ ન્યાય નીતિ, દયા, ત્યાગ, તિતિક્ષા વગેરે સંસ્કારો મળી જતા.
જીવનનો સમગ્ર વ્યવહાર, વ્યાપાર વગેરે બધુંય બીજમાં ઊતરતા સંસ્કારો દ્વારા જ મળી રહેતું. પછી એ સંસ્કારોને ઉબોધન પૂરતું જ “નામનું શિક્ષણ લેવું પડતું. આવા સંસ્કાર ભરપૂર બીજની રક્ષા કાજે જ વર્ણવ્યવસ્થા હતી. વર્ણની સંકરતા ન થઈ જાય એની બેહદ કાળજી લેવાતી અને બેહદ બંધને પણ લદાતાં.
વારસાગત ધંધાઓની વિશિષ્ટતા
એની સાથે વેપારની સંકરતા ન થઈ જાય એની પણ પૂરી તકેદારી રખાતી. કોઈના વારસાગત ધંધામાં કોઈ બીજે માણસ હાથ નાંખી શક્તો નહિ. આમ દરેકનો વારસાગત ધંધો નિશ્ચિત હોવાના કારણે જ કોઈ પણ પ્રજાજન કદી બેકાર રહેતો નહિ.

Page #201

૧૯૮
પ્રવચન સાતમું
વર્ણસાર્ય અને વૃત્તિસકયું નહિ હોવાથી જ સહુ રોટલો રળી શકતા; સહુ સુખેથી જીવતા. આનું જ નામ જે સમાજવાદ હોય તો એ સમયમાં સમાજવાદ પૂરબહારમાં જીવંત હતો. વર્તમાન પરિસ્થિતિનું વિષમ ચિત્ર
વર્તમાન સ્થિતિનું ચિત્ર અત્યંત દુઃખદ છે. એનું મુખ્ય કારણ વર્ણનું અને વૃત્તિનું (ધંધાનું) સાંકર્યા છે; કેમકે આ બન્નેય સાંÁના કારણે બીજ બગડી ચુક્યું છે. બીજ બગડવાથી વારસાગત મળતા રહેતા તૈયાર સંસ્કારો બગડી ચૂક્યા છે. આથી જ ખેડૂતના દીકરાને ખેતીનું શિક્ષણ લેવું પડે છે! વેપારીનો દીકરો બી. કોમ થવા માટેની પરીક્ષા આપવા બેઠો છે ! જાણે કે સરસ્વતીજી ભણવા બેઠા!
વળી રોજી રળવાના નવા પ્રકારના જે ધંધાઓ ઉત્પન્ન થયા છે તે વંશ વારસાગત ચાલતા ન હોવાથી પણ ભયાનક બેકારી ફેલાવા લાગી છે.
વકીલનો દીકરો વકીલ જ બને તેવું નથી.
ડૉકટરના દીકરાને ડૉકટર બનવું હોય તો સ્વબળ લગાવીને તબીબી પરીક્ષાઓ પસાર કરવી જ પડે.
શિક્ષકના દીકરાને વારસામાં જ શિક્ષણપણું મળી જતું નથી.
ટૂંકમાં એમ જરૂર કહી શકાય કે વર્ણ અને વૃત્તિનો ભેળસેળ થવાથી બીજ બગડ્યું છે, અને બીજ બગડવાથી વારસાગત સંસ્કારો, કલા, કૌશલ વગેરે ખતમ થયાં છે; એથી જ ભારતીય પ્રજાજનોમાં બેકારીનો વિરાટ ફાટ્યો છે. હું તો કહું છું..બીજ બચાવો
જે બીજગત સંસ્કારોની હજી પણ રક્ષા નહિ કરાય અને એના બગાડને ઉત્પન્ન કરતી બાબતોને જ ઉત્તેજન અપાયા કરાશે તો બેકારી, ગરબી વગેરે પ્રજાનાશક અનિષ્ટોનું કદી પણ નિવારણ તો નહિ થાય પરંતુ એ અનિષ્ટોમાં વર્ષોવર્ષ ધરખમ વધારો થતો જ રહેશે.
કોઈ રાજકારણી પુરષ બૂમો પાડીને કહે છે; “લોકશાહી બચાવો.” કોઇ વળી કહે છે કે દેશને સામ્યવાદથી બચાવો.”
કોઈ કહે છે કે, પ્રત્યાઘાતીઓથી કે મૂડીવાદીઓથી બચાવો.”
હું તો એક જ વાત મુખ્યત્વે કહેવા માંગું છું કે, “સૌ પ્રથમ તો બીજ બચાવો.” રે! ગઘેડાની ઓલાદ સુધારવા માટે પણ સરકાર લાખો રૂપીઆ ફાળવી શકતી હોય. ઘોડાની રેસમાં જોડાવવા માટેના વાછડાની પસંદગી કરતી વખતે તેની સાતમી પેઢી

Page #202

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્દરા”
૧૯૯
સુધીની દાદી-ઘોડીઓની પણ રેસ–વિજયોને ધ્યાનમાં લેવાતા હોય, તો માણસોના જ બીજની સરિયામ ઉપેક્ષા કેમ કરાય છે ? એમાં ભેળસેળ કેમ કરાઈ રહ્યો છે? સરકારી સ્તર ઉપર આ ભેળસેળને કાર્યક્રમ યુદ્ધના ધોરણે કેમ આગળ ધપાવાઈ રહ્યો છે? રૂઢિઓને તોડવાના પ્રયાસ કરો મા
આજે તે હરિજનો સાથે લગ્ન કરનારને સરકાર તરફથી અઢીસો રૂપીઆ ઈનામ અપાતું હોવાનું જાણવા મળયું છે. પંજાબ સરકારે પરદેશીઓ સાથે લગ્ન કરનાર ભારતીયોને પાંચ હજાર રૂપી બાનું ઈનામ આપવાનું જાહેર કર્યાનું પણ કેટલાક વરસો પૂર્વે સાંભળ્યું હતું.
આ રીતે ભારતીય પ્રજાનું બીજ બગડી રહ્યું છે. બીજ બગડતાં કેટલું ભયાનક નુકશાન થાય તેનો કોઈ વિચાર જ કરતું નથી. જે રૂઢિ લાખો વરસોથી ટકી રહી છે તે શું એમ ને એમ જ ટકી રહી હશે? એની પાછળ શું કશું બળ–યુક્તિ નહિ હોય?
તે તે રૂઢિ પોતે વિરાટ બળ સ્વયંભૂ રીતે ન ધરાવતી હોત તો તેને ખતમ કરી નાખનારા વિદેશીઓના ઘાતકી પરિબળોને કયારની સફળતા મળી ચૂકી હોત! “રઢિ કહીને કોઈપણ શુભ પરંપરાને વખોડી નાખતા પૂર્વે બુદ્ધિજીવી લોકો આટલું જરૂર વિચારે.
આ દેશની સંસ્કૃતિનો-રૂઢિઓનો નાશ કરવાના અનેકાનેક પ્રયાસો થયા હોવા છતાં સંસ્કૃતિ આજે ય અડીખમ ઊભી છે. સિનેમા, ટી. વી. દ્વારા બીજ–બગાડ
જોકે આજે પણ આવા અનેક કુ-પ્રયાસો જાણે અજાણે ચાલી જ રહ્યા છે. મહારાષ્ટ્રની અંદર બિયર પીવાની સરકાર તરફથી લગભગ ક્ટ મૂકી દેવામાં આવી છે. નારીઓને સિનેમા અને ટી. વી. દ્વારા સેકસી દશ્યો દેખાડીને શીલવિહોણી કરાઈ રહી છે. આવી નારીઓને એમના પાપોને ઢાંકનારા સંતતિ નિયમનના સાધનો પણ અપાઈ જ રહ્યા છે. તેમ છતાં એ ય નિષ્ફળ જાય તો ગર્ભપાત પણ કાયદેસર બનાવાઈ ગયો છે.
આ રીતે બીજનો બગાડ કરી નાંખ્યા બાદ બધું જ બગડી જાય એમાં શી નવાઈ છે? કોક ખેડૂતને પૂછો કે બીજ બગડી ગયા બાદ ગમે એટલો વરસાદ પડે તો કોઈ લાભ થાય ખરો?
બીજનો બગાડ થાય એટલે વેપારનો ય બગાડ થાય. બીજને વેપાર સાથે ય સંબધ છે. આ વાત જરા વિસ્તારથી સમજીએ.

Page #203

૨૦૦
પ્રવચન સાતમું વૃત્તિ [વેપાર]નું અસાંકર્ય
આર્ય મહાપ્રજાના વિવિધ સમાજોના હિતચિંતકોએ પોતાની બધી જ બુદ્ધિ વાપરીને વૃત્તિ (વેપાર) અને વર્ણના અસર્મનો સિદ્ધાન્ત સમાજને લાગુ કર્યો.
કોઈએ કોઈના વેપારમાં દાખલ થવું નહિ તે વૃત્તિ-અસાંકર્ય. કોઈ એ કોઈને વર્ષની ભેળસેળ કરવો નહિ તે વર્ણ—અસાંકર્ય.
વંશવારસામાં જે ધંધો પરંપરાથી ચાલ્યો આવતો હોય તે જ વંધા ઉપર દીકરાએ બેસી જવાના નિયમને લીધે કોઈને કદી બેકારીનો પ્રશ્ન જ જાગ્યો ન હતો. વળી તે ધંધો જીવનભર કરતા હતા. તેથી તેમના લોહી–વીર્યમાં જ તે ધંધાની હથોટીના સંસ્કાર સંક્રાન્ત થઈ જતા. એથી પુત્રોના બીજમાં જ એ ધંધાના સંસ્કારો ઉતરી જવાથી એ ધંધા માટે ભણવા જવાની કદી જરૂર જ પડતી નહિ. તપોવનમાં જોડાતા. વિદ્યાર્થીને અક્ષરજ્ઞાન મળતું અને વધારામાં બાપીકા ધંધાના જ્ઞાનવાળા અનુભવી વાનપ્રસ્થાશ્રમી પાસેથી બાપીકા ધંધનું થે ડુંક અનુભવજ્ઞાન મળ્યું ન, મળ્યું ત્યાં તો એ ધંધામાં એ વિદ્યાર્થી નિણાત બની જતો; કેમકે બીજમાં જ એ ધંધાની સંસ્કૃતિ જીવત પડી હતી.
વળી કોઈને ધધામાં કોઈથી પણ પ્રવેશ થઈ શક્તો નહિ. જે કદાચ કોઈ તેમ કરે તો તેને દેહાંત દંડ સુધીની સજાની જોગવાઈ રહેતી.
આજે તો સમાન હક્કના નફફટ ન્યાયે મોચીના ધંધામાંય વણિકો વગેરે પ્રવેશી ગયા છે. વણિકબુદ્ધિથી જ એ લોકો આ ધંધામાં લાખો રૂપીઆ કમાઈ જાય છે; એથી પેલા બિચારા મોચીનો દાટ વળી જાય છે. આ સત્ય, સમાન હક્કના નશાવાદી લુચ્ચા માણસોને વિચારવું પણ નથી !
જે આ વૃત્તિ-અસાંકની પુનઃ પ્રતિષ્ઠા થાય તો બેકારી, મોંધવારી અને ગરીબી -ત્રણે ય પ્રશ્નો ઉકલી જાય.
બાપીકા ધંધે સહુ બેસી જતાં બેકાર કોણ રહે? જેને ધંધો મળ્યો છે તેને ગરીબી કયાંથી હોય? બધા ય આ રીતે કામે લાગે તો જીવનની જરૂરી ચીજોનું ઉત્પાદન વધતાં અને માંગ વધતાં મોંધવારી પણ ન રહે.
પૂર્વે તો અંગ્રેજોને પોતાની ઓફિસોમાં નોકરી કરવા વાણિયાના દીકરાઓની જરૂર પડતી તો પણ તેઓને કોઈ નોકરી કરનારા મળતા ન હોતા. વણિકો કહી દેતા કે “જાઓ. જાઓ. અમારો દીકરો નોકરી શોનો કરે ? એ તો વેપાર કરશે.”
તે વખતે બેકારો શોધ્યા જડતા ન હતા. આજે બેકારોનો રાફડો ફાટ્યો છે. જૈનબ્રાહ્મણો વચ્ચે, કોળી-કણબી વચ્ચે, વગેરે અનેક વણ વચ્ચે લગ્ન વગેરે દ્વારા એકતા કરવા જતા આખું બીજ બગડી ગયું. એને કારણે ધંધાની હથોટીઓ ખલાસ થઈ ગઈ

Page #204

૨૦૧
રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સદેશ” વણનું અસાંક્ય
એકબીજાના વર્ણમાં એકબીજાએ પ્રવેશ ન કરવો એ વર્ણનું અસાં છે.
જે વર્ણનું સાંકર્ય થાય તો બાપીકા ધંધાઓના વારસાગત સંસ્કારોનું બીજગત બંધારણ તૂટી જાય; શીલ વગેરેના તે તે વણેના નિયમોનું નિયમન તૂટી જાય; પ્રજા દુરાચારી પાકવા લાગે.
પિંગત જે જે સંસ્કારી હોય છે તેની જો જાળવણી થાય તો શિક્ષણાદિના સંસ્કારની લગીરે જરૂર રહેતી નથી.
સદાચારી માતપિતાનું સંતાન સામાન્યતઃ સદાચારી જ નીકળે; દુરાચારી વડીલોનું સંતાન સામાન્યતઃ દુરાચારી જ નીકળે.
વર્ણનું અસકિર્ય બીજગત શુદ્ધિઓનું જતન કરવામાં અત્યંત મદદગાર બનતું એથી જ આર્યપ્રજામાં બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શુદ્ર એ ચાર વર્ણોની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હતી.
આમાં ક્યાંય વર્ણનું સાંકર્ય થઈ શકતું નહિ. એટલે જ ક્ષત્રિયોના પુત્રો પૂરી ક્ષાત્રવટવાળા જ પાકતા અને દેશના સીમાડાઓની રક્ષા કરતા.
બ્રાહ્મણના પુત્રો પ્રજાના સંસ્કાર-પ્રસારનો ધર્મ સહજ રીતે બીજમાં જ પામી જતાં અને એ રીતે અધ્યયન-અધ્યાપનમાં ઓતપ્રોત રહેતા.
વણિકના પુત્રોને બીજમાં જ વેપાર કરવાનું કૌશલ મળી જતું એટલે દેશના વેપાર-ધંધાઓને ખૂબ જીવંત અને અત્યંત સમૃદ્ધ બનાવતા.
અને શૂદ્રોના પુત્રો શેષ કાર્યો બજાવતા અને પોતાની રોટી મેળવી લેતા. જે કોળી-કણબીના, વેપારી–બ્રાહ્મણના, અને ક્ષત્રિય-શુક્રના બીજ ભેગા થતાં તો વાણિયો વણિક ન રહેતો અને બ્રાહ્મણ બ્રાહ્મણ ન રહેતો. એ રીતે પોતપોતાના કાર્યક્ષેત્રો ચૂંથાઈ જતા. ભેદ ખશે... પણ ભેદભાવ નહિ.
આમાં ક્યાં ય ભેદભાવ હતો જ નહિ. બેશક ભેદ જરૂર હતો; પરન્તુ તે ભેદ વ્યવસ્થા પૂરતો હતો. આજે પણ વ્યવસ્થાઓ માટે “ભેદ અનિવાર્ય મનાય જ છે. નિશાળોમાં વગ એ ભેદ નથી? મજૂર મડળીમાં વર્ગો નથી? રાજા પ્રજાનો ભેદ જીવંત નથી ? વડાપ્રધાન, પંતપ્રધાન, સીનીઅર પ્રધાન, નાયબ પ્રધાન, ઑફિસર, કલાર્ક, કારકુન, પટાવાળો...એ બધા ભેદથી આખું વિશ્વ ધમધમતું નથી?
સ્ત્રી અને પુરૂષમાં ભેદ છે જ; અને તે સદા રહેશે. સાધુ અને સંસારીમાં ભેદ છે જ; અને તે સદા રહેશે.

Page #205

૨૦૨
પ્રવચન સાતમું
રોગી અને નિરોગીમાં ભેદ છે જ; તે કદી મટવાનો નથી. ભેદ રહેવા છતાં ભેદભાવ ન હોવો જોઈએ અત્યંત માન્ય વાત છે.
પ્રજાના હજારો સમાજોને જીવાડતી વર્ણભેદના વ્યવસ્થામાં ભેદભાવ તો ક્યારેય ન જ હતો. ધિક્કાર, તિરસ્કારની વાત કદી ન હતી. આ બધું તો ગોરા લોકોએ પ્રજાને પરસ્પર લડાવી મારવા માટે પ્રચારેલું હડહડતું જૂઠ હતું.
પણ કમનસીબીએ ભોળા ભારતની પ્રજા એના છલમાં ફસાણી? હવે એનાં કટુતમ ફળો એને જ ખાવાનાં આવ્યાં છે! હરિજન સાથે એકતા કરનારા આ વિચારે
હરિજનો વગેરે સાથેનો ભેદ મટાડીને એકતાની વાતો કરનારાઓને હું કહું છું કે હરિજનો સાથેની એકતાની શું વાત કરો છો ? ઢેડ અને ભંગીઓ પણ જુદા છે. એમાંય તેઓ એક બની શક્યા નથી. અલબત; આપણે હરિજનોનો ધિક્કાર કે તિરસ્કાર ન જ કરીએ અને એ નીતિ પૂર્વે હતી જ. હા...આપણે એકસંપી જરૂર કરી શકીએ.
નવભારત ટાઈમ્સ (૩૦-૭-૧૯૭૭ના અંક) માં એક લેખ આવ્યો છે. જેમાં હરિજનોનો વ્યવસાય છીનવી લેતાં એમને કેટલું નુકસાન થયું, એ વાતનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. હરિજનોના ઉદ્ધારના નામે જ હરિજનોનો કેવો નાશ થઈ ગયો છે એ જણાવીને એમના બાપ-દાદાના પારંપરિક ધંધા પાછા સપવાથી જ એમનો સમાજ સાથે સંબંધ જોડાશે એમ જણાવ્યું છે.
હરિજનો પાસે હાથશાળ વગેરેનો ઉદ્યોગ હતો જ. પરંતુ આજે ભારતભરમાં મોટી મોટી મીલો ઊભી થઈ, એનાથી જ એમની રોજી તૂટી ગઈ છે એમ શું ન કહી સકાય? જે હરિજનોનો સાચો ઉદ્ધાર કરવી હોય તો આ બધી બાબતો તરફ નજર નાંખવી જ પડશે. બાકી કોઈ એકાદ હરિજનને પ્રધાન બનાવી દેવાથી કે કૂવા ઉપર બધાયને ભેગા કરી દેવા માત્રથી એમનો ઉદ્ધાર થઈ જાય એમ માનવું ભૂલ ભરેલું છે. આજે હરિજનોને સાફસુફીના કામની વાત ભેદભાવ તરીકે એટલે કે એમના તિરસ્કાર રૂપે ગણાવાય છે. પણ મને લાગે છે કે આ લોકો “મુદ્ર” કોણ એ ય હજી સમજ્યા નથી. બલિદાન કોને માથે ન હતું?
વળી જો સાફસુફીના કાર્ય દ્વારા અપાતા ભૌતિક સુખોના બલિદાનના કારણે તેમના પ્રત્યે ભેદભાવ દર્શાવાયો હોવાની વાત થતી હોય, તો તે પણ પ્રજાને અવળે દોરી જતી રજુઆત છે. કેમકે આર્ય પ્રજામાં કોના માથે બલિદાનનું કાર્ય નથી એ જ પ્રશ્ન છે.

Page #206

૨૦૩
‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
ક્ષત્રિયોને તોપના મોએ ચઢી જઈ સગળતા રાષ્ટ્રના સિમાડાઓની રક્ષા કરવાના કર્તવ્યમાં બલિદાન કેવું ખીચોખીચ ભર્યું છે, એ તો જુઓ. “જય કિસાન ની જેમ શાસ્ત્રીએ આપેલું “જય જવાન”નું સૂત્ર આ સત્યની સાક્ષી પૂરતું નથી શું?
બ્રાહ્મણોના માથે નંખાયેલી લોકોના પ્રાથમિક અધ્યયન-અધ્યાપન આદિની સાંસ્કૃતિક જવાબદારીમાં કેટલા ભોગવૈભવોને તિલાંજલી દેવા રૂપ બલિદાન પડેલું છે; તે તો જુઓ.
ભેજાનું દહીં કરીને ધનપ્રાપ્તિ કરવાની; અને રાષ્ટ્રના હિત માટે જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે એ ધનના ભંડારો રાજકોષમાં ઠાલવી દેવાની વૈશ્યોની નૈતિક ફરજમાં શું બલિદાનનું દર્શન જ થતું નથી ?
કોને માથે બલિદાનની જવાબદારી નથી? રે! સ્ત્રીને શીલરક્ષા કાજે બલિદાન દેવાનું છે તો પુરુષને સમસ્ત કૌટુંબિક સંસાર સાંસ્કૃતિક પદ્ધતિપૂર્વક નભાવવા પાછળ કેટલો શક્તિવ્યય કરવો પડે છે!!
સ્ત્રી તો હજી ઘરની રાણું છે. અને પુરુષ! બિચારો મજૂર!
આખોદી ઢોર-મજુરી કરે ત્યારે કમાય ! આવા છે; સમાજના હિતૈષી બુદ્ધિજીવીઓ!!
જેના તેના પક્ષે બેસી જઈને, જેના તેના દુઃખની વાતો કરનારા કહેવાતા બુદ્ધિજીવી હિતૈષીઓએ ભારતીય સમાજવ્યવસ્થાને હતપ્રત કરી નાંખી છે. એથી બધા જ લોભલાલચે ફસાઈને પોતપોતાના સ્થાનથી ભ્રષ્ટ થઈને દુ:ખી જ થયા છે.
બિચારો! હરિજન ! હાથશાળ વગેરેનો બાપીકો ઉદ્યોગ ગુમાવીને મરવા પડ્યો છે! છતાં કેટલાક હજારને જ કયાંક નોકરી અપાવ્યાની વાતો રજૂ કરીને કહેવાતા સમાજ–હિતચિંતકો સમસ્ત ભારતીય પ્રજાને અવળે રસ્તે દોરવી રહ્યા છે.
બિચારી સ્ત્રી !
એના સ્વાતંત્ર્યની વાતો કરીને અનેકોની ગુલામદશામાં - પેલા કહેવાતા એના હિતચિંતકોએ – મૂકી! એના શીલના ફુરચા ઊડ્યા! એના જીવનની ચિંતા એના જ માથે આવી!
સ્ત્રીનું શીલ બગડતા સારા સારા ઘરના સંતાનોનાં જીવન વાસનાઓની આગે ભડકે બળવા લાગ્યા.
સમગ્ર પ્રજા સર્વનાશના માર્ગે જાણે ઢસડાતી ચાલી છે. આમાંથી બહાર નીકળવાની કે આવા અનેક કુત્સિત માર્ગોને દૂર ફેંકી દેવાની કાતિ આજે કોઈ કરી શકતું નથી. રે! રોગનો રોગ તરીકે સ્વીકાર કરવાની પણ જ્યાં તૈયારી નથી; ત્યાં ઔષધ શોધવાની તો વાત જ ક્યાં રહી?

Page #207

૨૦૪
પ્રવચન સાતમું
ગાંધીજીની મનોભાવના
ખુદ ગાંધીજીએ એકવાર કહ્યું હતું કે, “જો હું હિન્દુસ્તાનનો વડોપ્રધાન બનું તો પહેલા જ કલાકમાં આ દેશમાંથી સિનેમા અને દારૂને દેશવટો આપવાનો વટહુકુમ બહાર પાડું.
""
સિનેમા અને વગેરે દારૂ દ્વારા પોતાના વ્યક્તિગત સુખોને મેળવી લેવા જતાં જો આખી પ્રજા હોમાઈ જતી હોય તો એવા પાપો શા સારું અપનાવવા જોઈએ?
એકાદ વડીલની કોઈ ભૌત્તિક સુખો મેળવી લેવાની વાસનાજનિત કુટન્ને કારણે જો આખું કુટુમ્બ એના દે ફસાઈ જતું હોય તો શું એ વડીલો એ પોતાની એ કુટેવોને તિલાંજલિ ન આપવી જોઈ એ ? આપણને મળેલું આ સમગ્ર માનવજીવન વાસનાઓને દૂર કરવા માટે છે; નહિ કે પાપોની આગમાં પેટ્રોલ છાંટવા માટે.
મનની પાપની પણ બીજમાં અસર
આ તો માત્ર કાયાના પાપોની વાત થઈ પરંતુ મનના પાપો પણ કેટલી પણ કેટલી જખ્ખર તાકાત ધરાવે છે તેના તરફ પણ નજર તો નાંખો. મનમાં સંતાકૂકડી રમતી વિચારધારાઓ કાયામાં દેવી અસર કરે છે તેનો તમારા જ છાપાઓમાં આવેલો એક પરદેશનો પ્રસંગ કહું.
પરદેશમાં એક પતિ અને પત્ની બન્ને ગૌરવર્ણના હતા. પરંતુ એકવાર એ સ્ત્રીને કાળાવર્ણનો—હમ્પ્સી જેવો—પુત્ર થયો.
પતિ વિચારમાં પડ્યો કૈં, ‘મારી પત્ની અને હું બન્ને ગૌરી છતાં પુત્ર કાળો કેમ ?’ પતિને પત્ની ઉપર અદચાલની શંકા ગઈ.
પત્નીએ હૃદયપૂર્વક નિખાલસ ખુલાસો કરવા છતાં પતિના મનનો શંકાનો કીડો દૂર ન થયો. એણે કોર્ટમાં તેની ઉપર કેસ કર્યો. આ કિસ્સો સાંભળી જજ પણ ચક્તિ થઈ ગયો. જ્જને પણ આ કેસમાં રસ પડ્યો.
પત્નીએ કોર્ટમાં ઈશ્વરના સોગંદ ખાઈ ને પોતે નિર્દોષ હોવાની વાત જણાવી. એ સ્ત્રીના હૃદયના ઉદ્ગારો અને મુખના હાવભાવો જોતાં જજને પત્ની નિર્દોષ જણાઈ, પણ છતાં ખાળકના શ્યામ વર્ણનું શું કારણ, એ જજને પણ ન સમજાયું.
જજને એકાએક કંઈક વિચાર સુર્યાં. જજે રિયાદી પુરુષને જણાવ્યું કે, ચાલો...હું તમારા ધરે આવું છું...”
ઘેર જઈ ને એણે તપાસ કરી. એકાએક એની નજર તે પતિ-પત્નીના શયન ખણ્ડમાં પડી. પલંગની બિલકુલ સામે પતિના મિત્ર એક હબ્સીનો ફોટો લટકતો હતો. આ ફોટો જોતાં જ જજે પોતે મનોમન નિર્ણય કરી લીધો.
'

Page #208

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્દેશ’
""
જો જ્યારે ચુકાદો આપ્યો ત્યારે જણાવ્યું કે, “ જે સમયે પતિ સાથે રહેલી આ સ્ત્રીને ગર્ભ રહ્યો હશે ત્યારે તેનું ધ્યાન આ હક્સીમાં હોવું જ જોઈ એ. એના જ કારણે સ્ત્રીના મનમાં હખ્સીનું એવું ચિત્ર પડી ગયું કે એને પ્રાપ્ત થયેલું ખાળક પણ એ દુખ્મી જેવું કાળું થયું.”
૨૦૫
આ પ્રસંગમાંથી એ સમજાય છે કે મનના વિકારની પણ કેટલી જમ્બર અસર ખીજ ઉપર થાય છે? માતાઓએ પોતાના માનસિક વિચારોની ખાખતમાં પણ કેટલા વિશુદ્ધ રહેવું જોઈએ એ સમજી લેવું જોઈ એ.
આવો જ એક બીજો ભૂતકાળનો ઐતિહાસિક પ્રસંગ તમને કહું.
રાજા કર્ણદેવ અને નમુંજવાનો પ્રસંગ
ગુજરાતનો મહાન રાજવી, સિદ્ધરાજ જયસિંહ પાટણમાં રહેતો, એ ધાર્મિક અને ખૂબ પરાક્રમી ગણાતો. વૈદિક ધર્મનો પાલક હોવા જતાં અન્ય ધર્મોનો પણ પ્રેમી હતો.
આ રાજા પણ જસમા નામની ઓડણ ઉપર મોહિત થઈ ગયો. મહાસતી રાણકદેવી ઉપર તેને કામવાસના જાગી. એનું કારણ શું? એના ખીજમાં એવું શું હતું. કે જેણે એના જીવનમાં કામનો આવો અગ્નિ પેટાવ્યો એ વાત ઉપર પ્રકાશ ફેંકતો આ ઐતિહાસિક પ્રસંગ છે.
સિદ્ધરાજના પિતા રાજા કર્ણદેવ.
મીનળદેવીને પરણેલા.
મીનળદેવીનાં શરીરનો રંગ સહેજ શ્યામ હતો. આથી કર્ણદેવે એનો ત્યાગ કરેલો. અંતઃપુરમાં રહેતા આ રાણીએ પોતાનું જીવન પરમાત્માના ભક્તિરસમાં જ તરબોળ બનાવેલું. આર્યદેશની નારી આ કારણે પાપકર્મના યોગે પતિથી તરછોડાય તો પણ ખળવો ન કરે. કોર્ટે ન જાય. ચૂપ જ બેસી રહે. અને પર્માત્માના ગીતગાન ગાતી જીવન પૂર્ણ કરે.
કર્ણદેવના રાજ્યમાં એક રાજનકી હતી. નમુંજલા તેનુ નામ. રાજ્યમાં આવતાં મહેમાનો વગેરેનું તે નાચગાન આદિથી મનોરંજન કરતી,
એક દિવસ નર્તકી નમુંજલાના અનુપમ નૃત્યથી રાજાની નજર બગડી અને રાજા કર્ણદેવ મોહ પામ્યા.
એને મેળવવા રાજા તલપાપડ અન્યા.
પણ રાજાથી આવું કામ થાય નહીં. રાજા તો પ્રજાનો રક્ષક છે. છતાં કર્ણદેવના અંતરમાં વાસના ભડભડ બળી રહી છે. એ વાસનાના અગ્નિને દેહમાં જ પ્રજ્વળવા

Page #209

२०६
પ્રવચન સાતમું
દે છે. દિવસે દિવસે એનું શરીર ક્ષીણ થતું જાય છે. એ કોઈ ને કશું જ કહેતા નથી. પણ રાજાનું ક્ષીણ થતું જતું શરીર જોઇ ને મંત્રીશ્વરને ચિંતા થાય છે.
મહારાજને પ્રજાળતી ચિંતાને જોઈ ને મંત્રીશ્વર અત્યંત ભારપૂર્વક પૂછે છે. ન છૂટકે રાજા કર્ણદેવ કહે છે : “મને નમુંજલા સતત યાદ આવે છે. પણ મારી જીભ ઉપડતી નથી. જો મારી ઈચ્છા પૂર્ણ નદ્ગિ થાય તો કદાચ હું મરી જઈશ.”
ખૂબ વિચારને અન્તે મંત્રીશ્વર કહે છે : “મહારાજ ! આપ આજ્ઞા આપો તો ગમે તેમ કરીને પણ નમુંજલાને હું મનાવી લાવું. ગળગળા સાદે મહારાજા મંત્રીને પૂછે છે : “ પણ મંત્રીશ્વર ! એવું પાપ મારાથી થાય ખરું ?”
મંત્રી એ વખતે મૌન રહે છે. મંત્રીશ્વર સમક્ષ પણ ધણી મુશ્કેલીઓ હતી. આર્યદેશની નર્તકીઓ પણ કેવો ?
મંત્રીશ્વર વિચક્ષણ છે. રાજા પાસેથી જાય છે. રાજનર્તકી પાસે પહોંચે છે. નર્તકી મંત્રીશ્વરનું સ્વાગત કરે છે. ભૂમિકા બનાવીને મંત્રીશ્વર કહે ‘નમુંજલા ! મહારાજ તારા વિના ઝુરે છે. કદાચ એ મરી જશે. ’
"6
:
નમુંજલા આ વાત સાંભળીને છંછેડાઈ જાય છે. એ કહે છે : “મંત્રીશ્વર ! હું રાજનર્તકી છું. વૈશ્યા નથી. મારા મડદાને ચૂંથવું હોય તો તમે ચૂંથી શકો છો. મારા જીવતા દેહને તો તમે અડી પણ નહિ શકો. શું જોઈ ને તમે મને સમજાવવા આવ્યા છો? જાવ. મહારાજને સમજાવો. સાચો મંત્રી તો રાજાને સાચી મંત્રણા કરીને સાચી વાત સમજાવે. આવી તો વિચારણા પણ ન થાય. તમારા મહારાજને કહો કે નમુંજલા નર્તકી છે; વેશ્યા નથી. મારા કર્મ ક્યાં છે કે આ દેહના અંગભંગથી મારે લોકરંજન કરવું પડે છે.”
આ આર્યદેશની નર્તકી પણ કેવી હતી !? કેટલા ઊંચા આદર્શોને ધરાવનારી
હતી...!!
મંત્રીશ્વર અંતરમાં તો ખુશ થય છે અને છેવટે એક તુક્કો મગજમાં સૂઝતા મંત્રીશ્વર કહે છે : “નમુંજલા ! તું ન જ આવે તો કાંઈ નહિ; છેવટે તારાં વસ્ત્રો અને અલંકારો તો આપીશ ને?” તુચ્છકારભર્યા સ્વરે નમુંજલા કહે છે : “ લઈ જાવ વસ્ત્રો અને અલંકારોને'...મંત્રીશ્વર, નર્તકી નમુંજલાના વો—અલંકારો લઇ તે મહારાણી મીનળદેવી પાસે આવે છે.
મંત્રીશ્વરની કુનેહુ
kr
મંત્રીશ્વર કહે છે : “મહારાણી ! હું આપની સહાય યાચું છું. આપને આજે મહારાજને મહેલે પધારવાનું છે.”

Page #210

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્દેશ’
"
મીનળદેવી કહે છે : “ મંત્રીશ્વર ! મશ્કરી શું કામ કરો છો? ભૂલી જાવ એ વાત. એમણે તો મારો ત્યાગ કર્યો છે. હવે હું તો પ્રભુ-ભક્તિમાં મસ્ત છું. મને ખીજી કશી ખેવના નથી.”
२०७
મંત્રીશ્વર કહે છે : “મહારાણી! સાચી વાત કહું છું. મહારાજ, નર્તકી નમુંજલા ઉપર મોહિત થયેલા છે! આપના એ પતિદેવ નમુંજલા ખાતર ઝુરે છે. એમનું શરીર દિવસે દિવસે ક્ષીણ થતું જાય છે. આપ જ એમને એમાંથી બચાવી શકો એમ છો. હું નમુંજલાના વસ્ત્રાલંકારો લઈ આવ્યો છું. એ પહેરીને આપ મહારાજ પાસે મહેલે પધારજો. મહારાજ સાથે જરા પણ ખોલશો નહીં. મૌન જ રહેજો. અને પ્રસંગ મળતાં પ્રતીક તરીકે મહારાજના હાથની વીંટી લઈ લેજો.’
,,
મીનળદેવી સંમત થાય છે. એ પછી મંત્રીશ્વર મહારાજ કર્ણદેવ પાસે જાય છે.
મંત્રીશ્વર કહે છે : “મહારાજ ! આજે રાત્રે પ્રથમ પહોરે નમુંજલા આપના શયનખંડમાં પધારશે. પણ એક શરતે. તે વખતે ખંડમાં દીપશિખાઓ મુઝાઈ ગયેલી હોવી જોઈ શે. નર્તકીને ખોલાવવા કોઈ પ્રયત્ન ન કરશો.”
સંધ્યા થઇ. કણૈદેવ નમુંજલાની રાહ જુએ છે. શરત મુજબ દીપશિખાઓ મુઝાઈ ગઈ.
ઝાંઝરના ઝણકાર સાથે નમુંજલાના વસ્ત્રાભૂષણોમાં મીનળદેવી પ્રવેશે છે. રાજા તો મીનળને નમુંજલા જ સમજે છે. એ સમયે મહારાજ કર્ણદેવે માનસિક રીતે જે પાપ કર્યું અને એથી મીનળદેવીને જે ગર્ભ રહ્યો તે જ સિદ્ધરાજ જયસિંહ !
નમુંજલાના વેશમાં આવેલા મીનળદેવી ચાલ્યા ગયા. સાથે રાજાની મુદ્રિકા લેતાં ગયા. સવાર પડી. રાજાને ખૂબ આધાત લાગે છે. પોતાના પાપ બદલ ધોર પસ્તાવો થાય છે. રાજાએ મંત્રીને બોલાવ્યા.
રાજા કહે છે : “મંત્રીશ્વર ! મેં કેવું મહાપાપ કરી નાખ્યું. મારા માટે ચિતા તૈયાર કરવો. મારે મરી જવું છે. જે દિવસે હું દુરાચારી બનીશ તે દિવસે મારી પ્રજાનું શું થશે?” ત્યારે મંત્રી સાચી વાત જણાવીને રાજાને શાન્ત કરે છે. સંતાનોને સુધારવા મા-બાપો વ્યવસ્થિત અને
જો પ્રજાના જીવનની રહેણી કરણી અશુદ્ધ હરો તો તેનાથી ખાળકોના જીવનમાં કેવા કુસંસ્કારો પડશે એનો આજના માતાપિતાઓને કોઈ ખ્યાલ હશે ખરો? જો વડીલો જ પદ્ધતિસરનું જીવન જીવવા તૈયાર થઈ જાય તો તેમના સંતાનો પણ સુવ્યવસ્થિત બની જાય. વડીલો પોતાના વૈયક્તિક સુખો મેળવવા જતાં સંતાનોના જીવન બરબાદ કરી નાંખે તે જરાય ઉચિત ગણાય ખરું? સંતાનોને સદાચારી બનાવવા ખાતર પણ વડીલોએ માનસિક રીતે પણ સદાચારી થવું જોઈ એ.

Page #211

૨૦૮
પ્રવચન સાતમું
કેવો આ કાળ છે? આર્ય દેશનો માનવ આજે એમ બોલે છે... “સિનેમા જોવામાં શું પાપ ?” રે! સિનેમા જેવું ભયંકર પાપ કદાચ બીજું એકેય નહિ હોય. નાના નાના બાળકો પણ યાર અને મહોબતના ગંધાતા ગીતો ગાતાં થઈ ગયાં છે!
ચૌદ પન્દર વર્ષના કેટલાંક બાળકોનાં જીવન આજે આ સિનેમા વગેરેના પાપે બેહાલ થઈ ગયેલાં જોવા મળે છે. આ બધાના મૂળમાં માતાપિતાના જીવનની બાળકોને મન ઉપર અવ્યક્ત રીતે થતી ખરાબ અસરો પણ કારણભૂત હોય છે. આર્યાવર્તમાં બીજશુદ્ધિ ઉપર ભાર
આથી જ આર્યાવર્તમાં બીજની શુદ્ધિ ઉપર ખૂબ ભાર મૂક્વામાં આવ્યો છે. જે બીજનું સકિર્ય થઈ જાય તો સંતાનોના જીવન રફેદફે થઈ જાય.
આ બીજશુદ્ધિ નારીના શીલ ઉપર મુખ્યત્વે નિર્ભર છે. માટે જ નારીની રક્ષા એ આ પ્રજાનું પ્રધાન કાર્ય બની જાય છે.
શીલરક્ષા માટે જ સ્ત્રીને સ્વાતન્ય આપવાનો નિષેધ કરવામાં આવ્યો છે.
જેમ પોતાના શીલની રક્ષા માટે નારીને સ્વછંદતાનાં આભાસિક સુખોનું બલિદાન દેવાનું છે, તેમ દેશના સીમાડાની રક્ષા કાજે યુવાનોને જાતનું બલિદાન દેવાની તૈયારી પણ કેળવવી જ પડે છે.
જે તોપના ગોળાથી ધણધણી ઉઠેલી સરહદની રક્ષા કરવા માટે ભરવાની તૈયારી સાથે જતો જવાન એ “બિચારોનથી ગણાતો; બલ્ક લૌકિક દૃષ્ટિએ આશિષો અને અભિનંદનને પાત્ર ગણાય છે તો શીલની સંસ્કૃતિની રક્ષા કાજે પોતાના વિલાસી સુખનો હવન કરતી નારી કદાપિ “બિચારી નથી. બલકે એ અત્યંત સન્માનનીય છે. “ર સ્ત્રી વાસંમતિ'નું સાપેક્ષ અર્થઘટન
આર્ય પુરુષોના “સ્ત્રી સ્વીતાવતિ ” વાક્યમાં સ્ત્રીને અરવાતન્યની જે વાત કરી છે તે સાપેક્ષ વાત છે. બધી વાતે તે અસ્વતન્ન હોવી જોઈએ તેવું આ નિરપેક્ષ વિધાન નથી. પરંતુ બહારની બાબતોમાં તેને અસ્વાત– જણાવાયું છે.
આ ઉપરથી જ પુરુષને ઘરની વાતોમાં અસ્વાતન્ય આપમેળે ફલિત થાય છે; સ્ત્રીને બહારની જ બાબતોમાં અસ્વાતન્ત્રય હોવાથી ઘરની બાબતોમાં તેને સ્વાતનું પ્રદાન થયેલું જ છે.
રસોઈ કઈ બનાવવી ? બાળકોને કઈ રીતે ઉછેરવાં? તેમનામાં કઈ રીતે સંસ્કારોનું આધાન કરવું? એમનાં લગ્નાદિ બાબતના વિષયમાં શું કરવું? એ બધી વાત એના કબજે હતા; એટલું જ નહિ પણ ધન કમાઈને આવેલા પુરુષને એ ધન પણ પોતાની પત્નીને દઈ દેવું પડતું. એ ધનની માલિકણ સ્ત્રી હતી. એના

Page #212

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ”
૨૦૯ વિનિયોગના વિષયમાં બવ અધિકાર એનો હતો. સ્ત્રી ઘરની મરામત-શણગાર વગેરે કરવામાં પણ મુક્ત હતી. પતિની સેવા પણ એ જ કરતી. આમ ઘણી રીતે સ્ત્રી જ ખરી સ્વતન્ત્ર હતી.
આજે પણ મહારાષ્ટ્રમાં પરણીને સાસરે પહેલીવાર પગ મૂકતી નવોઢા ઊંબરે પગ મૂકે ત્યારે તે ઉંબર પર ધન મૂકવામાં આવે છે. તેને લાત મારીને જ તે નવ ઢા ઘરમાં પ્રવેશ કરે છે. તેની પાછળ જબરદસ્ત સંસ્કૃતિ-ચિંતન પડેલું છે.
ધનને લક્ષ્મીને લાત મારતી સ્ત્રી લક્ષ્મીને એમ કહે છે કે, “આજ સુધી આ ઘરમાં તું ફાવે તેમ ફરતી વર્તતી હતી પણ હવે આ ઘરની રાણી હું બની છું. તારે મારી આજ્ઞા પ્રમાણે જ રહેવું પડશે; નહિ તો તને આમ લાત મારીને કાઢી મૂકીશ.”
હવે કહો જોઉં, આપણી સંસ્કૃતિમાં સ્ત્રી સ્વતન્ત્ર હતી કે ગુલામ ? સ્વાતવ્યના નામે જ નારીને ગુલામી
મને તો એમ કહેવાનુ દિલ થઈ જાય છે કે સ્ત્રીસ્વાતત્રયના નારા નીચે જ સ્ત્રીઓને સંપૂર્ણપણે ગુલામડી બનાવવામાં આવી છે. હવે પોતાની બધી ચિંતા એણે પોતાને જ કરવાની આવી! “ટાછેડા” ના કાયદાના જમાનામાં જીવતી નારીએ
પતિની આજીવન ટૂંફ મળશે' એ આત્મવિશ્વાસ સંપૂર્ણપણે ગુમાવી દીધો છે. “ગમે ત્યારે પતિ રવાના કરી દે' એવી સ્થિતિની કલ્પનાને કારણે તેને નિશાળમાં દાખલ થઈને ઠેઠ કોલેજ સુધી પહોંચવું પડે. કૉલેજનાં એ જીવનમાં જ નારીના “શીલ” નું લીલામ થવાનું શરૂ થાય તો નવાઈ નહિ.
ભણેલી નારીએ કેટલાયના બીસીઝમ” નીચે નોકરીનું જીવન જીવવાનું! આ બોસીઝમ” એ નારીની કારમી ગુલામીનું પ્રચ્છન્ન સ્વરૂપ નથી તો બીજું શું છે?
પતિસ્વરૂપ એક પુરુષના પારત–ને સકંજો–ગુલામી–કેદ–વગેરે કહેનારાઓએ નારીને એમાંથી મુક્ત કરીને કેટલાનાં પારતય વળગાડ્યાં? કેટલાંની ગુલામી બઝાડી? એના સુખ શાંતિ અને ચેન બધું જ ગૂંટવાઈ ગયું.
હાય! કોઈને ય આ ભયજનક સ્થિતિએ પહોંચેલી નારીના શીલની લગીરે ચિંતા થતી નથી!
વાસનાઓ જલતી પુરુષના હૈયાની ભઠ્ઠી! અને નામ..નારી સ્વાતવ્યનું !
કંગાળ છે તે ભારતની નારીઓ; જેની નજરમાં આ ભેદ આવતો નથી. રે! એના જ પોતાના રંગઢંગ બદલાઈ ગયા હોય ત્યાં બીજે કરે પણ શું? આયુર્વેદના વિકાસના નામે તેનો વિનાશ
આમ છતાં ગમે તે માણસો આજે ગમે તેવી સંસ્કૃતિ વિરુદ્ધ વાતો કરે છે અને એમાં માવજીભાઈઓમતું મારે છે.

Page #213

૨૧૦
પ્રવચન સાતમું જેમ નારીઓને સ્વાતન્ય આપીને તેનો વિકાસ કરવાના બહાને વિનાશ કરાયો તેમ આયુર્વેદમાં પણ એવું જ બન્યું છે. આયુર્વેદનો વિકાસ કરવાના નામે આયુર્વેદને વિનાશ કરાયો છે. કેટલાક શહેરોમાં આયુર્વેદની મોટી સંસ્થાઓ સ્થપાઈ છે; પરંતુ તેમાં તૈયાર થતા નવા વૈદ્યો “ટેથોસ્કોપ પકડે છે. અને ડૉકટરની જેમ શરીર ઉપર લગાડીને રોગ તપાસે છે. નાડી હાથમાં લઈને વન....થી... કીર... ફાઈવ એ રીતે “પલ્સ' ગણે છે. પણ વાત, પિત્ત અને કફના પ્રકોપ ઉપર તેઓ એટલું ધ્યાન આપતાં નથી. બ્લડ પ્રેસર...હાઈપ્રેસર...વગેરેના આધારે રોગનું નિદાન કરે છે. આયુર્વેદના વિકાસના નામે આયુર્વેદની દવાઓ, તેના પેકીંગો અને તેના નામો વગેરે બધું ય અંગ્રેજી ઢબે થવા લાગ્યું છે.
આયુર્વેદના નિષ્ણાતો પૂર્વના સમયમાં તો દર્દીને કદી બોલવા ન દેતા. પોતે જ નાડી પકડીને બધો રોગ દર્દીને કહી દેતા. જે ડૉક્ટરોની જેમ રોગીને પૂછી પૂછીને જ નિદાન કરવાનું હોય તો મને તો એ લોકોને પૂછવાનું મન થાય છે, “તમને અહીં બોલાવ્યા'તા શું કરવા?”
હવે આ આયુર્વેદનો વિકાસ થયો કે વિનાશ? એ તમે જ વિચારી લેજે. ગુલાબનો મરોડ આપ મા! તે ચીમળાઈ જશે.
જેમ કોઈ માણસ સુન્દર મજાના દેખાતા ગુલાબની પાંખડીઓને મરોડ આપવા માટે જે એને સ્પર્શ કરે અને જરા આમતેમ વાળે તો શું એ પાંખડીઓ વધુ સુંદર બને કે ચીમળાઈ જાય?
અરે! ભાઈ! ગુલાબને કુદરતે જ સૌન્દર્ય બક્યું છે એમાં તે શું મરોડ આપવાનો હતો? પણ...આ વાત નહિ સમજતો માણસ ગુલાબની પાંખડીને મરોડ આપવા જતાં એને ચીમળી નાંખે તો એમાં કદાચ કીડા પડે; અને તે સુવાસ ખોઈ બેસે.
સંસ્કૃતિના વિષયમાં પણ જ્યાં જ્યાં વિકાસને નિમિત્ત આગળ કરીને મૂળભૂત તત્ત્વોમાં ફેરફાર કરવામાં આવ્યા છે ત્યાં ત્યાં એની સુવાસ ચાલી ગઈ છે અને વિકૃતિઓના કીડા પડ્યા છે.
વિકાસના ઓઠા નીચે નારીને ભલે અદ્યતન બનાવી પણ એની શીલની સુવાસ ચાલી ગઈ અને એનામાં કુશીલના કીડા પડી ગયા. પૂર્વના કાળમાં પોતાની પત્ની અપંગ થઈ જતાં પતિ સ્વકર્તવ્ય સમજી પત્નીને સાચવી જ લેતો. અવસરે એની સેવા પણ કરતો. ત્યારે આજે ટાછેડાની તાતી તલવાર સ્ત્રીને માટે સદા લટકતી જ રહે છે.
અંજનાનાં પ્રસંગમાં પતિ તરફથી એને પડતા દુઃખો અને એને કારણે

Page #214

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્ડેશ”
૨૧૧
અંજનાને દેવું પડેલું પોતાના સુખનું બલિદાન વગેરે સાંભળતા હવે તમને આંચકો નહિ આવે એમ મને લાગે છે. સંતાનોને સુધારવા માતાઓ સુધરે
જે માતાઓ પોતાના સંતાનોને સજજન બનાવવા માંગતી હોય, ધર્મપ્રેમી અને સંસ્કૃતિ પ્રેમી બનાવવા માગતી હોય તો તેણે પોતાની વાસનાઓનો વિનાશ કરવો જ જોઈ એ કયી સાચી માતા પોતાના પુત્રોને સંસ્કારસભર, કુળદીપક અને ધર્મશાસનના દીપક બનાવવા માંગતી ન હોય?
પરંતુ પોતાના પુત્રોની આવી ઉત્તમ સ્થિતિ જોવા માટે માતાએ પોતાના એહિક વિલાસપ્રધાન જીવનને તિલાંજલિ આપવી ન જોઈએ શું? જે માતા સારી હશે તો સંતાનો સામાન્યત: સારા પાકશે જ. અને જો માત–પિતા સારા સંસ્કારી નહિ હોય તો સંતાનો સારા પાકે એવી આશા રાખવી પ્રાયઃ ઠગારી નીવડશે.
જો કે સંતાનના કુસંસ્કારી જીવનમાં બીજા પણ અનેક તત્વો કામ કરી જતાં હોય છે. છતાં માતાપિતા એમ મુખ્ય ભાગ ભજવે છે એમાં સામાન્યતઃ કહી શકાય.
કુળની ખાનદાની હવે પુત્રોને બચાવશે ખરી?
કેટલાક માતા અને પિતાઓ પોતાના મનની વાસનાઓને હજી પોતાની ખાનદાનાના પ્રતાપે દબાવી શક્યા હશે. અને તેને કાયા સુધી પહોંચવા દીધી નહિ પણ હોય. પરંતુ એ દાબેલી વાસનાઓ અને માનસિક પાપોની અસર સંતાનો ઉપર થયા વગર વગર રહેવાની નથી. અને એ સંતાનો વડીલોની જેમ ખાનદાનીના કારણે પોતાની ઇચ્છાઓને કાયા સુધી ઢસડી જતી નહિ રોકી શકે. કુલવટે આડે આવીને ભલે વડીલોને બચાવી લીધા; પરંતુ સંતાનોને એ કુલવટ બચાવે એ શક્યતા હવે બહુ ઓછી જણાય છે. માટે જ સંતાનોના ભયંકર દેખાતા જીવન ઉપર એકલી પસ્તાળ પાડવાના બદલે વડીલોએ પોતાના જીવનનું આંતરનિરીક્ષણ કરવાનું પણ અત્યન્ત જરૂરી છે. વેપારી વર્ગ રાષ્ટ્ર અને પ્રજાના રક્ષણાર્થે આપેલો ભોગ
જેમ માતાઓને સંતાનોના સંસ્કારની સુરક્ષા અર્થે ભોગ આપવાનો છે એમ વેપારીઓને પણ દુકાળ વગેરેના આફતોના અવસરે પ્રજાને બચાવવા પોતાની સંપત્તિને ન્યોછાવર કરવારૂપ ભોગ અવશ્ય આપવાનો હોય છે. ભલે.. કમાવાના અવસરે તેઓ કમાતા રહેતા હોય પણ ખરે ટાણે આ જ વેપારી કોમ પ્રજાને દુઃખમાં સહાયક બનતી. અને આથી જ પૂર્વના કાળના રાજાઓ વેપારીઓને કહેતા હતા કે, “અમે તમારા ધંધામાં હસ્તક્ષેપ નહિ કરીએ. તમે તમારી રીતે વેપારમાં

Page #215

૨૧૨
પ્રવચન સાતમું
આગળ વધો. પરંતુ રાષ્ટ્ર કે ધર્મની સુરક્ષા વખતે અને મારી મરકીના ઉપદ્રવો વખતે ખરી સહાય કરજો. અને તમારી કમાણી પ્રજાને અને રાષ્ટ્રને અર્પજે.”
અને ખરેખર વેપારી વર્ગે આવા અવસરે પ્રજાને જમ્બર સહાય કરી છે. ધર્માત્મા જગ શાહ અને વીર ભામાશાહનું દષ્ટાન્ત એમાં અજોડ છે. પચ્ચીસ હજાર સૈનિકોને બાર વર્ષ સુધી નભાવી શકાય એટલું ધન એકલા આ જૈન–વેપારી ભામાશાહે રાજાને આપ્યું હતું. મહાજનમાં શુદ્રોનું ય કેવું ગૌરવ!
અરે! માત્ર વેપારીઓ જ નહિ, શુદ્રોનું પણ પંચ (મહાજન) માં વર્ચસ્વ હતું. શુદ્રો ઉપર ધિક્કાર-તિરસ્કાર ક્યારે ય ન હતો. આ તો અંગ્રેજોએ જુઠ્ઠો આરોપ કરીને જાણી જોઈને સાંસ્કૃતિક પરંપરાઓને બદનામ કરી છે. મને ખબર છે કે રાધનપુરમાં મહાજન સંસ્થામાં પાંચ માણસોનું પંચ નીમાતું; એમાં બ્રાહ્મણ-વણિકની જેમ સુનો ય પાંચમો નંબર રહેતો.
સુદ્રને ક્યારે ય આપણે તિરસ્કાર્ય ગણ્યા નથી. હરિજનોને અછત કહીને તિરસ્કારવામાં આવ્યા હોવાની જુદી વાતો રજૂ કરીને અંદરોઅંદર લડાવી મારવાના કામ કેટલાક સંસ્કૃતિદ્રોહી માણસોએ કર્યા છે. માટે જ આ બધું તૂત છે. આજે એમને ઊંચે લાવવાની યોજનાઓથી જ એ લોકો વધુ મરી રહ્યા છે.
આજે નારીતત્વ અને બીજી પ્રાસંગિક વાતો આપણે એટલા માટે કરી કે અંજનાનું જીવન મારે તમને સંભળાવવું છે. અંજના એક આર્ય સન્નારી હતી. આથી જ આર્યાવર્તની નારી કેવી હતી અને આજે નારીનું સમાનતાના નામે કેવું વિત સ્વરૂપે કરવામાં આવ્યું છે તે મેં જણાવ્યું.
અંજનાની વાત સાંભળતા તમને એ નિર્દોષ નારી માટે હમદર્દી ઉત્પન્ન થશે. આંખમાંથી આંસુ વહી જશે. પરંતુ અંજના પોતાના પતિ તરફથી કરાતો અન્યાય પણ જે સહન કરી ન લેત અને સામો બળવો કરત તો કેટલું મોટું નુક્સાન થાત અને સંસ્કૃતિના જાજવલ્યમાન ગૌરવને કેવી ઝાંખપ લાગતા તે ય તમારે વિચારવું પડશે. આવા કુતર્કો કરજો મા
આ પ્રસંગો તમે ક્યાંથી લાવ્યા? એનો ઉત્તર એ છે કે આત્માને પ્રેરણાદાયી કેટલાય પ્રસંગો એવા છે કે જે ઇતિહાસ વગેરેના પાને કદાચ ન પણ ચડ્યા હોય અને લોકમુખે ખૂબ સારી રીતે ચડી ગયા હોય. - સૌરાષ્ટ્રમાં સાયલા અને સુદામડાના વિહારના સમયમાં મેં એક કોળી પાસેથી એક કિરસો રામાયણનો સાંભળેલો. સીતાજી જ્યારે દેવરમણ ઉદ્યાનમાં બેઠા હતા ત્યારે એક દાસી સાથે એમના થયેલા વાર્તાલાપનો એ પ્રસંગ છે. આજે નહિ ભવિષ્યમાં એ

Page #216

* રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્દેશ’
પ્રસંગ હું તમને કહીશ. મારે કહેવું જ પડશે કે પાસેથી સાંભળ્યો છે.
૨૧૩
ભાઈ !
પરંતુ તમે એમ જ પૂછ્યો કે આ પ્રસંગ કયાંથી લાવ્યા? તો આ પ્રસંગ લોકમુખે ચડેલો છે. મેં ગામડાના માણસો
હૃદયની નિખાલસતાથી અને એક માત્ર સહુના કલ્યાણની સત્બુદ્ધિથી હું જ્યારે કાંઈક કહેતો હોઉં ત્યારે આવા પ્રશ્નો ઊભા કરવા એ તમારા માટે ય હિતકર નહિ બને.
હું તો ઝંખું છું; સહુના આત્માનું કલ્યાણ! હું તો માગું છું; જીવનની સાચી શુદ્ધિ !
હવે હું તમને અંજનાસુંદરીનો જે પ્રસંગ અહીં કહું છું તે જૈન રામાયણમાં આવતો પ્રસંગ નથી, એટલું ધ્યાનમાં રાખીને આખા પ્રસંગને સાંભળજો. જેથી તમારા દ્વારા કોઈ અન્યાય કરી ન બેસાય. આ પ્રસંગમાંથી અંજનાસુંદરીના સત્ત્વના અને તેજના જ દર્શન કરાવવાની મારી ઇચ્છા છે.
અંજનાની ગુફામાં રામ વગેરેનું આગમન
કહેવાય છે કે પોતાની પાબ્લી વયમાં અંજનાસુંદરી વનમાં રહીને તપશ્ચર્યા કરતા હતા. એક વખત ત્યાંથી જ રાધવેન્દ્ર [રામચન્દ્રજી] વિમાનમાં જઈ રહ્યા હતા. વિમાનમાં હનુમાન, વાનરાધીપ સુગ્રીવ, નળ, ભરત, લક્ષ્મણ વગેરે પણ હતા.
cr
પોતાની માતાની ગુફાની નજીકના જ વિસ્તારમાંથી વિમાન જવા લાગ્યું ત્યારે હનુમાને રાધવેન્દ્રને હાથ જોડીને વિનંતિ કરતાં કહ્યું, આપ આટલે સુધી પધારી ગયા છો તો અહીં નજીકમાં જ મારી મા તપ તપી રહ્યા છે. આપ નીચે પધારીને તેમને દર્શન ન આપો?”
હનુમાનની ભાવનાને વધાવી લેવામાં આવી. વિમાન તે ગુઢ્ઢા તરફ વળ્યું. ગુફા પાસે ઊતર્યું. હનુમાનના આખી ‘ટીમ ’ તે ગુઢ્ઢા પાસે આવી ગઈ. સૌથી આગળ દોડતાં જઈ તે હનુમાને કહ્યું, “ ઓ, માતાજી ! સાક્ષાત્ રાધવેન્દ્ર પધાર્યાં છે. ચાલો... બહાર...જલદી ચાલો...દર્શન કરો...
,,
તપસ્વિની અંજનાસુંદરી ઊભા થયા. અતિથિનો સત્કાર કરવા ગુફાની ખહાર આવ્યા. ભારે ગંભીરતાથી બેઠા. એના મુખ પર આનન્દ જણાતો નથી. એમને કશુંક ઓછું આવ્યું લાગે છે. રાધવેન્દ્રને જોતાંની સાથે જ ઊભા થઈ તે તપસ્વિનીએ ભાવભર્યાં નમસ્કાર કર્યાં. ફ્રી પોતાના સ્થાને જઈ ને બેઠા.
લક્ષ્મણ તરફ આંગળી કરીને હનુમાને કહ્યું : માતાજી! આ રાધવેન્દ્રના લઘુબંધુ લક્ષ્મણજી છે.”

Page #217

પ્રવચન સાતમું
માથા ઉપર પાંચ મણનો ખોજ પડ્યો હોય એવી રીતે—જાણે કે ભારે મુશ્કેલીથી—તપસ્વિનીએ માથું ઊંચું કર્યું; અને લક્ષ્મણજીને નમસ્કાર કર્યાં. અને વળી માથું નીચું નાંખી દીધું.
૨૧૪
હનુમાનને મનમાં પ્રશ્ન થયો કે આજે માતાજીનો આવો વર્તાવ કેમ છે? ઉમળકો કેમ જણાતો નથી ? રાધવેન્દ્ર પોતે પધાર્યાં છે છતાં એમના મુખ ઉપર આનંદની ઉર્મિઓ ઉછાળા કેમ મારતી નથી ? હશે ..
“માતાજી ! આ ભરતજી ! અનાસક્ત યોગી જેવું જીવન જીવતા રાવવેન્દ્રના ખીજા લઘુબંધુ !” હનુમાને કહ્યું.
t
“ હશે...’’ તપસ્વિની ખોલ્યા. “ અને માતાજી...આ વાનરાધિપતિ સુગ્રીવ ! ’’ “હા... હશે...” મોં મચકોડીને અંજનાએ કહ્યું.
“ અને આ...નળ; જેમણે લંકા વિજય વખતે સમુદ્ર ઉપર વિરાટ સેતુ ખાંધ્યો હતો. ”
“તે...હશે...” વળી મોં વાંકું કરીને, તદ્દન લાપરવાહ બનીને તપસ્વિનીએ જવાબ વાળ્યો.
લક્ષ્મણનો અંજનાને સવાલ
હવે તો હદ આવી ગઈ હતી. લક્ષ્મણજીથી તો ન રહેવાયું. આખા રામાયણમાં લક્ષ્મણજી એક એવું પાત્ર છે કે જે અન્યાયને કદી સડી શકતા નથી. અન્યાયને જોતાં જ તેઓ છંછેડાઈ પડે છે.
લક્ષ્મણજી ઝટ ઊભા થઈ ને તપસ્વિની પાસે ગયા. હાથ જોડીને કહ્યું, “ક્ષમા કરજો, મહાસતીજી! આપની આ ઉદાસીન વર્તણૂંક મને ઉચિત નથી લાગતી. આપ કટાણું મોં કરીને શા માટે જુઓ છો? આપના પુત્ર હનુમાનની આગ્રહભરી વિનંતિથી જ અમે અહીં આવ્યા છીએ. છતાં જે પ્રકારનો અતિથિ-સત્કાર આપની પાસેથી અપેક્ષિત હોય તે ય દેખાતો નથી; એટલે મારા મનને થોડોક ખેદ થયો છે.”
અંજનાસુંદરીનો જડબાતોડ જવાબ
66
હવે અંજનાસુંદરીએ માથું ઊંચું કર્યું. લક્ષ્મણની સામે દૃષ્ટિ સ્થિર કરીને આંખોનાં ભવાં જરાક ઊંચા ચડાવીને કાંઈક કઠોર ભાષામાં અંજનાસુંદરી ખોલ્યા : ‘લક્ષ્મણજી ! હું કેમ બેચેન છું એ આપને સાંભળવું છે ને ? તો તે હું સંભળાવું છુ. પણ એનાં આપને માઠું લગાડવાનું હોય નહિ. મારું તો મને જ ખૂબ લાગ્યું છે અને તેથી જ મારી વર્તણૂંકમાં આપને ખામી દેખાય તે સ્વાભાવિક છે, બાકી આપ જવા

Page #218

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ
૨૧૫ મહાન પુરુષો અહીં પધારે એથી તો મારી આ ઝુંપડી પાવન થઈ ગઈ! મારો ય જન્મારો પાવન થઈ ગયો ! પરંતુ મારી ઉદાસીનું કારણ..મારા પુત્ર હનુમાનની નિર્માલ્યતા છે.”
લક્ષ્મણ કહે છે : શું વાત કરો છો માતાજી! આપનો પુત્ર નિર્માય? અરે! રામચંદ્રજીને રાવણ સાથેના યુદ્ધમાં વિજય અપાવવામાં મુખ્ય તો આપનો પુત્ર હનુમાન જ છે !! કેવું એમણે પરાક્રમ કર્યું છે? અને આપ એમને નિર્માલ્ય કહો છે?”
અંજના આવેશમાં આવીને બોલે છે... “સીતા જેવી સ ને લંકાના રાજા રાવણે કબજે કરી. એને મુક્ત કરવા માટે આ રાઘવેન્દ્રને ઠેઠ લકા સુધી લાબા શા માટે થવું પડ્યું? રે! મારો હનુમાન જે ખરો પરાક્રમે હોત તો તે અકલો જ લંકા જઈને એને છોડાવીને લાવી ન શકયો? કેટલો નિર્માલ્યા
સેવક જ્યારે આવો નિર્માલ્ય પાક્યો ત્યારે જ એના સ્વામીને લોહીનાં પાણી કરવા પડ્યા ને! લક્ષ્મણજી! આ હનુમાનની નિર્માલ્યતાએ મારી તો કૂખ લજાવી છે. હવે એ દોઢ ડાહ્યો થઈને અહીં આવીને તમારી ઓળખ આપે છે એમાં મને શો હરખ આવે? મેં એને શું સંસ્કાર આપ્યા હતા? કેવા ધાવણ પાયા હતા?”
સો દૂધ મેં તેરે કો પીલાયો »
આમ બોલતાં બોલતાં જ અંજનાસુંદરીને હૃદયમાં પુત્ર-વાત્સલ્યની છોળો ઉછળવા લાગી. હોઠેથી કઠોર છતાં હૈયાની કોમળ એ અંજનાના સ્તનમાંથી જોરથી દૂધની ધાર વછુટી. અને સામે જ પડેલી શિલાને અથડાઈ શિલાના બે કકડા થઈ ગયા!
આંખના ભવાં ઊંચા કરીને તપસ્વિનીએ હનુમાનને કહ્યું, “એસો દૂધ મૈ તેરેકો પીલાયો, લેકિન હનુમાન ! તેં મેરો કૂખ લજાયો !” આજે આવી માતાઓ મળે ખરી?
આજે આવી માતાઓની અપેક્ષા રાખી શકાય ખરી? જેમાં ગન્ધાતા ગીતો ગવાય છે એવા સિનેમાઓને ટી. વી. ઉપર જોવા માટે પોતાના પુત્રો અને પુત્રવધઓથી પણ આગળ આવીને સોફા ઉપર બેસી જનારી માતા પાસે આવા પરાક્રમી પુત્રની અપેક્ષા શી રીતે રાખી શકાય?
વર્તમાન કાળના જીવનમાં પ્રવેશી ચૂકેલી અંગ્રેજી પદ્ધતિઓએ આર્યાવર્તની લોથ વાળી નાંખી છે. શી રીતે આવી પદ્ધતિઓને વરેલી માતાઓ ઉત્તમ સંતાનોને જન્મ આપે કે જે ભવિષ્યમાં ઉત્તમ સાધુરત્નો કે સજ્જનો બની શકે? રામરાજ્ય સ્થાપવું છે પણ વસિષ્ઠ તો ઈશને?
આજે રાજકારણીઓ રામરાજ્ય લાવવાની વાત કરે છે. પરંતુ હું છું કે

Page #219

પ્રવચન સાતમું રામરાજ્ય લાવવું હશે તો ય કોઈ વસિષ્ટ [અર્થાત કોઈપણ સાચા સદગુરુ 1 ને તો એ રાજકારણીઓને પોતાના માથે રાખવા જ પડશે ને ? આજના સત્તાધીશો માથે આવા કોઈ વસિષ્ઠ છે ખરા?
રે! સંતોને માથે રાખવા તો દૂર રહ્યા પણ આજે તો એકાદ બે વ્યક્તિના દોષને આગળ કરીને સમસ્ત સંસ્થાને બદનામ કરી નાંખવાની એક પણ તક બુદ્ધિજીવીઓ જતી કરતા કરતા નથી. એમાં ય ધર્મતત્વને લગતી બાબતોમાં તો આ કુટિલચાલ તે લોકો અવશ્ય રમી નાંખતા હોય છે. પેલી કહેવત છે ને કે કૂતરાને ઠાર કરવો હોય તો લોક-લાગણી પોતાની તરફેણમાં લાવવા માટે તેને હડકાયો” જાહેર કરવો પડે !
યાદ રાખો... કે જગતમાં જે કોઈ સાચા સંતો અને મુનિભગવંતો જીવતા જ ન હોત અને બધા જ પોતાની ગાદી નીચે હજારો રૂપિયા ભેગા કરતા હોત તો દરિયામાં ઘૂઘવાટ કરતા આ જે મોજા કાંઠે આવીને પાછા ફરે છે તે પાછા ન ફરતા હોત. સમુદ્ર માઝા મૂકીને આખા મુંબઈને પોતાનામાં ગરકાવ કરી દીધું હોત. પાડાનાં વાંકે પખાલીને ડામ ન દેવાય
આજના રાજકારણીઓ તો પોતાના અધિવેશનમાં વજને નમસ્કાર કરે છે. પરંતુ કોઈ સદ્ગર એમને આજ સુધીમાં નમસ્કાર કરવા યોગ્ય જણાયા જ નથી !! હવે આવા લોકો રામરાજ્ય લાવવાની વાત કરે તો તે કેટલી હાસ્યાસ્પદ વાત ગણાય?
જે સાધુ સંસ્થામાં ક્યાંક-બે પાંચ ટકા પણ ગરબડ પિઠી હોય તો તેને દૂર કરાવીને પણ સાચા સાધુઓને પ્રજાના રાહબર તરીકે સન્માનવા જ પડશે.
ટૂંકમાં સાધુઓ સ્વાર્થ અને પ્રપંચોના પોતાના કોચલામાં ફસાવવાનું બંધ કરે; અને ગૃહસ્થો કોક સાધુના કારણે આખી સાધુસંસ્થાને વગોવવાનો–પાડાનાં વાંકે પખાલીને ડામ દેવાનો-વંધો બંધ કરે. હવે આપણે અંજનાસુંદરીના જીવન અંગે વિસ્તારથી વિચાર કરીએ. મહાસતી અંજનાનો જીવન-પ્રસંગ
વૈતાઢ્યગિરિ ઉપર આપેલા આદિત્યપુર–નગરમાં પ્રહલાદ રાજા રાજ્ય કરતો હતો. તેને કેતુમતી નામે પત્ની હતી. અને પવનંજય નામનો પરાક્રમી પુત્ર હતો.
દતી પર્વત ઉપર માહેન્દ્રપુરનગરમાં મહેન્દ્ર નામે વિદ્યાધર-રાજવી હતો. તેને હદયસુન્દરી નામે પત્ની હતી. અને અંજના નામે અત્યન્ત રૂપ–લાવણ્યવતી પુત્રી હતી.
વિદ્યાધર એટલે વિધાને ધારણ કરનારા વિવિધ વિદ્યાઓના ધારક માનવીઓ વિદ્યાધર કહેવાતા. મહેન્દ્ર આવા જ વિદ્યાધરોના રાજા હતા.

Page #220

‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સન્ડેશ”
૨૧૭ અંજનાને યોગ્ય વરની તપાસ કરતા મસ્ત્રીઓએ અનેક રાજકુમારોના ચિત્રો લાવીને રાજા મહેન્દ્રને બતાવ્યા. રાજા હિરણ્યાભના પુત્ર વિદ્યુત—ભ અને રાજા પ્રલાદના પુત્ર પવનંજય–એ ય રાજકુમાર રાજા મહેન્દ્રને પોતાની પુત્રી માટે યોગ્ય લાગ્યા.
બન્નેની કુલિનતા અને અને રૂપાદિ સમાન હોવાથી રાજા મહેન્દ્ર મંત્રીને પૂછયું: “આમાંથી ક્યો વર અંજના માટે પસંદ કરવો?”
મંત્રીશ્વરે જવાબ આપ્યોઃ “રાજન ! વિદ્યુપ્રભ અઢાર વર્ષનું જ આયુષ્ય ધરાવનારી છે. પણ છતાં આ જ ભવમાં મોક્ષમાં જનારો છે. જ્યારે પ્રલાદનો પુત્ર પવનય દીર્ધાયુષી છે. માટે આપણી અંજનાને માટે પવનંજય જ વધુ યોગ્ય છે.”
રાજા પ્રદ્યારે એક વાર નંદીશ્વરની યાત્રાએ નીકળેલા રાજા મહેન્દ્રને કહ્યું : તમારી પુત્રી અંજનાને મારા પુત્ર પવનંજય વેરે પરણાવો.” રાજા મહેન્દ્ર પોતાને મનગમતી વાત તુરત જ સ્વીકારી લીધી.
અંજનાને જોવા પવનંજયની અધીરાઈ
ત્રણ દિવસ બાદ માનસ–સરોવરના તીરે અંજના અને પવનંજયના લગ્ન ગોઠવાયા. તે પ્રસંગે પવનંજયે પોતાના ખાસ મિત્ર પ્રહસિતને પૂછ્યું: “અંજના કેવી છે? તે જોઈ છે?”
હસીને પ્રહસિત પ્રત્યુત્તર વાળ્યો: “હા... અંજના તો રૂપ રૂપનો અંબાર છે.”
પોતાની ભાવી પત્નીને જોવા અધીરા બની ગયેલા પવન પ્રહસિતને કહ્યુંઃ “મિત્ર! હજી વિવાહનો દિવસ દૂર છે. અને મારે આજે જ અંજનાને જેવી છે. એનું રૂપ નિહાળવું છે. તો આપણે શું કરીએ ?”
પવનંજય અધીરો બની ગયો. એની અધીરાઈની આ એક મોટી ભૂલે અંજનાના જીવનમાં કાજળ-કાળું દુ:ખનું વાદળ ઉમટી પડ્યું.
બિભત્સ નાટકો વગેરે સામે નારીઓ સજાગ બને
આજે તો પરણવા નીકળેલા યુવક માટે આવો પ્રશ્ન જ ઉપસ્થિત ન થાય. યુવાનો લગ્ન પૂર્વે જ યુવતીને એકાન્તમાં મળી લેતા હોય છે. અને ચિત્ર-વિચિત્ર પ્રશ્નો પૂછી લેતા હોય છે.
હાલમાં તો સિનેમાઓ કરતાં ય નાટકોમાં કેટલી અશ્લીલ રજૂઆતો થાય છે ? ગંદા સંવાદો, વિકૃતિભરી કથાઓ અને સ્પર્ધા માંડતી બિભત્સ જાહેર–ખબર ! આ પરિસ્થિતિ ક્યાં જઈને પહોંચશે એ સમજી શકાતું નથી.

Page #221

૨૧૮
પ્રવન સાતમું
કોણ આને રોકાવા આગળ આવે એ સવાલ છે...સ્ત્રી જાતના આવા અપમાનો સામે એનોએ જ આગળ આવવું જોઇ એ. છેવટમાં છેવટ એક પંદર પૈસાનું વિરોધ વ્યક્ત કરતું કાર્ડ પણ લખવા કોર્ટ તૈયાર ન હોય તો તે કેટલું દુઃખદ ગણાય ?
જે દેશની અન્દર માનસિક વિકારને પણ પાપ ગણવામાં હતું; રે! મનથી પણ જેને પતિ માન્યો એને જ આ જીવન આધીન રહેવું એ સતીવ્રત લેખાતું હતું એ દેશની યુવતીઓની લગ્ન પહેલાંની પસંદગી વખતે યુવકોની અંગત મુલાકાત સમયની છેડતીઓનું વર્ણન કરતાં કંપારી છૂટે તેવું છે
આવા માણસો ફોરવર્ડ' કહેવાય છે ! !
અફસોસ ! આવા સમાજના લોકો પોતાને સુધરેલા (!) શિક્ષિત (!) અને ‘લાયન’ કે ‘જાયન્ટ' ગણાવે છે!!!
'
જો આવા માણસો સુધરેલા હોય તો પછી પછાત કોધ્યુ? એ મારો સવાલ છે. જે આદિવાસીઓ પોતાની પત્ની ખાતર પ્રાણ આપતા હોય, એની સામે કુનજર કરનારની ય ખબર લઈ નાંખતા હોય, એ આદિવાસીઓ પછાત ! બૅંકવર્ડ ! અને સુધરેલા, સભ્ય અને શિક્ષિત ગણાતા લોકો ગમે તેવા કામ કરે તો ય ફોરવર્ડ!! વાહ્! શું વ્યાખ્યાઓ બનાવાઈ છે !
આર્યદેશની સન્નારીની સામે આંખ પણ ઊંચી કરવાની કોઈ હિંમત કરી શકતું નહિ. અને આજ ? મા–એનોની લૂંટાતી જતી ઈજ્જત તેકં તે પણ ધરનો વડીલ કદાચ મૌન રહી પડે છે! શું થાય ?...ખેનોને જ પોતાના શીલની પડી નથી ત્યાં ખીજા કરે ય શું?
મારે તો હવે આવા સમાજને એટલી ભલામણ કરવી છે કે નિર્મમાંંદ પાપો ન જ છોડવા હોય તો પણ કમસે કમ પોતાને ‘સભ્ય' ‘શિક્ષિત' કે ‘સુધરેલા’ કહેવડાવવાનું તેમણે તો બંધ જ કરી દેવું જોઈ એ.
જે પાપોને વર્ણવતાં ય શરમ આવે એવા પાપો આચરનારા માણસો પોતાને સુધરેલા કહેવડાવે છે! અને નાહે ભણેલા ખેડૂતો કે આદિવાસીઓ. સાંસ્કૃતિક જીવન જીવતા હોય તો ય પછાત (બી. સી.) કહેવાય છે. કેવી અવળી ગંગા વહી રહી છે. !
આના કરતાં ભયંકર-હળાહળ–કળિયુગ ખીજો ક્યો આવવાનો હશે ? civilizationના નામે ગમે તેવા પાપો કરનારા આવા આત્માઓને સાક્ષાત્ પરમાત્માના દર્શન પણ શી રીતે લાભ કરે ? હાય ! નિર્લજ્જ અને નફ્ફટ લોકો મંદિમાં આવીને સુધરવાને બદલે કદાચ મંદિરોને જ ભ્રષ્ટ કરી નાંખશે !

Page #222

૨૧૯
‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ” જમાનાવાદની બ્રેક વિનાની ક્રિસલર કાર
પવનંજયે અંજનાનું રૂપ પણ જોયું નથી! તે કાળમાં લગ્નાદિ તમામ વ્યવસ્થામાં મા-બાપ કરે તે અંકે સો ગણાતું. આજે તો મા–બાપને ખબર પણ હોતી નથી અને છોકરાઓ એમની મેળે સગપણદિનું કામ પતાવી નાંખે છે !!
આખી પ્રજા જાણે સામૂહિક આપઘાતના પળે ધસી રહી છે. પરંતુ સબૂર! જમાનાવાદની આ ખૂંખાર દોટ, બ્રેક વિનાની ક્રિસલર મોટર જેવી આપઘાત-કારક નીવડવાની છે. જમાનાવાદની મોટરમાં બેઠેલો માણસ હાથે કરીને પશ્ચિમના અનુકરણની અંધિયારી ખાઈમાં ઝંપલાવીને આપઘાત કરી રહ્યો છે!
હવે તો પ્રાચીન પવિત્ર સાંસ્કૃતિક મર્યાદાઓને પાછી લાવ્યા વગર આર્ય પ્રજાને કોઈ આરોવારો દેખાતો નથી.!
અંજનાની સખીઓનો વાર્તાલાપ
ભાવી પત્ની-અંજનાનું રૂપ જેવા ઉત્સુક બનેલો પવનંજય તે જ રીતે મિત્ર પ્રહસિતને સાથે લઈને અંજનાના મહેલે આવે છે. અંજના સાતમે માળે રહેલી છે. ત્યાં આવીને એક ગુપ્તચરની જેમ બે સંતાઈ રહે છે. અંજના એક કોડ ભરેલી કન્યા છે. એ જાણે કોઈ સોણલાંઓમાં રમી રહી છે. એનું અત્તર જાણે હસું હસું થઈ રહ્યું છે.
અંજનાની આસપાસ તેની સખીઓ બેઠેલી છે. તે વખતે વસંતતિલકા નામની સખી અંજનાને કહે છે : “અંજના ! તું કેવી ભાગ્યશાળી છે કે તને પવનંજય જેવો પતિ મળ્યો!” આ વાત સાંભળીને મિશ્રકા નામની બીજી સખી બોલી ઉઠે છે :
અરે! સખી! વિદ્યુ—ભ જેવા ઉત્તમ વરના બદલે બીજા વરની પ્રશંસા શા માટે કરે છે?”
ત્યારે વસતા તેને કહે છે : “અરે! ભોળી! વિઘટ્યભ ગમે તેવો હોય તો ય અલ્પ આયુષ્યવાળો છે. તેથી તે વર અંજના માટે યોગ્ય ન ગણાય.”
વળા મિશ્રકા કહે છે : “અરે! તું તો મંદબુદ્ધિવાળી લાગે છે. અમૃત થોડું હોય તો ય શ્રેષ્ઠ છે. વિષ ઘણું હોય તો ય નકામું છે.”
આર્યાવર્તની એક પવિત્ર માન્યતા છે કે કામ વિના બોલવું ન જોઈ એ તેમાં ય જેમ બને તેમ ઓછું જ બોલવું જોઈએ.
પણ આમ છતાં મિશ્રકા નામની બીજી સખીને મનમાં એમ હશે કે આ વિદ્યપ્રભ આ જ ભવમાં મોક્ષે જનારો હોવાથી અને સાધુકક્ષાનું ઉત્તમ જીવન જીવનારો હોવાથી તે જ શ્રેષ્ઠ છે. જોષીઓએ જેષ જોઈને એનું આયુષ્ય ભલે

Page #223

૨૨૦
પ્રવચન સાતમું છું કહ્યું તો ય તે વાત ગૌણ છે. પતિ લાંબુ જીવે કે ટૂંકું પણ ઉચ્ચકક્ષાનો તે આમાં હોય તો તે જ અંજના માટે મોટા સર્ભાગ્યની વાત ગણાય.
જ્યારે વસંતાના મનમાં એમ હશે કે પવનંજ્ય લાંબુ જીવનારો છે. વળી સંસારના ભોગને રસિક છે એથી જ અંજના માટે એની પસંદગી થઈ એ ઉચિત છે.
અંજનાનો ભરથાર તો નકકી થઈ જ ગયો હતો. હવે આવી કોઈ વિચારણા કરવાનો અર્થ જ રહેતો ન હતો કે “પવનંજય સારો કે વિધુત્રભ?” પણ છતાં સખીઓ આ રીતે વાતનું વતેસર કરવામાં પડી ગઈ.
અંજનના માનથી પવનંજ્યને ક્રોધાવેગ
પવનંજયે અંજનાને જોઈ લીધી. એના રૂ૫ ઉપર એ મુગ્ધ થઈ ગયો. પરન્તુ સખીઓની વાતો સાંભળીને એ વિચારવા લાગ્યો કે “પેલો વિદ્ય-પ્રભ જ અંજનાને પ્રિય લાગે છે; નહિ તો તેણે બીજી સખીને બોલતી અટકાવી કેમ નહિ?”
પવનંજય આવા વિચારથી એકદમ ફોધમાં આવી ગયો. અને એનો હાથ સીધો જ તલવાર તરફ જાય છે...હવે ક્રોધાન્વિત આ પવનંજય શું કરે છે? વગેરે વિષય આગામી પ્રવચનમાં વિચારીશું.
નોંધ : આ પ્રવચનના અવતરણ-સંકલનમાં શ્રીજિનાજ્ઞાથી
વિરુદ્ધ અથવા પ્રવચનકાર પૂ. ગુરુદેવશ્રીના આશયથી વિરુદ્ધ લખાયું હોય તો તે બદલ અંતકરણથી “મિચ્છામિ દુક્કડમ્....
-અવતરણકાર
મૂલ્ય: ૫૦ પૈસા
પ્રકાશક : “કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ ૫૦૮૨/૩ બીજે માળે, ગાંધી રોડ, રતનપોળ નાકા, યાજ્ઞિક ઈન્સ્ટીટયૂટ સામે. અમદાવાદ-૧
ફોન નં. ૩૦૦૮૧] મુદ્રક : પ્ર. પુ. ભાગવત, મૌજ પ્રિટિગ બૂરો, ગિરગામ, મુંબઈ

Page #224

pપ્રોજ,
AAMIL
ઉન્નr
7િ5
* * * * * * * * * * * * E * AAAPKE AWARD
દર વર્ષે
રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ
પ્રવચનકાર, પૂજ્ય સિદ્ધાન્તમહોદધિ,કર્મશાસ્ત્રનિપુણમતિ,વાત્સલ્યવારિધિ,
ત્રિશતમુળિગચ્છાધિપતિ, સ્વર્ગીય સૂરિપુરન્દર આચાર્ય ભગવા શ્રીમદ્ વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજાના
શિષ્યરત્ન પૂજ્યપાદ મુનિરાજશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી મહારાજ
: અવતરણ:
મુનિશ્રી ભાણુચન્દ્રવિજયજી
ExaE2828
ELLENDEDABAD
પ્રવચન સ્થળઃ પ્લેઝન્ટ પેલેસ, મુંબઈ-૬
પ્રવચન 1
પ્રવચન – આઠમું
પ્રકાશન
! ર૧
૭૭
૧૪-૮-૭૭ 4.
પ્રકાશક : કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ

Page #225

પૂજ્યપાદ મુનિરાજ શ્રીમદ ચન્દ્રશેખરવિજ્યજી મહારાજ સાહેબે મુંબઈ ખાતે, લગભગ દસ હજારની વિરાટ માનવમેદની સમક્ષ રામાયણનું આમું પ્રવચન કરતાં, પવનંજ્ય દ્વારા અંજનાને થયેલા અન્યાય ભર્યો ત્યાગ છતાં એ ત્યાગની પાછળ પણ આર્યસંસ્કૃતિને નવો દ્રષ્ટિકોણ, બાવીશ વર્ષના દીર્ધકાળ સુધી અંજનાને પતિનો વિરહ, યુદ્ધમાં પ્રયાણ કરતાં અંજનાને પતિનું દર્શન અને એની અપાર આંતરવ્યથા, પવનંજ્યની ઘોર અવગણના છતાં અંજનાની સર્વદા કર્મને જ દોષ દેવારૂપ અનુપમ વિનમ્રતા, અંજનાનું હૃદયવિધરક આકંદ, માનસરોવરને તીરે સાંજની શાન પળમાં ચક્રવાકના વિરહાનલમાં બળતી ચક્રવાકીની તીણી ચિચિયારીઓમાંથી પવનજ્યને લાધતું હૃદયપરિવર્તનનું વિચારબિન્દુ, પવનંજ્યનું પુનરાગમન, પરપુરષ પ્રહસિતને જોતાં જ અંજનાના સ્વસતીત્વને દીપાવે તેવા મુખબોલ, પવનંજ્યને પશ્ચાત્તાપ અને અંજના સાથેનું મિલન, એ મિલનમાંથી પુન: સર્જાતી દુ:ખની દર્દભરી અને દિલદ્રાવક કહાણી, સાસુ દ્વારા અંજનાને તિરસ્કાર અને ગૃહબહિષ્કાર, પિયરમાંથી પણ પુત્રીને પ્રાપ્ત થતો ધિક્કાર અને જાકાર, અનરાધાર રડતી નિરાધાર અંજના| વસંતા સાથે વન પ્રયાણ, અચાનક પ્રાપ્ત થતું મહાત્મા અમિતગતિનું અનુપમ દર્શન, મહાત્માને ઉપદેશ દ્વારા લાધતી અપૂર્વ ચિત્તશાંતિ અને જિનધર્મપ્રાપ્તિ, ગુફામાં હનુમાનને જન્મ, પ્રતિસૂર્યનું આગમન, સહુનું હનપુરમાં ગમન, યુદ્ધમાંથી પાછા આવતા પવનંજયને અંજનાની હકાલપટ્ટીની વાત સાંભળતા ભયંકર આઘાત, અંજનાની શોધ માટે ભટકતો પવનંજ્ય, મૃત્યુ-પ્રાપ્તિ કાજે પવનનો નિરધાર, ભડકે બળતી ચિતામાં ભૂતવનમાં ભસ્મીભૂત થવાની પવનની તૈયારી અને અને અંજનાનું સુખદ મિલન, વગેરે પ્રસંગોની ખૂબ જ હૃદયંગમ અને ભાવવાહી રીતે રજૂઆત કરી હતી.
પ્રસંગોપાત્તા, સમાજમાં ચાલતી મિથ્યા આક્ષેપબાઓ દ્વારા “નિર્દોપ ખૂનોને કારણે કટુતમ બનેલા માનવ-જીવન, પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિમાં દીર્ધદશિતા કેળવીને લાભનુકસાનોનું સરવૈયું કાઢવાનો આર્યવર્તનો આદર્શ, લોકજીવનમાં વ્યાપક બનતી જતી ભ્રષ્ટતાઓની સચોટ વાતો, સુખને વધારવા અને દુ:ખને ઘટાડવાને કમનીય કીમિયો, સંસારમાં વંઝાતા આઘાત અને પ્રત્યાઘાતોના વાયરા વચ્ચે ય પોતાથી અધિક દુ:ખીને જોઈને જીવનમાં “એડજસ્ટ' થઈ જવાનું એલાન, મનના ‘વેકયુમીને પૂરી દેવા માટે શુભમત્રના જાપ અને ઈશભકિતને શુભ માર્ગ, લોકશાહીના એટમ બોમ્બની અંગ્રેજોની ભેટ ઉપર કારમી મમતાને કારણે આર્યપ્રજાનું પરમ્પાર અહિત, ‘ટયૂબવેલો'ની પ્રવૃત્તિ દ્વારા લાભને બદલે ઘોર ગેરલાભનું તર્કબદ્ધ નિરૂપણ, આવર્તની દીર્ધદશિતા ઉપર સીતાજીના દાસી સાથેના સંવાદનું સુંદર દ્રષ્ટાન્ત, એલોપેથી અને આયુર્વેદના વિજ્ઞાનની ભેદરેખા, વગેરે મુદ્દાઓ અંગે વિશિષ્ટ વિશ્લેષણ કરતી, પુષ્પમાંથી નીકળતી પરાગની જેમ સાધુતામાંથી પ્રસરતી સાધના દ્વારા તદન સાહજિક રીતે સુષ્ટિને સન્માર્ગ ચીંધતી, તનના તાપ, મનનાં પાપ અને જીવનના સંતાપને સંહરી લેતી, ગંગાના કલકલ વહી જતા નીરના શાન્ત અને પ્રશાન્ત નિનાદની યાદ અપાવતી, પીયૂષવષિણી, પૂજ્યપાદશીની પુનિત પ્રવચનધાર પુરય અવતરણ અહીં આપવામાં આવ્યું છે. શ્રીપાળનગર, મુંબઈ-૬
- મુનિ ભાનુચન્દ્રવિજય તા. ૧૮-૮-૭

Page #226

પ્રવચનાંક: ૮
રવિવાર પ્ર. શ્રાવણ વદ ૦))
વિ. સં. ૨૦૩૩
અનંત ઉપકારી પૂજ્યપાદ કલિકાલ સર્વશ આચાર્ય ભગવાન હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ ત્રિષષ્ઠિ શલાકાપુરષચરિત્રના સાતમા પર્વરૂપે રચેલા “જેને રામાયણ' ના પદાર્થોને મુખ્યત્વે નજરમાં રાખીને અને સાથે બીજા રામાયણોની પણ જીવનમાં પ્રેરણાદાયી અનેક વાતોને સાંકળી લઈને જે પ્રવચનમાળાનું આપણે આયોજન કર્યું છે તેનું આજે આઠમું પ્રવચન છે. મારી કલ્પના મુજબ અઢારથી વીસ પ્રવચનમાં આપણી આ પ્રવચનમાળા પૂર્ણ થશે.
હવે પછીના નવમા પ્રવચનમાં રામચન્દ્રજીના પૂર્વજો રામચન્દ્રજીના દાદા - અનરણ્ય અને તેમના પિતા દશરથની વાત ખાસ કરીને લઈશું અને દસમા પ્રવચનથી રામચન્દ્રજીના જીવનમાં પ્રવેશ કરીશું. રામાયણની વાત સાંભળતાં રડી ઊઠશો - રામાયણની આ વાતો જ્યારે ભરદરિયે–મધ્યમાં–આવશે ત્યારે કેટલીક વાર તમારા અંતર રડી ઊઠશે. એવી ખૂબ જ પ્રેરક રાને બોધક આ રામાયણની વાતો છે.
ગત પ્રવચનમાં, પોતાની ભાવી પત્ની અંજનાને જોવા માટે પવનંજય અધીરો બની ગયો. એના મિત્ર પ્રહસિતની સાથે તે અંજનાના મહેલમાં છૂપી રીતે તેને જોવા ગયો. તેમાં અંજનાની એક બહેનપણી વસંતતિલકાએ “કયો પતિ સારો?” એવા પ્રશ્નમાંથી ઉદ્ભવેલા વાર્તાલાપમાં પવનંજયનો પા લીધે. જ્યારે બીજી સખી મિશ્રકાએ વિદ્ય –ભને પક્ષ લીધો. આવા પ્રકારની ચર્ચા વ્યર્થ લાગવાથી અંજના મૌન રહી અને એનાથી પવનંજ્ય ક્રોધે ભરાયો. અહીં સુધીનો રામાયણની મૂળ કથાનો વિષય આવરી લીધો હતો. પવનજ્યને અકાર્યથી અટકાવતો પ્રહસિન
પવનંજ્યની એ અપેક્ષા હતી કે જ્યારે વિદ્ય~ભ સારો પતિ ગણાય એવી મિશ્રકાએ વાત કરી ત્યારે તેણીને અંજનાએ રોકવી જ જોઈએ. જો વિદ્ય –ભ ઉપર એને પ્રેમ ન હોય અને મારા ઉપર જ અંજનાને સાચો પ્રેમ હોય તો તેણે મૌન ન જ રહેવું જોઈએ; અને વસંતતિલકાની તરફેણમાં પોતાનો સ્પષ્ટ અભિપ્રાય આપીને મારા પ્રત્યેના સ્નેહને વ્યકત કરવો જ જોઈએ.'
જ્યારે આદિશની એક મર્યાદા હતી કે ગંભીર કન્યા આવી પોતાના પતિ -અંગેની વાતોમાં અથવા જેનું કોઈ વિશિષ્ટ ફલ નથી તેવી કોઈ પણ વાતમાં–બોલે નહિ. આ દષ્ટિએ જ અંજના મૌન રહી, જેનું અર્થઘટન પવનંજયે ખૂબ જ 'વિચિત્ર કર્યું.

Page #227

૨૨૪
પ્રવચન આઠમું રોષે ભરાએલા પવનંજ્યનો હાથ એકદમ તલવારની માન ઉપર ગયો. આવેશમાં એણે પ્રહસિતને કહ્યું, “વિદ્ય-ભની સાથે પરણવાનું અને તેની સાથે પરણાવવાનું જેને ઉચિત જણાય છે એ [ અંજના અને મિશ્રકાના [ બન્નેના મસ્તક હમણાં જ છેદી નાંખું છું. વિદ્ય–ભ સાથે જ અંજનાને પરણવાનું મન હોય તો મારે તેની સાથે લગ્ન શા માટે કરવું? આ હિસાબ અત્યારે જ પતાવી નાંખવો જોઈએ.”
જાણે પવનંજ્ય કહે છે કે “આ નારી કુલટા છે. આથી જ તો એને મારા સિવાય બીજો પુરુષ પણ હજી ગમે છે. માટે જ એ મૌન રહે છે ને? આવી સ્ત્રી સાથે હું કોઈ પણ સંયોગમાં પરારી શકીશ નહિ.”
એ વખતે પ્રહસિને પવનંજ્યનો હાથ પકડી લીધો. અને એને આ અકાર્ય કરતાં વાર્યો. મિત્રે તો આવા જ કરજો
મિત્ર કરવા જ હોય તો આવા કરવા જોઈએ.
ભાઈઓ જેવા તેવા ભાઈબંધ ન કરે. અને બહેનો જેવી તેવી બહેનપણીઓ ન કરે. એવા લોકો ક્યારેક સમગ્ર જીવનનું નિકંદન કાઢી નાંખતા હોય છે. આજના મિત્રો અને બહેનપણીઓ, તો પોતાના સુખ ખાતર મિત્રના જ ગજવા ખાલી કરાવી નાંખતા હોય છે અને એને ધીરે ધીરે એવા પ્રકારના નિત્ત્વ પાપોમાં–પોતાની વાસનાઓને પોષવા ખાતર- તાણી જતા હોય છે કે જેનાથી પેલાનું જીવન સાફ થઈ જાય!
આજે યુવાનો પત્ની કોને બનાવવી અને યુવતીઓ પતિ કોને બનાવવો એનો વિચાર કરે છે. પણ હું તો કહું છું કે તમારે તમારો મિત્ર કોને બનાવવો એનો ખાસ વિચાર કરજો. ગમે તે પ્રકારનું જીવન જીવનારા મિત્રો અનાદિકાલીન કામવાસના વગેરે ઉદ્દીપ્ત કરીને જીવનનું ધનોતપનોત કાઢી નાંખવાના પણ કામ કરે છે. માટે આવા મિત્રો કરતાં ખૂબ જ સાવધાન બની જજો.. પવનંજયને લગ્ન માટે ઈન્કાર અને પ્રહસિતની સમજાવટ
પ્રહસિત ઉત્તમ કોટિનો મિત્ર હતો. આથી જ તલવાર ઉગામતા પવનને તે રોકે છે. એને કહે છે. “અરે મિત્ર! જેમ ગાય સદા અવધ્ય છે એમ સ્ત્રી અપરાધી હોય તો પણ વધ્યું નથી. જ્યારે અંજનાસુંદરી તો નિરપરાધી છે. એ મૌન રહી છે તેમાં એની સુંદર લજા જ કારણભૂત બની છે. આ એનું ગાંભીર્ય છે. આ કાંઈ તેને દોષ ન કહેવાય.”
આ રીતે પ્રહસિત પવનંજયને સમજાવીને શાન્ત પાડે છે. ત્યાર બાદ પવનંજય પિતાના આવાસમાં આવે છે. આખી રાત પવનંજય દુઃખિત હૃદયે પસાર કરે છે..

Page #228

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૨૨૫ સવારે પિતાના મિત્ર પ્રહસિતને કહે છે કે, “હે મિત્ર! મારે અંજના સાથે પરણવું નથી. એક સામાન્ય નોકર પણ જો શેઠ પરત્વે શ્રદ્ધા-સદભાવ ધરાવતો ન હોય તો કોઈ વાર આપણને મુશ્કેલીમાં મૂકી દે છે; તો આ તો સ્ત્રીની જાત! એનો શો ભરોસો ! ચાલ.. મિત્ર! આને તજીને આપણે આપણી નગરીમાં પાછા ચાલ્યા જઈએ.”
આ પ્રમાણે કહીને પવનંજયે જ્યારે ચાલવા લાગ્યો ત્યારે પ્રહસને તેને પકડી લીધો. અને એને સમજાવવા લાગ્યો કે, “હે મિત્ર! જે કાર્ય આપણે સ્વીકાર્યું હોય એને પશુ ઉલ્લંઘી જવું એ મોટા પુરુષને છાજતું નથી. તો સદા અનુલ્લંઘનીય આપ- એવા ગુરજનોએ (વડીલોએ) જે કાર્ય સ્વીકાર્યું હોય એને ફગાવી દેવાનું અકાર્ય આપણાથી કેમ થાય? વળી અંજના તો સર્વથા નિર્દોષ છે. તારા માતા અને પિતા જગતમાં “મહાત્મા' તરીકે પંકાયેલા છે. આમ છતાં હે મિત્ર! તું તારી સ્વછંદ વૃત્તિથી અહીંથી ચાલ્યા જવાનો વિચાર કરે છે તો તને શરમ નથી આવતી? તારે શું તેઓને જગતમાં બદનામ કરવા છે?”
આવી રીતે મિત્ર પ્રહસિત પવનંજયને સખત શબ્દોમાં જણાવ્યું એટલે મુશ્કેલીથી પવનંજય માન્યો અને ત્યાં રોકાઈ ગયો. આવા નિર્દોષ ખૂન કરો મા..
અંજના સર્વથા નિર્દોષ હોવા Mાં એને આડકતરી રીતે પણ ‘કુલટા' જેવી ગણીને તેના ઉપર પવનંજયે આ પ્રકારને જે આક્ષેપ કર્યો, એને હું આજની ભાષામાં નિર્દોષ ખૂન કહું છુ.
વર્તમાન સમાજમાં પણ આવા પ્રકારના નિર્દોષ ખૂન' ભારે મોટી સંખ્યામાં ચાલે છે. આ પૂનમાં રામપુરી ચપ્પાની જરૂર પડતી નથી. એનાથી લોહી પણ નીકળતું નથી. અને માણસ મરી પણ જતો નથી. વગર ચપ્પાએ, વગર લોહી કાઢે, અને વગર મોતે માણસ આવા પ્રકારના નિર્દોષ ખૂન દ્વારા બહુ બરાખે રીતે મરી જતો હોય છે. જીવતો રહેવા માં લોકોમાં એની પ્રતિષ્ઠા અને આબરૂને એવો ભયંકર ધકકો પહોંચી જાય છે કે સમાજમાં એને જીવવું વસમું થઈ જાય છે.
આવા ખૂનને હું નિર્દોષ' એટલા માટે કહું છું કે આવા ખૂનના કેસો કોર્ટમાં ચાલતા નથી. કોર્ટના કાયદા દ્વારા આવા આક્ષેપ રૂપ નિર્દોષ ખૂનો દોષિત ગણાતા નથી. એવા ખૂની માણસોને જેલમાં રહેવું પડતું નથી કે કોર્ટ દ્વારા એને દણ્ડ ફરમાવાતો નથી.
કોઈ પણ કારણસર બીજાની ઉપર તદન જુઠા એવા ચારિત્રય–ભ્રષ્ટતાના, હરામખોરીના, છીનાળીના કે અનીતિખોર તરીકેના એવા આક્ષેપ થતા હોય છે કે જેના કારણે એ બિચારા માનવોને જીવવું ઝેર જેવું થઈ જતું હોય છે.

Page #229

૨૨૬
પ્રવચન અહમ્ અરે! વાતમાં કશો જ માલ ન હોવા છતાં ઘણાં હલકી વૃત્તિના માણસો એવું સુરસુરિયું છોડતા હોય છે કે “તારી પત્ની આજે બપોરે કોકની સાથે ખાનગીમાં વાતો કરતી મેં જોઈ હતી.”
કઈ પતિ-પત્નીના સંસારમાં જે સુખ અને શાંતિ હોય એ નહિ જોઈ શકવાને કારણે કેટલાક ઈર્ષાળુઓ અથવા બીજાના સુખી સંસારને સળગાવી મારવાની પાપી મનવૃત્તિ ધારણ કરનાર લોકો આવા આક્ષેપ કરતા હોય છે. આવા આક્ષેપો દ્રારા કોઈના જીવન ઝેર ન કરો.
‘તારી પત્નીને મેં ફલાણા સાથે જોઈ હતી એવી વાત સાંભળતાં જ એક વાર તો એ સ્ત્રીને પતિ શંકામાં પડી જાય, એટલે પેલા દુષ્ટ માણસનું કામ પૂરું થઈ જાય! કેમ કે શંકામાત્રથી પતિ-પત્નીના જીવનની શાંતિ સળગી ઊઠે છે.
આવા કાવતરાંથી દુ:ખી થઈ ગયેલી સ્ત્રી બોલી ઊની હોય છે કે, “આના કરતાં તે મને એ માણસે ક્ર આપીને મારી નાંખી હોત તો સારું થાત. શા માટે એણે મારા પતિને તદન ખોટી શંકામાં નાંખી દઈને મારું જીવનર ઝેર બનાવ્યું?”
ક્યારેક વળી એવું પણ બનતું હોય છે કે આવા માણસોને કોકની પાસેથી કાંક મેળવવું હોય છે અને એ ન મળે એટલે આવા તદન હલકા અને જુઠા આક્ષેપો દ્વારા આવા નિર્દોષ ખૂન કરીને સામી વ્યકિતનું શાન્તિથી ખળખળ વહી જનું જીવન જળ ડહોળી નાંખવામાં આવે છે.
આવા માણસોને હું “માણસ” કહેવા તૈયાર નથી! પોતાની સત્તા કે શ્રીમનાઈ વગેરેના જોર ઉપર મુસતાક બનીને ગમે તેવા આક્ષેપ કરવા એ શું માણસાઈ છે? સાચા અને સારા માણસોને આક્ષેપ દ્વારા જીવતા રાખીને મારી નાંખવાની આ પ્રવૃત્તિને હું સામાન્ય કક્ષાનું પાપ માનતો નથી. ભારે આઘાત અને આશ્ચર્યની બીના તો એ છે કે અછા-છા ધમાં દેખાતા માણસો પણ આવા ખૂન અનેક વાર કરતાં હોય છે, ઠંડે કલેજે અને હસતે મોંએ.
ચારિત્રભ્રષ્ટના સુધીના આવા આક્ષેપો કરીને અનેક લોકોના નિર્દોષ પૂન કરનારા સમાજમાં ઉભરાઈ ગયેલા એવા હજારો સ્ત્રી-પુરુષોને હું કહેવા માંગુ છું કે કદી કોઈની ઉપર જુઠા આક્ષેપો ન કરો. તમને કોઈ માટે કાંઈ પણ જાણવા મળે ત્યારે તમે સામી વ્યકિત પાસે જાતે જ જઈને ખુલાસો મેળવો. થોડી હિમ્મત કેળવો. વાયરો વાતને લઈ ય એ રીતે ગમે તેવી જૂઠી વાતોને તમે સ્વીકારી લઈને એનો ગણગણાટ સમાજમાં કરવા લાગી જુઓ એ તમારા માટે જરાય શોભાસ્પદ નથી. બને દ્રષ્ટિકોણથી આ વાત વિચારીએ
આ દષ્ટિકોણથી વિચારીએ ત્યારે તો ઘડીભર આપણને એક “મેક પાર્લામેન્ટ

Page #230

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૨૨૭ ઊભી કરીને આરોપીના પાંજરામાં પવનંજયને ઊભો કરવાનું મન થઈ જાય. ત્યાં એને પૂછવાનું પણ મન થઈ જાય કે “શું અધિકાર (Right) હતો તમને આ રીતે એક નિરપરાધી અંજનાને આટલો ઘોર અન્યાય કરવાનો? પવનંજ્ય! તમે દોષિત સાબિત થઈ જાઓ છે!”
પરંતુ બીજો પણ એક Angle આપણી પાસે છે. એને પણ જરા વિચારીએ તો પવનંજ્યને આમ કરવાનું કેમ મન થયું તે સમજી શકાશે. પવનંજ્યના અંતરમાં એક વાત ચોક્કસ હતી કે અંજના કુલટા છે અને માટે જ કોઈ પણ સંયોગમાં લેવી સ્ત્રીને ચલાવી ન લેવાય.
અલબત્ત, આ કલ્પના ભ્રાત હતી તેમાં કોઈ સંદેહ નથી, પરંતુ પવનંજ્યની પોતાની પત્ની પાસે સંપૂર્ણ વિશુદ્ધિની અપેક્ષા હોય તો તેમાં ખોટું પણ શું છે?
સ્ત્રીનું સત્વ તો શુદ્ધ જ જોઈએ. સ્ત્રીના શીલમાં જો શુદ્ધ ન હોય તો ભાવમાં પાકનારા સંતાનો વગેરેમાં પણ સાચારિતા અને વિશુદ્ધિ પ્રાપ્ત ન થાય એ ખૂબજ સંભવિત છે.
આવી કોઈ વિચારણા પવનંજયના અંતરમાં રમી રહી હોય અને એને જ કારણે સંસ્કૃતિના તત્ત્વોમાં ચુસ્તપણે માનનારા આ પુરુષે અંજનાની પોતે કપેલી અશુદ્ધિ પણ ચલાવી લીધી ના હોય તે સુસંભવિત છે. આમ આપણે આ ઘટનાની બન્ને બાજુઓને ધ્યાનમાં લેવી જ રહી.
આ જ કથામાં આગળ ઉપર આવનારા પ્રસંગમાં–સાસુકેતુમતી પણ આવા જ કોઈ દષ્ટિકોણથી અંજનાને ઘર બહાર રવાના કરી દે છે, અંજના ઘણા ખુલાસા કરે છે કે “માતાજી! આપના પુત્રના કારણે જ મને ગર્ભ રહ્યો છે. બાકી, પરપુરુષને વિચારસુદ્ધાં પણ કર્યો નથી. વગેરે...”– પરંતુ આ વાત સાસુના ગળે ન ઉતરતાં તેણે અંજનાને ઘર બહાર કાઢી મૂકી. આમાં પણ સાસુની ગેરસમજનો દોષ-અક્ષમ્ય કક્ષાને અપરાધ-ચક્કસ હોવા છતાં એ વાત પણ એટલી જ સ્પષ્ટ છે કે સાસુ પોતે શીલના સચોટ આદર્શ અને આગ્રહવાળી હતી. અને માટે જ સાસુએ અંજના પાસે શીલનો આટલો આગ્રહ રાખ્યો. આર્યદેશની સાસુએ કુલટા વહુને ચલાવી લેતી ન હતી. કુલટા સ્ત્રી જીવે તે કરતાં કૂવો પૂરે તેમાં ઓછું નુકસાન છે એ વાત પૂર્વના યુગમાં દઢ-મૂળ હતી. આર્ય કોણ? અનાર્ય કોણ?
આ યુગના જમાનાવાદી લોકોને આ વાત નહિ જ ગમે એ હું સમજું છું. પણ કેટલીક કડવી વાતો કર્યા વિના હવે છૂટકો પણ દેખાતો નથી.
તમે સહુ જન્મે તે આર્ય છો કારણ કે તમારો જન્મ આર્યદેશમાં થયો છે.

Page #231

પ્રવચન આઠમું
પરંતુ એ બધા આર્યા જીવનથી આર્ય છે ખરા? સંતાનોની બધી જ પ્રવૃત્તિ ચલાવી લઈને તેમને સુખી થવા દેવા જેએ ઝંખતા હોય તેને જીવનથી અનાર્ય જ કહેવા જોઈએ ને!
૨૨૮
જે માણસ તાત્કાલિક લાભાનાજ વિચાર કરીને સુખ મેળવી લેવામાં પડયા છે એ જીવનથી ‘અનાર્ય’ છે.
અને... જે દીર્ઘકાળના વિચાર કરીને, વર્તમાન સુખને ફગાવી દેવાથી ભાવીના મોટા લાભ-નુકસાનોને વિચારી શકે છે તે ‘આર્ય’ છે.
આવા જીવનથી અનાર્ય માનવ આજે ને આજે બીજ વાવીને, વૃક્ષ ઉગાડીને તેના ઉપરથી ફળ મેળવી લેવાની ઇચ્છા રાખે છે!
હમણાં ને હમણાં જ લાભ મેળવી લેા. હમણાં જ પૈસા બનાવી લેા. કાલની વાત કરજો મા! પરલેાક તે વળી છેજ ક્યાં? એની પંચાત જ કરે! મા! છૂટાછેડાના હિમાયતીઓ આ વિચારે
આવી ટૂંકી નજરની વાતો કરનારાઓ જીવનથી અનાર્ય બની ય તેજ સંભવિત છે.
આજના લોકોને ખબર નથી કે એક સ્ત્રીને છૂટાછેડા અપાવીને માનો કે એના પિતના મારપીટ વગેરેના દુ:ખમાંથી તમે એને મુકિત તા અપાવી દીધી, પરંતુ આવી રીતે કેટલીક સ્ત્રીઓને સુખી કરવા જતાં તમે કેટલી લાખા સ્રીબાને ભયંકર દુ:ખની ગર્તામાં ધકેલી દીધી!
દુનિયાની ઘણી સ્ત્રીએ આવા પ્રકારની નથી. આથી સારી સ્ત્રીઓ છે તેમનું પણ-પતિ વગેરેના બીજી સ્ત્રીઓ સાથેના સંબંધને કારણે પતિ છૂટાછેડા આપી દઈને-જીવન બરબાદ કરી નાંખવાની રાક્ષસી-અનુકૂળતા પામ્યા છે.
છૂટાછેડાના કાયદાની એવી અનેક કલમો છે જેના કારણે છૂટાછેડા વગેરે દ્વારા સારી એવી અનેક સ્ત્રીઓને માત ભેગી કરી દેવામાં આવી છે.
વળી શું વકીલાના જંગલા આ માટે જ ઊભા કરવામાં
વ્યા છે? અરે ! બીજી સ્રીને પરણતાં જે પચાસ હજાર રૂપિયા મળવાની શક્યતા હોય તે ખુદ પિતા પેાતાને પુત્રને પૂર્વની પત્નીને પતાવી નાંખવાની સૂચના કરે છે! અને પતિ એમ કરતાં અચકાતો પણ નથી! આવા માણસોને પોતાના પાપને પોષનાર વકીલો ય મળી અવે છે. પચાસ હજાર ખાતર આવું ધાર અપકૃત્ય કરવાના કિસ્સાઓ આ વિશ્વમાં અનેક બની ચૂક્યા છે.
રુઢિચુસ્તતા ‘ગાળ’ નથી, પણ ‘ગુણ’ છે
હું આવી વાતો કરું એટલે ઘણા લોકો મને ‘આર્થોડોકસ’ (રૂઢિચુસ્ત ) કહે

Page #232

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૨૨૯ છે પણ એવું બોલનારાઓને ખબર નથી કે તમે અમને ગાળ” દેવારૂપે રૂઢિચુસ્ત કહો છો ત્યારે અમે તો તેને “ગુણ” સમજીએ છીએ. તમે અમને “ઓર્થોડોકસ’ કીધા એટલે અમે તો એમ જ સમજીએ છીએ કે વાહ! ચાલો, આપણે ખરેખર ભગવાન આદિનાથની અને તીર્થંકર પરમાત્મા મહાવીરદેવની મૂળભૂત પરંપરાને માનનારા ઠર્યા. આ તો બહુ સરસ થયું!
આજનો જમાને તો રોજ સવારે, બપોરે અને સાંજે પલટાય છે એવા નિત પલટાતા જતા જમાનાને વફાદાર રહેવા કરતા, એકધારી રીતે હજારો વર્ષોથી ચાલ્યા આવતા અને બદ્ધમૂલ બનેલા ધર્મશાસનની કે સંસ્કૃતિની પરમ્પરાઓને જ વફાદાર રહેવામાં અમે તો ગૌરવ સમજીએ છીએ.
એટલું સમજી રાખો કે આ જગતમાં અનેક ઝંઝાવાતોની વચ્ચે પણ તે જ ટકી જાય છે: અગણિત આંધીઓની વચ્ચે પણ તેજ અડગ રહી જાય છે. ધસમસતા વિષમ કાળના ઘોડાપૂરોની અંદર પણ તેજ અડીખમ રહી જાય છે, જે સ્વયં મજબૂત હોય છે.
જે સ્વયે મજબૂત નથી એ આંધી, તૂફાન અને ઝંઝાવાતો વચ્ચે અડગ રહી શકતા નથી. હજરો વર્ષ પુરાણી સમ્યક એવી રૂઢિઓ અને પરમ્પરાઓ અત્યાર સુધી ટકી રહી છે એ જ એના સ્વયંભૂ બળની તાકાત બતાવી આપે છે.
માટે જ રૂઢિઓમાં ચુસ્ત રહેવું એને અમે ચિતાજનક બાબત સમજતા નથી. અને એથી અમે એવા આક્ષેપોથી દ:ખી પણ થતા નથી. પરિવર્તન મંજૂર પણ શાસ્ત્રાનુસારી
અલબત્ત, અવસરે પલટો અમનેય મંજૂર છે. પરન્તુ એ શાસ્ત્રાનુસારી જ હોવો જોઈએ. શાસ્ત્ર-સિદ્ધાન્તોને આધારે પરિવર્તન અમને પણ માન્ય જ છે.
વર્ષો જતાં સાગરના કિનારાઓ જો પલટાય તો નકશાઓ પણ પલટવા જ પડે; એમાં કોઈનું ચાલે પણ નહિ. પાંચસો વર્ષ પૂર્વે સાગરના જે રીતના કિનારાઓ હતા, તેમાં જો પરિવર્તન ખરેખર અાવી ગયું હોય તો તે વખતે પણ “અમે તો જૂના નકશા પ્રમાણે જ ચાલશું. અમે પરિવર્તન કરવાના જ નથી,’ એમ કહેવામાં આવે તો દિશાઓ ભુલાઈ જાય અને સાગરમાં વહાણ ડૂબી જાય. હજારો માણસની જનહાનિ પણ થઈ જાય.
પર આ રીતે પરિવર્તન કરવાનો અધિકાર ગમે તે માણસોને ન જ સોંપાય. તેના અધિકારી પુરુષે જ એ કરી શકે. જેમ સીતા સતી છે કે નહિ? એને નિર્ણય ધારો કે કરવાને આવે તો તે અધિકાર અસદાચારિણી સ્ત્રીઓની સભાને મળી જતો નથી. તેઓ સીતાના સતીત્વનો નિર્ણય શી રીતે કરી શકે? એ અધિકાર તો શીલવતી નારીઓને જ હોઈ શકે.

Page #233

૨૩૯
પ્રવચન આઠમું એ જ રીતે આજના જમાનાવાદીઓ, બુદ્ધિજીવીઓ અને ડીગ્રીધારીઓ કે જેમને શાસ્ત્રની વાતનો કોઈ ખ્યાલ સુદ્ધાં નથી એવા લોકોને શાસ્ત્રીય પતિને પરિવર્તન કરવાનો કોઈ અધિકાર નથી.
એ અધિકાર તો ગીતાર્થ સંવિન અને શાસ્ત્ર મહાપુરુષોને જ છે. એ પુરુષો જ નિર્ણય કરી શકે કે વર્તમાન કાળમાં સાગરના કિનારા પલટાયા છે અને હવે જે નકશે (નીતિનિયમ) બદલવામાં નહિ આવે તો નુકસાન થશે. ગીતાર્થ મૂનિવરોની સભા બેસે અને એમાં તે શાસ્ત્રસિદ્ધાનતાનુસારી પરિવર્તનો કરવાનો નિર્ણય પણ શાસ્ત્રમતિથી કરી જ શકે છે અને તે બરોબર પણ છે. હીરસૂરિજી મહારાજાએ જાહેર કરેલ અપવાદ
પૂજ્યપાદ જૈનાચાર્ય હીરસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ પોતાના કાળ દરમિયાન, બત્રીશ વર્ષની ઉમ્મર થાય ત્યાં સુધી સ્ત્રીબોને દીક્ષા નહિ આપવાનો નિયમ પટ્ટક બહાર પાડયો હતો. કારણ તે વખતના સંયોગોમાં સાધ્વી સંસ્થાને માથે મોટો ભય ઊભો થયેલો. એમના ચારિત્રજીવન માટે બીજા પણ બળાત્કાર વગેરે અનેક પ્રકારના જોખમે તે પૂ. આચાર્ય ભગવાને જણાયા હશે અને તેથી તે સમયમાં પલટાયેલ સાગરનો કિનારો જોઈને તે પૂજ્યપાદશ્રીએ નકશા બદલ્યા. અને સ્ત્રીઓને માટે ૩૨ વર્ષ પછીની દીક્ષાયોગ્યતા માટેની મર્યાદા નક્કી કરી.
વળી પાછું આ કારણ દૂર થયું એટલે પાછો મૂળભૂત નકશો બત્રીશ વર્ષ પહેલાં પણ દીક્ષા આપી શકાય તે અંગેના–આવી ગયો.
બાકી, દેશ... કાળ. સમયની માંગ... જમાનાનો પુકાર... વગેરે વાતો કરીને જમાનાના ભકતો આંધળાશ્મન બનીને શાસ્ત્રીય સત્યને ઊંચે અભરાઈએ ચડાવી દેવાની વાતો કરતા હોય તો તે કોઈ પણ સંયોગોમાં ચલાવી લેવાય એવી બાબત નથી અ-દીર્ધદર્શિતાના કારણે આર્યપ્રજાને નુકસાન
દેખીતા તાત્કાલિક લાભનો વિચાર કરીને આજને જ માણી લેવાની વૃત્તિવાળો અને દૂરગામી પરિણામોનો વિચાર નહિ કરનારો માનવ, જન્મ આર્યદેશમાં ઉત્પન્ન થયો હોય છતાં જીવનથી તો તે અનાર્ય જ કહેવાય.
આવા પ્રકારના પરિવર્તનથી અને તત્કાલીન લાભો તરફ જ નજર રાખવાથી સમગ્ર આર્ય મહાપ્રજાને ભારેથી પણ ભારે નુકસાન થયાં છે. જો હજી જવાબદાર માણસે નહિ જાગે તો કોઈ મોટી હોનારત જાગી પડશે એમ મને લાગે છે.
રાસાયણિક ખાતરો, ફર્ટિલાઈઝર પ્લાન્ટ, દૂધના પાવડરો, ડેરીઓ અને હાઈબ્રીડનું અનાજ વગેરે પ્રજાની શારીરિક તાકાત તેડી નાંખીને ધરતી, પ્રજા અને સંસ્કૃતિની કમર તોડી નાખે છે. પરંતુ આજે સહુ આજના જ સુખને માણી

Page #234

રામાયણમાં સંસ્કૃતિના સંદેશ
૨૩૧
લેવામાં પડયા છે. અને એથી જ પ્રજાના દૂરગામી સુંદર પરિણામેાના વિચાર પણ કરવામાં આવતા નથી.
ખેડૂત કહે છે કે “આજે જ મારે લખપતિ થઈ જવું છે... રાસાયણિક ખાતરો દ્વારા ધૂમ અનાજ ઉગાડી દઈને ધૂમ કમાણી મને કરી લેવા દે... ધરતીને જ્યારે બળી જવું હોય ત્યારે ભલે બળી જતી.”
રાજાશાહીમાં કેટલાક દેખીતા દુ:ખો હતા. એ દૂર કરીને સુખ મેળવી લેવાના બહાને રાજાશાહીને ખતમ કરી...ના...અંગ્રેજોએ તેને ઉખેડી નંખાવી. રાજાશાહી જતાં લાકશાહી આવી; અને લેાકશાહીના નામે કેટલાક લુચ્ચા માણસાના હાથમાં સત્તા આવી ગઈ. જેને ઘેર ભાણાં ખખડતા હતા તેવા માણસાના હાથમાં આખુંય ભારત આવી જાય તો તેવી લોકશાહીને તે લાકો કેમ ન ઇચ્છે? તે માટે તેના ગુણ પેટ ભરીને કેમ ગાયા ન કરે?
ત્રીસ ત્રીસ વર્ષના આ આઝાદીના કાળમાં એ સત્તાધીશાએ શું ઉકાળ્યું એ હું પૂછવા માંગું છું.
ત્રીસ વર્ષના આ કાળમાં ગરીબી વધી. માંઘવારી વધી; બેકારી વધી; લુચ્ચાઈ વધી. હાયવાય અને હારાકીરી પણ વધી. પ્રજાના સુખ અને શાન્તિ નષ્ટ થયા. દૂધ અને ઘીની નદીઓ સુકાઈ. દુરાચાર અને ભ્રષ્ટાચાર ચાફેર ફેલાઈ ગયા ! લાકશાહીની સ્થાપના શા માટે ?
મને તો સ્પષ્ટ શબ્દોમાં એમ કહેવાનું મન થઈ જાય છે કે જેમની પાસે રાજ કરવાની કુલ પરંપરાગત હથોટી હતી તેવા માણસાના હાથમાંથી સત્તાનું સુકાન ખૂંચવી લેવા માટે; અને કેટલાક વિચિત્ર માણસાના હાથમાં સત્તા સોંપી દઈને – તેમના હાથે જ તેમના દેશની પ્રજાનો નાશ કરવા માટે ગેારાઓએ રાજા શાહીને ઉખેડી નંખાવીને લેાકશાહીની સ્થાપના કરાવી હાવી જોઈએ.
આથી જ અત્યારે આ દેશની જે જેસંસ્થાએ બ્રિટિશ પાર્લામેન્ટરી પદ્ધતિની લેાકશાહી રીતરસમ પ્રમાણે ચાલનારી હોય એને જ કરમુકિત વગેરે આપવાનું નક્કી કરાયુ છે.
અંગ્રેજોએ જોઈ લીધું કે અહીંના પોતાના વસવાટ દરમ્યાન આર્ય પ્રજાની જીવાદોરી સમા મૂળભૂત સાંસ્કૃતિક બંધારણને નુકસાન પહોંચાડવું હતું તેટલું નુકસાન પ્રગતિ, વિકાસ વગેરેના લાભામણા નામ નીચે પહોંચાડી દીધું છે. હવે બાકી રહેલા એમના વિનાશ આપણાથી થઈ શકે એમ નથી. માટે હવે એમના વિનાશ, એમના જ – પણ આપણા પ્રાગતિક ઢાંચા પ્રમાણે તૈયાર કરાયેલા – માણસા દ્વારા જ કરીશું. આપણું અધૂરું કામ આ જ માણસા પૂરું કરશે.”

Page #235

૨૩૨
પ્રવચન આખું
અને આ માટે જ અંગ્રેજો આપણને સ્વરાજ આપીને ચાલી ગયા હોય તેવું વર્તમાન અંધાધૂંધી જોતાં અનુમાન થઈ જાય છે. આ લોકો એવા “દેખાવ” ઊભું કરી ગયા કે જાણે એમની પાસેથી ભારતની પ્રજાએ સ્વરાજ્ય આંચકી લીધું છે. પણ વસ્તુત: ખૂબ જ યોગ્ય સમયે એ લોકોએ ભારતીય પ્રજાને સ્વરાજની ભેટ કરી છે. જેના દ્વારા “સ્વ” એટલે એમનું પોતાનું – ભાવિમાં - કાયમી રાજ બની જાય.
પોતાના જ હાથે ભારતનું સુકાન, પોતાની નીતિરીતિઓને અનુકૂળ આવે એવી પશ્ચિમપરસ્ત વ્યકિતઓને અંગ્રેજોએ સોંપી દીધું. આથી દેશની ધરતી પ્રગતિ પામતી જાય અને દેશની પ્રજા તથા તેની ધર્મ સંસ્કૃતિ નષ્ટ થતી જય. લોકશાહી એટમોમ્બ ઉપર મમતા તે કરાય?
આ પરિસ્થિતિમાં દેશની પ્રજા હવે સારા સુખના દિવસો જુને એ મને બહુ જ મુશ્કેલ જણાય છે. હવે તમે શિક્ષણની નવી તરાહ લાવો કે રાજકારણની કોઈ નવી નીતિપદ્ધતિઓ લાવે એમાં કશો ય લાભ આ દેશની સંસ્કૃતિને અને પ્રજાને થાય એવું મને દેખાતું નથી. કેમકે “બેઈઝ” બદલાઈ ગયો છે. પૂર્વ તરફ માં રાખીને ચાલતા માણસને પશ્ચિમ દિશા તરફ મોં ફેરવી દેવાની ફરજ પાડી છે. હવે તે દોડે તો “પ્રગતિ’ ભલે કહેવાશે પણ તે “પ્રગતિ’ અંધકાર તરફની જ રહેશે.
કારણ કે લોકશાહીને આ એવા પ્રકારનો સાણસે ભારતના ગળે લગાવી દેવામાં આવ્યો છે કે જેમાંથી બહાર નીકળવું હવે ખૂબ મુશ્કેલ થઈ ગયું જણાય છે. ભલે. તેમ જ હો... પ્રાચીન વ્યવસ્થાઓ તરફ હવે પાછા વળી શકાય તેમ ન જ હોય તો ય છેવટે આજની લોકશાહીને સુ - લોકશાહીમાં તો પલટાવી જ પડશે. અને તે માટે ધર્માભિમુખ પ્રજા તૈયાર જ કરવી પડશે.
જેમ કોઈના ઘરમાં એક માણસ એટમબોમ્બ ભેટ આપી ગયો. હવે કોઈ સમજાવે કે, “ભાઈ ! આ તો એટમ બોમ્બ છે, જો ગમે ત્યારે ફુટી જશે તો તો સત્યાનાશ નીકળી જશે. માટે તેને બહાર મૂકી દે.” પરંતુ પેલો ઘરધણી કહે: “આ તો મને ભેટ મળેલી ચીજ છે. એને હું કેમ છોડું?’ આવી મમતા ફરીને એટમ બોમ્બને ઘર બહાર ફેંકી ન દે અને ઘરમાં જ સાચવી રાખે તો તે માણસનું કો'ક દી શું થાય? ધનોત પત જ નીકળી જાય ને!
એના જેવી આ વાત છે. બ્રિટિશ પાર્લામેન્ટરી પદ્ધતિને લોકશાહી નામનો એટમ બોમ્બ અંગ્રેજો ભારતને આપી ગયા છે અને આ દેશના મુખ્ય માણસો
આ તો અમને ભેટ મળેલી ચીજ છે એમ માનીને એના પ્રત્યે કારમી મમતા સેવી રહ્યા છે. પણ એમને ખબર નથી કે આ મમતા કદાચ આખી આર્ય મહાપ્રજાનું

Page #236

રામાયણમાં સંસ્કૃતિના સંદેશ
નિકંદન કાઢી નાંખનારી બની જશે. આવું ન ને તે માટે વહેલાંમાં વહેલી તકે લાકશાહીને ધર્મપ્રધાન લેાકશાહી તેા બ્નાવવી જ રહી.
૨૩૩
અંગ્રેજોની ભારતને બે ભેટ:
મારા મતે અંગ્રેજોએ આ ભારતને બે વસ્તુની ભેટ કરી છે. એમાં એક તે છે ક્રિકેટની મેચ. જેમાં બધા એક થઈ જાય છે. ત્યાં હિંદુ- મુસ્લીમના ભેદ પણ નડતા નથી. અંગ્રેજો દ્વારા આ ક્રિકેટ મેચાથી એકતાનું સર્જન કરાયું છે. જ્યારે અંગ્રેજોએ આપેલી બીજી ભેટ છે લેાકશાહીના એટમબામ્બ, જેના દ્વારા સમગ્ર આર્ય પ્રજાનો અને સંસ્કૃતિનો ખાતમો બોલાવાઈ ય. લાકશાહી-પ્રક્રિયા ચૂંટણી, હુમતી આદિના જે તત્ત્વા ઉપર તૈયાર થઈ જાય છે તે તે તત્ત્વો ખૂબ જ પ્રત્યાઘાતી છે.
મારે સત્તાનું સિંહાસન જોઈતું નથી
આ બધી વાત કરીને મારે કોઈ સત્તાનું સિંહાસન પ્રાપ્ત કરવું નથી. કેમ કે હું તે જૈન સાધુ છું. પરન્તુ આ બધી વાત જણાવીને હું પ્રજાને ચેતવી દેવા માગું છું : આર્યાવર્ત્તની મહાપ્રજા વિનાશની આ ગર્તામાંથી ઊગરી જાય એ જ મારી અપેક્ષા છે.
હિન્દુસ્તાનના એક મોટા રાજકારણી પુરુષ કહે છેકે, ‘યશાપવિત તેડી નાંખા, એ બધું નકામું છે.’ તા બીજા એક ટોચ કક્ષાના રાજકારણી એમ કહે છે કે: ‘અટકોમાંથી હવે શાતિ આદિના સૂચક નામેા કાઢી નાંખે.' કોઈ રાજકારણી વળી કહે છે: ધર્મે જ બધા ઝગડા ઊભા કર્યા છે માટે ધર્મના નાશ કરો.' આ બધી વાતા કેવી બાલિશ વાત છે? સસ્તી કીર્તિ કમાઈ લેવાનો આ કેવા સરળ રસ્તા છે? આવી બાબતાથી શું પ્રજાનું કલ્યાણ થઈ જશે ? શું આ બધા એવા ગંભીર પ્રશ્ના છે? સંતતિનિયમન દ્વારા પ્રજાની સેવા કે કુસેવા ?
દીર્ઘદષ્ટિ વિનાની આવી તે અનેક રીતિનીતિઓથી પ્રજાને ભયંકર કોટિ-નું નુકસાન થયું છે. વસતિનું નિયંત્રણ કરવા માટે સંતતિનિયમનનાં સાધના ઊભા કરવામાં આવ્યા. અરે! પણ તમને ખબર છે કે વતિ ઓછી કરીને તાત્કાલિક સુખ મેળવી લેવાના આવા કાર્યક્રમથી આર્યસંસ્કૃતિને કેટલી ભયંકર હાનિ થઈ છે? જરા તપાસ કરો કે, આ સાધના ચાર છેકરાના બાપ બનેલા પુરષા અને સ્રીઓ જ વધારે પ્રમાણમાં વાપરે છે કે કૉલેજમાં ભણતા કુમારો અને કુમારિકા પોતાના જીવનના પાપાને છાવરવા અને ઢાંકવા માટે એના ઉપયોગ ધૂમ પ્રમાણમાં કરે છે? અને જે પરિસ્થિતિ આટલી ભયાનક હોય તે હવે વિચાર કરવા જોઈએ કે આવા પ્રકારના કાર્યક્રમા દ્વારા પ્રજાની સેવા કરાઈ છે કે નિતાંત કુસેવા ?

Page #237

૨૩૪
પ્રવચન આઠમું મોતનું “રિએકશન” લાવનારી દવા લેવાય ખરી?
રોગને મટાડવા માટે કોઈ પણ દવા એવા પ્રકારની ન જ લેવી જોઈએ કે જે લીધા પછી એનું જીવલેણ રિએકશન આવે. ધારો કે તમને માથું ખૂબ દુ:ખતું હોય અને તમે ડૉકટર પાસે દવા લેવા જાઓ ત્યારે ડૉકટર તમને એવી ગોળી આપે કે જે લેતા પાંચ જ મિનિટમાં તમારું માથું તો ઊતરી જાય; પરનું બે કલાક પછી તમને તેનું એવું જોરદાર ‘રિએકશન આવે કે જેનાથી તમને “હેમરેજ' થાય અને થોડી જ વારમાં તમારું મૃત્યુ થાય. તો શું એવી દવા તમે લેવા માટે તૈયાર થશો ખરા ? નહિ જ ને?
એ જ રીતે સંતતિનિયમન દ્વારા કદાચ વસતિ ઘટાડો થઈ જાય અને એનાથી ભારતના લોકોના સુખને કદાચ વધારો થતો હોય તો પણ આ એવી ભયંકર દવા છે કે જેનાથી પ્રજાનું ચારિત્ર્ય અને સંસ્કૃતિ સાફ થઈ જાય. જે માણસ લાંબા ગાળાના પરિણામોનો વિચાર ન કરી શકતા હોય એ જ કામચલાઉ માથું ઉતારવા જેવો વસતિ ઘટાડો કરી લઈને મેત જેવા પ્રજાના ચારિત્ર્યનાશને પણ નિભાવી શકે. બુદ્ધિશાળી અને દીર્ઘદર્શ મનુષ્ય તો કદાપિ નહિ. વસતિના વધારાને રોકી અને વસતિઘટાડો કરતી દવા જો વસતીભવાડામાં પરિણમે તો તેના તાત્કાલિક લાભોને વિચાર કરનારો માણસ કદી આર્ય ન કહેવાય.
આવું જ છે; રાસાયણિક ખાતરોનું. જેના દ્વારા કામચલાઉ રીતે ધરતીમાં ખૂબ પાક મેળવી લેવા જતાં દસ વર્ષમાં ધરતીનાં રસકસ ખતમ જઈ જવાના છે. આમ થતાં અનાજની તીવ્ર અછત ઊભી થશે. એટલે ચપ્પણિયું લઈને વિદેશ પાસે અનાજની ભીખ માંગવી પડશે; અને મદદ આપવાના વિષયમાં જ્યારે એ વિદેશી પ્રજા વિશે, અને તેથી ભારતને અનાજ આપવાનું બંધ કરશે તો ભારતના કરોડો માણસે અકાળે મૃત્યુ તરફ ધકેલાઈ જશે. ‘ટયૂબવેલો'ની પાછળનું ભેદી રહસ્ય
આવું જ છે પાતાળકૂવાનો (tube well) ની યોજનાનું. પાતાળકૂવાઓ દ્વારા ખેતરોમાં ખૂબ પાણી ખેંચવાથી છેવટે શું થાય છે એ તમે જાણો છો? ટયૂબવેલો દ્વારા ધરતીમાંથી ખૂબ જ પાણી ખેંચી લેવાથી ધરતીમાં મીઠા પાણીની જગ્યાઓ ખાલી (vacum) પડે છે અને એ “વકમ'માં દરિયાના ખારા પાણી પહોંચી જાય છે. આમ થતાં કુવા, તળાવ, નદી નાળાં વગેરેના મીઠાં પાણીમાં તે પાણીની ખારાશ પ્રવેશી જાય છે.
આ વસ્તુ એ બતાવી આપે છે કે અંગ્રેજો પોતાના ભેદી કાર્યક્રમો દ્વારા ભારતીય પ્રજાની તમામ જીવાદોરીઓને કાપીને સાફ કરી નાંખવા માટે જ વિવિધ મદદો વગેરે આપી રહ્યા છે.

Page #238

૨૩૫
રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ લાંબા ગાળાના પરિણામો વિચાર
રાજકારણી માણસે આવા પ્રકારની યોજનાઓ કરતાં આવો કોઈ ઊંડો વિચાર કેમ કરતા નથી? કોઈને જાણે આ પ્રજાના હિતની કેમ પડી જ નથી? “અમારું પેટ ભરાય એટલે બસ; બીજાનું જે થવું હોય તે થાય.” આ વિચાર કેવો ઘાતકી વિચાર છે?
દરેક વિષયમાં જે કોઈ જનાઓ કે જે કોઈ પ્રવૃત્તિઓ કરવામાં આવે ત્યારે તેના ઊંડાણમાં જઈને એના લાંબા ગાળાના પરિણામોને પણ વિચાર કરવો જોઈએ.
સીતાજીને રાવણ ઉપાડી ગયો ત્યાર બાદ એક વાર દાસીઓ સાથે સીતાજીને જે વાર્તાલાપ થાય છે તે વાર્તાલાપને દર્શાવતે એક પ્રસંગ દીર્ઘદર્શિતાના આર્યવિચાર ઉપર ખૂબ સુંદર પ્રકાશ પાડી જાય છે.
આ પ્રસંગ મે પૂર્વે પ્રવચનમાં જણાવ્યા પ્રમાણે સુદામડાના વિહાર દરમિયાન એક અજેન ભાઈ પાસેથી સાંભળેલો છે. રામાયણના કેટલાક પ્રસંગે ગ્રન્થોમાં કયાંય ન જડે અને લોકમુખેથી સાંભળવા મળી જતા હોય એવું બને છે. આ અજેન પ્રસંગ ખૂબ બોધપ્રદ અને આર્યોની પરિણામદર્શિતાને સિદ્ધ કરે છે. આર્યોની પરિણામદર્શિતા
રામચન્દ્રજીના વિરહમાં સીતાજી દેવરમણ ઉદ્યાનમાં એકાકીપણે દિવસો પસાર કરી રહ્યા હતા. રાવણ આજીવન સીતાના દાસ બનીને રહેવાની પ્રતિજ્ઞા કરવા તૈયાર થયા તો ય સીતાએ તેને મચક તો ન જ આપી; પણ તેની કંગાળ યાચનાઓને ધુત્કારી નાંખી. રાવણની સખત શબ્દોમાં ખબર લઈ નાંખી.
આ બાજુ રામચન્દ્રજીને સીતાની ભાળ મળી ગઈ હતી. પ્રાથમિક પ્રયત્નમાં સફળતા ન મળી એટલે રામચન્દ્રજીએ લંકા ઉપર યુદ્ધ લઈ જવાની તૈયારીઓ આરંભી દીધી. લંકામાં ચોરે ને ચૌટે યુદ્ધની વાતે શરૂ થઈ ગઈ. લંકાના ઘણા નર-નારીઓ આ અધર્મના યુદ્ધથી નારાજ હતા પણ બધા ય કહેતા, “ધણીને કોણ સમજાવે? ધણીને કોઈ ધણી નહિ.”
દેવરમણ ઉદ્યાનમાં ચેકી ભરતી રાક્ષસીઓને યુદ્ધના સમાચાર મળ્યા. સહુ ગમગીન બન્યા, નાહક આ યુદ્ધ શા માટે વહોરી લેવાય છે? તે કોઈને સમજાતું નહિ.
યુદ્ધોત્તર વિનાશનાં કરુણ દશ્યની કલ્પનાથી એક રાક્ષસી ધ્રુજી ગઈ હતી. તે જાતે સીતાજી પાસે ગઈ. શુદ્ધ અને તેના પરિણામોની ભયાનકતાનું ચિત્ર હુબહુ રીતે તેણે રજૂ કર્યું. તેણીએ વણપૂછયું જ કહી દીધું : “મહાદેવી! આ યુદ્ધમાં બે ય પક્ષે ભયાનક ખુવારી થશે. એથી હજારો માતા પિતાના લાડકવાયાઓને ગુમાવીને મહિનાઓ સુધી દિન-રાત રુદન કરશે. અને લાખે પત્નીએ પોતાના પ્રિયતમને ગુમાવીને વિધવા બનશે, એની સેંથીના સિંદુર ભૂંસાઈ જશે.

Page #239

૨૩૬
પ્રવચન આઠમું દેવી ! આપ સ્ત્રી છે તો ય સ્ત્રી જાતિ ઉપરની આ આફત પ્રત્યે આપની હમદર્દી નથી ? શું લાખ સ્ત્રીઓના વૈધવ્યની આપ આરામથી કલ્પના કરી શકે છે?”
ગંભીર વદને સીતા બોલ્યા : “વૃદ્ધ માજી! આ બધું ય મારા ખ્યાલમાં ન હોય તેવું બને ખરું? મારો પ્રશ્ન તો એ છે કે રાથી તમે મારી પાસે શું ઈચ્છે છે? મને સ્પષ્ટ શબ્દોમાં જણાવો.”
રાક્ષસીએ કહ્યું : “જે કે બોલતાં મારી જીભ ઉપડતી નથી છતાં હિંમત કરીને મારો અભિપ્રાય સ્પષ્ટ શબ્દોમાં હું જણાવું છું કે, જે યુદ્ધથી લાખે સ્ત્રીઓ વિધવા થતી હોય તો તેના કરતાં બહેતર છે કે આપ લંકાપતિની ઈચ્છા પૂર્ણ કરો અને યુદ્ધને અટકાવી દો. ભલે તેમાં આપનું સતીત્વ હણાશે પરંતુ “લાખો વિધવાની સમસ્યા તો હલ થઈ જશે! ઘણાં મોટા પાયનું નિવારણ કરવા માટે નાનકડા અપાયને વધાવી લેવો એ આપદ્ધર્મ તરીકે સારો માર્ગ નથી શું?”
સીતાજીએ કહ્યું : “માજી! તમારી સમજણ ઘણી ભૂલ છે. એથી જ તમને આવા વિચારો આવે છે. પણ તેમાં તમારો દોષ નથી; તમારા દેશોને બૌદ્ધિક વિકાસ જેવો હોય એટલું જ તમને સમજાય. અસ્તુ.”
હવે મારી વાત સાંભળો. તમે જે “લાખ વિધવાનું નુકસાન જણાવ્યું તે મને માન્ય છે. પણ હવે આગળ વધીને મારે તમને એક પ્રશ્ન પૂછવો છે કે, તમારી સૂચના મુજબ હું મારું સતીત્વ ખતમ કરું અને મારો દેહ સેંપી દઉં તો કદાચ યુદ્ધ તો બંધ થઈ જાય પણ જ્યારે જ્યારે જે સ્ત્રીઓ મારા જેવી પરિસ્થિતિનો ભોગ બનશે મારે તે બધી સ્ત્રીઓ મારું દષ્ટાંત છે અને કહે કે “રાજા રામની મહાસત્ત્વશાલિની સીતા પણ ઘણી ઝૂમવા છતાંય અંતે લાચાર બનીને જો લંકાપતિને શરણે ગઈ તો આપણું શું ગજું?” આવો વિચાર કરીને આર્ય દેશની તે કન્યાઓ અને સ્ત્રીઓ પરપુરુષના ફંદામાં ફસાતા જો તેને આધીન થવા લાગે તો ?
“આમ કરોડો સ્ત્રીઓ આ દેશમાં કુલટા બનશે.
“હવે તમે જ મને કહો કે લાખોને વિધવા બનાવતો વિકલ્પ . સ્વીકારવો કે કરોડોને કુલટા બનાવતા વિકલ્પની અભિમુખ બનવું ? તમે કોને પસંદ કરો છો ? હું તો ઈચ્છું છું કે એકે ય વિકલ્પની સ્થિતિનું સર્જન ન થાય; કેમ કે બેય વિકલ્પો સારા નથી. પરતુ ન છૂટકે શું કરવું? તેનું માર્ગદર્શન હવે તમે જ મને આપો.”
બિચારી ! રાક્ષસી ! શું બોલે ? સીતાજીની આ દરદર્શિતાને તેનું માથું ઝકી ગયું. સીતાજીને પ્રણામ કરીને, કશું ય બોલ્યા વિના ત્યાંથી ચાલી ગઈ.

Page #240

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ
આજે આ દૂરદર્શિત્વ નષ્ટપ્રાય: થઈ ચૂકયું છે. માનવની ક્ષુલ્લક-દૃષ્ટિએ ભારતીય સંસ્કૃતિના મહાવિનાશમાં ઘણા મોટા ફાળા નોંધાવ્યા છે.
૨૩૭
દૂરદર્શિતા એ જ આર્યત્વ. અ-દુરદર્શિતા એ જ અનાર્ય-વ.
સીતાજીનું દષ્ટાન્ત લઈને કરોડો સ્ત્રીઓ કુલટા પાકે એના કરતાં લાખ સ્ત્રીઓનું વૈધવ્ય આ આર્ય દેશને મંજૂર હતું. આ જ વાત બતાવી આપે છે કે તાત્કાલિક લાભાને મેળવીને ખૂબ કમાઈ લેવાના, પેાતાનું પેટ ભરી લેવાના કે પેાતાની વાસનાએ પાષી લેવાના માર્ગ આ આર્યદેશમાં નિન્દ મનાયા છે.
‘આજ’ને માણી લેનારાને પરાકના વિચાર પણ ન આવે અને મેાક્ષના તે સાણલાં ય ન આવે એ તે ધર્મસંસ્કૃતિના જાજરમાન ગૌરવાથી આપતા આ દેશ માટે આ અત્યંત અનુચિત બાબત છે. એવા વ્યકિતગત ભૌતિક લાભ મેળવી લેવા માટે આર્ય માનવ કદી પ્રયત્ન ન કરે કે જેનાથી પેાતાનું ભાવી જોખમાતું હોય અથવા જેનાથી પ્રજાને તેનું નુકસાન પહોંચતું હોય. પવનંજય દ્વારા અંજનાનો પરિત્યાગ
અંજના સાથે લગ્ન નહિ કરવાના દઢ નિર્ણયવાળા સમજાવે છે કે, “પિતાજીએ નિશ્ચિત કરેલી આ વાતને માટે જર ય ચ નથી.”
પ્રહસિતની આ પ્રકારની સમજાવટને કારણે પવનંજય પોતાના મનમાં શલ્ય હોવા છતાં ત્યાં જ રહ્યોા, અને નિર્ણિત દિવસે આજના સાથે પવનંજયના લગ્ન થઈ ગયા.
પવનંજયને પ્રહસિત ખૂબ ખોટી પાડવી એ આપણા
ત્યાર બાદ. પ્રહ્લાદ રાજા પોતાના પુત્ર-પુત્રવધૂ વગેરેને લઇને હર્ષપૂર્વક પોતાની નગરીમાં આવ્યા. ત્યાં રાજાએ અંજનાને અત્યંત સુંદર સાત માળના એક મહેલ રહેવા માટે આપ્યા. પરન્તુ પવનંજયને અંજના ઉપર એટલા આવેશ છે કે એની સાથે વાત પણ કરતા નથી. લગ્નના પ્રથમ દિવસથી જ એણે નાને ત્યાગી દીધી. કોણ જાણે ? કદાચ પવનંજયના મનમાં એમ પણ હોય કે મારી સ્રી પરપુરુષમાં અનુરાગી હોય તે ભાવીમાં જન્મનારા અમારા સંતાનો કદાચ કામી અને કામાન્ય પણ પાકે.
મનેાવિકારની પણ કયારેક ખૂબ જ પ્રચણ્ડ અસર હાય છે. મનોવિકારની અસર અંગે પુનરુત્લેખ
આ અંગે મેં ગયા પ્રવચનમાં નમુંજલા અને સિદ્ધરાજના પિતા કર્ણદેવના પ્રસંગ કહ્યોા હતા. પોતાની જ પત્ની મીનળદેવીમાં ‘નગુંજલા’ની બુદ્ધિથી કર્ણદેવે જે કાર્ય કર્યું એના જ કોઈ પ્રભાવની અસરના કારણે સિદ્ધરાજના જીવનમાં કામાંધતા પ્રવેશી ગઈ એમ ઈતિહાસ કહે છે.
સિદ્ધરાજમાં અમુક કક્ષાના ધર્મ હોવા છતાં પણ એનામાં અસદાચાર આદિ પાપની જે કાળી કાંકકથા ઈતિહાસ બાલે છે એમાં એની પાતાની પાત્રતા—–પાપ– વાસના વગેરે મુખ્ય કારણ હશે. પણ એના પિતાના મનોવિકારને પણ કારણ તરીકે અવગણી ન શકાય.
ભાવીની ચિંતા હોય તોય સિનેમા, ટી.વી. છોડો અને છોડાવો
મનોવિકારની આટલી અસર જે દેશમાં સંતાનેાના જીવનના ઉપર માન્ય

Page #241

૨૩૮
પ્રવચન આઠમું
ગણાઈ હતી તે દેશમાં કેવા અશ્લીલ સિનેમા અને નાટકો ચાલી રહ્યા છે ? !! તમે જ્યારે તમારા ઘરમાં ટી.વી. ચાલુ કરો છો ત્યારે તમને તમારા ભાવીની કોઈ ચિન્તા છે ખરી ? આવા અશ્લીલ કે મારામારીના દશ્યો જોનારા સંતાનો ભવિષ્યમાં કદાચ એવા કામી અથવા કામાંધ બને કે તમારે Íત સાથે માથું અફાળવાનો અવસર આવે.
એવાં સંતાનો પોતાના વડીલોના મોતની પળમાં ય કદાચ એમની સેવામાં ઉપસ્થિત ન હોય. પિતાના પગ દબાવવાના તો દૂર રહ્યા પણ તેમની ગળચી ન દબાવે તો ય તેઓને આધુનિક કાળના રામ કે શ્રવણ કહેવા પડે. આ સ્થિતિ શું તમને મંજૂર છે? આવી દશા શું તમને અકળાવનારી નહિ બને? જો વડીલો તેમના સંતાનોનું ભાવી સુંદર અને સુરેખ જોવા માંગતા હોય તો કમસેકમ સિનેમા, નાટક અને ટી. વી.નો તેમને સંગ પણ કરવા ન દેશો. એનાં કાતીલ નુકસાન સમજાવીને એનાથી એમને સહજ રીતે છેટા રાખી દેજો. એલોપેથીક દવાઓના કટુ પરિણામો
સીતાજીનો દાસી સાથેનો ઉકત સંવાદ દરેક વાતમાં ભાવી પરિણામોની ચિતા કરવાનું સૂચવે છે. આયુર્વેદિક દવાઓના ઉપયોગ દ્વારા સામાન્યત: રોગ મૂળમાંથી દૂર થતો હોય છે, પણ એ રોગને લાંબા ગાળે મટાડે છે. માટે આજે લોકો એલોપેથી” તરફ ખૂબ આકર્ષાઈ રહ્યા છે. સુખી પ્રજાને ઘણો ખરો વર્ગ ‘ટેરામાઈસીન” ને કલરમાઈસીટીન” જેવી દવાઓ કેટલી ખતરનાક હોય છે એને વિચાર કર્યા વગર તત્કાળ રાહત મેળવી લેવાના લોભમાં – એને ધુમ ઉપયોગ કરતો જોવા મળે છે. સુખી માણસોને આયુર્વેદિક પદ્ધતિનો કઢો પીવો કે પરેજી પાળવી એ જરા ય પરવડતું નથી. એલોપેથીમાં એવું કશું જ હોતું નથી. વળી, જે ખાવું હોય તે ખાઈ શકાય; અને રોગ મટી જવાની ખાત્રી (!) આપી શકાય. આ પદ્ધતિથી રોગો ઘણી વાર ખૂબ વધી જાય છે. એલોપેથી સાયન્સમાં એવું બને છે કે રોગ મટાડવા દવાઓ અપાય છે અને એ દવાઓમાંથી નવા રોગો ઊભા થાય છે. આથી “રોગ માટે દવા’ અને ‘દવામાંથી રોગ” આવું વિષચક્ર સતત ચાલ્યા કરે છે. આના કટુ પરિણામરૂપે દર્દીના નસીબમાં દવાઓ ખાઈ ખાઈને છેવટે રીબાઈ રીબાઈને ઘેનમાં અને ઘેનમાં જ મરી જવાનું બાકી રહે છે. આ સ્થિતિ તાત્કાલિક લાભ (!) મેળવી લેવાની લલચામણી પદ્ધતિઓને કારણે જ થાય છે; પરન્તુ આજના મેકોલો શિક્ષણને પામેલા લોકોના મગજમાં આ બધી વાતો ઊતરતી જ નથી એ અત્યંત દુઃખદ બીના છે. જો આ રીતે દૂરદશિતા ખાઈને મોટી સંખ્યાના લોકો તાત્કાલિક પરિણામ મેળવી લેવાની લાલચમાં ફસાશે તો કદાચ આ અનાર્યતા સમગ્ર પ્રજા ઉપર ભારે મોટા ભયરૂપ સાબિત થશે. પતિવિરહથી અતિવ્યથિત અંજના
અંજનાના મહેલની અંદર એના પતિ કયારેય પગ મૂકતા નથી. એના કારણે અંજના અત્યંત દુ:ખી છે. ચન્દ્ર વિનાની રાત્રિ જેવી અંજના આંખમાંથી વહી જતા અશ્રુજળને કારણે કાળા મુખવાળી બની ગઈ છે. શરૂઆતમાં તો તે એમ વિચારતી હશે કે આર્યપુત્રને રાજ્યના ઘણાં કામો હશે એથી આવી શકતા નહિ હોય. પરનું જ્યારે એને પોતાના પતિએ કરેલા ત્યાગની જાણ થઈ હશે, અને એ

Page #242

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૨૩૯
ત્યાગની પાછળનું કોઈ પણ કારણ જણાવવામાં આવ્યું નહિ હોય, ત્યારે એની વ્યથાને કોઈ આરોવાર રહો નહિ હોય.
રડી રડીને એ રાત્રિએ ગુજારવા લાગી. પલંગમાં પડી પડી એ બંને પગ પછાડવા લાગી. માનસિક સમતુલા જાણે વારંવાર ગુમાવવા લાગી. દુ:ખે પાપકર્મથી જ આવે
અંજના જો કર્મના તત્ત્વજ્ઞાનને ખૂબ સારી રીતે સમજી શકી હોત તો આટલો જોરદાર આઘાત તેને ન લાગત. જ્યારે જ્યારે જીવનમાં આઘાતો અને વ્યથાઓ આવે ત્યારે એ યાદ કરવું જોઈએ કે, “મેં જ જે પાપકર્મો બાંધ્યા છે તે ઉદયમાં આવે ત્યારે દુ:ખ તો આવે જ. મારા જ પાપકર્મના કારણે દુ:ખ આવે; એમાં નથી ઈશ્વરની પ્રેરણા કે નથી કોઈ બીજો માણસ દોષિત.” દરેક વાતમાં ઈશ્વરની ઈરછાને વચમાં ન લાવો. મહાદયાળ ઈશ્વર કોઈને દુ:ખી કરવાની ઈચછા પણ શા માટે કરે ?
એક માણસ ઝેર ખાઈને મરી ગયો. તે વખતે એમ કહેવું કે “ઈશ્વરની તેવી જ ઈચ્છા હતી.” તે તે બરોબર ન કહેવાય. કોઈ પણ માણસ વધારે પ્રમાણમાં ઝેર ખાઈ જાય તો તે મરી જ જાય. ઝેરને એ જ સ્વભાવ છે!
એ જ રીતે પાપકર્મનો સ્વભાવ જ એવો છે કે એ ઉદયમાં આવે એટલે દુ:ખ આપે જ. પાપકર્મ “ટાઈમ બોમ્બ” જેવું છે. ટાઈમ બોમ્બ એને ટાઈમ થાય ત્યારે ફૂટે. એમ બાંધેલું પાપ કર્મ અને સમય આવે એટલે એ ફટે જ. અને જ્યારે એ ફુટે ત્યારે દુ:ખાદિ પણ આપે છે. એમાં ઈશ્વરને વચ્ચે લાવવાની કશી જરૂર જણાતી નથી. જીવ ભલે સારામાં સારું પણ ખરાબની પૂર્ણ તૈયારી સાથે
- ઘરમાં બાબે આવે એટલે બધા ખુશ થઈ જાય છે. પિતા એને ચૂમીએ ભરે છે અને બહેનો એને રમાડે છે. માતાને તો હરખ માતો નથી. પરંતુ એમાંના કોઈને ખબર છે કે આ બાબતો આઠ જ વર્ષનો થતા મરી જવાનો છે? અને જો ખરેખર આઠ વર્ષે તે મરી જાય તો શું થાય? કેવા આઘાત અને પ્રત્યાઘાતો જીવનમાં આવે? આવા તો અનેક પ્રકારના આઘાતોથી ઘણી વાર મા-બાપ મૃત્યુ પણ પામી જતા હોય છે. માટે જ મેં પૂર્વે કહ્યું હતું કે :
Live for the best but be ready for the worst
સારામાં સારું જીવન જીવવાની આશા ભલે રાખે. પરંતુ ખરાબમાં ખરાબ જીવન વધાવી લેવાની તૈયારી પણ રાખે.
આજને કરોડપતિ આવતી કાલનો રોડપતિ (ભિખારી ) પણ થઈ જાય. આ જગતમાં આવું બધું જ બની શકે.
ધરતીકંપ થાય છે ત્યારે આવું જ બને છે ને? મોટ–મોટા મકાનો ધારાશાયી બની જાય, મહેલાતોમાં વસનારા શ્રીમંતો રસ્તે રઝળતા ભિખારી પણ બની જાય. પાકિસ્તાનના ભાગલા વખતે હજારો લોકો બેહાલ, ઘરબાર વિહોણાં અને માલ મિલકત વગરના બની જ ગયા હતા ને?

Page #243

૨૪૦
પ્રવચન આઠમું
લોકજીવનમાં વ્યાપેલી ભ્રષ્ટતા
આવી વિષમસ્થિતિ દરમ્યાન તે જ માણસો ટકી શકે છે કે જે મુનિજનોના સત્સંગમાં સદા રહેતા હોય છે. સાચા સાધુવરોના પ્રવચન-શ્રવણ કરતા હોય છે.
જીવનની તડકી-છાંયડીઓ વખતે સમાધિ કેળવવા માટે ગુરુનો સંગ ખૂબ જરૂરી છે.
જેમની પાસે સાચે સત્સંગ નથી તેમની પાસે વિપુલ સંપત્તિ કે ટોચ સત્તાનું સ્થાન હોય તો પણ તે ‘બિચારો” છે. સસંગ વિનાના જીવનમાં તો ભ્રષ્ટતાના સો સો કાળોતરા નાગ પેસી જઈને ચક્કર મારતા હોય છે. એવા લોકોના જીવન દેખાવમાં જ ઉજળા હોય છે; હકીકતમાં એમની ભીતરી દુનિયા કાજ બળથી પણ કાળી હોય છે.
પ્રજાના જીવનમાં વ્યાપક સ્તરમાં ભ્રષ્ટતા વ્યાપી ગઈ છે. એથી તો બહારનો જ ‘દેખાવ’ જોઈને કોઈને ઝટ ‘સારા’ કહી દેવાનું હવે દિલ થનું નથી. દરેક વાતમાં સો ગરણે પાણી પીવા જેવી સાવધાની રાખવી પડે છે.
આખા જગતને સુખી કરવાની વાતો કરનારા માનવતાવાદી માણસની ભીતરની દુનિયાની વાતો ચામડાની આંખે જોઈ જાતી નથી. આવા માણસો કેટલીક વાર અમારા જેવાને પણ છેતરી જતા હોય છે. ધોળા કપડામાં કાળામાં કાળા કામ કરનારા લોકો વર્તમાન જગતમાં ખૂબ જ મોટી સંખ્યામાં ઊભરાવા લાગ્યા છે. આવા જગતને સુધારવાનું કામ અત્યંત મુશ્કેલ છે. શેર દૂધમાં પાંચ શેર પાણી..
રામકૃષ્ણ પરમહંસનો એક પ્રસંગ છે. એ સમયના પણ લોકોમાં વ્યાપી ચૂકેલી ભ્રષ્ટતાનું હુબહુ વર્ણન રામકૃષ્ણ એક જ વાકયમાં કરી બતાવ્યું છે.
રામકૃષ્ણને જીવનની આથમતી સંધ્યાએ કેન્સરને ભયંક્ર વ્યાધિ થયો હતો તેઓ કાલી દેવીના ઉપાસક હતા. કૅન્સરને કારણે હવે રામકૃષ્ણજી ઘણું નહિ જીવે એવું એમના ભકતોને લાગતું હોવાથી, લોકોના ટોળાંના ટોળાં એમના અંતિમ દર્શનાર્થે આવતા હતા. રામકૃષ્ણ જીવનના છેલ્લા દિવસોમાં પોતાની આરાધ્ય ‘મા’ ની ભકિતમાં ડૂબી જવા ઈચ્છતા હતા. આથી ભકતોના આ ટોળાં એમને વિદન જનક લાગતા હતા. પણ કરુણાના કારણે તેઓ સ્પષ્ટ નિષેધ કરી શકતા નહિ.
એક વાર ખૂબ કંટાળી જઈને એ જગદમ્બાની મૂર્તિ પાસે ગયા, અને પોકાર કરીને કહ્યું કે, “મા! તું શા માટે મારી પાસે આ ભકતોના ટોળાઓને મોક્લી આપે છે? આ ભકતોને સુધારવાનું કામ મારે છે કે તારું? મહેરબાની કરીને તેમને મારી પાસે મોકલીશ નહિ. એમને હું સુધારી શકું તેમ નથી. કારણ આ લોકો શેર દૂધમાં પડેલા પાંચ શેર પાણી જેવા છે! મારે શી રીતે એ પાણી બાળવવું?”
જો તે કાળમાં પણ રામકૃષ્ણ લોકજીવનના સ્તરને સુધારવામાં મોટી હતાશા અનુભવતા હોય તો આજની સ્થિતિની તે શું વાત કરવી? જો “વકતૃત્વેકાન હિ’ શાસ્ત્રવચન અમારી નજરમાં ન હોત તો અમને પણ કારમી હતાશા ઘેરી વળત. બહારનો ઉજળો અંદરથી કાળે
વર્તમાન લોકોના જીવન એટલા બધા “ડીગ્રેડ” થઈ ગયા છે; યુવાનોનો સદાચાર એટલો બધો કેહવાયો છે; બહેનોના શીલ એટલા હીન થવા લાગ્યા છે કે

Page #244

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૨૪૧ બહારથી ઉજળામાં ઉજળો દેખાતે કોક માણસ અંદરથી કાળામાં કાળો અને પાપી હોય તો જરાય નવાઈ પામવા જેવું રહ્યું નથી.
કયારેક તો આધુનિકતાના રંગે સર્જાયેલી રૂપવતી સ્ત્રી અંદરથી અત્યંત કુરૂપ દેખાય છે. રૂપાળો દેખાતો જુવાન અંદરથી સાવ નિર્માલ્ય થઈ ગયો જણાય છે. બહારથી સારા દેખાતા કોક સંત અંદરથી પૂર્ણ જમાનાવાદી, તકવાદી અને ભેગવાદી બની ચૂકેલા જોવા મળે છે. આટલા બધા વ્યાપક બગાડનું જો કોઈ મુખ્ય કારણ હોય તો તે એક જ છે; સત્સંગતિનો દુકાળ. સાચો સત્સંગી દુ:ખ દુ:ખી ન થઈ જાય; અને પાપની પળોમાં પાપીન બની જાય. માટે સાચે સત્સંગ કરજો – શ્રમણ અને તેનું શ્રવણ તો તમારા જીવનની જીવાદોરી છે.
પતિના વિરહમાં પીડાતી અંજનાસુંદરી તો નિસ્તેજ વદને મહેલમાં વસી રહી છે. એની પાસે વસંતા વગેરે એની સખીઓ સિવાય બીજું કોઈ નથી. પોતાના સુખ દુ:ખની વાતો કરીને જે તે રીતે સખીઓ અંજનાને સાંત્વન આપે છે. સુખ વહેંચે તો સુખ વધે. દુ:ખ વહેચે તે દુ:ખ ઘટે.
સુખ જેમ વહેંચવામાં આવે તેમ વધે. અને દુ:ખ જેમ વહેંચવામાં આવે તેમ ઘટે ચોવી લોકોકિત છે. સજજન પુરુષોને એકલા એકલા ચાહ પીવા કરતાં બીજો કોઈ મિત્ર સાથે પીનારો હોય તો ચાહ પીવામાં વધુ સુખ લાગે છે. ‘કપ મારો, તો રકાબી તમારી’ આવી એમની મનોવૃત્તિ હોય છે. સજજનો માત્ર ખાવાપીવામાં નહિ, પણ બીજાને ખવડાવવા અને પીવડાવવામાં તેઓ વધુ આનંદ અનુભવતા હોય છે. ચાહ પીવાનું સુખ વહેંચ્યું – બીજાને આપ્યું તો તે વધ્યું. કારણ સુખ વહેંચવાથી સુખ વધે છે.
અને જો પોતે ખૂબ દુ:ખી હોય પણ એ દુ:ખી માણસને બીજો કોઈ પોતાનો મિત્ર વગેરે એના દુ:ખની વાત સાંભળનારો મળી જાય તો એનું દુ:ખ ઘટી જાય છે.
બે સ્ત્રીઓ બહેનપણી હોય અને ધારો કે એકને પોતાના પતિ તરફથી ખૂબ ત્રાસ – માર પડતો હોય પણ તે સ્ત્રી પોતાના દુ:ખની વાત બીજી સ્ત્રીને કરે છે ત્યારે તેનું દુ:ખ અડધું થઈ જાય છે. ભલે તે સ્ત્રી પોતાની સખીના દુ:ખમાં કશો ઘટાડો ન પણ કરાવી શકે, પરંતુ પરસ્પર વાત કરવા માત્રથી પણ સહાનુભૂતિ ઉત્પન્ન થાય છે. સહ એટલે સાથે જે અનુભૂતિ કરાય એ જ સહાનુભૂતિ. એક બહેનપણીના દુ:ખની વાત સાંભળતાં બીજી બહેનપણી એ સ્ત્રીના દુ:ખની સહસાથે અનુભૂતિ કરે છે. આથી જ એનું દુ:ખ હળવું થઈ જાય છે. અડધું થઈ જાય છે. તમારા અપશબ્દોથી ગરીબોના દુ:ખ વધી જાય છે
માટે જ માનવતાની દષ્ટિએ પણ કહું છું કે કોઈ દુ:ખિયારાના દુ:ખ-છેવટે તેના દુ:ખની વાત માત્ર સાંભળીને પણ–હળવા કરવાની તક કદી જવા દેશો નહિ. તમારા ઘર – આંગણે કોઈ દુ:ખી ગરીબ આવે તો “ચલ... હટ ચાલ્યો જ અહીંથી, બદમાશ... તારા જેવા તો અહીં બહુ આવે છે’ આવા જેવા તેવા પશબ્દો બોલીને એ દુ:ખીના દુ:ખ વધારી મૂકતા નહિ.
આજના શ્રીમંત ગરીબોને ધક્કા મારીને બહાર કાઢી મૂકે છેએમાં ય જો કોઈ શરીરને હૃષ્ટ પુષ્ટ જણાતા ભિખારી પૈસા માગે ત્યારે તો આ શ્રીમંત

Page #245

૨૪૨
પ્રવચન આપ્યું
બોલવામાં બાકી રાખતા નથી. “ચાલ ..નાલાયક. પઠાણ જેવું શરીર છે. છતાં નોકરી કરવી નથી અને મફતિયું માંગી ખાવું છે.. નીકળ અહીંથી બહાર આવું બોલવાથી શો લાભ થાય છે? તમારે ના જ આપવું હોય તો તમે જાણો .. પરંતુ મફત બોલી શકાતાં મીઠાં શબ્દો બોલીને ય જો ગરીબોના દુ:ખ હળવા થતા હોય તો શા માટે એટલું પણ ઔદાર્ય કેળવી શકાતું નહિ હોય? શ્રીમંતાઈના અજીર્ણનું જ આ પાપ હશે ને ? અંજનાની દુ:ખિત સ્થિતિ
વસંતા મીઠા શબ્દો દ્વારા અંજનાને ખૂબ શાતા આપે છે. એનાથી અંજનાને થોડું દુ:ખ ઓછું થાય છે પરંતુ વારંવાર પતિનું સ્મરણ થતાં પાછું એ દુ:ખ વધી જાય છે. એ કશું બોલતી થ નથી. જાણે હેમંત ઋતુની કોયલ!! બોલે નહિ ને ચાલે નહિ.
બાવીશ બાવીશ વર્ષ સુધી અંજનાને આ દુ:ખ સહન કરવું પડે છે. એ રડતી જાય છે અને દિવસે ગુજારતી જાય છે.
આ સ્થિતિ તમારી થાય તો તમે શું કરો? આ જ રીતે રડ્યા કરો અને દિવસે પૂરા કરો કે જે પ્રકારનું જીવન બની ગયું તેને અનુકૂળ થઈ જાઓ ? Adjustment of life જીવન જેવું મળ્યું હોય એને અનુકૂળ થઈ જવાની કળા શીખી લેવી જોઈએ.
તમે સાધારણ સ્થિતિના હો તો જે ખૂબ ગરીબ હોય જે દિવસના પાંચ રૂા. પણ મેળવી શકતો ન હોય તેની સામે નજર કરો. તમને એમ થશે કે મારી પાસે ઘણું છે. હું તો રોજ પેટ ભરીને ખાઈ પણ શકું છું. જ્યારે આ બિચારાને તે પેટ પૂરતું ખાવા ય મળતું નથી.” તમારા આવાં વિચારથી સાધારણ સ્થિતિ અંગેનું તમારું દુ:ખ તરત જ જતું રહેશે.
એકસિડન્ટમાં તમારો પગ કપાઈ ગયો હોય તો તમે જેના બન્ને પગ કપાઈ ગયા છે એવા સાવ અપંગ માણસને જુઓ. તમને થશે કે, “મને તો એક પગ પણ છે. આ બિચારાને તો બે ય પગ ખલાસ થઈ ગયા!’ આ વિચારથી એક પગ કપાઈ ગયા અંગેનું તમારું દુ:ખ હળવું થઈ જશે. - તમે બહેરા–મુગાની શાળા તરફ નજર નાંખે. રીસેસમાંથી નીકળતા એ બહેરા અને મૂંગા છોકરાઓને જોતાં અંતરમાં કરણા ઉભરાઈ જશે. આંખમાં કદાચ આંસુ ય છલકાઈ જશે. પરંતુ એ લોકો તો હસતા ખીલતા ચાલ્યા જતા હશે. જાણે ઈશારાઓ દ્વારા કંઈક વાતો કરતાં માલુમ પડશે. મેં ગાવા બાળકોને જોયા છે, ત્યારે મને એ જ વિચાર આવ્યો છે કે આ બાળકોએ પોતાના જીવનને આ સ્થિતિમાં કેવું “એડજસ્ટ કરી દીધું છે. Adjustment of life નું સૂત્ર કેવું જીવનસાત કરી દીધું છે!! दुःख दुःखाधिकं पश्य
જ્યારે જે પરિસ્થિતિ આવે ત્યારે તેને અનુકુળ થવું જ પડે. એમાં આપણે ફેરફાર કરી શકતા ન હોઈએ ત્યારે રોઈ રોઈને સદા ઉદાસ બનીને જીવતા રહેવાથી અર્થ સરતો નથી.

Page #246

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૨૪૩ જન્મના આંધળા માણસો પણ “બ્રેઈન” લિપિમાં કેવું લખી-વાંચી શકતા હોય છે એ જુઓ. ટયુમરના દર્દથી પીડાતા માણસે તરફ જરા નજર તો કરો. કેટકેટલા ભયંકર ત્રાસમાંથી એ લોકો જીવન પસાર કરતા હોય છે! આ બધું જોતા તમને તમારું દુ:ખ એ દુ:ખરૂપ લાગશે જ નહિ.
પેલું વાક્ય યાદ કરો: “ટુ યુવધિ ” “તું દુ:ખી છે? તો તારાથી પણ વધુ ભયંકર દુ:ખીને હું જે.” - તમારાથી ઘણાં વધુ ભયંકર દુ:ખી લોકો આ જગતમાં જરૂર છે એમાં કોઈ શંકા નથી.
શું તમારા પગ બહુ જ દુ:ખે છે? તો તમે જેના પગે ‘એસિડન્ટ' થયા પછી સળિયો નંખાવો પડ્યો છે અને હોસ્પિટલના એક રૂમમાં ખાટલા ઉપર પડેલા પલંગમાં સૂતા જેને પોતાનો પગ ચોવીસે કલાક અદ્ધર લટકતો રાખવો પડયો છે, એવા દર્દીને જુઓ.
શું તમને માથું ભયંકર દુ:ખ છે? તો આ સમયે કેન્સર અને ટયૂમરવાળા દર્દીઓને તમે યાદ કરો. કેવું ભયંકર દુ:ખ એ ભોગવી રહ્યો છે? જાણે એના માથાના કટકા થઇ રહ્યા છે!! કેન્સરના રોગના કારણે ભેંત જોડે માથું અફાળતા દર્દીઓને મેં પોતે જોયા છે. શું આથી વધુ તમને માથું દુ:ખે છે? જો ના... તો એવા દુ:ખાવાથી દુ:ખી શા માટે થઈ જવું?
શું તમને આ વ્યાખ્યાન-સભામાં ખૂબ ગરમી લાગે છે? તો આ જ મિનિટે જમશેદપુરના તાતાના કારખાનામાં કામ કરતા મજૂરોને તમે યાદ કરો. ધગધગતી ભયાનક આગની ભઠ્ઠી પાસે રહીને એ મજૂરો અત્યારે કામ કરી રહ્યા છે. આ વિચાર કરશો એટલે તો તમને ‘આ સભામાં તે ખૂબ ઠંડક છે એવો ભાસ થશે. મનના ‘વેકયુમ’ને પૂરી દેવા માટે મંત્રજાપ કે ભકિત અપનાવે
દુ:ખની ભયંકર આગ વચ્ચે પણ સીમલાની ઠંડક માણવા માટે કોક મંત્ર કે ભજન કે શુભ વિચાર સરણીનું આલંબન તમારે લેવું જ પડશે. નવરા પડી જતાં મનમાં દુ:ખોના વિચારો જયારે ભરાવા - ઊભરાવા લાગે છે એવા ‘વેકયૂમ’ ના સમયને સારા ચિંતન, ભજન, મંત્રજપ દ્વારા પૂરી દેવો જોઈએ. નિયત સમયના કાર્યક્રમોમાં
અડધી મિનિટ પણ વહેલો કોઈ કાર્યક્રમ પૂરો થઈ જાય તો રેડિયો –એનાઉન્સર કોઇ સંગીતની રેકોર્ડ વગાડી દઈને એ વેક્યૂમ’ પૂરી દે છે. તેવું તમારી પાસે કાંઈક' હોવું જોઈએ.
જીવનમાં કેટલીકવાર એવા ભયંકર આઘાત અને દુ:ખ આવી પડે કે જે માણસને બાઘો બનાવી દે છે. શું કરવું તેની સમજણ જ ન પડે તેવા વખતે, દુ:ખનો એ ભાર મન ઉપર સવાર ન થઈ જાય એ માટે, સુવિહિત મત્રોના જાપ, પ્રભુભકિતના ગીતો કે કોઈ સારા સાંત્વન આપનારા પુસ્તકોનું વાચન વગેરે તમારે તૈયાર રાખવા જ જોઇએ કે જે મનના ‘વેક્યુમની જગ્યાઓ પૂરી દે.
અંજનાના માથે તૂટી પડેલા દુ:ખનો ભાર મન ઉપર સ્વારી ન કરી બેસે તે માટે તેને પણ આવા તત્વની જરૂર હતી.
અંજનાના મનની સ્થિતિ અત્યંત દયનીય હતી. વસતા વગેરે સખીઓ ખૂબ આશ્વાસનો તો આપે છે પરંતુ શું થાય? પુરુષની જાત છે. ગમે તેમ તે ય પવનંજય

Page #247

૨૪૪
પ્રવચન આઠમું
પતિ છે. એની સામે સ્ત્રીથી બળવો કેમ થાય? કદાચ બળવો કરવાથી એકાદ સ્ત્રીને કોઈ પ્રકારના રાખ મળી પણ જાય તો ય એનાથી ભાવીમાં કેવા ભયંકર નુકસાનો થઈ જાય તેનો પણ વિચાર તો કરવો જ જોઈએને? રડવા-કૂટવાના રિવાજની પાછળનું રહસ્ય
આર્યદેશની લગભગ તમામ પરંપરાઓ શુભ હની. અરે! કોઈના મૃત્યુ પછી છાતી માથુ કુટવાના રિવાજ સુદ્ધની પાછળ પણ રહસ્ય હતું. અલબત્ત, આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિએ આ રિવાજ ભલે ત્યાજ્ય ગણાતે, પરનું પ્રાથમિક કક્ષાના જીવી માટેની વાત તન ન્યારી છે. એક સ્ત્રી પોતાનો પતિ મૃત્યુ પામી જાય એટલે સહજમાવે ચોધાર આંસુએ રડી પડની રગને છાતી-માથું કૂટવા લાગી જતી. એના એ દુ:ખમાં સહભાગી બનીને તેને આશ્વાસન આપવા બીજી સ્ત્રીઓ પણ રડતી. અને એકવાર આ રીતે રોણીને પેટ ભરીને રડી લેવા દીધા પછી એના દ:ખમાં ૭૫ ટકા ઘટાડો થઈ જતો. આમ આઘાતની અકારી વેદનાઓના સંભવિત ત્રાસમાંથી એ નારી મુકત બની જતી.
પરંતુ આજે જે રીતે આરિવાજ ચાલે છે અને એમાં મરી જનાર ધણીની સ્ત્રીને આંસુ ન આવતા હોય તો પણ જે રીતે પરાણે ચૂંટી ખણી ખાણીને કે આંખમાં બામ લગાડાવીને રડાવવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે એ જરાય ઉચિત નથી. આવા પ્રકારના રુદન અને આંસુ એ તો મગરનાં આંસુ બની રહે છે. આજની વિપરીત સ્થિતિ
આજની સ્થિતિની તો વાત જ કરવા જેવી નથી. ચોવીશ વર્ષની જુવાન પત્ની, પોતાનો પતિ મરી જતાં હજી તો એના દેહની રાખ પણ થઈ ન હોય, રોટલામાં તો નવા ‘એગેજમેન્ટ’ માં રોકાઈ જતી હોય છે!! કેવી કંગાળ છે, આર્યનારીના અધ:પતનની આ વાસ્તવિકતા !!
પોતાનો સગો ઘરડો બાપ મરી જાય છે ત્યારે તેનું મડદું બહાર નીકળતાંની સાથે જ બે ભાઈ ઓ લડી પડે છે. એક કહે છે: “બાપાજીવાળા આ રુમમાં હવે હું રહેવાનું રાખીશ.”તો બીજો ભાઈ કહે છે: “ના હું જ તેમાં રહીશ.” જણે 2 બાપ મરે અને રૂમ ખાલી થાય એવી મનોદશા ધરાવતા આજના કેટલાક દીકરાઓ જોવા મળી જાય છે.
આ બધી અત્યંત આઘાતજનક મનોદશા છે. અંજનાનો સૂનકાર સંસાર
વસતાના મિથ્યા આશ્વાસનોની અંજના ઉપર કોઈ અસર થતી નથી. અંજનાની સંસારની દ્રષ્ટિએ-સોહાગણ ગણાતી રાત્રિો સાવ નકાર ભરેલી પસાર થાય છે. એના જીવનનું જણે બધું જ સુખ સાફ થઈ જાય છે. કપાળ ઊપરથી કુમકુમના તિલક ભૂંસાઈ ગયા છે. માથામાંથી સેંથીના સિદૂર ચાલ્યા ગયા છે. દેહ ઉપરથી આભૂષણો દૂર થયા છે. હથેળી અને પગના તળિયામાંથી મેંદીના રંગ સુકાઈ ગયા છે. મોંમાંથી તંબોળના પાન દૂર થયા છે. આંખેથી અંજને વિદાય લીધી છે. ગાલ બેસી ગયા છે અને હોઠ સુકાઈ ગયા છે.
હવે કોની ખાતર આ દેહને શણગારવાનો? પતિદેવ તો કદી મહેલે પધારતાજ નથી!! પતિને બતાડવા માટે જ આ શણગાર છે. પરપુરુષને દેખાડવા માટે નહિ.

Page #248

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૨૪૫
પારકાને દેખાડવા માટે સ્ત્રીઓના દેહ નથી. અંજના સુંદરી આવો વિચાર કરે છે. એના હાડ અને માંસ સુકાઈ ગયા છે, મોં ઉપર કોઈ નૂર દેખાતું નથી. વદન સાવ નિસ્તેજ બની ગયું છે. આર્ય દેશની સ્ત્રીઓ કેવી?
કયારેક વસંતતિલકા જેમ તેમ બોલી નાંખતી હોય છે. “આ પવનંજ્યને કેવો ધાર્યો હતો ને કેવો નીકળ્યો ? તને આટઆટલા દુ:ખ આપતા શરમાતો પણ નથી? એમ લાગે છે કે, આની સામે સંસ્કારસભર અંજના તુરત વાંધો ઉઠાવતી હશે. અને કહેતી હશે કે, “ગમે તેમ તો ય આપુત્ર મારા પતિદેવ છે. એની સામે એક હરફ પણ ન જ ઉચ્ચારાય. ખબરદાર છે; હવે પછી આર્યપુત્રની સામે કંઈ પણ બોલી છે તો?”
આર્યદેશની નારીને પતિપરાયણતાને કે ઉચ્ચ આદર્શ! પિતાની પ્રિય સખી જનાને તરફડતી અને અતિ દુ:ખી જોઈને એની સખી વસંતા જેવું કેવું વિચારતી હશે અને બોલતી હશે? અને ત્યારે અંજના એને એક આપની તરીકે કેવી રીતે વારતી હશે તેનું અનુમાન જ આપણે તો કરી શકીએ. તે અંજના આ સમયને પ્રભુ ભકિતને સમય બનાવી શકત
અંજનાને એવી કોઈ ઉત્તમોત્તમ દષ્ટિ પ્રાપ્ત ન થઈ; નહિ તો એ પોતાના દુ:ખના આ સમયને પણ પરમાત્માની વિશિષ્ટ ભકિત દ્વારા રસતરબોળ બની જવાનો સમય બનાવી શકી હોત.
જેમ મીરાંએ પોતાના પતિએ એને તરછોડી ત્યારે તેણીએ પોતાના ઇષ્ટદેવની ભકિતમાં પિતાનું જીવન રસતરબોળ કરી દીધું! એણે ગાયું, “પ્રીતમ નું એક યારો અખંડ સૌભાગ્ય મારો, રંડાવાનો ભય વાર્યો મોહન પ્યારા ..'
આવા ગીતો ગાઈને જો મીરા જેવી લકિક કક્ષાની સ્ત્રી પણ પિતાના ઈષ્ટદેવના ગાનમાં મસ્ત બની શકી અને લોકોકિત પ્રમાણે પતિએ મોકલેલાં વિષને અમૃત બનાવી શકી તો લોકો ત્તર ધર્મશાસનને વરેલી વ્યકિતઓ તો દુ:ખના કાળમાં ય કેવી સમાધિ-મસ્ત હોવી જોઈએ? પ્રવચનોના પ્રસારણ દ્વારા મફતનું પુણ્ય મેળવો...
જીવનમાં દુ:ખમાં ય શાંતિ અને સમાધિ કેળવવા માટે કોઈને કોઈ આલેબને તે પકડવું જ પડશે. કોઈ સારા પુસ્તકોના વાચનનું પણ આલંબન લઈ શકાય છે. રે! તમે દર રવિવારે જે વ્યાખ્યાનો સાંભળો છો તે છપાઈને આગામી રવિવારે બહાર પડી જ જાય છે. તે લઈ જાઓ અને વાંચો. તમારા સહુને માટે અથાગ પરિશ્રમ લઈને આ પ્રવચનનું અવતરણ થઈને મુદ્રિત થાય છે. માત્ર થોડા પૈસામાં પ્રાપ્ત થતી આ પુસ્તિકાઓને ૫૦ પૈસામાં ૫૦ ગ્રામ મળી જતી મગફળી બરોબર ગણી લેવાની ભૂલ કરજો માં. કદાચ આ પુસ્તિકાઓ તો તમને જીવન જીવવાનો કોઈ નવો જ દષ્ટિકોણ દેતી અમૂલ્ય અમૃતધારા બની રહેશે.
બીજા અનેકોને આ પુસ્તિકા વંચાવીને તેનો પ્રચાર કરો. કોક પૂણ્યવતી પળ જાગશે તો કો'ક સ્ત્રી આ વાંચીને શીલવતી બની જશે. કો'ક પતિ પોતાની સ્ત્રીને મારઝૂડ કરવાના પામર કૃત્યને ફગાવી દેશે. કોક યુવાન એના

Page #249

૨૪૬
પ્રવચન આઠમું માતાપિતાના ત્યાગી મટીને રાગી બની જશે. કો'ક ધર્માત્મા ધના સાચા રહસ્યોને પ્રીછી લઈને; જીવન કોઈ ઉજજવળ પંથ હાથ કરી લેશે.
તમે તમારા જીવનમાં જે કાંઈ પ્રવૃતિઓ કરો છો તેમાં ડું થોડું પણ બીજાઓને પુસ્તિકાની પ્રેરણા કરવાનું પુણ્ય જે મફતમાં ખૂબ સહેલાઈથી મળી જનારું છે, તે ભેગું કરો. માનવજીવન મળ્યું છે તો તે માત્ર પેટ ભરવા માટે જ નથી મળ્યું. અને જો પેટ ભરવા માટે જ આ જીવન હોય તો કૂતરાને ય ક્યાં પેટ ભરતા નથી આવડતું ? પેટ ભરવા માત્રથી માનવની શી મહાનતા છે? રાવણને દૂત દ્વારા સંદેશો
હવે આપણે સંજનાના પ્રસંગમાં આગળ વધીએ.
અંજનાના જીવનનો કેટલોક દુઃખિત કાળ પસાર થઈ રહ્યો હતો ત્યારે એક વાર રાક્ષસપતિ રાવણના દૂતે આવીને રાજા ફ્લાદને જણાવ્યું કે, “વરુણ નામનો રાજા રાવણની સાથે નિરંતર વૈર ધારણ કરતો હતો અને રાવણની આણ સ્વીકાર ન હતો. વળી રાવણની આણને સ્વીકારી લેવાની તેને વાત કરતા તે જેમ તેમ બોલવા લાગ્યો. તેના જેવા તેવા કટુ વચનો સાંભળીને રાવણે ક્ર દ્ધ બની તેની ઉપર ચઢાઈ કરી. એની નગરીને ઘેરી લીધી અને ખુંખાર યુદ્ધ જામી ગયું. આ મહાસંગ્રામમાં વરુણના પુત્રો ખરને બાંધીને પોતાની નગરીમાં લઈ ગયા છે. આથી હવે રાવણે વિદ્યાધર રાજવીઓને સૈન્ય સહિત બોલાવવા મોકલ્યા છે. તમને પણ હું એ માટે જ બોલાવવા આવ્યો છું.” યુદ્ધ માટે પવનંજયનું ગમન
દૂતની વાતો સાંભળીને રાજા પ્રહલાદ રાવણની વહારે ધાવા તૈયાર થયું. ત્યારે પ્રફ્લાદના પુત્ર પવનંજયે પિતાને કહે છે: “પિતાજી! આપને આ માટે જવાની કોઈ જરૂર નથી. રાવણને મનોરથ હું પૂર્ણ કરીશ.”
આ રીતે આગ્રહપૂર્વક પિતાની સંમતિ લઈને પવનંજ્ય યુદ્ધમાં જવા ચાલી નીકળ્યો. પતિની આ યુદ્ધ- યાત્રાના સમાચાર લોકમુખેથી સાંભળીને અંજના સુંદરી તેમને મળવા અત્યંત ઉત્કંઠિત થઈ ગઈ.
અંજનાના અંતરમાં એવી અભિલાષા હતી કે, આજે તો મારા સ્વામીનાથ જરૂર મને મળવા આવશે જ. યુદ્ધના મોરચે જવું એટલે મોતને વરવા જવું. જાણે કે, છેલ્લી વિદાય ... ગમે તેવે વૈરી પણ વૈર ભૂલે અને સ્વજનને પ્રેમ બતાડે, તો મારા પતિદેવમાં કાંઈ પાપણ જેવી કઠોરતા તો નથી જ. કે તે આજે ય મને ભૂલી જાય. આજે તો જરૂર મારી પાસે આવશે.
પરંતુ અંજનાની એ આશા ઠગારી નીવડી. પવનંજ્યને તો અંજનાને મળવાનો વિચાર સુદ્ધાં પણ ન આવ્યો. એની દુનિયામાં બધા જ હતા; સિવાય અંજના ... અંજનાનું એના હૈયે કોઈ સ્થાન ન હતું. પતિને જોવા અધીરી અંજનાની દશા
પોતાના પતિદેવ પવનંજ્યને નિરખવા અધીરી બની ગયેલી અંજના મહેલમાંથી ધડધડ કરતી નીચે ઊતરી આવી. જાણે આકાશમાંથી દેવાંગના ઊતરી!! પતિને જોવા માટે એક થાંભલાને ટેકો દઈને પૂતળીની જેમ સ્થિર ઊભી રહી.

Page #250

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ
૨૪૭, એના અંતરમાં જાણે અરમાન હશે કે, “ગમે તેમ એ મારા પતિદેવ છે. એમને હું જરૂર અટકાવીશ. મારે એમને પ્રિયવચન દેવાં છે કે, યુદ્ધમાં વિજ્ય વરીને આવજો શું એક પત્ની તરીકે મને આટલો ય અધિકાર નહિ હોય?'
જેવો પવનંજ્ય મહેલની નજીક આવી જાય છે કે તેણે અંજનાને જોઈ. અંજના અનિમેષ નજરે પવનંજ્યને જોઈ રહી હતી. અસ્વસ્થતાથી એનું હૃદય પીડિત હતું. બીજના ચન્દ્ર જેવી કૃશ એની દેહલતા હતી. શિથિલ કેશલતા વડે એનું લલાટ ઢંકાયેલું હતું. ઢીલી પડી ગયેલી ભુજલતાઓ લટકતી હતી. એના હોઠ પર તાંબૂલ ન હતું. આંખના આંસુથી એનું મોં ધોવાઈ રહયું હતું. અને આંખોમાંથી અંજન તો કયારનું ચાલ્યું ગયું હતું.
આવી અંજનાને પવનંજયે જોઈ. જતાં જ એણે વિચાર્યું : “અહે! આ સ્ત્રી કેટલી નિર્લજજ અને નિર્ભય છે.! આવી રીતે વચ્ચે આવીને ઊભી રહી છે. હું આના દુષ્ટ મનને પહેલેથી જ જાણતો હતો, છતાં શું થાય? માતા-પિતાની આજ્ઞાન ઉલંઘનના ભયથી જ મારે તેને પરણવું પડયું! ગામ ફેરવવા કરતાં ગાડું ફેરવે
જયારે પાપકર્મોના ઉદય થાય છે ત્યારે બધુજ અવનવું બને છે. તમે કદાચ તમારા માતા-પિતાના ચોથા નંબરના પુત્ર છે અને માતાપિતા ત્રણે પુત્ર ઉપર ખૂબ હેત રાખતા હોય પરંતુ તમારા ઉપર જરાય હેત ન ધરાવતા હૈય એવુંય બને!
તમારા પાપકર્મો તમને ક્યાંય પ્રિય થવા દેતા ન હોય. બધેથી કદાચ તમને જાકારો ય મળતો હોય. તમને કયાંય યશકીર્તિ પ્રાપ્ત થતી ન હોય. આવી સ્થિતિમાં કે તમે કોઈનું અશુભ ચિંતવશો નહિ. આત્માની અંદર અનુપમ સમાધિ કેળવજો.
- તમારા માતાપિતાને દોષ દેજો મા. તે વખતે તમે વિચારો કે, “મારાજ પાપકર્મો આમાં કારણ છે. આથી જ બધા જોડે મારે લઢવાડ વગેરે થાય છે. મારું જ પૂણ્ય ઓછું છે. આને કારણે હું સહુને શત્રુ જેવો લાગું છું. આથી હવે મારે જ મારું પુણ્ય વધારવું જોઈએ અને એ પુણ્ય ધર્મથી જ પ્રાપ્ત થતું હવાથી ધર્મ તત્ત્વનું જ શરણ સ્વીકારવું જોઈએ.”
બધા આપણા માટે સારું વિચારે એવું ન વિચારો. ગામ ફેરવવા કરતાં ગાડું કેરવી નાંખવું એ ખૂબ મહત્ત્વનું છે. તમે જ તમારું પુણ્ય વધારી દો તો બધું સારું થઈ જાય. અંજનાની પવનંજ્યને વિજ્યકામના
અંજના પવનંજ્યના ચરણોમાં પડી જાય છે. અને અંજલિ જોડીને કહે છે: “હે સ્વામીનાથી તમે બધાની સંભાળ લીધી. બધાની સાથે હળ્યા મળ્યા; પરન્તુ મારી જરા ય સંભાળ ન લીધી? ભલે. સ્વામીનાથ! આપને જરકું તે ખરું. હવે મારી આપને એક જ વિનંતિ છે કે આપ મને કદી ભૂલશો નહિ. આપનો માર્ગ સુખકારી બની રહો. યુદ્ધમાં આપ વિજ્યલક્ષ્મી વરીને પુન: વહેલા પધારજો. આપની આ અભાગિણી દાસી આપના યશને ઝંખે છે. પધારે... સ્વામીદેવ! શિવાર્ત પ્રસ્થાન : સન્ત” વિચારોના સુષુપ્ત મનમાં પડી જતા પ્રતિબિમ્બા
પવનંજ્ય નીચું જોઈ જાય છે. એ કશું જ બોલતું નથી. પણ એક વાર

Page #251

૨૪૮
પ્રવચન આઠમું
એની દષ્ટિ બરાબર અંજના ઉપર પડી ગઈ હતી. એના સુષુપ્ત મનમાં અંજનાના સુકાઈ ગયેલા અને નિસ્તેજ મુખારવિંદનું, એના ભૂંસાઈ ગયેલા સેંથીના સિંદૂર અને ઊંડી ચાલી ગયેલી આંખનું પ્રતિબિંબ પડી ગયું. એના તદ્દન નંખાઈ ગયેલા શરીરનો ફોટો' મનમાં પડી ગયો.
માણસ જે કાંઈ જુએ છે, વિચારે છે અને સાંભળે છે એ સૌથી પહેલા જાગૃત મનમાં ઉપયોગરૂપે આવે છે અને પછી એ જ દર્શન, ચિંતન અને શ્રવણ સુષખ મનમાં મનની અન્ય પ્રક્રિયાઓ રૂપે ચાલ જાય છે.
અત્યારે તમે જે વ્યાખ્યાન સાંભળો છો તે બહાર નીકળીને જ્યારે તમે ચાંપલ શોધવા લાગશો ચોટલામાં જ વ્યાખ્યાનની આ વાત મનમાં રૂપાંતરિત બનીને ચાલી જશે. સ્ટીમરોલર ન બને
પવનંજ્ય અંજના પ્રત્યે તિરસ્કાર મેળવીને ચાલ્યો ગયો. આજના વર્તમાન જીવનમાં પણ વડીલો ઘણી વાર વાતવાતમાં જીભ કચડતા હોય છે. ક્રોધમાં આવી જતા હોય છે. જાણે ( steam rollar ) બનીને જીવતા હોય છે. પિતાના જ કુટુંબીજને વડીલશાહીના જોર પર ગમે તે રીતે કચડી નાંખવા એ ખરેખર ખૂબ જ હીચકા અપકૃત્ય ગણાય. બીજાને “સન્માન આપવાની કળા શીખે
શું આ સાચા શાહુકારોના જીવન છે? પિતાના જ ઘરમાં કોઈ સભ્ય કોઈ યોગ્ય વસ્તુની માંગણી કરે એટલા માત્રથી આવેશમાં આવી જવાય? શું બીજા કોઈને ઘરમાં યોગ્ય રીતે જીવવાનો અધિકાર નહિ હોય? (Revenance for life) બીજાને સન્માન આપવાની નીતિની તો જાણે વાત જ નહીં? હાય! કેટલી કૂરતા?
એક સ્ત્રી પોતાના મા-બાપના સમગ્ર પિયરને મૂકીને પતિના ઘેર આવી. એનો અર્થ શું એવો થોડે છે કે પતિ ગમે તે રીતે પત્ની ઉપર મારઝૂડ કરી શકે છે? બાળકોને વાતવાતમાં તિરસ્કારી શકે છે? બીજાને સન્માનવાની કલા જે નહિ અપનાવાય તો એ ઘરના તમામ સ્વજનોને વડીલશાહી નીચે ધીકની ધરા જેવી લાચાર જિંદગી પૂરી કરી નાંખવી પડશે.
હમણાં હમણાં તો બુઢા થઈ ગયેલા બાપા, દીકરાઓને પણ ગમતા નથી. ઘરના ઘાટીઓ અને ડ્રાઈવરોને માલિક ઉપર સદભાવ રહ્યો નથી.
ફ્લેસ જે પોતાના મુનિમોને ય સાંભળી શકતો નથી, પોતાના ઘરને ય નિર્દોષ સ્નેહથી ભરી શકતો નથી તે માણસ બનાસકાંઠાની અતિવૃષ્ટિની હોનારતમાં જો મોટું દાન દેતો હોય તો મને એમ કહેવાનું મન થઈ જાય કે તે માત્ર સસ્તી કીતિ કમાઈ લેવા નીકળ્યો છે! એને દયા સાથે કશી નિસ્બત નથી. નહિ તો એની પોતાના જ ઘરની એણે શરૂઆત કરી ન હતી? પીળિયો થયા પછી બધું પીળું જ દેખાય
પવનંજય પ્રત્યેની અપાર પતિભકિતના કારણે જ અંજના ઊભી રહી. પરંતુ પવનંજ્યને તેય ઊંધું પડતું. જ્યારે માણસને પીળિયે થયો હોય ત્યારે બધું ઊંધું જ દેખાય છે.
આ સમાજમાં ઘણા લોકો એવા હોય છે કે જે ઘરની બહાર બધાની સાથે સભ્ય

Page #252

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૨૪૯ વર્તાવ રાખી શકે છે. આઈસક્રીમની પાર્ટીઓમાં જાવ કે બેરોય હોટલમાં જાવ બધે જ હસતા ખીલતા રહી શકે છે. પરંતુ ઘરની અંદર આવા માણસેને ક્રોધ અને આવેશ સિવાય બીજી કઈ ભાષામાં બોલતા જ આવડતું નથી. આ કેવી કમનશીબી કહેવાય ?
સમાજની અંદર એટલી બધી હદ સુધી આવી ખરાબીઓ વ્યાપી રાકી છે કે માટે જ મારે આ રામાયણમાં તમારી રામાયણો અંગેય સાફસૂફી કરવી પડે છે. અને કેટલીક સાફ સાફ વાત જણાવવી પડે છે. માનસરોવરે પવનંજ્યને પડાવ
પવનંજ્યના સુષુપ્ત અંતરમાં આ વાત જડાઈ ગઈ હોવી જોઈએ કે જો અંજના ખરેખર કુલટા હોત તો એ માંમાં પાન ચાવતી હોત. આંખે અંજન હોત. હસતી અને ખિલતી હોત. ખુશખુશાલ હોત. પરંતુ એનાથી તો સાવ ઊલટું જ એના દેહ પર જણાતું હતું. પણ જાણે પાછા પવનંજયનો વિચાર વળાંક લેતો હશે અને એ બોલી ઊઠતો હશે. “પણ. ના.. તેથી શું? કુલટાને તો બધાજ ચાળા કરતા આવડતા હોય છે.”
પતિએ કરેલી પોતાની અવગણનાને કારણે અંજનાના દુ:ખનો કોઈ પાર ન રહ્યો. એ અંત:હમાં જઈને જમીન ઉપર પટકાઇ પડી.
પવનંય માન સરોવરે આવ્યો અને સાંજના સમયે ત્યાં જ પોતાનો નિવાસ નાંખ્યો. પવનંજય વિદ્યાધર હતો. આથી વિદ્યાશકિતના બળે તેણે એક પ્રાસાદ ઊભું કર્યો.
સર્ય અસ્ત પામી ગયો અને જાણે પવનંજ્યને જીવનને સમૂળગું ફેરવી નાંખતું એક પરિવર્તન બિન્દુ પ્રાપ્ત થઈ ગયું. પવનંજયને પ્રાપ્ત થતું પરિવર્તન બિન્દુ
અચાનક પવનંજ્યના કર્ણપટલ ઉપર કોઇ પક્ષીની તીણી ચીસો અથડાય છે. પવનંજ્ય વિચારે છે: કોની આ ચીસો હશે?
પલંગ ઉપર બેઠેલા પવનંજયે જોયું તો એક ચક્રવાકી તેની નજરે ચઢી. પોતાના પતિ ચક્રવાકના વિરહની પીડાથી એનું અંતર પીડિત હતું. આખો દિવસ ચક્રવાક સાથે જ ગુજારવા છતાં જેવો સૂર્યાસ્ત થાય કે તરત જ એ બને પંખીડા અવશ્ય છૂટા પડી જ જાય. જાણે કુદરતને એવો કાનૂન છે.
આથી જ ચક્રવાકી ચીસ પાડી રહી હતી. ચક્રવાકના વિરહથી પીડાતી, ચક્રવાકી મૃણાલ લતાને ખાતી નથી. શીતળ જળથી પણ જાણે પરિતાપ પામી રહી છે. ચન્દ્રની યોસ્ની પણ જાણે એને અગ્નિજવાળા લાગી રહી છે.
આમતેમ દોડતી, અથડાતી, કૂટાતી તથા કારમી અને કરૂણ ચિચિયારીઓને પાડતી ચક્રવાકીને જોતાં જ પવનંજયના અંતરમાં એક વિચાર ઝબૂકી ગયો: “ આ ચક્રવાકી આ બે દિવસ પોતપોતાના પતિ સાથે ક્રીડા કરે છે. છતાં રાત્રિ માત્ર પણ તેનો વિરહ ખમી શકતી નથી. ઓહ! તો પેલી અંજનાનું શું થતું હશે? લગ્નની પહેલી જ રાત્રિથી મેં તેનો પરિત્યાગ કરી દીધો હતો. તેણે મારે માટે પરસ્ત્રી ન હોય! એનું કલ્પાંત કર્યું હશે? એના રૂંવે રૂંવે કેટલી તીવ્ર વ્યથારનો હશે? લાખ લાખ ડંખ એને કેવા ભેાતાં હશે? . અરે! પણ એ તો કુલટા હતી .. મેં તો અને પરપુરુષની અનુરાગિણી માનેલી. તો શું મારી ભૂલ થાય છે?

Page #253

૨૫૦
પ્રવચન આપું
હા....જરૂર..! એ કુલટા ન હોઈ શકે. એના હાથમાં મેંદી ન હતી. સેંથીમાં સિન્દુર ન હતું. એ હસતી ખીલતી ન હતી .. જરૂર આ કુલટા ન જ હોય; નથી જ. આ તો પતિવ્રતાના સુલક્ષણો છે.
હાય! દુખના ભારથી દબાયેલી, ચાંપાયેલી, અકળાયેલી અને અનાથ દશામાં મુકાયેલી, મેં એની સંભાળ પણ ન લીધી ! !
ધિક્કાર છે, મારા અવિવેકને ! એની હત્યાના પાપો કરીને હવે હું ક્યાં જઈશ?” પવનંજયનું અંજનાના મહેલે આગમન
પોતાના અંતરની આ વાત પ્રહસિનને જણાવી. પ્રહસિત તો ખરેખર ખુશ થઈ ગયો. એણે પવનંજયને કહ્યું : “મિત્ર! ઘણા વખતે પણ તેને સારુ સમજાયું એ ખૂબ સારું થયું છે. અંજનાની દશા તો વિયોગી આરસી પક્ષી જેવી છે. પતિના વિરહમાં ઝૂરની સ્ત્રીના જે લક્ષણો હોય એ અંજનામાં મને દેખાતા હતા. મને એનામાં કુલટાના લક્ષણો દેખાયાં નથી. ધન્યવાદ ! પવનંજય ! મોડે મોડે પણ તને આ બ્રહ્મજ્ઞાન થયું ખરું. હવે તો તુરત તેની પાસે જઈને તેને આશ્વાસન આપીને પુન : ૨હીં પાછા આવવું એ જ ઉચિત છે.”
પવનંજ્યનું અત્તર જાણે એમ કહેવું હતું. એક નિરપરાધી સ્ત્રીનો ઘોર અપરાધ કર્યો છે. મારે એની માફી માંગવી જ જોઈએ.’
પવનંજ્ય અને પ્રહસિન બને વિદ્યાના બળે આકાશમાં ઊડીને અંજના સુંદરીના મહેલે પાછા આવે છે. અંગ્રેજોએ વાવેલા બીજેના કટુ ફળ
તમે લોકો એમ ન માનશે કે આજના વિજ્ઞાનીઓ જ બધી સિદ્ધિઓ મેળવી શક્યા છે. અરે. આ અંગે પાસે તો કાંઈ નથી. એમની પાસે જે સિદ્ધિઓ હતી એનાથી કયાંય ચડી જાય એવી સિદ્ધિઓ ભારત પાસે હતી.
એક નાનકડી વીંટીમાંથી અનેક પડવાળો એક આખે કાપડનો તાકો અત્યંત મુલાયમ અને ઝીણી બનાવટવાળો આ આર્યદેશના કારીગરો પાસે હતો. અને આવા કારીગરોને ચાલાકી અને સીફતથી અંગ્રેજોએ મારી પણ નાંખ્યા છે. ન જાણે એવા તો કેટલાય ભારતીય કલાકારોનો એ ગરાઓએ સંહાર કરી નાંખ્યો હશે!
અંગ્રેજો સામે હું અમસ્તો જ આમ નથી બોલતો. અલબત્ત મને એમના ઉપર લગીરે ૮ષ નથી પણ એમણે વાવેલા ઝેરી બીજોના કટુફળ આજે આર્યપ્રજાને જે રીતે આરોગવા પડ્યા છે એ જોઈને મારી વ્યથા વધી ગઈ છે. આજના રાસાયણિક ખાતા, ડેરી, ફર્ટીલાઇઝર પ્લાન્ટ, કૂર કતલખાનાઓ વગેરે બધા એવા ભેદી સાણસાઓ અંગ્રેજોએ અહીં મૂકી દીધો છે કે “મેં તે મરું, મગર તુમકો ભી બરબાદ કરું.' એના જેવો ઘાટ ઘડાયો છે.
અનેક પ્રકારની ચીજો આર્યદેશ પાસે હતી. આ વાત જો બરાબર આપણને સમજાઈ જાય તે અંગેજોની સિદ્ધિઓમાં અંજાઈ જવાની કે એમનું અનુકરણ કરવાની ભૂલ કદી નહિ પાય. અંજનાને હુંકાર : પરપુરુષને કાઢી મૂકો
પ્રહસિત સૌથી પહેલો અંજનાના ઘરમાં પ્રવેશે છે. ત્યારે અંજના અલ્પ

Page #254

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ
૨૫૧
જળમાં રહેલી માછલીની જેમ તરફડતી પલંગ ઉપર પડી છે. હૃદયના આંતર તાપથી એના હારનાં મોતી ફૂટી જતાં હતાં. અસહ્ય પીડા પૂર્વક પડાતી ભુજાઓથી મિણનાં કંકણા ભાંગી જતાં હતાં. વસંતા એને વારંવાર આશ્વાસના આપતી હતી.
પ્રહસિતને એકદમ પેતાના ઘરમાં પ્રવેશેલા જોઈને અંજના બાલી કે, “ અરે તમે કોણ છે ? પરપુરુષ હોવા છતાં તમે અહીં કેમ આવ્યા છે ? પરસ્ત્રીના ઘરમાંથી ચાલ્યા જાઓ. ઓ વસંતા! આ પરશુરૂષને પકડીને બહાર કાઢી મૂક. મારા સ્વામી પવનંજય સિવાય આ ઘરમાં પ્રવેશવાનો કોઇને અધિકાર નથી.
નમસ્કાર કરીને પ્રહસિત બોલી ઊઠયા: દેવી ! આપના સ્વામી પવનંજય અહીં પધારી ગયા છે. હું એમના મિત્ર પ્રસિત છું.”
'
અંજના કહે છે: “ અરે! પ્રહસિત! દુર્ભાગ્યે જ મારી મશ્કરી કરેલી છે. હવે તમે વધારે શા માટે મારી મશ્કરી કરો છે ? મારા પૂર્વકર્મના જ દોષ છે. નહિ તો કુળવાન મારો પિત મને શા માટે તરછોડે ? લગ્નના દિવસથી માંડીને જ પતિએ મારો ત્યાગ કર્યા છે. આજ બાવીશ વર્ષના વહાણાં વાઈ ગયા. તો ય હું પાપિણી આજે ય કેમ જીવું છુ? એજ સવાલ છે.”
પવનંજ્ય અને અંજનાનું મિલન
<<
અંજનાના આ વચનો સાંભળીને જ અતિદુ:ખિત બની ગયેલા પવન જય એકદમ અંદર આવી ગયો અને ગદ્ગદ્ વાણીએ બાલી ઊઠયા : મુદ્ર બુધ્ધિવાળા એવા મારી ભૂલ થઈ ગઈ છે. અંજના! મને માફ કર. મારા પાપે તારી આવી દશા થઈ ગઈ. મારા ભાગ્યયોગે જ તું જીવે છે. નિ ત કદાચ મરી ગઈ હોત.” સાક્ષાત્ પતિને જોઈને, તેમને ઓળખી લઈને, શરમાઈ ગયેલી અંજના પલંગની ઇંસના ટૂંકા લઈને મુખ નીચું નાંખી દઈ ઊભી રહી. પછી અંજનાએ કહ્યું:“ નાથ! એવું ન બાલા. હું તે તમારી સદાની દાસી છું. જે બન્યું છે તેમાં મારા જ પાપકર્મના વાંક છે. આપના એમાં કશે। દોષ નથી. આપે મારી ક્ષમા માંગવી તે જરાય ચિત નથી.
અંજના અને પવનંજય બન્ને તે રાત્રિએ સાથે રહ્યા.
અંજનાને વીંટીનું પ્રદાન
સવારે વહેલા પાછા જતાં પવનંજયને અંજના કહે છે : રવામિનાથ ! આપ જો મને જીવતી જોવા ઈચ્છતા હા તે સત્ત્વર પાછા આવજો. વળી આજે જ મને કદાચ ગર્ભ રહે તે મારે શું કહેવું? કદાચ લોકો મારી નિંદા કરે.”
પવનંજયે કહ્યું : “અંજના, હું જેમ બને તેમ જલદી પાછા આવીશ. આમ છતાં જરૂર પડે તે મારા આગમનના પ્રતીકરૂપે મારા નામથી અંકિત આ મુદ્રિકા બતાવજે. પછી તારા ઉપર કોઈ પણ પ્રકારની શંકા કોઈ નહિ કરે.” પવનંજય આ પ્રમાણે કહીને પુન: માનસ સરોવરે ચાલ્યા ગયા. પવનનંજય ગયા અને જાણે અંજનાના જીવનમાં સુખની એક નાનકડી વીજળી ઝબૂકી ગઈ અને વળી પાછી દુ:ખની કાજળકાળી અંધિયારી રાત શરૂ થઈ.
અંજનાને તે જ રાત્રિથી ગર્ભ રહ્યો. એના અવયવામાં ફેરફાર થવા લાગ્યો. ગર્ભના ચિહ્નો તેના શરીર ઉપર ધીરે ધીરે જણાવવા લાગ્યા. અંજનાનો ગૃહ બહિષ્કાર
એ જોઈને સાસુ કેતુમતી છંછેડાઈ ઊઠી. એણે તિરસ્કારપૂર્વક અંજનાને કહ્યું : “અરે ! પાપિણી ! તારો પતિ તો કયારના દેશાંતર ગયા છે. અને હું

Page #255

૨ષર
પ્રવચન આઠમું ગભિવી કેમ થઈ ? કુળને કલંક આપનારું આવું કૃત્ય તેં કેમ કર્યું? આજ સુધી પવનંજય દ્વારા થતી તારી તર્જનાને હું તે- અજ્ઞાન સમજતી હતી. આજે મેં જાણ્યું કે તું ખરેખર સદાચારિવી નથી”
સાસુના અત્યંત આઘાતજનક શબ્દો સાંભળીને રડી પડેલી અંજનાને પતિના આગમનની સૂચક એવી વીંટી બનાવી, તો પવ કેતુમતીએ માન્યું નહિ અને કહ્યું : “રે! દુષ્ટ : તારો પતિ તારું નામ પણ લેતો ન હતો તો તે તારી પાસે શી રીતે આવે ? કુલટા સ્ત્રીઓ છેતરપિંડીના બધા પ્રકાર જાણતી હોય છે. ચાલ...તું હમણાં જ મારા ઘરમાંથી બહાર નીકળી જા.” અને...રડતે હદયે, નીતરતી આંખે અંજના વસંતાની સાથે રથમાં બેસીને પોતાના પિયરે ચાલી ગઈ.
કેતુમતીએ ચોક્કસાઇપૂર્વક તપાસ કર્યા વગર અંજનાને કાઢી મૂકી તે એની ભૂલ જરૂર ગણાય. તે પણ અંજના પ્રત્યેના વ્યકિતગત તિરસ્કારથી સાસુએ તેને કાઢી મૂકી ન હતી; પરંતુ અંજના પ્રત્યે ‘કુલટાપણાની કલ્પનાને કારણે જ સાસુથી આ કાર્ય થઈ ગયું હતું.
આ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે આ દેશની સાસુ વહુના કુશીલને કદાપિ ચલાવી લેતી ન હતી. જેના જીવનમાં શીલ નથી એવી વસ્તુઓ સમગ્ર કદંબનું નિકંદન કાઢી નાખવામાં નિમિત્ત બની જાય તો નવાઈ નહિ. એને માટે જ વહુ શિયળવિહોણું જીવન જીવે એના કરતાં કૂવો પૂરે તેમાં ઓછું નુકસાન ગણવામાં આવતું હતું. એક બાજુ એક વ્યકિતનું મોત થાય છે અને બાજુ સમગ્ર સંસ્કૃતિના શીલધર્મની સુરક્ષા વધુ સ્થિર થાય છે. બેમાંથી જ પસંદગી કરવાની હોય તો શીલની સુરક્ષાને પ્રથમ નંબર આપવો જ રહ્યો. આવી વિચારણા કેતુમનીના અંતરમાં હશે માટે જ એણે અંજનાને કાઢી મૂકી એવું અનુમાન આપણે જરૂર કરી શકીએ. પિતા દ્વારા પણ અંજનાને અસહાય
અંજના અને વસંતા પોતાના પિતાના ઘરે આવી ઊભી રહે છે. પ્રતિહારી દ્વારા બનેલી સાચી હકીકત વસંતતિલકા રાજાને જણાવે છે. એ સાંભળીને રાજા પોતે વિચારમાં પડી ગયો કે “સ્ત્રીઓનું ચરિત્ર ખરેખર અચિન્ય હોય છે. આ કુલટા અંજના મારા ઘરને કલંકિત કરવા અહીં આવી છે. એટલામાં પ્રસન્નકીર્તિ નામનો રાજાનો પુત્ર આવીને કહેવા લાગ્યો : “આ દુષ્ટાને સત્વર અહીંથી કાઢી મૂકો. એણે આપણા કુળને કલંકિત કર્યું છે.”
આર્ય દેશમાં દયા કરતાં ય શીલનું વધુ મહત્ત્વ અંકાનું હતું. માટે જ પ્રસનકીર્તિએ અંજનાને કાઢી મૂકવાની વાત કરી. પરંતુ રાજાએ અને રાજાના પુત્રે સાચી વાતની તપાસ ન કરી એટલી તો એમની ઘણી ગંભીર ભૂલ કહેવાય.
મહત્સાહ નામનો મંત્રી રાજાને કહે છે : “રાજન ! પુત્રીને અંતે તો પિતા એ જ શરણ છે. સાસુએ જ કદાચ ખોટી રીતે આળ ચઢાવ્યું હોય તો ? માટે સાબિતી ન થાય ત્યાં સુધી તેને ગુપ્ત રીતે સાચવી રાખે.”
પરંતુ મંત્રીની વાત રાજાને ગળે ન ઊતરી. એટલે રાજાજ્ઞાથી દ્વારપાળે અંજનાને કાઢી મૂકી. સુધા અને તૃષાથી પીડિત, શ્રાત અને કલાન્ત, નિ:શ્વાસ નાખતી, અશ્રુ વર્ષાવતી, પગલે પગલે ખલિત થતી અને વૃક્ષે વૃક્ષે વિશ્રામ લેતી અંજના વગડાની વાટે ચાલી નીકળી.

Page #256

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૨૫૩
અંજનાના આંસુ સુકાતા નથી. એના આક્રંદને કોઈ પાર નથી. છતાં એ કોઈને દોષ દેતી નથી. સર્વનું શુભ વાંછતી એ આગળ વધી રહી છે. વસંતનું આશ્વાસન
વસંતા એને સાંત્વન આપતા કહે છે : “અંજના ! ચાલ...ચાલ. આપણે દૂર ચાલ્યા જઈએ. જો ને..આ જંગલ કેવું મજાનું છે ! માનવજાત દશે દેશે પણ આ કલકલ વહી જતી નદીના નીર અને આકાશમાં ઊડતા આ પંખીડા કદી દગો નહિ દે. આ ધરતી પગ નીચેથી કદી સરકી નહિ જાય. અને આ આભ કદી આકાશ ઉપરથી તૂટી નહિ પડે. આ તરણાંને ભેગા કરીને તેની ઝુંપડી બનાવીને મોજથી રહીશું. તું ચિંતા ન કર. જો હું તારી સાથે જ છું. સ્વાર્થી માનવોએ આપણને ભલે છોડી દીધા આ નિર્દોષ હરણિયાં આપને નહિ છોડે. આપણું પુણ્ય સારું આવશે ત્યારે આપણને કોઈ જાકારો નહિ આપે.”
વસંતાના શબ્દોથી કાંઈક શાતા પામતી અંજના ફરતી ફરતી એક ગુફા પાસે આવે છે. ગુફામાં પ્રવેશતાં જ ધ્યાન ધરતાં એક મુનિને તેણીએ જોયાં. અમિતગતિ નામના તે ચારણ મુનિને જોતાં જ ખુશખુશ થઈ ગયેલી એ બન્ને સખીઓએ નમસ્કાર કર્યા અને વિનયપૂર્વક તેમની સાખ બેઠી. ધ્યાન પૂરું થતાં મધુરા વચને મુનિએ “ધર્મલાભની આશિષ આપી. મહાત્માને મેળાપ
વસતાએ જ્યારે અંજનાના ભાગ્યની આ અવદશાનું કારણ પૂછયું ત્યારે મુનિએ અંજનાને પૂર્વભવ જણાવ્યો. તે ભવમાં કરેલા પાપના કરણે આ કટ ફળો એને ભોગવવા પડ્યા છે. પરંતુ હવે તે દુ:ખને અંત નઝ્મદિકમાં જ છે. અંજનાના મામા વગેરે અકસ્માત આવીને તમને લઈ જશે. અને ટૂંક સમયમાં તેનો પતિ સાથે મેળાપ પણ થશે. હવે તમે કલ્યાણકારી જિનધર્મ સ્વીકારો.”
બને સખીઓએ મુનિની વાત સ્વીકારી. ત્યાર બાદ ચારણમુનિ ત્યાંથી જતા રહ્યા અને અંજના અને વસંતા એ જ ગુફામાં રહ્યા. ત્યાં મુનિસુવ્રતસ્વામીની જિનપ્રતિમા બનાવી રોજ તેનું પૂજન કરવા લાગી. હનુમાનને જન્મ
એક દિવસ અંજનાએ સિંહ જેવા પરાક્રમી પુત્રને જન્મ આપ્યો. વસંતાએ તેનું ઉચિત ક. બાળકના જન્મથી આનંદિત છતાં અંજના રડવા લાગી : “હે પુત્ર ! તારો આ ઘોર વનમાં જન્મ થયો. એટલે હવે તારો જન્મોત્સવ શી રીતે કરું?”
આ રીતે રડતી અંજનાને, યોગાનુયોગ ત્યાંથી પસાર થતાં વિદ્યાધર પ્રતિસુ જોઈ અને તેના દુ:ખનું કારણ પૂ. વસંતાએ બધી વાત કરતાં પ્રતિસૂર્ય અંજનાના મામા છે તે વાત પ્રગટ થઈ. પ્રતિસૂર્ય બને સખીઓ અને નાના બાળકને લઈને પોતાના નગરે લઈ ગયો. જન્મતાં જ આ બાળક હજુપુર નગરમાં આવ્યો માટે તેનું નામ હનુમાન પાડયું. પવનંજ્યને આઘાત
આ બાજુ...પવનંજયે યુદ્ધમાંથી પાછા ફર્યો. આવીને માતાપિતાને પ્રણામ

Page #257

૨૫૪
પ્રવચન આઠમું
કરીને અંજનાના વાસગ્રહમાં ગયો. ત્યાં અજનાને ન જોતાં તેણે કોઈ સ્ત્રીને પૂછયું ત્યારે તેને જાણવા મળ્યું કે દુરાચારની શંકાને કારણે પોતાની જ માતાએ અંજનાને કાઢી મૂકી છે.
આ સાંભળીને પ્રિયાને મળવા ઉત્સુક પવનંજય પવનવેગે પોતાના સસરાને ઘેર આવ્યો. ત્યાંથી પણ તેને કાઢી મૂકવામાં આવી છે એ જાણતાં જ પવનંજ્ય વને વન ને પર્વત પર્વત રખડવા લાગ્યો. છતાં અને એને જ્યારે અંજનાના કોઈ જ ખબર ન મળ્યા ત્યારે પવનંયે પોતાના પિતાને પ્રહસિત દ્વારા સંદેશ મોકલાવ્યો કે, “જે મને અંજના સુંદરી મળી જશે તો ઠીક છે નહિ તો હું ચિતામાં બળી મરીશ.'
આ સંદેશો સાંભળતાં જ કેવુમતી મૂછિત થઈ ગઈ. એ કરુણ કલ્પાંત કરવા લાગી. પોતાની જાતને નિર્દોષ અંજનાને કાઢી મૂકવાની ભયંકર ભૂલ કરવા બદલ આંસુ સારવા લાગી, અને પવનંજયને આ રીતે વનમાં એકલો મૂકી આવવા બદલ પ્રહસિતને ઠપકો આપવા લાગી. અંતે અંજના–પવનંજયનું મિલન
પ્રહલાદ રાજા પવનંજ્યની શોધમાં નીકળ્યા. શોધતાં શોધતાં ભૂતવનમાં આવ્યા. ત્યાં પવનંજ્યને અગ્નિમાં પ્રવેશ કરવાની તૈયારી કરતો જોયો. પવનંજ્યને ઝુંપાપાત કરવાનો ઉછાળો મારો જોઈને વિહવળ થઈ ગયેલા પ્રહલાદે પવનંજયને હાથ પકડી લીધો. અને કહ્યું : “તારી માતાએ અંજનાને કાઢી મૂકવા જેવી જે ઊતાવળ કરી તેવી હવે બીજી મોટી ભૂલ તું ન કર. સ્થિર થા. બુદ્ધિમાન થા. તારી પત્નીને શોધવા મેં હજારો વિદ્યાધરોને મોકલ્યા છે. થોડ સમય વધુ રાહ જો.”
અંજનાની શોધ માટે મેકલાયેલા વિદ્યાધરોમાંથી કેટલાક હનુપૂર આવી પહોંચ્યા. બધી વાત જણાવી અને તુરત જ વિમાનમાં બેસી મામાં પ્રતિસૂર્ય અને અંજના ભૂતવન તરફ ચાલી નીકળ્યા. દૂરથી આવતા વિમાનને જોઈને સહુ એની તરફ જોઈ રહ્યા.
વિમાન નજીક આવી ગયું. સહુએ નીચે ઊતરી પ્રહલાદને પ્રણામ કર્યા. અને અંજના અને પવનંજ્યનું મિલન થઈ ગયું.
અંજનાના પાપકર્મોના ઉદયને અન આવ્યો. હવે અંજનાના પુત્ર હનુમાનના જીવન પ્રસંગે આગામી પ્રવચનમાં લઈશું.
નોંધઃ આ પ્રવચનના આવતરણ-સંકલનમાં શ્રીજિનાશાથી વિરુદ્ધ અથવા
પ્રવચનકાર પૂ. ગુરુદેવશ્રીના આશયથી વિરુદ્ધ લખાયું હોય તો તે બદલ અંત:કરણથી “મિચ્છામિ દુક્કડમ '.
–અવતરણકાર

Page #258

પૂજ્ય પ્રવચનકારશ્રીના ઉપલબ્ધ તમામ પુસ્તક વગેરેને
સેટ આજે જ તમારા ઘરમાં વસાવી લે આખા સેટનું એક બોક્સ
રિલકેલેન્ડર વગેરે સહિત ] રૂ. ૨૨૫ની કિંમતનું બૅકસ રૂા. ૨૦૦માં.. 3 આપના મિત્રમંડળમાં પણ આ બોકસ વસાવી લેવાની પ્રેરણા કરો. = નવી પેઢીના કલ્યાણનું ભાથું આ બોકસમાં પડયું છે. * આ પુસતકોએ ગુજરાત અને સૌરાષ્ટ્રના અનેકાનેક યુવાનો અને યુવતીઓના જીવનનું આમૂલ પરિવર્તન કર્યું છે. શ્રીપાળનગર તથા પ્લેઝન્ટ પેલેસ
| વાલકેશ્વર-મુંબઈ) ના બુક સ્ટોલની આજે જ મુલાકાત લે
ધર્મ, સંસ્કૃતિ અને રાજકારના વિષયોને નીડરપણે ચર્ચાતું,
અધ્યાત્મની અને ખી સરગમ સંભળાવતું, મુનિરાજશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજીના ચિંતનનું વાહ
મુકિતદૂત' માસિક
સંપાદક: હસમુખ શહ લવાજમ: વાર્ષિક: રૂ. ૫-૦૦, ત્રિવાર્ષિક: રૂ. ૧૫-૦૦
આજીવન: રૂ. ૧૦૦૦ શ્રીપાળનગર તથા પ્લેઝન્ટ પેલેસના બુક સ્ટોલ ઉપર લવાજમ
સ્વીકારવામાં આવે છે.

Page #259

મૂલ્ય: ૫૦ પૈસા
માત્ર રવિવારે–
શું રામાયણનાં આ પ્રવચને આપને ખૂબ ગમ્યા છે? જે હો. તે આ પ્રવચનોની નકલે વિશાળ સંખ્યામાં ખરીદીને તેને તમારા મિત્ર-વર્તુળમાં તથા સ્વજને અને નેહીઓમાં ખૂબ પ્રચાર કરે. માત્ર પચાસ પૈસામાં અતિ મૂલ્યવાન ચિંતન મેળવે.
: પ્રાપ્તિસ્થાને? મુંબઈમાં
અમદાવાદમાં –
અખિલ ભારતીય સંસ્કૃતિ રક્ષક દળ ૧. રામાયણ-પ્રવચન સ્થળ:
૨૭૭૭, “જી. પ્ર. રાંસ્કૃતિ ભવન” પ્લેઝન્ટ પેલેસ.
જગવલ્લભ પાર્શ્વનાથની ખડકી જ માટે
નિશાપોળ, રીલીફ રોડ... ૨. શ્રીપાળનગર ઉપાશ્રય
સુરતમાં– ૧૨, જમનાદાસ મહેતા માર્ગ વાલકેશ્વર, મુંબઈ-૬
અખિલ ભારતીય સંસ્કૃતિ રક્ષક દળ ૩. સેવંતીલાલ વી. જૈન
કેસર બહાર બિડિગ, પાંચમે માળે ભૂલેશ્વર, લાલબાગ
ગોપીપુરા, પોસ્ટ ઑફિસની પાસે. જૈન ઉપાશ્રય માધવબાગ પાસે, મુંબઈ-૪.
નવસારીમાં
અખિલ ભારતીય સંરકૃતિ રક્ષક દળ ૪. પારસ ટ્રેડીંગ કું. B-૧૨, 'મંગળક જે’
C/o નીતિન ગમનલાલ ઝવેરી જામલી ગલીની બાજુમાં
સોમાભાઈ ટેલરની ઉપર બોરીવલી (વેસ્ટ).
મોટા બજાર. ખાસ નોંધ: (૧) ઉપરના કોઈ પણ કેન્દ્રમાં બહારગામથી કોઈએ પણ પ્રવચનો
મંગાવવા M. . કરવો નહિ. કારણ કે પોસ્ટથી પ્રવચનો મોકલવાની વ્યવસ્થા રાખવામાં આવી નથી. આપના સ્વજનો
દ્વારા આપ પ્રવચને મેળવી શકશો. (૨) નીચે આપેલા પ્રકાશકના સરનામેથી પણ પ્રવચને મળી શકશે.
પ્રકાશક : “કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ’ ૫૦૮૨/૩ બીજે માળે, ગાંધીરોડ, રતનપોળ નાકા,
યાશિક ઈન્સ્ટીટયૂટ સામે, અમદાવાદ–૧. ફિોન નં. ૩૦૮૧] . મુદ્રક : ધીરૂભાઈ જે. દેસાઈ, સ્ટેટ્સ પીપલ પ્રેસ, ઘોગા સ્ટ્રીટ, મુંબઈ–૧

Page #260

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ
પ્રવચનકાર, પૂજય સિદ્ધાંતમહોદધિ,કર્મશાસ્ત્રનિપુણમતિ,વાત્સલ્યવારિધિ,
ત્રિશતમુળિગચ્છાધિપતિ,સ્વર્ગીય સૂપુિરદર આચાર્ય ભગવત્ત શ્રીમદ્ વિજ્યપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજાના
શિષ્યરત્ન પૂજ્યપાદ મુનિરાજશ્રી ચંદ્રશેખરવિજયજી મહારાજ
: અવતરણ:
મુનિશ્રી ભાણચન્દ્રવિજયજી
પ્રવચન સ્થળઃ પ્લેઝર પેલેસ, મુંબઈ
પ્રવચન 1
૨૧-૮-૦૭ ]
પ્રવચન - નવમું
પ્રવચન - નવમું
/ પ્રકાશન
[ ૨૮-૮
પ્રકાશક: કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ

Page #261

પૂજયપાદ મુનિરાજ શ્રીમદ્ ચન્દ્રશેખરવિજયજી મહારાજ સાહેબના મુંબઈશ્રીપાળનગર ખાતેના વર્તમાન ચાતુર્માસ દરમિયાન દર રવિવારે “રામાયણમાં સંસ્કૃતિના સન્દેશ” એ વિષય ઉપર બપોરે અઢીથી ચારના સમય સુધી યોજાયેલ જાહેર પ્રવચનોણીના નવમા પ્રવચનનું શ્રાવણ કરવા કાજે, દૂરસુદૂરના પરામાંથી દોડયા દોડયા આવતા હજારો યુવાનો –યુવતીઓ, પ્રૌઢો અને વૃદ્ધોથી ‘લેઝન્ટ પેલેસ'નું પટાંગણ ખીચોખીચ ભરાઈ ગયું હતું.
અગ્રસ્થાને જગ્યા મેળવી લેવાની આકાંક્ષાથી બપોરે બાર અને એક વાગ્યાથી આવીને બેસી જતા અનેકાનેક ભાગ્યશાળીઓની પૂજ્યશ્રીની પ્રવચન-વાણી સાંભળવાની તપશ્ચર્યાની લશ્રુતિરૂપે જ જાણે બરાબર અઢી વાગે પધારેલા પૂજ્યશ્રીએ નવમું પ્રવચન કરતાં, શ્રીરામના પૂર્વજોની વૈરાગ્ય રસથી ભરપૂર જીવન-કહાણીઓ, એમાં રાજકુમાર વજ્રબાહુના જીવનમાં મહાત્મા ગુણસાગરના અનુપ દર્શને સળગી ઊઠેલા વૈરાગ્યના દારૂગોળા અને એમાં સાળા ઉદયસુન્દરની મીઠી મશ્કરીનું વાસ્તવિકતામાં રૂપાન્તર, અંતે અનેક રાજકુમારોની અને તેના માતાપિતાની પ્રવ્રજ્યાપરિપ્રાપ્તિ, આર્યાવર્ત્તની પરમપાવન ધરણીમાં સર્વત્ર ગુંજારવ કરતા સાધુત્વના ઉચ્ચતમ આદર્શ, જીવનમાં ગમે ત્યારે, ગમે તે નિમિત્તે સંભવિત ‘ટર્નિંગ પોઈન્ટો’, વૈરાગ્યરસથી ઓળઘોળ આત્માની બદલાઈ જાતી જીવનપદ્ધતિ; મહાત્માઓના મૃતદેહ, ધૂમ કે ભસ્મના પણ દરિશણ માત્રમાં પાપ-વાસનાઓનું પ્રક્ષાલન કરવાની પરમપાવની પ્રચંડ તાકાત, સમગ્ર સંસારભરની કૂર્મશિલા સમી મહાત્માના ચારિત્ર્યવિશુદ્ધિના સૂક્ષ્મબળની સૃષ્ટિકલ્યાણકરી સચોટ શકિત, બાલ્યાવસ્થામાં જ ચારિત્ર્ય પ્રાપ્તિ કાજેના શાસ્ત્રીય વિધાનની સરસ અને સુતર્કપૂર્ણ સિદ્ધિ, સંસારની ભયંકરતા અંગે સચોટ તર્કત્રિપુટી – ઈચ્છાવિહાણા જન્મ, પાપભરેલા જીવન અને રિબાઈને પ્રાપ્ત થતાં મરણ, પુત્ર ગોપીચંદની ભાગવિલાસમાં ચકચૂરતાને કારણે ધ્રૂસકે રડતી અને અવસરે માર્મિક ટકોર દ્વારા સંન્યાસને માર્ગે મોકલી આપતી આર્યાવર્તની આદર્શ માતા, ધર્મકરણી કાજે અત્યાવશ્યક ત્વરિત વેગ અને અધર્મના કાર્યમાં સદા સુલપ્રદ બની રહેતા સુવિલમ્બ, રાષ્ટ્રના, પ્રજાના, સંસ્કૃતિના અને ધર્મશાસનના વફાદારોને માથે સદા ઝીંકાતી આઘાતો અને આફતાની ઝ ંઝાઝડી અને એવે ટાણેય સદા જાનફેસાની અને કુરબાની કેળવવાના આર્યાવર્તના આદર્શ પુરુષોની સચોટ સાક્ષાત્કૃતિ કરાવતા મહામંત્રી કલ્પકના હૃદયવિારક કરુણ-પ્રસંગ,વગેરે અનેક મુદ્દાઓની Marvellous રજૂઆત કરી હતી.
વધુમાં, મિત્ર સહકિરણની દીક્ષાને કારણે શ્રીરામના દાદા અનરણ્યના વૈરાગ્ય અને પ્રવ્રજ્યા, એક માસના દશરથના રાજ્યાભિષેક, નૈમિત્તક દ્વારા રાવણના મૃત્યુની ભવિષ્યવાણી, ભાતૃપ્રીતિથી ઉશ્કેરાયેલા વિભીષણનું દશરથ અને જનકની હત્યા માટે (અનુસંધાન ૨૮૫ મા પાને)

Page #262

રવિવાર પ્રવચનાંક : ૯
| દ્રિ. શા. સુદ ૭
વિ. સં. ૨૦૩૩ અનંત ઉપકારી કલિકાલ સર્વશ જૈનાચાર્ય ભગવાન હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ “જૈન રામાયણની રચના કરી છે તેને અનુલક્ષીને “રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સન્ટેશ” એ વિષય ઉપર ચાલતી અને બીજા પણ અનેક ઉપયોગી રામાયણના પ્રેરક પ્રસંગોને આવરી લેતી આ પ્રવચનશ્રેણીનું આજે નવમું પ્રવચન છે.
આજના પ્રવચનમાં રામાયણને પૂર્વાર્ધ પૂર્ણ થશે અને આગામી પ્રવનથી તેને ઉત્તરાર્ધ શરૂ થશે. શ્રી રામચન્દ્રજીના પૂર્વજોના ચરિત્રવર્ણનમાં આપણે વધુ મહત્ત્વના ત્રણ પ્રસંગોને લઈ લઈશું અને ત્યાર બાદ શ્રી રામનું ચરિત્ર લઈશું. લેહીમાં પ્રાપ્ત થતા સંસ્કારે
ચોથા સર્ગમાં પ્રવેશ કરતાં કલિકાલસર્વશ આચાર્ય ભગવતે શ્રીરામના કેટલાક પૂર્વજો કેવા ઉત્તમ સંસ્કારના ધારક હતા તેનું વર્ણન કર્યું છે. તેમાં સૌથી પ્રથમ વજબાહુ કુમારનો એક વૈરાગ્યભરપૂર પ્રસંગ રજૂ કર્યો છે. ત્યાર બાદ - અન્ય પૂર્વજોને ન સ્પર્શતા – આપણે સીધા શ્રીરામના દાદા અનરણ્ય અને શ્રીરામના પિતા દશરથના જીવનની ઘટનાઓ વિચારીશું.
પૂર્વજોની જીવન - ઘટનાઓ અને સંસ્કારો સંતાનોમાં જબ્બર અસર કરે છે. પોતાના શુભાશુભ કર્મોની જેમ માતા પિતાના લોહી–વીર્યમાં ચાલ્યા આવતા સંસ્કારો પણ અાત્મા ઉપર એક કામ કરનારી ચીજ છે, એ વાત તમને આ પ્રસંગે દ્વારા સમજશે. કેટલીક વાર પૂર્વજોની કુળ પરંપરાગત હથોટીઓ સંતાનોને પ્રાપ્ત થતાં વારસામાં બહુ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવી જતી હોય છે. આર્ય એટલે સાધુતાને પ્રેમી
રામચન્દ્રના પૂર્વજો અંગેને આ એક સુંદર પ્રસંગ છે. એમનું નામ હતું વજબાહ.
લગ્નને યોગ્ય વય થતાં માતાપિતાએ ઈભવાહન નામના રાજની મનોરમા નામની રાજકન્યા સાથે કુમાર વજુબાહુના લગ્ન કર્યા.
સાસરિયાની મીઠી મહેમાનગીરી પામીને વબાહુ, મનોરમાને લઈને પોતાના રાજય તરફ જવાની તૈયારીઓ કરવા લાગ્યા. રથ જોડાઈ ગયો. સાળો ઉદયસુંદર બનેવીને વળાવવા માટે તૈયાર થયો. સાંજ પડતાં રથમાં સહુ બેઠા; વાજબાહુ, મનારમાં અને ઉદયસુંદર.
રાતે કોઈ ગુફામાં પડાવ કર્યો. સવારે મુસાફરી શરૂ થઈ. મહાત્મા ગુણસાગરનું અનુપમ દર્શન
દડમજલ કરતો રથ ચાલ્યો જાય છે. દિવસના દસેક વાગ્યાના સુમાર

Page #263

પ્રવચન નવમું
હશે. એ વખતે એક નાનકડી ટેકરી પાસેથી રથ પસાર થયો. એ ટેકરી ઉપર એક મુનિવર ધ્યાન દશામાં ઊભા હતા. નામ હતું; ગુણસાગર !
આતાપના લેતાં મુનિવરનું દર્શન કરતા કુમાર વજ્રબાહુનું શિર એમને ઝૂકી ગયું. એના મુખમાંથી શબ્દો નીકળી પડયા:
૨૬૦
"अहो महात्मा कोऽप्येषो, वन्दनीयो महामुनिः । चिन्तामणिरिव मया दृष्टः पुण्येन भूयसा ॥
મારા જેવા અભાગીને, કોણ જણે ક્યા પૂર્વભવના કે પૂર્વજોના પુણ્યે આવા જંગલમાં આ મહાત્મા મુનિવરના દર્શન મળ્યા ! આ મુનિ દર્શનીય છે. વંદનીય
છે. ચિન્તામણી રત્નના જેવા તે આજે મને પ્રાપ્ત થયા છે!
અહા ! કેવી અનુપમ મસ્તી, આ મુનિવરના મુખ ઉપર સંતાકૂકડી રમી
રહી છે!
વગર પૈસે ! કેટલું સુખ!
વગર સ્રીએ ! કેટલેા આનંદ!
વગર ઘરબારે ! કેટલી મસ્તી !
કેવું એજ અને તેજ એમના મુખ ઉપર ઝળકી રહ્યું છે!
જ્યાં અમે સંસારીજનોએ સ્વર્ગ જોયું ત્યાં – આસકિતઓની એ વૈતરણીમાં—આમણે નર્કાગારોના દર્શન કર્યા. અને ... એને ત્યાગીને ચાલી નીકળ્યા; ખાંડાની ધાર થી સંયમજીવનની કઠોર કેડી ઉપર !
ઉદ્દયસુ દરની મશ્કરી
કુમાર વજ્રબાહુએ રથને થંભાવી દીધા. એ ટેકરી ઉપર જવાની ઇચ્છા વ્યકત કરી. એમના મોં ઉપર ફૂટી નીકળેલી વિરાગની સરવાણીઓને જોઈને, સાળા ઉદયસુંદરને મજાક કરવાનું મન થયું. હજી તાજા પરણેલા છે. પરણ્યાને હજી ચાવીસ કલાકે થયા નથી. અને ત્યાં જ આ વજ્રબાહુની આવી ચેષ્ટા જોઈને ઉદયસુંદરે મશ્કરી કરી : “ કેમ ? બનેવીજી! આ સાધુ મહારાજને જોઈને કાંઈ સાધુ થઈ જવાના ભાવ જગી ગયા છે? જો જો હાં... અવા ભાવ હાય તો મને. ય કહેજો... એકલા એકલા લાડવા ખાઈ જવા એ સારા માણસનું લક્ષણ નથી.”
ઉદયસુંદર તરફ ફરતાં વજ્રબાહુએ કહ્યું: “સાળાજી! છે તેમ, કાંઈક એવું જ! તમે કહ્યું તેમ આ મહાત્માના દરિણે સાધુ બની જવાના મનેારથ થાય છે. આ મહાપુરુષના મુખ ઉપરની અપાર મસ્તી જોયા પછી મારા અંતરમાં તે ઈર્ષ્યા જાગી ગઈ છે! કેવું મસ્ત છે; આ વિરતિનું જીવન !”
વસંતશૈલ ટેકરીએ ચડતાં કુમારની ચાલ બદલાઈ ગઈ! વાણી બદલાઈ

Page #264

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૨૬૧ ગઈ! મુખાકૃતિ પણ બદલાઈ ગઈ ! જાણે કુમાર વજુબાહના જીવનને “ટનિંગ પિઈન્ટ' આવી ગયો હતો. હર્નિગ પોઈન્ટ કયારે આવે એ કહેવાય નહિ...
કયારે કોના જીવનનો ટર્નિગ પોઈન્ટ' આવે ને કહી શકાય નહિ. એક પળ એવી આવી ગઈ કે ભયંકર લૂંટારો વાલિયો વાલ્મીકિ બની ગયા. અત્યંત કામાંધ બિલ્વમંગળ સંત સૂરદાસ બની ગયા. સ્વપત્ની રત્નાવલિમાં અત્યંત આસકત તુલસી ગોસ્વામી તુલસીદાસ બની ગયા.
અને એ સહુએ પિતપોતાની કક્ષા અનુસાર માનવોને સુધારવાનું કાર્ય કર્યું. એમાંના કોકનો ટર્નિગ પોઈન્ટ” કો'ક સાધુના સમાગમે આવી ગયો ! તો કો'કને કૂવે ઊભેલી પનિહારીઓની છેડતી કરતાં આવી ગયો ! તો કો'કને સાસરાના ઘરે પત્નીના મહેણાં માત્રથી આવી ગયો !
વજબાહુના જીવનનું પરિવર્તન બિન્દુ પણ એ ધ્યાનસ્થ મહાત્માના દર્શન નથી આવી ગયું. ઉદયસુંદર એક જ પળમાં પરિસ્થિતિનું ગાંભીર્ય પામી ગયા. હવે એ કોઈ મજાક ન રહી. આ તો પરમ - સત્યને આંબવા માટેના હનુમાનકૂદકાને ભગીરથ પુરુષાર્થ આરાધી લેવાના દ્રઢ સંકલ્પની દિશા તરફનું મહાભિયાન બની ગયું. શગીની ચાલ પણ બદલાઈ જાય
મહાત્માના જીવન તરફ નજર નાંખતાં વજબાહની ચાલ બદલાઈ ગઈ હતી. વિરકિત આવ્યા પછી જીવનની ચાલ બદલાય જ. જીવનમાં સંસાર પ્રત્યે વૈરાગ્ય આવે પછી જો ચાલ (જીવનપદ્ધતિ) બદલાય નહિ તો એ સારો વૈરાગ્ય ન કહેવાય.
ઉદયસુંદરની બહેન મનેરમાના હજુ તો છેડા બંધાયેલા છે! મીંઢળ બાંધેલા છે! ભોગસુખોને પામવાના સોણલાં સેવતી એ સહાગણ છે!!
એનું મોં જોઈને જ ભાઈના ઉરે વિચારોની એક વીજ ઝબૂકી અને દોડી ગઈ.
ઉદયસુન્દરે કહ્યું: “...પણ એ તો હું મશ્કરી કરતો હતો. વિવાહના ગીતોની જેમ ઉપહાસના વચને કાંઈ સત્ય હોતા નથી.”
વજબાહુએ કહ્યું: “તમારી મશ્કરી ડાહ્યાની મશ્કરી હતી કે એક પાગલની? તમારા જેવા ડાહ્યા માણસોની મશ્કરીમાં ય કોઈ તત્વ પડેલું હોય.” બજબાહુને પ્રશ્ન: “મનોરમા કુલીન કે અલીન'
વળી ગંભીર સ્વરે ઉદયસુંદરે કહયું:“તમે દીક્ષા લેશો તો આ મારી બેનનું શું થશે? હજી હમણાં જ તો લગ્ન કર્યા છે!! એનો વિચાર તમે કર્યો ખરો?”

Page #265

૨૬૨
પ્રવચન નવમું ટેકરીના અધ વચ પગથીએ થોભી જઈને વજબાહુએ કહયું: “ઉદયસુંદર! તમારી બહેન મનેરમાં કુલીન છે કે અકુલીન?
“જો કુલીન હોય તો પતિના પગલે પગલું દાબવાની એની એકની એક ફરજ ખરી કે નહિ!
અને જો અકુલિન હોય તો તેને માર્ગ કલ્યાણકારી થાઓ. પરંતુ મારે તો હવે આ ભેગો ન ખપે.”
આ સાંભળતાં જ ઉદયસુંદર અવાક બની ગયા. ઝડપભેર પલટાતી પરિસ્થિતિને તાગ પામી ગયા. વજબાહુના શબ્દોની મનોરમા ઉપર ચમત્કારિક અસર | મનોરમાએ આ શબ્દો સાંભળ્યા. હજી તો જેના અંતરમાં ભેગરસ જ ભર્યો પડયો હતો તેના જ અંતરમાં, “કુલીન છે કે અકુલીન?” એ પ્રશ્ન જ વિરાગની ધૂણી ધખાવી નાંખી. આ એક જ શબ્દ એણે પોતે મનોમન નિર્ણય કરી લીધો:“પતિ જે માર્ગે જશે તે જ માર્ગે હું જઈશ.” અને... જીવનનું આ માંગલ્ય વરી લેવાનો દ્રઢ સંકલ્પ કરી લીધું.
સહુ મુનિવર પાસે પહોંચ્યા. મુનિવરની અમીનજર પડી. અને અમૃત ઝરતી મીઠી દેશના સાંભળીને વબાહુ, મનોરમા અને ઉદયસુંદરના અંતરને વૈરાગ્ય એકદમ પાકો થઈ ગયો. મહાત્માઓના મડદાના ધુમાડાના કે ભસ્મના દર્શનની પણ અજબ તાકાત
સાધુ ભગવંતના દર્શન માત્રથી શું કામ થાય છે? એ જુઓ. પુયપુ વોના - મહાત્માના દર્શન માત્ર આત્માના પાપનો નાશ કરે છે. કહ્યું છે:
“ महापातकयुक्ता वा युक्ता वा चोपपात्तिक : परं पदं प्रयान्त्येव महद्भिरवलोकिता:। कलेवरं वा तद्भस्म तद्धमं वापि सत्तम !
यदि पश्यति पुण्यात्मा स प्रयाति परां गतिम् ॥"
“અત્યંત ભયંકર પાપાત્માઓના પાપને પણ પુરુષોના દર્શન માત્રથી વિનાશ થયો છે. મોટા પુરુષોની એક અમી નજર માત્ર ક્યારેક પરમપદ તરફ મોકલી આપવામાં નિમિત્ત બની જાય છે.
સાધુજનના દર્શન માત્ર નહિ, પરંતુ સાધુ પુરુષના દર્શને જતા માનવને એવા સમાચાર મળે, કે હું જે મહાત્માના દર્શને જાઉં છું તે તો પરલોકવાસી થયા છે, તો તેવા મહાત્માના મડદાના જઈને કરેલા દર્શન પણ પાપ• નાશ કરે

Page #266

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૨૬૩
“અરે! જવા દો ... મડદાના દર્શનની વાત પણ દૂર રહો. દર્શનાર્થે જતા માનવીને કોઈક કારણસર જરા વધુ મોડું થઈ ગયું અને એટલા સમયમાં મહાત્માનું મૃત શરીર પણ ભસ્મીભૂત થવા લાગ્યું. આથી મહાત્માના મૃતદેહના દર્શન પણ ન થઈ શક્યા. તેય કાંઈ વાંધો નહિ. એ મહાત્માના બળી ગયેલા ધૂમાડાના પણ જો તમે દર્શન કરશો તો ય તમારા પાપ ધોવાઈ જશે.
અરે! પણ જતાં જતાં એથી પણ વધુ મોડું થઈ ગયું અને બળી રહેલા દેહને ધૂમાડો પણ હવે શાંત થઈ ગયો. તે ય કાંઈ વાંધો નહિ. બળી જઇને ઠરી ગયેલી એ દેહની રાખના પણ તમે દર્શન કરો એનાથી ય તમે પરાગતિ પામી શકશો!”
મહાત્માની ભસ્મની શરણાગતિમાં ય પરાગતિ આપવાની શકિત ! ! કેવી તાકાત છે સાધુ મહાત્માઓના મૃતદેહ, ધૂમાડા અને ભસ્મમાં પણ!! અજૈન શાસ્ત્રોએ સત્સંગને કેવો વિશિષ્ટ મહિમા ગાયો છે ! મોટા પાપીઓ અને લૂંટારાઓ પણ મહાત્માઓના પ્રભાવે પુણ્યાત્મા બની ગયાના જૈન શાસ્ત્રોમાં. ય ઘણા દ્રષ્ટાતો જોવા મળે છે. કુમાર વજુબાહુને પણ એમ જ થયું. મહાત્મા ગુણસાગર મુનિના દર્શને વજબાહુની વાસનાઓનો નાશ થયો અને ઉપાસનાના માર્ગે તે ચાલી નીકળ્યા. આત્માની શુદ્ધિનું બળ કેળવવું જ રહ્યું
એ મહાત્માના જીવનમાં સૂક્ષ્મની કેટલી તાકાત હશે!? આત્માની શુદ્ધિરૂપી સૂકમની તાકાત વિના વ્યાખ્યાનકારો કે વિદ્વાન પ્રોફેસરો લોકોનાં જીવન ઉપર સારો પ્રભાવ નહિ પાડી શકે. છાપાઓ વાંચી વાંચીને કે મીઠું મધૂરું બોલી નાંખીને કરાતું પ્રવચન, જો સૂક્ષ્મની શુદ્ધિનું બળ નહિ હોય તે જડ એવા જગતને અંશત: પણ, પુન: રચૈતન્યવંતુ નહિ બનાવી શકે.
છાપા અને મીઠા ભાષણ એ તો જડ છે. સ્થૂલ છે. આ સ્થૂલની કરતાં આત્મશુદ્ધિની–સૂક્ષ્મની-શકિત ઘણી વધુ ચડિયાતી છે. આ તાકાતને સહારો લીધા વિના ભેગરસિક આત્માઓનું કલ્યાણ - કાર્ય સફળતા પામી શકે નહિ.
જેમ જેમ જગતમાં અધમતા વધતી જાય તેમ તેમ ત્યાગીઓમાં ઉત્તમત્તા વધવી જ જોઈએ. જો સાધુ સુંદર પ્રવચન આદિ કરીને અમુક પ્રકારના પૈસા મેળવી લેવાની કે તીવ્ર માન-સન્માન મેળવી લેવાની, કે મલાઈ ખાવાની વૃત્તિ ધારણ કરશે તો તેવા સાધુઓથી જગતનું કલ્યાણ થઈ શકશે નહિ.
સૂક્ષ્મના બળ વગરનું સ્થૂલનું બળ સ્વ–પર કલ્યાણ માટે સાવ નકામું છે. જો આત્મામાં શુદ્ધિનું બળ ન હોય તે પ્રચાર, પ્લેટફોર્મ અને પત્રિકાઓ દ્વારા કશો જ લાભ થઈ શકે નહિ.

Page #267

૨૬૪
પ્રવચન નવમું
સૂક્ષ્મના બળની તાકાત ઉપર ત્રણ વકતાઓનુ ઉદાહરણ
જેની પાસે સૂક્ષ્મનું બળ હોય છે એક ઉદાહરણ આપું.
એને કેવો પ્રભાવ હોય છે એનું તમને
એક સભા છે. તેમાં એક વકતા ભાષણ કરવા આવે છે. દસ હજાર માણસાની એ સભામાં અત્યન્ત કોલાહલ મચેલા છે, એને શાન્ત કરવા માટે વકતા ખૂબ રાડો પાડે છે: “શાન્ત રહા... શાન્ત રહેા.” દસ મિનિટ બાદ સભા માંડ માંડ શાંત રહે છે.
હવે બીજો એક વકતા આવીને ઊભા રહે છે. ઘોંઘાટ કરતી સભાને શાન્ત કરવા માટે એ પેાતાના જમણેા હાથ જ ઊંચા કરે છે અને સભા એકદમ શાત થઇ જાય છે. હવે ત્રીજો વકતા આવે છે. એના આગમન પૂર્વે સભામાં ભયંકર ગરબડ મચેલી હતી. પણ જેવા એ આવીને સ્ટેઈજ ઉપર ભાષણ કરવા ઊભા થાય છે કે તુરત જ, એને જોતાંની સાથે જ સભા એકદમ શાંત થઈ જાય છે.
•
બાલા ...આ ત્રણેમાં સૌથી વધુ સ્થૂલનું બળ કોની પાસે છે ? પહેલા વકતા પાસે જ! એની પાસે રાડો પાડવા વગેરેનું સ્થૂલબળ છે. પરંતુ એ સ્થૂલ બળથી લોકો ઝટ ફ્રાંત થતા નથી. એનાથી ચડિયાતા વકતા છે; બીજા નંબરા. જેના હાથ ઊંચા કરવા માત્રથી સભા શાન્ત થાય છે. કારણ એની પાસે સૂક્ષ્મનું બળ વધુ છે. અને ત્રીજા વકતા પાસે સૌથી વધુ સૂક્ષ્મનું બળ છે. આથી જ એના આગમન માત્રથી જ સભા સુરત શાન્ત થઈ જાય છે. બે પ્રકાસ્સુ જીવન તા ન જ જીવાય
મુનિજનાએ સૂક્ષ્મનું બળ ઉત્પન્ન કરવા માટે પોતાના જીવનની ભૌતિક વાસનાઓનું – કામનાઓનું બલિદાન આપ્યા વગર છૂટકો જ નથી. જો સંસારત્યાગીઓ પોતાની અનેક પ્રકારની ઈચ્છાઓ – કામનાઓને નાશ નહિ કરે તે જગતનું કલ્યાણ તેઓ કરી શકે એ શક્ય જ નથી.
બે પ્રકારનું જીવન [ડ્યુઅલ કેરેકટર] જીવવું એ મુનિઓને માટે નિતાંત અયોગ્ય છે.
જો કોઈ સાંસારત્યાગી વ્યકિત બહારના દેખાવનું જીવન ખૂબ સુંદર જીવતી હોય અને અંદરખાને ક્રોધ અને કામ વગેરેના વિષયમાં અનુચિત રીતે વર્તતી હોય તા શું તેવું બે પ્રકારનું જીવન જીવવું ઉચિત છે ખરું? આવું માયાવી જીવન જીવનારાઓ કદી વાસ્તવિક પર કલ્યાણ કરી શકશે ખરા ? જગતને ઉપદેશ દેવા માત્રથી કામ નહિ ચાલે. જગતના સાચા કલ્યાણ માટે તે જીવનમાં સાચી રીતે વિશુદ્ધિનું ઉત્પાદન કરવું જ રહ્યું.

Page #268

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૨૬૫ ના! તે છે કે હું ના પડે ”
સ્વામી વિવેકાનંદના એક શિષ્ય હતા. નામ એમનું બિભૂતાનંદ. એક ગામમાં ચાતુર્માસ - નિર્ગમન કરીને પછી એમણે વિદાય લીધી. કૃતજ્ઞ લોકો એમને વળાવવા ગયા. છ માઈલ દૂરના એક ગામ સુધી વળાવીને સ્વામીજીના છેલ્લા ચરણ
સ્પર્શ કરીને લોકો તો પાછા ફરી ગયા. પરંતુ એક સ્ત્રી- જેના અન્તરમાં સ્વામીજી પ્રત્યે ચાતુર્માસના સમય દરમ્યાન વિકારભાવ જાગી ઊઠયો હતો તે – ન જ ગઈ. બધા ચાલી ગયા બાદ સ્વામીજી મકાનના ઠેઠ અંદરના ખડમાં ગયા. પેલી સ્ત્રી પણ તેમની પાછળ પાછળ ઠેઠ અંદર આવી ગઈ. તેણે અંદરથી બારણા બંધ કરી દીધા. અને વિકૃત અભિનય દર્શાવવા લાગી.
- બિભૂતાનંદજી સમજી ગયા કે “મામલો વિચિત્ર છે. આ સ્ત્રી નખશીખ વિકારથી સળગી ઉઠી છે.'
જો થોડીક પણ સુંદર બ્રહ્મચર્યની તાકાત ન હોય તો આવા પ્રસંગમાં ટકવું અત્યન્ત મુશ્કેલ બની રહે છે. જો જીવનમાં અમુક પ્રકારનું ચારિત્ર્યનું ઓજ અને તેજ પ્રગટ થાય નહિ, તો વિકારોના પૂરથી બચી જવું અશકય પ્રાય: છે. વિકારોની સામે ટક્કર ઝીલવી અને જીવનને અણિશુદ્ધ રાખી લેવું એ જરા ય સરળ બાબત નથી.
બિભૂતાનંદ એ સ્ત્રીની સામે વેધક નજરે જોઈ રહ્યા. એની આંખમાંથી એવી ધારદાર તેજદૃષ્ટિ પડી કે પેલી સ્ત્રી છે જી ઉઠી. એ જ વખતે બિભૂતાનંદ બોલી ઊઠયા: “મા! તેરે છે જે તે કાના જા”
આ શબ્દોમાં એવી પ્રચણ્ડ તાકાત ઉત્પન્ન થઈ કે પેલી સ્ત્રીના વિકારો એકદમ શાંત જ થઈ ગયા.
જો સંસાર - ત્યાગી પાસે સૂક્ષ્મની પ્રચંડ તાકાત ન હોય અને પુણ્ય ખુબ જોર કરવું હોય તો તેનું પતન અવશ્ય થઈ જાય. સ્થૂળ બળોની તાકાતથી પ્રચાર કાર્યની લંબાઈ - પહોળાઈ વધી શકે છે; પણ ઊંડાઈ તો સૂક્ષ્મ બળના પ્રભાવથી જ પ્રાપ્ત થાય છે.
બિભૂતાનંદ જેવા માર્ગાનુસારી જીવનની કક્ષાના સ્વામીજીમાં પણ જો આ તાકાત હોય તો લોકોત્તર કક્ષાના મુનિજનની સ્થિતિ તો કેવી ભવ્ય હોવી જોઈએ? સમની શકિત અંગેનો ઉત્કૃષ્ટ-પ્રસંગ
આ પ્રસંગને કયાંય ટપી જાય એવો પ્રસંગ તીર્થંકર પરમાત્મા મહાવીર દેવના જીવનમાં જોવા મળે છે. પોતાની દષ્ટિના ઝેરથી અગણિત જીવોને મારી નાંખનાર દષ્ટિવિષ સર્પ અંકોસિયાની સમક્ષ મહાવીરદેવ એક જ વાક્ય બોલે

Page #269

૨૬૯
- પ્રવચન નવમું છે... “બુઝઝ બુઝઝ ચટ્ટોસિયા !” આ શબ્દો સાંભળતાની સાથે જ ચકૌશિક સને જાતિસ્મણ જ્ઞાન થાય છે. અને અંતે તેને સમતા ભાવનો સત્સંગ લાધે છે. એના જીવનનો ટર્નિંગ પોઈન્ટ આવે છે અને ક્રોધનો ભયંકર ભાવ ખલાસ થઈ જાય છે. શાંતરસમાં મસ્ત બનીને કલ્યાણના માર્ગે એ વળી જાય છે. મહાત્માઓના દર્શને પા૫વાસના નખ થાય
એક જ વચનના ઉચ્ચારણ માત્રમાં આવી અદ્ભુત તાકાત બીજે આપણને જોવા નહિ મળે. સૂક્ષ્મની અનુપમ તાકાત અંગે મહાવીરદેવથી ચડિયાતો દાખલો બીજે કયાંય જોવા નહિ મળે. સાચા સાધુ ભગવંતના દર્શન માત્રથી જ કામી ઓના કામ ખલાસ થઈ જાય છે, લોભીઓનો કારમો લોભ દૂર થઈ જાય છે અને ધૂતારાઓનું ધૂતારાપણું ખતમ થઈ જાય છે. વજુબાહુ વગેરે અનેકની દીક્ષા
મહાત્મા ગુણસાગરની દેશના સાંભળી બધાયનો વૈરાગ્ય દૃઢ થયો. ઉદયસુંદરને ય એમ થઈ ગયું કે મારા બનેવીની સાથે હું ય ચારિત્રમાર્ગે ચાલ્યો જાઉં.
વજબાહુએ ઉદયસુન્દર, મનોરમા અને બીજા પચીસ રાજકુમારો સાથે દીક્ષા લીધી.
વજબાહુની દીક્ષાના સમાચાર સાંભળીને તેના પિતા વિજયરાજાને થયું કે ‘વજબાહુને એક મુનિના દર્શન માત્રથી વૈરાગ્યે થયો. વાહ! બાળક છતાં એ કેવો ઉત્તમ! અને હું સંસારનો ભેગી એવો આજે વૃદ્ધ થયો છતાં મને ચારિત્ર લેવાનું ન સૂઝયું.' આમ વિચારીને રાજાએ યુરન્દર નામના પોતાના લધુપુત્રને રાજ્ય ઉપર બેસાડીને દીક્ષા લીધી.
હવે આપણે રામચન્દ્રજીના પૂર્વજો અંગે વચલા અનેક રાજાઓની વાત છોડીને સીધી, શ્રીરામના દાદા અનરણ્યની વાત કરીએ.
અયોધ્યામાં અનરણ્ય રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તેને એક સહસ્ત્રકિરણ નામનો મિત્ર હતો. એકવાર રાવણ સાથેના યુદ્ધમાં તેને વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થવાથી દીક્ષા લીધી. આ સમાચાર મળતા જ અનરણ્યને પણ વૈરાગ્યે થયો. અને પોતાના ખાસ મિત્રની સાથે તેને ય ચારિત્ર લેવાનું મન થયું. એ નાટકમાં ય વિરાગ, આજે મંદિરમાં ય રાગ - આ આર્ય દેશમાં પૂર્વે તે સંસારમાં રાગ જાગવો કઠિન હતો. પરંતુ વૈરાગ્ય જાગવો બહુ સહેલો હતો. વાત વાતમાં અનેક લોકોને વૈરાગ્ય જાગી જતો અને તેઓ ચારિત્ર ધર્મ લેવા દોડી જતા.
પૂર્વેના નાટકોમાં ય અઢળક વૈરાગ્ય પીરસાત. રે! આજથી ૫૦ વર્ષ પૂર્વે જ ભર્તુહરિનું નાટક જોઈને અનેક લોકોને વૈરાગ્ય થઈ ગયો અને તેઓ સંન્યાસી બની

Page #270

રામાયણમાં સંસ્કૃતિના સંદેશ
ગયા હતા. તે વખતે અનેક લોકોને ‘બાવા’ બની જતા જોઈને સરકારને એ નાટક બંધ કરાવવાની ફરજ પડેલી.
૨૧૭
આજે નાટકોની ધાર બભત્સતાની વાત જવા દો. પણ મંદિરોમાં ક્યારેક રાગના તાફાનો, કો’કના જીવનમાં જાગી પડતા હોય છે. કેવા ભયંકર આવી ગયા છે આ કાળ !
સંસારનો ત્યાગ ક્યારે કરવા ?
ખરેખર સસંસારના ત્યાગ તે બાળવયથી જ કરવા જોઈએ. અજૈન દર્શનામાં વૃદ્ધાવસ્થામાં વાનપ્રસ્થ સ્વીકારવાની વાત આવે છે. મીરાં કહે છે કે, ‘ઘડપણમાં ગોવિંદ ગાશું હો રાજ, ઘડપણમાં ગોવિંદ ગાશું.’ પણ આ વાત બરાબર જણાતી નથી. કારણ આયુષ્યના કોઈ જ ભરોસા નથી. કઈ ઘડીએ, કયારે, કોણ, મરી જાય એ કહી શકાય તેવું નથી. રે! માતાના ગર્ભમાં રહેલું બાળક પણ મરી જતું હોય છે. જન્મ પામ્યા બાદ પણ બાળ અવસ્થામાં કે, કિશોર અવસ્થામાં કે યુવાનીમાં પણ હજારો અને લાખો લોકો મરી જતા હોય છે. બધાને ઘડપણ આવે જ એવા નિયમ નથી.
...
બાર માસમાંથી ગમે તે માસ, સાત વારમાંથી ગમે તે વાર, અને એકથી અકત્રીશ તારીખમાંથી ગમે તે તારીખે મૃત્યુ આવી જાય, એવું બની શકે એમ છે. આપણા માથા ઉપર મૃત્યુની તલવાર સદા લટકી રહી છે. હવે આવી સ્થિતિમાં ઘડપણમાં ગાવિંદ ગાવાની વાત શી રીતે સંગત લાગે?
બળદીક્ષા પાછળનું ઊંડું રહસ્ય
આ જ કારણસર જૈનદર્શને સુપાત્ર આત્માએ માટે બાળ અવસ્થામાં દીક્ષા લેવાની વાત ઉપર ખૂબ ભાર મૂક્યો છે.
ઘણાં લોકો આવા પ્રશ્ન કરે છે કે, “બાળકને બાળ વયમાં દીક્ષા આપી દેવાથી તેને યુવાની આવતાં જ વિકારો જાગે અને પછી તેનું પતન થઈ જાય તા શું થાય?” પરંતુ આની સામે હું તે એમ કહેવા માગું છું કે બાળવયમાં દીક્ષા લેનારને માટે પતનની શક્યતા ઘણી ઓછી છે.
જો નહિ પરણેલાઓ માટે કે બાળકોને માટે દીક્ષા લીધા બાદ યૌવનમાં પતનના ભય ઊભા થતા હોય તે પરણેલાઓ માટે તે વધુ જોખમ ઊભું થાય છે. બાળદીક્ષિતાને તા યૌવનમાં કદાચ અનાદિકાલીન વાસનાઓના સંસ્કારોના જોરે ‘એમાં શું હશે?” એવું કૂતુહલ ઉત્પન્ન થાય. પરંતુ એ કૂતુહલ તો શાની ગુરુઓના સદુપદેશથી કે તપ - ત્યાગાદિના જીવન-દ્રારા કે શાસ્ત્રોના સ્વાધ્યાય વગેરે દ્વારા સામાન્યત: શમી જાય છે.

Page #271

૨૬૮
પ્રવચન નવમું પરનું જેઓ પરણેલાં છે અને જેમણે આ જ જીવનમાં સંસારનો ભોગવટો કરેલો છે એમને તો એ સંસારની યાદ આવવાની ખૂબ મોટી શક્યતાઓ છે. સંસારાવસ્થાની સ્ત્રી પોતાની પાસે આવતા એ બધા સંસ્કારનું સ્મૃતિ દ્વારા ખૂબ જલદી જાગરણ થઈ જાય જવાની સંભાવનાઓ છે.
જે ભકતભાગી (સંસાર સેવીને આવેલા) એવા દીક્ષિત છે એમને રકૃતિની વધુ શકયતાઓ હોવાથી જ, એ સ્મરણ એમને માટે ક્યારેક આંતરિક મરણ સમાન બની જતું હોય છે.
જો પૂર્વજન્મના સંસ્કારનું જાગરણ થવા દ્વારા બાળદીક્ષિતોને પતનનું જોખમ હોય તો આ જ જન્મના ભેગસંસ્કારોના સ્મરણ દ્વારા ભુકતભોગીઓને માથે પતનનું કેટલું મોટું જોખમ ગણી શકાય? આ આ વિચાર જૈનાચાર્ય શ્રીમાને હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજાએ ‘ઉપદેશપદ’ નામના શારામાં કર્યો છે. ઈચ્છાવિહેણું જન્મ, પાપભરેલા જીવન અને રિબાઈને મરણ.
આ દેશમાં દીક્ષાની વાતો સર્વત્ર થતી હતી. સહુ સમજતા કે આ સંસારમાં જ્યાં સુધી જીવીશું ત્યાં સુધી જ્યાં ને ત્યાં જન્મ થયા કરવાના છે. જ્યાં આપણી ઇચ્છા ન હોય તેવા સ્થળે પણ આપણા જન્મ થઈ જાય. અને જે જન્મ થાય તે જીવન તો જીવવું જ પડે. એ જીવન પાપ વિહોણા તો સંભવે જ નહિ. અને પરિણામે છેવટે ગમે તે રીતે રિબાઈ રિબાઈને અંતે મરણ પણ થાય જ.
શું આ રીતના મરણ ઈષ્ટ છે?! જીવવાની ઈછા ખાતર માણસ કેટકેટલાં વલખાં મારતો હોય છે? કોઈને ભયંકર રોગ થાય અને એ કેસ જો ભારતમાં કોઈ ડૉકટર દૂર ન કરી શકે તો સુખી માણસ ઠેઠ પરદેશમાં જવા રવાના થાય છે. કેટલી જોરદાર જિજીવિષા!
પરંતુ ખરેખર જે વિચારો...તો આપણો આત્મા તો મરતો જ નથી. અને જેને બચાવવા -ટકાવવા આપણે મથીએ છીએ એ શરીર તો સદા ટકવાનું જ નથી. તમે બનાવેલો આ બંગલો, આ બાળક, આ પત્ની, આ ભાગ – વૈભવો, બધું જ એક વાર અહીં મૂકીને જ ચાલ્યા જવું પડવાનું છે. આત્મા એને એ રહેશે. કાયા પલટાઈ જશે.
પણ.. છતાં માણસને માત્ર કાયાનો પલટો થઈ જાય અ પણ લગીરે પસંદ નથી. કેટલી ઘોર મમતાને આધીન માણસ બન્યો છે.
જ્યાંને ત્યાં ઈછા વિનાનાં જન્મ, પાપ દ્વારા જ ટકનારાં જીવન, અને અંતે રિબાઈને થતાં મરણ... આ ઘટમાળ અનાદિ કાળથી ચાલી આવી છે. જે તમને આવું જીવન જરીકે પસંદ ન હોય; જે તમે આ. અનંત ઘટમાળથી ખરેખર

Page #272

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૨૬૯ કંટાળ્યા હો, તો તમે આ ઘટમાળથી છૂટવાનો જે સાચો અને શ્રેષ્ઠ માર્ગ છે તેને પકડી લો. આ વિષચક્રમાંથી છૂટવાને કોઈ ઉપાય?
જ્યાં જીવન હોવા છતાં પાપ કરીને જીવવાનું નથી; જ્યાં જન્મ નથી અને મરણ પણ નથી; જ્યાં સદાકાળ જીવવાનું છે, એવું સ્થાન તમે જો ઈચ્છો છો, તો કોક સાધુ ભગવંતને પૂછો કે, “હે મહાત્મા! મારે પાપી જીવન જીવવું નથી તો પાપવિહોણું સદાબહાર જીવન જ્યાં છે એવા સ્થાનને પામવાનો ઉપાય શો? ઈચ્છા વિનાના જન્મ, પાપી જીવનો અને રિબામણા ભરેલા મરણોની કલ્પનાથી પણ હું જી ઊઠયો છું. મને પેલા માપદને પામવાનો ઉપાય બતાવો.”
... ત્યારે સંતો ઉપાય બતાવે છે કે, “જેને હવે જન્મ જોઈતો નથી તે બીજા જન્મ આપવામાં નિમિત્ત થવાનું બંધ કરે. કેમકે જે સંસારવાસ સેવવા દ્વારા બીજને જન્માવવાનું ચાલુ રાખે છે એના જન્મ બંધ થતા નથી. વળી તે બીજાઓને મારવાનું બંધ કરે; કેમકે જે બીજાઓને મારવાનું ચાલુ રાખે છે એના મરણ અટકતાં નથી. સંસારમાં રહેતો માણસ હાલતા-ચાલતા, ખાતા -પીતા, અનેક જીવોના મોત કરતો જ હોય છે, બીજાઓને મારનારો પોતે મરે જ છે.”
અને પાપવિહોણું જીવન જીવવું હોય તો, તે તો માત્ર વીતરાગ સર્વ પ્રરુપેલા મુનિજીવનમાં જ શક્ય છે. માટે જ જૈન શાસ્ત્રજ્ઞો મુનિજીવન ઉપર ખૂબ ભાર મૂકે છે. પરલોક સુધારવા ય મુનિ બને
આર્ય ધર્મો પણ આ જ સંદેશ આપે છે કે તમારે પરલોકને ય સુખી બનાવવો હોય તો આ જીવનને નિષ્પાપ જીવવું જ પડશે. હમણાં પરલોક (મોક્ષ) યાદ ન જ આવે તો ય તમારા આગામી જન્મને પણ સુધારવા માટે–સારી જગ્યાએ જન્મ લેવા માટે– પણ છેવટે સાધુ બનવું જોઈશે.
પરલોક અંગેની માન્યતાઓ આ દેશના લગભગ સર્વદર્શનમાં માન્ય હતી, અને માટે જ આઠ આઠ કન્યા સાથે જેના લગ્ન થયેલા એવા રાજકુમાર ગોપીચંદને પોતાની જ પત્ની સાથે વિલાસ કરતો જોઈને એની આર્ય – માતા રડી ઊઠી હતી. સાધુપણાને માર્ગ ન હોય તે?
સંસાર ત્યાગીને સાધુ થવું એ તો આ દેશને સર્વમાન્ય આદર્શ હતો. અને માટે જ અનેક ગૃહસ્થો સંસારનો ત્યાગ કરીને સાધુ બનતા.
જે ગૃહસ્થ માટે જિનોકત મુનિજીવનને માર્ગ ન હોત તો કોઈ નિમિત્તથી વિરકત બનતા ધર્મી ગૃહસ્થ ક્યાં જાત?

Page #273

20
પ્રવચન નવમું શાલિભદ્ર જેવા ઉત્તમ પુણ્યાત્મા સંસારનો વૈરાગ્ય પામ્યા બાદ કયાં જત?
રૂપકોશાના સોહામણા સંસાર ઉપરથી વિરાગી બન્યા બાદ સ્થૂલભદ્ર ક્યાં જાત?
બાથરૂમમાં પત્ની સુભદ્રા સાથે વાર્તાલાપ કરતાં વિરકત બની ગયેલા ધન્નાજી કયો પંથ પકડત ?
માતાએ ઘરમાંથી કાઢી મૂકેલો યુવાન સિદ્ધસેન ક્યાં જાત? બહારવટિયા દ્રઢપ્રહારીનું શું થાત?
ગૃહોના જીવનમાં જ્યારે પાપકર્મના જોરદાર ઉદય જાગે છે ત્યારે એવા તીવ્ર આઘાત - પ્રત્યાઘાતો આવતા હોય છે કે એવા સમયે વિરાગ સુલભ બની જતો હોય છે. આ વિરાગ જો પ્રશસ્ત હોય તો તે જ વખતે તે આત્મા મુનિજીવનનો સ્વીકાર કરીને ટૂંક સમયમાં આત્મકલ્યાણ સાધી શકે છે.
પોતપોતાની કક્ષા મુજબનો વિરાગ અને સંન્યાસ ભારતના ધર્મોમાં ઓતપ્રોત હતો. ગોપીચંદને પ્રસંગ એ વાતની પુષ્ટિ કરે છે. ભોગવિલાસમાં ચગર ગેપીચંદ
ગોપીચંદ રાજાનો એકનો એક પુત્ર હતા. રૂપમાં તો એનો જોટો ન મળે; સાક્ષાત મદન જ જોઈ લ્યો. અને સૌભાગ્ય તો બધી વાતે મળ્યું હતું. પિતાનો એ લાડીલો હતો. માતાનો એ વહાલસોયો હતો. યિતનાં હૈયાનો એ હાર હતો. યૌવનના ઉંબરે એણે પગ મૂકયો કે વડીલોએ એનું અનેક રૂપવતી કન્યાઓ સાથે લગ્ન કર્યું. દેવોને પણ ઇર્ષ્યા થાય એવાં વૈભવી સુખોને આ રાજકુમાર માણતો. દિવસે, મહિનાઓ, અને વર્ષો વીતવા લાગ્યાં. વૈભવ અને વિલાસમાં ગળાબૂડ ડુબેલા રાજકુમારની જિંદગી ઝપાટાબંધ પસાર થવા લાગી. કાળ કદી કોઈના માથે પળભર પણ થોભ્યો છે ખરો?' પુત્રના પરલોકની માને ચિન્તા
રાજકુમાર ગોપીરાંદના માતાજીને આ વાતનું ભારે દુ:ખ હતું. ‘મારો દીકરો આમ ને આમ પોતાનું જીવન પૂરું કરી નાખશે? એનાં બધાં ય પૂણ્ય અહીં જ ભગવાઈને ખતમ થશે? ઓહ! તો બિચારાનું પરલોકમાં શું થશે?
એક દિવસની વાત છે. હવેલીના ઉપરના ઝરૂખે માતાજી ઊભા હતા.
નીચે પરસાળમાં રાજકુમારને એની પ્રિયતમાઓ સ્નાન કરાવી રહી હતી. પૂરા આનંદથી, પૂરી મસ્તીથી.
કરુખે ઊભેલી મા જોઈ જ રહ્યા! થોડી વારમાં સ્નાન પૂર્ણ થયું. ડિલ લૂછવાનું કાર્ય ચાલતું હતું. ત્યાં જ માતાજીની આંખમાંથી દડ, દડ, દડ આંસુ વહી જવા લાગ્યાં.

Page #274

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૨૭૧
મા વિચારી રહી છે.“આમને આમ જો મારો દીકરો સંસારનો કીડો બનીને પોતાની સ્ત્રીઓ સાથે ય મર્યાદા બહારનું જીવન જીવશે. તે એનું થશે?” માતાને પોતાના પુત્રનું આવું ભેગી જીવન જોવું ય ગમતું નથી. છતાં માતા પોતે પોતાના સગા દીકરાને ચોખ્ખા શબ્દોમાં કહી શકતી પણ નથી.
માતાની આંખના આંસુનાં એ બુંદ દીકરાની પીઠ ઉપર જ પડયાં! ગરમ ટીપાના સ્પર્શથી ચકિત બનેલા કુમારે ઊંચે નજર કરી. જોયું તો મા રડી રહી હતી. ધ્રુસકે રડતી ગેપીચંદની મા....
આંખના આંસુ દીકરાની પીઠ ઉપર પડી ગયા છે, એ જાણી ગયેલી મા તુરત અંદરના ખંડમાં ગઈ અને ત્યાં ધ્રુ સકે રડવા લાગી.
રડતી માતાને જોઈને માતૃભકત ગોપીચંદ સ્નાનના જ કપડે મા પાસે દોડયો. એણે પૂરા કપડાં ય ન પહેર્યા અને અંગે શણગારે ય ન સ .
માતાના પગમાં પડ્યો અને પૂછયું : “ઓ, મા! આટલું બધું રડે છે શા માટે? શું છે? તારી આંખમાં આ શા કારણે અનરાધાર આંસુ વહ્યા જય છે?”
માતા ભાવાવેશમાં આવી જઈને ઊભી થાય છે અને કહે છે: “દીક્રા! તારી જ ખાતર રડું છું. આજે જ નહિ, રોજ રડું છું. તને તો આજે જ ખબર પડી. બેટા! તારા જીવનમાં કોઈ ત્યાગ નથી, કોઈ તપ નથી, પ્રભુનામનો કોઈ જપ કે ધ્યાન કશું જ નથી. તારા પુણ્ય તારા બાપ આ સંપત્તિ મૂકી ગયા છે, પરંતુ તેને ખબર છે કે, બેટા! તારા બાપ પણ એક દી મરી ગયા. તારા કરતાં ય તારા બાપ શરીરે પહેલવાન હતા; છતાં સ્મશાનમાં જઈને એક દી સૂઈ ગયા. અને એમના દેહની ભસ્મ થઈ ગઈ!
બેટા! તારેય એક દી મરી જવું પડશે. તારા દેહની પણ રાખ થઈ જશે.” પુત્રને સંન્યાસ અપાવતી આદર્શ માતા
ગગઈથઈ ગયેલ દીકરો પૂછે છે: “તે મા હું શું કરું?”
માં રસ્તો બતાડે છે: “બેટા! સંન્યાસ લે . જા... તારા પરલોકને સુધાર. આ ભાગ -વિલાસ તો તને દુર્ગતિ ભેગો કરી દેશે. નબળા - દુબળા પુણ્યના યોગે મળેલા વૈભવમાં છકી ન જા.”
| માની વાત સાંભળીને કુમાર સ્તબ્ધ થઈ ગયો. આદર્શ માતાના એ આદર્શ પુત્રે એ જ પળે સંસારનો પરિત્યાગ કર્યો. ભગવા પહેર્યા; અને વન ભણી ચાલી નીકળ્યો. મા પિતાના વહાલા દીકરાની પીઠ ભણી જોઈ રહી. અને માની આખમાંથી હર્ષનાં ૨ માંસુ પડવા લાગ્યાં.

Page #275

૨૭૨
પ્રવચન નવમું અમારા વગર ન ચાલે એવું કહેનારા આ વિચારે...
આજે તો સહુ એમ માને છે કે “મારા વગર સંસાર ચાલતો જ નથી.” કોઈ સ્ત્રીને પતિ મરી જાય તો શું થાય? એ મને કહો. શું એ સ્ત્રીને સંસાર અટકી જાય છે?? શું એના બાળ - બચ્ચાં બધા મરી જાય છે? સંસાર કોઈને કદી અટકો જ નથી.
“મારા વગર સંસાર ન જ ચાલે. એમ માનવું એ નરી મૂર્ખામી છે. જે લોકો આવું માને છે, એમને હું કહીશ કે જરા કબ્રસ્તાનમાં જઈને ધ્યાન ધરો અને વિચારો કે “આ કબરમાં સૂઈ જનારાઓમાંના ઘણાં મારી માફક એમ માનતા હતા કે અમારા વગર સંસાર ન જ ચાલે, અને છતાં એમના મરી જતાંની સાથે જ, બીજા જ કલાકથી એમના સ્વજનોનો સંસાર મજેથી આગળ વધ્યો છે.”
અમારા વગર કશું ન ચાલે” એવો ખોટો ફાંકા મગજમાં રાખ મા.... આજના ઘણા ખરા પિતાઓ પોતાના દીકરાઓ બે બાળકોના પિતા થઈ જવા છતાં એમ જ માનતા હોય છે કે, હજી આ છોકરાઓમાં વેપારની કુશળતા, પરિપકવતા અને સમજણ આવ્યા નથી, માટે મારે દુકાને જવું જ પડે. હું માત્ર ધર્મધ્યાન ર્યા કરું તો છોકરાઓનું અને ધંધાનું શું થાય?'
આ માન્યતા ખૂબ જ ભ્રામક છે. આવી રીતના વર્તનથી તો ઉલટા પિતાઓ . પોતાના પુત્રની અપ્રીતિનું પણ કારણ થાય છે. એક માસના દશરથને રાજય
સહચકિરણ રાજ દીક્ષા લે છે, એટલે અનરણ્ય પણ દીયા લે છે. એ સમયે દશરથની ઉંમર માત્ર એક જ માસ હોય છે. નાનકડા આ બાળક ઉપર રાજ્યને અભિષેક થાય છે. રાજ્યને સ્વામી દશરથ બને છે. પણ એના વતી એના મંત્રી રાજ્યનો વહીવટ સંભાળે છે. ઘર્મમાં તે, આજ આજ ભાઈ! અત્યારે
દીક્ષા ક્યારે લેવાય? તમને થશે કે આવા નાના બાળકને મૂકીને દીક્ષા લેવાય? હા.... મહાભારતમાં કહે છે: “ વ વિત, તરત અને .”
જે સમયે દીક્ષા લેવાનું મન થઈ જાય એ જ સમયે દીક્ષા લઈ લેવી જોઈએ.
અધ્યાત્મની દુનિયામાં કાલ ઉપર કોઈ કામ છોડાય નહિ. અધ્યાત્મની દુનિયામાં કાલ’ જેવી કોઈ વરવું જ વિચારો મા. કશું જ છે ને કે,
"कल करना सो आज कर, आज करना सो अब
મરર વોલ્યો ગત હૈ, ઉધર જે વ.” તમને દાન દેવાનું મન થયું છે? તો હમણાં જ પચાસ હજારનો ચેક કાઢે. અને સારા ધર્મકાર્યમાં મોકલી આપે.

Page #276

૨૭૩
રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
કાલે કરવાનો ધર્મ આજે જ કરો.
અને આજે કરવાનો અત્યારે ને અત્યારે જ કરો. કહ્યું છે ને? ‘આજ આજ ભાઈ! ચાત્યારે.” પાપમાં આજે નહિ; કાલે....
અને જો કોઈ પાપ કરવાનું મન થયું હોય તો તેને દૂર ઠેલો.
આજે જ સિનેમા જોવાનું મન થયું છે? તે એ વાત આવતી કાલ ઉપર દેલો. ‘આજે તો નહિ જ; પછી વાત. એમ મનને કહો. પાપમાં વિલંબ કરવાથી પાપની પળો ટળી જવાનું સદભાગ્ય ઘણી વાર પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. આર્યદેશમાં ગુરખા, ચેર, અરે! કૂતરા પણ વફાદાર
એક માસના દશરથને રાજ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. એ દશરથને કેવો જબર પુણ્યોદય ગણાય? નાનકડો બાળક રાજા ! અને રાજ્ય ચલાવનારો મંત્રીગણ એનો સેવક !
તમને થશે કે “શું એ કાળમાં મંત્રીએ પૈસા ખાઈ જતા નહિ હોય?” ના... એટલું સમજી રાખે કે પૂર્વના કાળમાં સામાન્ય રીતે પ્રજ, મંત્રી, નોકરો બધા પોતાના માલિકને વફાદાર જ રહેતા. અને માલિકો પણ આશ્રિતોને વાવત સંસ્કૃતિને અને ધર્મ - શાસનની સત્તાને વફાદાર રહેતા. ' અરે ! આ દેશના ગુરખા અને ચારો ય વફાદાર હતા. ચાર પણ એવા હતા કે જે શેઠના ઘરનું નિમક [મીઠું] ભૂલથી પણ ખવાઈ ગયું તો તેને ત્યાં ચોરી કર્યા વિના જ પાછા ચાલ્યા જતા.ચોરો પણ નિમકહરામ નહિ કિ, નિમકહલાલ હતા.
| દશરથના મંત્રીઓ રાષ્ટ્ર વગેરેને વફાદાર હતા. દશરથ તો એક માસનો નાનો બાળ હતો. આથી તેઓ ધારત એટલું ધન આજના લોકોની જેમ દર ભેગું કરી શકત. અરે! રાજ્ય સુદ્ધાં પચાવી પાડી શકત. પણ તે જમાનામાં આજના જેવી ભાકર પરિસ્થિતિ ન હતી. રાષ્ટ્રભકત મહામંત્રી ક૯૫ક
કલ્પકનો પ્રસંગ તમે જાણો છો? રાષ્ટ્રની ખાતર એ માણસે કેવી ફનાગીરી કેળવી હતી, તે અહીં જોઈએ. જ્યારે પહેલાં નંદનું મગધ ઉપર શાસન હતું ત્યારે કલ્પક તેને મહામંત્રી હતો. આખા સામ્રાજ્યમાં એ માનીત થઈ ગયો હતો. આના કારણે એના પ્રત્યે અન્ય રાજકીય માણસોને ખૂબ ઈર્ષ્યા જાગી ઊઠી હતી.
કોઈ પણ હિસાબે કલ્પકને આફતમાં મૂકી દેવાની એ માણસોની મેલી મુરાદ હતી. કોઈ એવું છટકું ગોઠ્ઠીને કલ્પકનું અને તેના આખા કુટુંબનું ધત પને કાઢી નાંખવાની એ લોકોની દુષ્ટ વૃત્તિ હતી.

Page #277

૨૭૪
પ્રવચન નવમું સાચા માણસોને ખમવું તે પડે જ..
રાષ્ટ્રને, સંસ્કૃતિને કે ધર્મશાસનને વફાદાર રહેનારાઓને કેટલી ગાળી ખાવી પડે છે? કેટલું કેટલું ખમવું પડે છે? બધું જ બને. સારા અને સાચા માણસના માથે માછલા ધોનારાઓ આ સમાજમાં હમેશ માટે રહેવાના.
મારી સામે આરોપ? મારા ઉપર જૂઠા આક્ષેપ?” આવું બેલીને સાચા માણસોએ અકળાવાની કોઈ જ જરૂર નથી. જીવનની ચાદર ઉજળી હોય તે ડરવાની શી જરૂર?
જ્યાં સુધી જીવનની ચાદર ઉજળી રહે ત્યાં સુધી કોઈ ડર રાખવો નહિ. આજે તે સારા માણસોના પણ મન એટલાં આળાં થઈ ગયાં છે કે કોઈક આક્ષેપબાજીને નનામો કાગળ લખે તોય રાજીનામું આપી દેવા તૈયાર થઈ જાય છે.
કોઈ આવીને ગમે તે કહે કે ગમે તેવું લખે અમે કદી રાજીનામું. સિાધુ જીવનમાંથી] આપવાનો વિચાર સુદ્ધાં કરીએ ખરા? સહકુટુમ્બ કુવામાં ઉતારાતા મંત્રીશ્વર ક૯૫ક
રાજા નંદની પાસે કલ્પકના સંદર્ભમાં ખૂબ જ ખોટી કાનભંભેરણી કરીને કલ્પકના વિરોધી દુષ્ટ તત્ત્વો, રાજાને ઉશ્કેર્યો. કાચા કાનના રાજાએ પણ કલ્પકને મારી નાંખવાનો હુકમ છોડ્યો. પરંતુ પેલા નીચ માણસોને કલ્પક એમ સીધી રીતે મરી જાય તે ઈષ્ટ ન હતું. એમની ઈચ્છા તો કલ્પકને એના આખા કુટુંબ સાથે રિબાવી રિબાવીને મારવાની હતી. આથી એ લોકોએ રાજને સલાહ આપી કે, “રાજન !
એ રીતે એને મારી ન નાંખો. પરંતુ કોઈ અવાવરા કૂવામાં એના આખા કુટુમ્બને પણ ઉતારી દો. અને ત્યાં જ ભૂખ્યા તરસ્યા એની મેળે જ એ બધાને મરી જવા દો.”
કાચા કાનના રાજાને આ યોજના પસંદ પડી ગઈ. જૂના જમાનાના એ કાળમાં એવા અવાવરા કૂવા આવી સજાઓ માટે રખાતા હતા. કલ્પસહિત એના આખા ય કુટુમ્બને કૂવામાં ઉતારી દેવામાં આવ્યું. માત્ર એક મોટો છોકરો બહારગામ ગયો હતો, તે માત્ર ઉગરી ગયો. કવામાં ઉતારાતી ભજનની એક જ થાળી
રાજાની આજ્ઞાથી તે કૂવામાં એ આખા કટુમ્બ વચ્ચે રોજ માત્ર એક ભેજનની થાળી ઉતારવામાં આવતી. એક થાળીનું ભોજન આખા કુટુમ્બના સભ્યોને શી રીતે પૂરું પડે? ચાર-પાંચ દિવસમાં જ નાના બાળકોના શરીર સુકાવા લાગ્યા. પંદર દિવસ થયા એટલામાં તો અનેક મડદાં પડવા લાગ્યા. કૂવામાં ઘોર અંધકાર હતો. સાંકડી જગ્યા હતી. મડદાની ભયંકર બદ પણ આવવા લાગી.
આવા કરણ સંયોગોમાં ઉપરથી ઉતરતી ભજનની થાળી કોણ ખાવા તૈયાર

Page #278

૨૭૫
રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ થાય? એક દિવસ કલ્પહજી બચી ગયેલા નાના બાળકોને થાળીનું ભોજન જમાડવા ખૂબ આગ્રહ કરે છે. બાળકો કહે છે કે “ના! પિતાજી ૨૫ ખાઓ. અમારે નથી ખાવું.” રાષ્ટ્રની રક્ષા ખાતર જીવિત રહેવાને પત્નીને આગ્રહ
કલ્પકની પત્ની પોતાના પતિદેવને કહે છે કે, “સ્વામીનાથ! મારી એક વિનંતી સાંભળે. ભોજનની ચોક જ થાળીથી બધા જીવી શકે તેમ નથી. વળી કયારેક પણ રાષ્ટ્રની ઉપર શત્રુઓ દ્વારા ભયંકર આક્રમણ આવશે જ અને તે વખતે આ રાષ્ટ્ર દુષ્ટોના કબજે ન થવા દેવું હોય તો તમારે જીવતા રહેવું જ પડશે. કો'ક દી રાજાનંદ પૂબ હેરાન થશે ત્યારે તમને યાદ કરશે અને કદાચ કહેશે કે “મેં આ કાવતરાબાજોને ઓળખ્યા નહિ. હવે તમારે જ રાષ્ટ્રને સંભાળવું પડશે.” ભવિષ્યમાં દેશના કરોડો બાળકોને અને લોકોને બચાવવા હોય તો અમને બધાને મરવા દો; અને તમે જ રોજ આખી ભોજનની થાળી જમી લઈને ય જીવતાં રહી જાઓ.” ક૯૫કના કુટુંબીજનોની કુરબાની
તરત જ બીજા સહુ કુટુમ્બીજને કહે છે કે, “અમે જીવીએ તો ય શું? આપ જીવશો તો અનેકોને જીવાડી શકશો.”
કેવી રાષ્ટ્રભકિત! કેવી જનફેફ્સાની!
આ વાત જ્યારે હું યાદ કરું છું ત્યારે આજના રાષ્ટ્ર અને ધર્મ સંસ્કૃતિનાં કરોડો બેવફા માણસોથી ઊભરાઈ ગએલું ભારત મારી નજરમાં આવી જાય છે. રાષ્ટ્ર પ્રત્યેની ભકિત–જે પ્રાથમિક કક્ષાની સાવ સામાન્ય વાત ગણાય તે પણ આજે જોવા મળતી નથી. પછી સંસ્કૃતિ, ધર્મ અને ધર્મશાસન પ્રત્યેની વફાદારી તો ક્યાં શોધવા જવી? ક૯૫કની કરૂણ દશા
તમામ સ્વજનોની વાતો સાંભળતાં કલ્પકની આંખો આંસુથી છલકાઈ જાય છે. રાષ્ટ્રના અનેક લોકોને બચાવવા ન છૂટકે, રડતા હૃદયે, કલ્પક ભોજન કરે છે. ભૂખથી મૃતપ્રાય: થતાં જતાં બાળકો અને પત્નીને મંત્રીશ્વર જોઈ શકતા પણ નથી. ધીરે ધીરે એક પછી એક તમામના મડદાં પડવાં લાગે છે.
છતાં મગ્નીવરના અંતરમાં એક અભિલાષા છે કે “કાલે કદાચ બહાર નીકળીશ તો આ રાષ્ટ્રને બચાવી શકીશ.” અંધકાર અને આશાની ઓથ લઈને મત્રીશ્વર કપરાં દિવસો પસાર કરી રહ્યા છે.
છેલ્લે મન્દીવરની પત્ની પણ વિદાય લે છે. એનું ય મડદું મંત્રીના ખોળામાં પડે છે.

Page #279

પ્રવચન નવમું
નંદને ૯૫કની તાતી જરૂરિયાત
અને.. ખરેખર એક દિવસ આવી લાગ્યો કે જયારે મંત્રીશ્વર કલ્પકની ગેરહાજરીનો લાભ લેવા માટે શત્રુઓએ એકઠા થઈને મગધ ઉપર આક્રમણ કરવાની તૈયારીઓ શરૂ કરી. ક્યા ભૂહ રચવા અને કેવી રીતે શત્રુઓનો મુકાબલો કરવો એનો કોઈ ખ્યાલ ન આવતાં રાજા નંદ ગભરાઈ ગયો. અને કહેવા લાગ્યો : “જો કલ્પક જીવતો હોત તો ખરેખર આપણે ઉગરી જાત. આપણને કશો વાંધો ન આવત. પણ હવે તો ક૯પક અત્યાર સુધી શી રીતે જીવતો હશે?”
આ સાંભળીને કલ્પક પ્રત્યે ખૂબ આદર ધરાવનાર એક માણસે રાજને કહાં; “રાજન ! મન્દીશ્વર કલ્પક હજી જીવતા હોય એવું કદાચ બની પણ શકે. કારણ કે રાજય તરફથી જે ભોજનની થાળી જાય છે તે હજી સ્વીકારાય છે. આથી કૂવામાં કોક જીવનું છે. એટલું તો અનુમાન કરી જ શકાય.” અંતે કલપકને ઉગાર અને તેના દ્વારા રાષ્ટ્ર-રક્ષણ
રાજાએ તપાસ કરાવી ખરેખર કલ્પક જીવતા હતા. ડોલમાં બેસાડીને કલ્પકને બહાર કઢાયા. રાજ અત્યંત હર્ષવિભોર બની જઈને કલ્પકને ભેટી પડ્યા. એના પગમાં પડીને પોતાના અપરાધ બદલ વારંવાર માફી માંગી. ઉદાર દિલ મંત્રીશ્વર કલ્પકે રાજાને ક્ષમા આપી.
કલ્પકે રાષ્ટ્રોનો દોર પોતાના હાથમાં લીધો. ટૂંક સમયમાં જ શત્રુઓને મારી હટાવ્યા. અને રાજા નંદનું રાજય પુન: સુસ્થિર બની ગયું.
એમ કહેવાય છે કે સિકંદર જો ભારત ઉપર પોતાનો કબજો મેળવી શકો ન હોય તો તેમાં મહામત્રી કલ્પક જ કારણ હતા.
જે જે કાળમાં ભારતે આબાદીના દર્શન કર્યા છે તે કાળ રાષ્ટ્ર–વફાદારીને કાળ હતો; પ્રજાના ધર્મમય જીવનને કાળ હતો. પ્રજા જો સાચા અર્થમાં ધાર્મિક હોય અને રાષ્ટ્રના સંચાલકો જો વફાદાર હોય તો આબાદીના કાળ અવતરણને ઝાઝું છેટું રહેતું નથી. વર્તમાન વડાપ્રધાન અંગે કેટલુંક
આ દેશની વધુમાં વધુ બરબાદી કરનારા કેટલાક પ્રાથમિક અવગુણોમાં જો કોઈ મોટા અવગુણો હોય તો તે બેવફાઈનો અને નાસ્તિકતાનો અવગુણ કહી શકાય.
વર્તમાનમાં કહેવાતી આઝાદી પ્રાપ્ત થયા પછી પણ દેશની પ્રજા વધુ ને વધુ બરબાદ થતી હોય તો તેનું કારણ પ્રજના મોટા ભાગના વર્ગનું રાષ્ટ્ર, પ્રજ, સંસ્કૃતિ અને ધર્મ પ્રત્યેનું બેવફાપણું છે. આજે પ્રજાને જો કોઈક આશા હોય તો તે છે, ભારતને હાલ પ્રાપ્ત થયેલા વડાપ્રધાન શ્રી મોરારજીભાઈ દેસાઈ! તેમના માટે લગભગ સર્વત્ર એવી એક છાપ છે, કે તેઓ રાષ્ટ્રને વફાદાર છે તદુપરાંત તેમનામાં

Page #280

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૨૭૭
વિશિષ્ટ કોટિની પ્રામાણિકતા, શિસ્તબદ્ધતા વગેરે ગુણો ઠીક ઠીક પ્રમાણમાં વિકસ્યા છે. તાત્પર્ય છે કે ભૂતપૂર્વ દીર્ધકાલીન એવા તમામ વડાપ્રધાન કરતાં વર્તમાન વડાપ્રધાન આ વિષયમાં અગ્રસ્થાને હોવાની પ્રજાકીય માન્યતા છે.
પરન્તુ તો છે, તે એકલા કદી આ પ્રજાનો સારો ઉદ્ધાર કરી શકશે ખરા? આવો સવાલ થવાના અનેક કારણો છે. (૧) પોતે ખૂબ જ વફાદાર અને પ્રામાણિક હોય તો પણ તેમના સાગ્રીતો-તમામ-તેવા ન પણ હોય. (૨) તેમને પણ લોકશાહી પદ્ધતિથી જ કામ કરવાનું છે એટલે પોતાની સાચી વાતમાં પણ બહુમતી મેળવ્યા વિના તેઓ કામ કરી શકે તેમ નથી. અને આવી બહુમતી મળવી આજે ખૂબ મુશ્કેલ છે. (૩) વળી પોતે પણ આર્ય પ્રજાના સાચા સુખ અને શાંતિ માટેની પાયાની પ્રાચીન વ્યવસ્થાઓના વિશિષ્ટ કોટિના જ્ઞાતા અને તેના જ કટ્ટર પાપાતી હોવા જોઈએ. મને આમાં શંકા છે.
જો આ બધી બાબતોનો ઉચિત રીતે સમન્વય થાય તો જ કોઈ પણ સત્તાધીશ માણસ સમગ્ર પ્રજાનો સાચો રાહબર બની શકે.
એક્લદોક્લ સાચકલા પણ માણસનું લોકશાહી પદ્ધતિની કામગીરીમાં કેટલું બળ? કેટલું મહત્ત્વ? વળી પ્રાચીનકાળમાં ખૂબ જ સફળ પુરવાર થયેલી રાજવ્યવસ્થાઓનું તલસ્પર્શી શાન, તેની પ્રીતિ અને તેનો આદરણીય પક્ષપાત આજના બુદ્ધિજીવી વર્ગમાં કેટલો હોઈ શકે? આ બધા ખૂબ જ નાજુક સવાલો છે. લોકશાહી દ્વારા ઉત્થાન? અસંભવિત
વર્તમાનકાળમાં કેટલાંક સ્થાપિત હિતાવાળા કે જેઓના પરદેશોમાં મોટાં હિતે છે તેવા, ઉદ્યોગપતિઓના અંગત સ્વ-કલ્યાણો (!) વગેરે દેશમાં એવા ફેલાઈ ગયા છે કે વર્તમાન લોકશાહી દ્વારા પ્રજાનો કે સંસ્કૃતિનો સાચો ઉદ્ધાર થાય એ મને તો સંભવિત જણાતું નથી.
હું તો એટલે સુધી કહીશ કે હજી કદાચ આકાશમાંથી તારા તોડી લાવવા સહેલા છે, પરંતુ મોક્ષલક્ષી ચાર પુરુષાર્થના પાયા વિનાની બહુમત અને ચૂંટણીના તત્ર ઉપર ઊભેલી વર્તમાન લોકશાહી દ્વારા પ્રજાના સાચા ઉત્થાનની આશા અસંભવિત જણાય છે.
લોકશાહી પદ્ધતિથી ચૂંટાએલા માણસો જ દેશના ટોચ-સ્થાન ઉપર ચડીને જો છ છ કરોડ રૂપિયાના કૌભાંડ કરી શકતા હોય, લોકશાહી રીતો દ્વારા જ દેશની પ્રજાને જો કચડી નાંખી શકાતી હોય; લોકશાહીના પુરસ્કર્તા ગણાતા બંધારણ દ્વારા જ લોકોના સાચા સુખ અને શાન્તિનો નાશ કરી શકાતો હોય તે, તે લોકશાહી. પાસે આવતી કાલની કયી આશા રાખી શકાય?
સારા અને સાચા ભાવિ માટે લોકશાહી ખતરાઓ પણ ક્યાં સુધી કરવાના

Page #281

પ્રવચન નવમું
હેય ? તેમાં ચાર પાંચ સારા માણસે હોય તેા પણ એના ઉપર આ દેશનું રાજ ચાલી શકવાનું નથી. અને એવા સારા ગણાતા માણસાને પણ બાકીના ચૂંટાયેલા માણસા કામ કરવા દે કે કેમ, એ મેટો સવાલ છે.
૨૭૮
જગતમાં સર્વત્ર પુણ્યના પ્રભાવ
અને રાજાએ પ્રજના પ્રેમી હતા. આથી જ નાનકડા દશરથની સાથે તેના મંત્રીઓ રંગે રમ્યા નથી.
પૂર્વના કાળમાં પ્રાય મંત્રી
આમાં દશરથનું પુણ્ય પણ કામ કરતું હતું. એક માસના બાળક દશરથ રાજા બની શકયા તે પ્રચંડ પુણ્ય વગર બન્યું હશે? સામાન્ય રીતે પુણ્ય વગર જગતમાં ક્યાંય કશું જ ચાલતું નથી.
જે પુરુષાર્થથી જ, બધું ચાલતું હોત તો આજે ચાર કરોડ શિક્ષિત બેકાર કેમ ૨ખડે છે? એમાં કેટલા ય યુવાનોને અમના મા-બાપાએ પેટે પાટા બાંધીને ભણાવ્યા હશે!! કેટલાંક કદાચ ‘ફોરેન રીટર્ન’ પણ હશે!। છતાં આમ કેમ?
હવે તેા એ ભણેલા બેકારોને ભથ્થું આપવાનું પણ સરકાર વિચારી રહી છે. શું શિક્ષિતાની આવી સ્થિતિ એમના કાચા પુણ્યનું જ પરિણામ નથી?
જગતમાં પુણ્ય વગર એક ડગલું ય ભરી શકાતું નથી. જ્યારે આજના માનવ પુણ્ય-પાપને ‘હમ્બગ’ કહેવા લાગ્યા છે!! આર્ય દેશની આ કેવી કમનશીબી છે! પુણ્યે રેતીમાં ય નાવ સડસડાટ ચાલે
એક મારવાડીના દીકરો. ખાવાનાં ય એને ફાંફાં હતા. એક વાર ભમતા ભમતા રાજસ્થાનની કોઈ તીર્થભૂમિની ધર્મશાળાએ જઈ ચડ્યા. દયાળુ મુનીમે એની વાત સાંભળીને એક માસના આઠ આનાના પગાર પેટે રાખી લીધા. પણ સાંજ પડતાં જ એ છેારાને રજા આપવી પડી, કેમકે એ સાવ અણુ નીકળ્યા. યાત્રિકાનાં ગાદલાં, વાસણાની નોંધ કરતાં પણ તેને આવડતું ન હતું. તેા ય દયાળુ મુનીમે પૂરા આઠ આના આપીને વિદાય આપી.
વર્ષો વીતી ગયાં. કાળપુરુષે પડખું બદલ્યું. અને એક હી એ યુવાન મારવાડી રોજ લાખા રૂપિયાની હારજીત કરતા મુંબઈના પ્રથમ પંકિતના શ્રીમંત બની ગયો. ૠણથી મુકત થવા માટે એણે પેલી ધર્મશાળાને એક લાખ રૂપિયાનું દાન કરીને એના જીર્ણોદ્ધાર કર્યો હતા.
પણ આ શેઠ આજે ય એવા ને એવા જ અભણ હતા. ચેકબુકનાં પાનાંઓ ઉપર સહી કરવા માટે ઘૂંટી ઘૂંટીને સહી શીખ્યા હતા એટલું જ માફ.
આજે તો ભણશે નહિ તા ખાશે શું? એવા વિચારો વ્યાપકથવા લાગ્યા છે. આ શેઠ તા એક પણ પૈસાના ઇન્કમટેક્ષા ભરતા નહિ. પુણ્યના યોગે એનું નાવ રેતીમાં ય સડસડાટ ચાલવા લાગ્યું હતું.

Page #282

રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ
એક દિવસની વાત છે. સેક્રેટરીએ ચાલીશ ચેક ઉપર સહી કરાવી પણ દુર્ભાગ્યે એક ચેક ઉપર સહી બરાબર થઈ નહિ. જે રીતે શેઠ ઘૂંટીને સહી શીખેલા, તેવી ન થઈ. એ ચેક પાછા ફરવાની સેક્રેટરીને ભીતિ લાગી. પણ શેઠને શી રીતે કહેલું કે, ‘આપે આ પાના ઉપર સહી બરોબર કરી નથી? 'રે! એમ કરતાં શેઠના પિત્તા જાય તે ક્યાંક નેાકરીમાંથી પાણીચું પરખાવી દેતા ? ‘મિયાંની ભેસને ડાબું કેમ કહેવાય ? ’ એટલે સેક્રેટરીએ મુકિત કરી. એ પાનું ખોલીને એ સહી સામે એકીટશે જોવા લાગ્યા. એક પળમાં શેઠ બધી વાત પામી ગયા. એની હડપચી પકડીને ઊંચી કરી. અને કહ્યું, ‘એ મૂર્ખ! ત્યાં શું જુએ છે? મારા કપાળ સામે જો ગાંડા ! ચેક તો મારા પુણ્યથી સ્વીકારાય છે.'
સેક્રેટરી શરમઁદા બનીને ચાલી ગયા. ચૂક ખરેખર સ્વીકારાઈ ગયા.
૨૦૯
‘ભાગ્યથી જ ચેક સ્વીકારાય છે. સહીથી નહીં' એ વાત સેક્રેટરી રાબર સમજી ગયા.
આ પ્રસગા જોતાં નાસ્તિકને ય શ્રદ્ધા થઇ જાય
કયારે કોનું ભાગ્ય જાગે તે કહી શકાય નહિ. ભારતના વર્તમાન વડાપ્રધાનનું ભાગ્ય તો જુરા ! એક દી તેઓ હરિયાણાની જેલમાં બેઠેલા. પણ ભાગ્ય પલટાયું... અને એક જ રાતમાં એમની જીત થઈ. અને જનતાપક્ષ રચાઈ ગયા. કહેવાતી એકતા પણ સધાઈ ગઈ. અને ... તેઓ દિલ્હીની ગાદી ઉપર આરૂઢ થઈ ગયા.
આમાં પુણ્ય સિવાય બીજું કાંઈ છે ખરું? મને લાગે છે કે પુણ્ય અંગેનું આ તત્ત્વજ્ઞાન જો બરાબર સમજાઈ જય તા ગમે તેવા નાસ્તિક માણસને ય કર્મના તત્ત્વજ્ઞાન ઉપર સમ્પૂર્ણ શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઈ જાય. અને કોઈના પણ પુરુષાર્થ માટે ગમે એટલા ફાંકા હોય તોય ઊતરી જાય.
ધર્મ વિના પુણ્યાત્પાદન અશકય
આટલું જો બરાબર સમજાય તે ધર્મ તરફ જે બેદરકારી થવા લાગી છે તે દૂર થઈ જાય. કારણ પુણ્યનું ઉત્પાદન ધર્મના આચરણ વિના સંભવિત નથી.
જંગી પુરુષાર્થ હાવા છતાં પણ જો ધર્મ દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલું તમારું પૂણ્ય યારી નહિ જ આપતું હોય તે કોઈ પણ સાહસમાં તમે સફળતા નહિ પામી શકો. દશરથ મેાટા થાય છે. અને ધીરે ધીરે રાજ્યની બધી સા ાતાના હાથમાં લઈ લે છે. યુવાન થયા બાદ કૌશલ્યા, સુમિત્રા, અને સુપ્રભા નામની ત્રણ રાજકન્યાઓ સાથે દશરથના લગ્ન થાય છે.
એક વખત રાજા દશરથને માથે ભયંકર આફત ઊતરી પડે છે.

Page #283

૨૮૦
પ્રવચન નવમું
રાવણને નૈમિત્તિકને પ્રશ્ન
અનેક દેશોને જીતીને લંકાનું રાજ્ય સુવ્યવસ્થિત કરવાના પ્રયત્નોમાં રાજા રાવણ આતપ્રોત બની ગયા..
એક દિવસની વાત છે. લંકાની રાજસભાનું કામકાજ ચાલતું હતું ત્યાં અષ્ટાંગ નિમિત્તિના જાણકાર કોઈ પરદેશી નૈમિત્તિક આવ્યો. રાવણે એના જ્ઞાનના લાભ લેવાના વિચાર કર્યો. રાજ્યનું કામકાજ પૂરું થયા બાદ રાજા રાવણે નૈમિત્તિકને પ્રશ્ન કર્યો, “મારું માત શી રીતે થશે?”
અનન્તવીર્ય કેવલિ ભગવંતને આ જ પ્રશ્ન રાવણે પૂછ્યા હતા પરંતુ કેવલિ ભગવંતના અનિષ્ટ ઉત્તર સાંભળીને રાવણની નિંદ હરામ થઈ ગઈ હતી. પોતાના કલંકિત જીવનની કલ્પનાએ એને ધ્રુજાવી મૂકતી હતી. એથી જ એણે આ જ પ્રશ્ન નૈમિત્તકને પૂછ્યા.
નૈમિત્તિકે કહ્યું, “આપનું મેાત રાજા જનકની દીકરીના કારણે થશે; અને મહારાજા દશરથના સંતાનના હાથે થશે. ”
આટલું સાંભળતાં જ રાજા રાવણના માથે જાણે આભ તૂટી પડયું. વળી એ જ વાત ! ... પરસ્ત્રીના કારણે માત !
પેાતાના જીવન ઉપર ફિટકાર વરસાવતા રાવણ સૂનમૂન થઈ ગયા.
પણ આ વાતને લઘુબંધુ વિભીષણ ન જીરવી શક્યા. જ્યેષ્ઠ બંધુ રાવણ ઉપર એને અથાગ પ્રેમ હતા. પેાતાના ભાઈની આવી કથા ઇતિહાસના પાને કાળા અક્ષરે લખાય એ તો વિભીષણને હરગીજ મંજૂર ન હતું. દશરથ અને જનાના નાશ કરવા વિભીષણના નિરધાર
સિંહાસન ઉપરથી અકદમ ઊભા થઈ જઈને, ભારે આવેશમાં વિભીષણ બોલ્યા : “ જો કે આ નૈમિત્તકનું વચન સત્ય જ હોય છે પરન્તુ આ વખતે તે હું જ તેની આ અગમ – વાણીને મિથ્યા બનાવાં દઈશ. રાજા જનક અને રાજા દશરથને હજી સંતાનપ્રાપ્તિ થઈ નથી. હું એ બેય ને મારીને જ જંપીશ. મૂળિયું જ ઊખડી જાય પછી ડાળા - પાંખડાંની હસ્તીના સવાલ જ કયાં રહે છે?’
વિભીષણનાં હિંમતભરેલાં વચનો સાંભળી રાજા રાવણે અનુમતિ આપી. અને વિભીષણ પોતાને ઘેર આવ્યા.
સૌથી પ્રબળ જિજીવિષા
રાવણને સુંદર રીતે જીવવાની કેટલી ઈચ્છા છે? માટે જ એ‘મારું મેત શી રીતે થશે?' એમ પૂછે છે ને?

Page #284

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૨૮૧
આજે જિજીવિષા [જીવવાની ઈચ્છા કોને નથી? જિજીવિષાને કારણે જ લોકો પરદેશમાં ઓપરેશન કરાવવા દોડે છે ને? લોકોની ધન અંગે જેવી વૃત્તિ છે તેના કરતાં પણ જીવવાની ઈચ્છા વધુ તીવ્ર નથી શું? આ જગતમાં સૌથી મોટી વ જિજીવિષા છે. એની ખાતર માણસ બધું જ કરી છૂટવા તૈયાર હોય છે. માનવ પોતાની જીવવાની ઈચછાના કારણે ક્યારેક બીજનાં પ્રાણ સુદ્ધાં લઈ લેવા તૈયાર થઈ જતા હોય છે. અકબર અને બિરબલ
એકવાર અકબર અને બિરબલ વાતો કરતા હતા. તે વખતે પોતાના નાનકડા બચ્ચાને અત્યંત વહાલ કરતી એક વાંદરીને રાજા અકબર જુએ છે. અકબર બિરબલને કહે છે: “વિરવ! ટેવ તો સહો, યદુ વંશ અને વને જો વિતતા ગર करती है ! लगता है कि अवसर आने पर शायद वो उसके लिये अपना प्राण भी રે રેવે”
બિરબલ અકબને કહે છે: “હાંપનારું! સાપની જતી હોતી હૈ. સમી जीवको अपने पर जो प्यार होता है वह दूसरे कीसीके उपर नहीं होता । अपनी आत्माको बचाने के समय बंदरी अपने बच्चे को भी छेड देगी।
અકબર કહે છે: “જૈસા નહીં હું સત્તા” ત્યારે બિરબલ કહે છે: “grદ્ર ! અવસર ઘર વાત !”
તે પછી એકવાર બિરબલ વાંદરીને તેના બચ્ચાની સાથે નીકના પાણીમાં નાંખી દે છે. અને નીકના પાણીમાં ધીરે ધીરે વધારો કરે છે. વાંદરી પોતાના બચ્ચાને કેડમાં લઈને ઊંચી ઊભી રહે છે. ફરી પાણીનો વધારો કરવામાં આવે છે. એટલે વાંદરી પોતાના બચ્ચાને માથા ઉપર લઈને ઊભી થતી જાય છે. પુન : પાણીની વૃદ્ધિ થતાં, પોતાનો પ્રાણ જોખમમાં સમજીને પોતાના બચ્ચાને જ પાણીમાં નાંખી દઈને, વાંદરી તેની ઉપર ચડી જાય છે અને એ રીતે પોતાનો પ્રાણ બચાવે છે.
બાજુમાં જ ઊભેલા અકબરને બિરબલે જણાવેલી વાત હવે ખૂબ જ સાચી લાગી. સૌથી વધુ પ્રેમ પોતાની જાત ઉપર
જ્યારે ઘરમાં ભયંકર આગ લાગી ગઈ હોય એ વખતે પત્ની ઘરમાં રહી ગઈ હોય. બંબાવાળો કહેતો હોય કે “શેઠ! સ્ત્રીને બચાવી લેવા માટે ઘરમાં જશો તો તમે જ ભણ્ થઈ જશો.” આવા સમયે શું પુરુષ પત્નીને બચાવવા અંદર જશે ખરો? ત્યારે તો તે એમ વિચારશે કે, “જીવતો નર ભદ્રા પામે.”

Page #285

૨૮૨
પ્રવચન નવમું ગર્ભવતી સ્ત્રીને કોઈ ભારે તકલીફ ઊભી થઈ હોય તે વખતે ડૉકટર કહે કે “કાં તમે બચશો, કાં પેટનું બાળક ! બેમાંથી એકને જ જીવાડી શકાશે’ ત્યારે સ્ત્રી શું કરે? બાળકને મરાવીને પણ બચવાનો જ પ્રયાસ કરે ને?
પોતાના ભોગે કોઈ સામાન્યજન બીજને જીવાડવા રાજી હોતો નથી. કારણ પ્રત્યેક મનુષ્યની જિજીવિષા અત્યંત બળવાન હોય છે. જગતમાં જો કોઈને પણ સૌથી વધુ પ્રેમ ક્યાંય પણ હોય તો તે પોતાના ઉપર જ હોય છે. દશરથ અને જનક જંગલમાં પલાયન
રોષથી ધમધમી ઊઠેલા વિભીષણે દશરથને ખતમ કરવાનો સંકલ્પ જાહેર કર્યો. અને... એક દિવસ વિભીષણ રાજમહેલમાંથી નીકળી ગયા. એકલા; એકલવીર બનીને; આત્મબળ ઉપર મુસ્તાક બનીને.
નારદજીને એ વાતની માહિતી હતી. તરત જ વિદ્યાબળ મહારાજા દશરથ પાસે પહોંચ્યા. સઘળી વાત કરી અને જણાવ્યું કે “બળિયા સાથે બાથ ભીડવામાં મજા નથી. એના કરતાં અહીંથી ભાગી છૂટો એ જ કોષ્ઠ છે'
ભયંકર વંટોળિયો (સાયકલોન)વાયો છે એ વખતે મોટા મોટા પણ જો તાડના ઝાડ અક્કડને અક્કડ ઊભા રહે છે તો તૂટીને ખલાસ થઈ ય છે. જ્યારે નાનકડો છોડવો પણ નમી જાય છે તો બચી જાય છે.
રાજા જનકને પણ આ સમાચાર નારદે જ પહોંચાડી દીધા. લંકાના અધિપતિઓ પાસે અયોધ્યા કે મિથિલાના અધિપતિઓ તો સાવ વામણા હતા. યુદ્ધને આમત્રણ દેવું એટલે મોતને જ આમત્રણ દેવા બરાબર હતું.
મંત્રી મંડળ સાથે પરામર્શ કરી લઈને રાજા દશરથ અને રાજા જનકે પોતાની રાણીઓનો ત્યાગ કરી દીધો. સંન્યાસીના વાઘા સજી લઈને તે બે ય અટવી પ્રદેશોમાં ચાલ્યા ગયા. દશરથને બચાવવા મંત્રીઓને દેખાવ
મહારાજા દશરથનું મંત્રીમંડળ અત્યંત વિચક્ષણ હતું. એમણે સૂતેલા દશરથની માટીની આબેહૂબ પ્રતિકૃતિ બનાવી. જે દિવસે વિભીષણ અયોધ્યામાં ગાવવાના હતા તે દિવસે યુદ્ધની નોબત બજવી. લડવા માટે લશ્કર સાબદુ કરાયું. યુદ્ધ થયું. પણ ના એક છપકલા જેવું જ કરવામાં આવ્યું. વિભીષણથી ડરી જઈને કેટલાંક સૈનિકોએ નાસભાગ ક્યને દેખાવ કર્યો. રાજમહેલના દ્વારે આવીને ઊભેલા; ક્રોધથી ધમધમતા વિભીષણને સમજાવવા માટે સ્ત્રીઓએ ઘણા કાલાવાલાં કર્યા;

Page #286

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૨૮૩
અમારા નાનકડા રાજની હત્યા ન કરો;અમારા રાજ્યને અનાથ-અશરણ ન બનાવો.”
પણ વિભીષણે એમની વાતોની અવગણના કરી. વિભીષણ દ્વારા દશરથની પ્રતિમાને નાશ
મંત્રીઓને ધક્કો મારીને, એક બાજુ ઉપર હડસેલી મૂકીને વિભીષણ ખુલ્લી કટારી સાથે રાજભવનના શયનખંડમાં પ્રવેશ્યા અને આવેશમાં આવેલા તેણે પલંગમાં સૂતેલા દશરથના ગળા ઉપર ધડાક કરતી કટારી ફેરવી નાંખી. કામી અને ક્રોધી એ બેને આંખ હોતી જ નથી અર્થાત, છતી આંખે તેઓ અંધાપો ભોગવતા હોય છે.
લાલરંગે [લાખના લાલરંગે!] તરબોળ થઈ ગયેલી કટારીને વિજ્યના કેફમાં હાથમાં ઊંચી કરીને વિભીષણે અટ્ટહાસ કરતાં કહ્યું:“હાશ! પાપ ગયું! ધડ અને માથું જુદું થઈ ગયું !”
રાણીવાસમાં ક૨ણ વિલાપ શરૂ થયો, બાહોશ મત્રીમંડળે ખૂબ સારી રીતે આ નાટક ભજવી નાંખ્યું. વિભીષણને લેશ પણ ગંધ ન આવી.
બહાર નીકળીને વિભીષણે વિચાર્યું કે હવે જનકને મારવાની કશી જરૂર નથી. બેયના સંતાનથી મારા ભાઈનું મોત હતું ને? બે હાથે તાળી પડવાની હતી ને? પણ એક હાથ તો મેં ખતમ કર્યો છે. હવે એકલા જનકના સંતાનથી વડીલ– બંધુના મોતની શક્યતા સંપૂર્ણપણે મટી જાય છે. તો નાહકની હત્યા શા માટે કરવી?
વિભીષણ લંકા તરફ વળી ગયા.
મરવું કોઈને ન ગમે; જીવવું સહુને ગમે...પણ અફસોસ! પોતાના જીવનમરણને વિચાર કરતો સંસારી–જન પરાયાના જીવન-મરણનો લગીરે વિચાર કરવા લાચાર છે! કેવી હશે એની ભેગરસિકતા! જિજીવિષા!
પોતાના જીવન ખાતર પરાયા જીવનને નાશ એ કરે! પિતાના જીવન માટે બીજાને મેતના ઘાટ ઉતારી દે!
આ બાજુ દશરથ અને જનક ઉત્તરાપથમાં ભેગા થઈ ગયા. ત્યાં રાજગૃહી ન ગરીના શુભમતિ રાજાની પુત્રી કૈકેયીનો સ્વયંવર હતો. આથી બન્ને સ્વયંવરમંડપમાં ગયા. અને સમુચિત આસને બન્ને બેઠા. પુણ્યશાળીની વાત ન્યારી
પુણ્યશાળીની વાત તો સાવ ન્યારી છે. પુણ્યના ઉદય કાળમાં કોઈ કશી જ લાધા પહોંચાડી શકતું નથી.

Page #287

૨૮૪
પ્રવચન નવમું જો પુણ્યનો ઉદય હોય તો બેકના પટાવાળાને પણ લૉટરીમાં લાખ રૂપિયાનું ઈનામ લાગી રય. બેકના મેનેજરે ય રૂપિયાની ટિકિટ લીધી હોય તો ય તેને ઈનામ ન મળે અને પટાવાળાને મળી જાય. તે વખતે મેનેજર એને કહે કે “ચલ ચલ તું તો પટાવાળો છે. તને શેનું ઈનામ લાગે? ઈનામ લાગે તો મને જ લાગે.” તો એવું ચાલી શકે ખરું?
ઈનામ લાગવું ન લાગવું એ તો ભાગ્યની વાત છે! એમાં કાંઈ મેનેજરને જ લાગે અને પટાવાળાને નહિ એવો કોઈ નિયમ નથી.
દશરથની ભાગ્ય લીલા લેર કરતી હતી એટલે દશરથના વિષયમાં પણ એવું જ બન્યું.
બી અનેક રૂપવાન ધનવાન રાજકુમારોને પડતાં મૂકીને કેકેયીએ દશરથના ગળામાં જ વરમાળા નાંખી દીધી. આ જોઈને બીજા રાજાઓને તેમાં પોતાનું અપમાન લાગ્યું. અને.
સ્વયંવર મંડપમાં હાહાકાર મચી ગયો! તમામ રાજકુમારોએ મ્યાનમાંથી તરવારો ખેંચી નાંખી. શુભમતિ રાજને કહ્યું, “શું આવું ચાપમાન કરાવવા માટે તમે અમને બધા ય ને તમારી દીકરીના “સ્વયંવરમાં આમન્યા હતા? શું બન્યું છે; એ દશરથમાં? તે તમારી પુત્રી અને પોતાના વર તરીકે પસંદ કર્યો?”
સબૂર.” દશરથે પડકાર ફેંકતા કહ્યું, “તમારી જીભડી સલામત રાખે. હું કોણ છું? એ તો હમણાં જ નક્કી થઈ જશે. ફાત્રિયો લવારા કરતા નથી; એ તો ખાંડાના ખેલ ખેલીને જ જય-પરાજ્યનો નિર્ણય કરી લેતા હોય છે. ચાલો, આવી જાઓ. મારી સાથે; આપણે ખરાખરીનો ખેલ હમણાં જ ખેલી લઈએ; કોણ વામણો છે અને કોણ વિરાટ છે? એવો નિર્ણય આ જ પળે મેળવી લઈએ.” રાજકુમારે સાથે દશરથનું યુદ્ધ અને દશરથને વિજય
મર્દાનગીની રંગ-છોળ ઉડાડતી વાણીને સાંભળતાં જ કૈકેયીનાં રૂંવેરૂંવે આનંદ વ્યાપી ગયો. રાજા શુભમતિ પણ આવા જમાઈને પામીને આનંદમાં આવી ગયા. તેઓ દશરથના પક્ષે આવી ઊભા હતા.
બાજુમાં રથ ઊભો હતો. કેકેયી સારથિ બની ગઈ અને રથને દોરી લાવી. દશરથ રથમાં ચડી ગયા. અને ભયંકર તુમુલ યુદ્ધ થયું. સ્વયંવર મંડપ જાણે મોતનો ઘાટ બની ગયો. બાણો ઉપર બાણો છૂટતા ગયા.
રાજકુમારોના અનેક બાસો નિષ્ફળ થતા ગયા. કેકેયીએ તો કમાલ કરી નાંખી. એને એવું પૌરસ ચઢયું અને એણે રથને એવો ઘુમાવવા માંડયો કે ધસી આવતા

Page #288

રામાયણમાં સંસ્કૃતિના સંદેશ
બાણા એ રથને જ ભટકાઈ-ભટકાઈને ધરતી ઉપર પડતા રહ્યા. ધીરે ધીરે બધા જ રાજાઓને નસાડી ભગાડી મૂક્યા.
૨૮૫
કૈકેયીના આ પરાક્રમને જોઈને દશરથ પણ માંમાં આંગળા નાંખી ગયા.
દશરથના અતુલ પરાક્રમને જોઈને બધા રાજકુમારો હેરત પામી ગયા ! સહુ શરણે આવ્યા. આવેા પતિ પસંદ કર્યા બદલ રાજકુમારોએ કૈકેયીને ધન્યવાદ આપ્યા. હવે કૈકેયીની રથ-કળાથી પ્રભાવિત થયેલા રાજા દશરથ તેને વરદાન માંગવાનું કહે છે ત્યારે કૈકેયી શું વરદાન માંગે છે, વગેરે પ્રસંગ આવતા પ્રવચનમાં લઈશું.
નોંધઃ આ પ્રવચનના અવતરણ –સંકલનમાં શ્રીજિનાશાથી વિરુદ્ધ અથવા પ્રવચનકાર પૂ. ગુરુદેવશ્રીના આશયથી વિરુદ્ધ લખાયું હોય તો તે બદલ અંત:કરણથી ‘મિચ્છામિ દુક્કડમ્ ’.
-અવતરણકાર
[પાના ૨૫૮ થી ચાલુ ]
પ્રયાણ, બન્ને રાજવીઓનું ઉત્તરાપથમાં ગુપ્ત રીતે ગમન, દશરથના મંત્રીગણ દ્વારા વિભીષણની છેતરપિંડી, કૈકેયીના સ્વયંવરમાં દશરથની ઉપસ્થિતિ અને દશરથને કઠે વરમાળા–આરોપણ, કૈકેયીના સ્વયંવરનું સમરાંગણમાં પરિવર્તન, કૈકેયીની રથસંચાલનની આશ્ચર્યકારિણી કળા અને અંતે, દશરથને વિજય વગેરે રામાયણની મૂળ કથાના પ્રસંગોને પણ પૂજ્યશ્રીએ ભાવવિભોર શૈલીમાં રજૂ કર્યા હતા.
પુરાતનકાળના માનવાના ઉત્તુંગ શિખરો ઉપર સદા લહેરાતી......વીંઝાતા વાયરાની થપાટાથી ફ...............અવાજ કરતી......સંસ્કૃતિની એ ધવલી ધજા સામે આંગળીચિંધણું કરીને, પ્રવર્તમાન કાળના અતળ અને ઊંડા પાતાળની પ્રગાઢ અને ગહન ગુફાઓના અંધકાર જેવી અંધિયારી.......વિકૃતિઓના કાદવથી ખાબકીને ઊભરાઈ ગયેલી......માનવજીવનની ખાઈમાં અથડાતી કૂટાતી અને ગંધાઈ ઊઠેલી– પેલી સંસ્કૃતિની ધજાને ઊંચકી લઈ, એને વિશુદ્ધ અને સુવિશુદ્ધ બનાવી દઈ, પુન: સ્વ–જીવનની ધરતીમાં ખોડંગી દેવાની અહાલેક પુકારતી પૂજ્યશ્રીની પ્રવચનપીયૂષવર્ષાનું સારભૂત અવતરણ અહીં આપવામાં આવ્યું છે.
-મુનિ ભાનુચન્દ્રવિજય
શ્રીપાળનગર, મુંબઈ-૬.
તા. ૨૫૮-૭૭

Page #289

ઈંડા ભયાનક ગા રાગા ઉત્પન્ન કરે છે
આ છે, વિખ્યાત ડૉકટરાનુ મન્તવ્ય
अण्डे विष से भरे हैं ।
अण्डों से दिल की बीमारी
वैज्ञानिक परीक्षणों ने यह सिद्ध किया है कि एक-एक अण्डे में लगभग ४ ग्रेन कोलेस्टरोल नामक भयानक तत्व पाया गया है । कोलेस्टरोल की इतनी अधिक मात्रा के कारण अण्डे दिल की बीमारी, हाई ब्लड प्रेशर, धमनियों में जख्म आदि रोग पैदा करते हैं ।
-Dr. Robert Gross, Prof. Irving Davidson —Dr. Ketherine Nimmo, D.C.R.N., Oceano, California (U.S.A.)
अण्डों से पेट में सड़ान
अण्डों में कार्बोहाइड्रेटस बिल्कुल नहीं होते और कैलशियम भी बहुत कम होता है अतः इनसे पेट में सड़ान पैदा होती है ।
—Dr. E. V. Mc. Collum - A Great Medical Authority. Newer Knowledge of Nutrition - Page 171
अण्डों में डी. डी. टी. विष
१८ महीनों के परीक्षण के बाद ३० प्रतिशत अण्डों में डी. डी. टी. मिला Agriculture Deptt. Florida-America-Health Bulletin October. 1967.
अण्डे मनुष्य के हाज़मे के प्रतिकूल हैं
वित्त और लबलबा का रह अण्डे की सफेदी के साथ नहीं मिलते हैं । अण्डे की सफेदी का ३० से ५० प्रतिशत भाग भोजन प्रणाली से बिना हज़म हुए निकल जाता है ।
Prof. Okada.
=

Page #290

છેવટે; ભૌતિક દૃષ્ટિએ પણ ઈંડાના ત્યાગ કરી ઈંડા કરતાં મગ, ચણા વગેરેમાં ઘણાં પાષક તત્વો છે. या छे; वैज्ञानि - अन्वेषण
भारत सरकार द्वारा प्रकाशित हैल्थ बुलेटिन नं. २३
नाम पदार्थ
मूंग उड़द
अरहर ( तुवर) मसूर
मटर
चना
लोभिया- चौला सोयाबिन
बदाम
काज
नारियल
तिल
मूंगफली
पिस्ता
अखरोट
शाकाहारी खाद्य
यम रस
प्रोटीन चिकनाई खनिज कार्बो- कैलशि- फॉसफो- लोहा कैलोरी लवण हाइड्रेट्स 24.0 1.3 3.6 56.6 24.0 1.4 3.4 60.3 22.3 1.7 3.6 57.2 25.1 0.7 2.1 59.7 22.9 1.4 2.3 63.5 22.5 5.2 2.2 58.9 24.6 0.7 3.2 55.7 43.2 19.5 4.6 22.9 20.8 58.9 2.9 10.5 21.2 46.9 2.4 22.3 13.0
4.5 41.6 1.0
25.2
18.3 43.3 5.2 31.5
39.8 2.3
19.3
19.8 53.5 2.8
16.2
15.6 64.5 1.8
11.0
18.7 15.0
5.8
36.6
3.0 44.1
4.2 6.3
जीरा
मेथी
पनीर
घो स्प्रेटा दूध पाऊडर 38.0
अण्डा
मछली
बकरी का मांस सुअर का मांस
26.2 5.8
24.1 25.1 98.0
—
0.1 6.8 15.0
मांसाहारी खाद्य
13.3 13.3 1.0
22.6 0.6 0.8 18.5 13.3 1.3
18.7 4.4
1.0
-
353
346
358
372
0.14 0.28 8.4 334 0.20 0.37 9.8 350 0.14 0.26 8.8 0.13 0.25 2.0 0.03 0.36 5.0 0.07 0.31 8.9 0.07 0.49 3.8 0.24 0.69 11.5 0.23 0.49 3.5 0.05 0.45 5.4 0.01 0.24 1.7 1.44 0.57 10.5
327
432
655
596
444
564
0.05 0.39 1.6
549
626
687
356
333 0.52 2.1 348
900 347
0.14 0.43 13.7 0.10
0.38 4.8
1.08 0.49 31.0
0.16 0.37 14.1 0.79
1.37
1.00 1.04
0.06 0.22 2.1 173 0.02 0.19 0.9 91
0.15 0.15 2.5 0.03
194 0.2 2.3 114

Page #291

મુલ્ય: ૫૦ પૈસા
રામાયણનાં પ્રવચને માત્ર નીચેના
બે રવિવાર માટે બંધ રહેશે ૧. રવિવાર તા. ૧૧-૯-૭૭ કિ. શ્રા. વ. ૧૩ ૨. રવિવાર તા. ૧૮-૯-૭૭ ભાદરવા સુ. ૬
વળી – ભાદરવા સુદ પાંચમથી ભાદરવા સુદ બારસ સુધી રોજિંદા ૯ થી ૧૦ ના પ્રવચન, પ્રશ્નોત્તરી તથા સવારે ૬ થી ૭ની વાચનાઓ પણ સંપૂર્ણ બંધ રહેશે. ભાદરવા સુદ ૧૩ [તા. ૨૫-૯-૭૭ રવિવારે બપોરે ૨-૩૦ થી ૪ સુધી રામાયણનું પ્રવચન થશે અને ત્યારથી રોજિદા પ્રવચને, વાચના વગેરે પણ શરૂ થઈ જશે. આની ખાસ નોંધ લેવા સૌને ભલામણ છે.
– અવતરણકાર
ધર્મ, સંસ્કૃતિ અને રાજકારણના વિષયોને નીડરપણે ચર્ચાતું,
અધ્યાત્મની અને ખી સરગમ સંભળાવતું, આધ્યાત્મિક, સાંસ્કૃતિક, સામાજિક અને રાજકીય બાબતે અંગે સ્પષ્ટ, સચોટ અને તર્કબદ્ધ રીતે કેઈ ન જ પ્રકાશ ફેંકતું, મુનિરાજશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજીના ચિંતનનું વાહક
મુકિતદૂત' માસિક
સંપાદક: હસમુખ શાહ લવાજમ: વાર્ષિક રૂ. ૫-૦૦ ત્રિવાર્ષિક રૂ. ૧૫-૦૦
આજીવન: રૂ. ૧૦૦-૦૦
ગ્રાહક સંખ્યા : ૧૦,૦૦૦ સળંગ અંક: ૧૦૦ ૧૦૧ (સંયુકતક) નવેમ્બરની પહેલી તારીખે બહાર પડી રહ્યો છે.
આવતા વર્ષથી લવાજમમાં વધારો આવી રહ્યો છે. તે પહેલાં આજે જ ત્રિવાર્ષિક લવાજમ રૂા. ૧૫ ભરો અને [ દિવાળી સુધીમાં] “મા-બાપને ભૂલશો નહિ” એ કેલેન્ડર ભેટ મેળવો.
પ્રકાશક: “કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ' ૫૦૮૨/૩ બીજે માળે, બાંધી રોડ, રતનપોળ નાકા,
યારિક ઈન્સ્ટીટયૂટ સામે, અમદાવાદ–૧. ફિન નં. ૩૦૮૧] મુદ્રક : ધીરૂભાઈ જે. દેસાઈ, સ્ટેટ્સ પીપલ પ્રેસ, ઘોગા સ્ટ્રીટ, મુંબઈ–૧

Page #292

હરદેવડર 1333kk
Tદ
Seaઝઝૂઝબૂત
'એBE3N2w
રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ
•પ્રવચનકાર,
Issue
પૂજય સિદ્ધાન્ત મહોદધિ,કર્મશાસ્ત્રવિપુણમતિ, વાત્સલ્યવારિધિ,
ત્રિશતમુળિગચ્છાધિપતિ, સ્વર્ગીય સૂરિપુરજદર આચાર્ય ભગવા શ્રીમદ્ વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજાના
શિષ્યરત્ન પૂજ્યપાદ મુનિરાજશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી મહારાજ
: અવતરણઃ મુનિશ્રી ભા_ચન્દ્રવિજયજી
Im
12 દક88 TITUTE
આ
આE
પ્રવચન સ્થળઃ પ્લેઝર પેલેસ, મુંબઈ-૬
પ્રવચન
ર૮-૭૦ ]
પ્રવચન – દસમું
| પ્રકાશન
૪-૯૭૭
પ્રકાશક: કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ

Page #293

પૂજ્યપાદ મુનિરાજ શ્રીમદચન્દ્રશેખર વિજયજી મહારાજ સાહેબની દર રવિવારે “રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સદેશ” એ વિષય ઉપર યોજાયેલી જાહેર પ્રવચનશ્રેણીના દસમા પ્રવચનના અવસરે જ, મુંબઈ - મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન તરફથી મુંબઈની સુધરાઈની શાળાના બાળકોને ઈડા આપવાની યોજનાના સંદર્ભમાં બપોરે ર થી ૩ ના સમય દરમિયાન વિરોધની એક વિરાટ જાહેરસભાનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. જેને સવિસ્તર અહેવાલ આ જ પુસ્તિકામાં અન્યત્ર આપવામાં આવ્યો છે.
પ્લેઝન્ટ પેલેસના પટાંગણમાં હકડેઠ ભરાયેલા માનવમહેરામણ સમક્ષ રામાયણનું દસમું પ્રવચન કરતાં પૂજ્યશ્રીએ, રાજકુમારો સાથેના યુદ્ધમાં કૈકેયીએ દાખવેલી રથકળાનું અદ્ભુત કૌશલ, તેનાથી પ્રસન્નચિત્ત બનેલા દશરથનું વરપ્રદાન, વરને થાપણ રૂપે રખાવતી કંક્ષી, રાજા જનકની રાણી વિદેહીની કૂખે સીતા અને ભામડળને જન્મ, કાળાન્તરે ઉપદ્રવોની શાતિ અર્થે શ્રી રામનું આગમન અને સીતા માટે જનકનું વાગ્દન, પૂર્વજન્મના વૈરી દેવાત્મા દ્વારા ભામડળનું અપહરણ અને પાલકપિતા બનતા ચન્દ્રગતિ દ્વારા તેનું પાલન અને સંવર્ધન. દેવાંગનાએનેય તુચ્છકાર કરતા સીતાના અપ્રતિમ રૂપનું નિર્દોષ ભાવે દર્શન કરવા આવતા નારદજી અને દાસીઓ દ્વારા નારદજીની હકાલપટ્ટી, વેર વાળવા નારદજી દ્વારા ભામડળને સીતાનું ચિત્રદર્શન, અજ્ઞાત ભામડળને સીતા ઉપર ઉદ્ભવતે કામાગ્નિ, કુશ બનતા ભામડળને ચન્દ્રગતિની પૃચ્છા, અંતે મિત્રો અને નારદજી દ્વારા સત્ય-સ્ફોટ અને ચન્દ્રગતિને જનકને બોલાવવા આદેશ વગેરે રામાયણની મૂળકથાના પ્રસંગો ખૂબ સુન્દર રીતિએ વર્ણવ્યા હતા.
પ્રસંગાનુરૂપ, કોઈ પણ શુભકાર્યમાં સંકલ્પથી શુભારમ્ભ અને શુદ્ધિના પ્રચલ્ડબળથી પ્રાપ્ત થતી સિદ્ધિ, સિસોદિયા વંશના કેસરીસિહ શા રાણા પ્રતાપને ખુમારીવંત પ્રસંગ, પુણ્યવાન અને શુદ્ધિમાન માનવીના will power ની પ્રભાવક તાકાન, નેપોલિયનને હંફાવનાર એક રાજકુમારની ખમીરવંતી સ્થા, વૈરના વિસર્જનના અભાવે રબારીના છોકરાને અકારણ ખતમ કરી નાંખતી ભેંસના દૃષ્ટાંત દ્વારા ક્ષમાપનાના પુયપર્વનું અમૂલું આખ્યાન, નાતરું કરતી નાર જેવી બિનભરોસાદાર પુણ્યકર્મની પરિસ્થિતિ, કર્મરાજની ચિત્ર-વિચિત્ર લીલાના પ્રભાવે
ગતને અઘોર ત્રાસ, ખતરનાક કામવાસનાઓના ઝંઝાવતી પરિબળેના કારણે ઉત્પન થતી શારીરિક ક્ષીણતા, વિકારદષ્ટિએ પરસ્ત્રીનું રૂપદર્શન એટલે જ ખાધા વગર ઉત્પન્ન થતાં અજીર્ણની સચોટ અને સુતર્કશીલ રજૂઆત, વૈષયિક વૃત્તિઓની ભયંકરતાને ચોટદાર રીતે સમજાવતો સોક્રેટીસને સંવાદ, ગાંજો, ચરસ અને બિયર પીને જીવનને ટકાવવા મથતા વિષયાંધ માનવની જીવતાં મડદાં જેવી કંગાળ સ્થિતિ,
(અનુસંધાન ૩૦૫ મા પાને)

Page #294

રવિવાર પ્રવચનાંક : ૧૦
દિ. શ્રાવણ સુદ પૂર્ણિમા
વિ. સં. ૨૦૩૩ અનંત ઉપકારી કલિકાલ સર્વ જૈનાચાર્ય ભગવાન હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ ત્રિષષ્ઠિશલાકા પુરુષ ચરિત્રના સાતમા પર્વમાં જે “જૈન રામાયણ' ની રચના કરી છે તેને મુખ્યત્વે નજરમાં રાખીને, “રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સદેશ” એ વિષય ઉપર દર રવિવારે બપોરે અઢીથી ચારના સમય દરમ્યાન પ્રવચનમાળા ગોઠવવામાં આવી છે. જેનું આજે દસમું પ્રવચન છે. પૂર્વ કથા-પરામર્શ
ગત પ્રવચનમાં, રામચન્દ્રજીના દાદા અનરણ્ય અને દશરથના કેટલાક પ્રસંગ આપણે વિચારી ગયા. વળી રાવણના ‘મારું મોત શી રીતે થશે?' એવા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં નૈમિત્તકે કહયું કે “દશરથના પુત્રના હાથે અને જનકની દીકરીના કારણે – એ સાંભળી વિભીષણને ભયંકર ક્રોધ ઉત્પન્ન થયો. એ જનક અને દશરથને મારી નાંખવા ગયો. આ સમાચાર નારદ દ્વારા પ્રાપ્ત જતાં જ જનક અને દશરથ જંગલમાં પલાયન થઈ ગયા. અને વિભીષણ સાથે દશરથના મંત્રીઓને છેતરપિંડી કરી. | ઉત્તરાપથમાં પલાયન થઈ ગયા બાદ દશરથ રાજા શુભમતિની પુત્રી કેયીના સ્વયંવરમાં જઈને તેને પરણે છે. એને પરણે અન્ય રાજકુમારોને અપમાન લાગે છે. આથી એ રાજકુમારોનું દશરથ સાથે યુદ્ધ થયું. યુદ્ધમાં કેયીએ સારથિપણું સ્વીકાર્યું અને એની રથ ફેરવવાની કળા જોઈને દશરથ પ્રસન્ન થઈ ગયા. અહીં સુધીને પ્રસંગ પણ આપણે ગત પ્રવચનમાં જોઈ ગયા છીએ.
હવે રામાયણના આ પ્રસંગમાં આપણે આગળ વધીએ.
જો કે અજૈન રામાયણમાં આવી વાત આવે છે કે રથના પૈડાની ખીલી નીકળી જતાં કૈકેયી તેમાં આંગળી નાંખીને રથને ચાલુ રાખે છે અને દશરથ એને વરદાન માંગવા કહે છે. પણ જેને રામાયણમાં આ વાત આવતી નથી. વરદાનને થાપણે ૨ખાવતી કેકેયી
આ રામાયણમાં કહયું છે કે કંપીની રથાકળાથી અત્યંત પ્રભાવિત થયેલા દશરથે કમીને કહાં: “હું તારા આજના સારથિપણાથી ખૂબ પ્રસન્ન થયો છું. માટે તું વરદાન માંગ.” ત્યારે કેયીએ કહયું કે, “સ્વામિન! જયારે સમય આવશે ત્યારે હું વરદાન માંગી લઈશ. ત્યાં સુધી મારું આ વર આપ થાપણ તરીકે રાખી મૂકો.
દશરથે એ વાતનો સ્વીકાર કર્યો. મુખ્યત્વે દશરથે પોતાના સ્વબળે (સંકલ્પ બળે) વિજય પ્રાપ્ત કર્યો. સંકલ્પબળથી પ્રારંભ: શુદ્ધિબળે સિદ્ધિ
જયારે કોઈ પણ શુભ કાર્ય કરવું હોય છે. ત્યારે સૌ પ્રથમ આપણું સ્વબળ-રાંકલ્પ

Page #295

૨૯૨
પ્રવચન દસમું બળ તૈયાર હોવું જોઈએ. જો આપણામાં સંકલ્પબળ (will Power) ન હોય તો કાર્યનો આરંભ પણ કરી શકાતો નથી. વળી માત્ર સંકલ્પનું બળ હોય તો એટલા માત્રથી પણ ચાલતું નથી. સંકલ્પબળની સાથે શુદ્ધિનું બળ પણ હોવું જરૂરી છે. મેલા ઘેલા પુણયવાળા માણસો કદાચ શુભ કાર્યનો આરંભ કરી શકે છે પરંતુ સારા કાર્યોમાં સિદ્ધિને હાંસલ કરી શકતા નથી.
જો માણસ અંદરખાને બગડેલે હોય, ગરવટિયો હોય, તો પણ સંભવ છે કે તે માત્ર પુણ્યના જોર ઉપર કોઈ શુભ કાર્યની શરૂઆત કરી શકે. પણ એ શુભ કાર્યને સફળતાપૂર્વક પાર પાડવું હોય તે તેમાં શુદ્ધિ-રમાત્માની અને સાધનની–બને હોવી ખૂબ જરૂરી છે.
માટે દરેક શુભકાર્યમાં સૌ પ્રથમ દઢ સંકલ્પ અને શુદ્ધિ આ બંને વસ્તુનું ખૂબ ધ્યાન રાખવું જરૂરી છે. હું શુદ્ધિની જે વાત કરું છું તેમાં ખાસ કરીને બ્રહ્મચર્યની શુદ્ધિ સમજવી. જે માનવી બ્રહ્મચર્યની બાબતમાં શુદ્ધ છે તે પ્રાય: પોતાના કાર્યની સાફલ્યપૂર્વક સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
પેલું વિખ્યાત વાકય યાદ કરે : Knock and it shall be opened to you. તમે બાર ખખડાવો. એને ખુળે જ છૂટકો છે. Ask and it shall be given to you.
તમે માંગો. તમને મળે જ છૂટકો છે. દઢ સંકલ્પ કરીને શુદ્ધિપૂર્વક કાર્ય કરનારને પ્રચણ્ડ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે. એ કોઈ કઠિન બાબત નથી. સિદિયે કેસરી રાણે પ્રતાપ
સિસોદીયા વંશના કેસરી જવા ગણાતા રાણા પ્રતાપનો પ્રસંગ તમે જાણો છો?
હિન્દુસ્તાનના પશ્ચિમના કિનારા ઉપર ત્રીજા ખલીફાએ કરેલા આક્રમણથી મુસ્લિમોનું આ દેશમાં પ્રથમ આગમન થયું. ત્યાર બાદ ચાર વર્ષે દિલ્હીની ગાદી ઉપર અકબર આવ્યો. એ જ વખતે રાણા પ્રતાપ થયો હતો. મોગલના રાક્રમણોને કારણે કલેશ થયા. કજિયા થયા. અને ખૂંખાર યુદ્ધો પણ થયા. અબરે અનેક રાજએને જીતી લીધા. પણ મેવાડનો વીર રાણા પ્રતાપ ન જતા. એના અનેક સગાંવહાલાઓમાં માનસિંહ અને પૃથ્વીરાજ જેવા પણ વટલાઈ ગયા, છતાં ઉદેપુરનો એ સીસોદીઓ કેસરી કદી ન નમ્યો. આને જ કારણે પ્રતાપને આખું મેવાડ દેવની જેમ પૂજવા લાગ્યું હતું. રાજસભામાં અકબરની જૂઠી રજૂઆત :
પ્રતાપ કોઈ પણ સંયોગોમાં જીવાત ન હતો, એથી એક વાર અકબરે પિતાની

Page #296

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૨૯૩
રાજસભામાં બનાવટ કરી અને જુઠ્ઠી જાહેરાત કરી કે, “પ્રતાપે મારી આણ સ્વીકારી લીધી છે. અને એવા પ્રકારનો એણે મને પત્ર મોકલ્યો છે.”
માનસિંહ વગેરે અનેક રજપૂતની દીકરીઓને અકબર પરણી ગયો હતો. આથી એના કારણે અનેક રજપૂતોએ અકબરની શરણાગતિ સ્વીકારી એની સભામાં નોકરી પણ સ્વીકારી લીધી હતી. અકબરે જે જાહેરાત કરી એ રાજસભામાં બેઠેલા અનેક રજપૂતોએ સાંભળી પરંતુ બધા રજપૂત દરબારીએ આ વાત અસંભવિત જણાવી અને તેને માની લેવાની સાફ ના પાડી દીધી. પૃથ્વીરાજને આઘાત અને પ્રતાપને પૃચ્છા
અકબરને ત્યાં પૃથ્વીરાજ નામનો એક વટલાયેલો રજપૂત પણ નોકરી કરતો હતો પરંતુ એનામાં પોતાના દેશનું અને જાતિનું જબરદસ્ત ગૌરવ હતું. આથી અકબરે પ્રતાપે શરણાગતિ સ્વીકાર્યાની જે વાત કરી, એ સાંભળીને એને ખૂબ આઘાત લાગી ગયો હતો. એને રાત્રે ઊંઘ પણ આવતી નથી. બીજે દિ એણે પ્રતાપને પત્ર લખીને જણાવ્યું કે, “મહારાણાજી! આપે શરણાગતિ સ્વીકાર્યાની રાજસભામાં અકબરે કરેલી જાહેરાત જો સાચી હોય, તો મારા અંતરાત્માને ભયંક્ર આઘાત લાગ્યો છે. અમે વટલાયા તો ભલે વટલાયા. પરન્તુ આપ પણ જે વટલાશો અને અકબરને નમી જશો તો હિન્દુ સંસ્કૃતિનો સૂર્ય આથમી જશે.” પ્રતાપને પ્રત્યુત્તર : “સિસોદીએ સિંહ પિંજરે નહિ પુરાણ
પ્રતાપે પ્રત્યુત્તર આપતાં જણાવ્યું કે, “આ વાત બિલકુલ બિનપાયાદાર અને હડહડતી જુહી છે. આ સિસોદીઓ સિંહ કદી અકબરના પિંજરે નહિ પુરાય. પ્રતાપ કદી શરણે નહિ જાય અને હિંદુ સંસ્કૃતિનો ધ્વજ સદા ફરકતો રાખશે જ.”
અને ખરેખર પ્રતાપે પોતાનું વચન મરતાં સુધી પાળ્યું. એકલે હાથે, અદ્ભુત પરાક્રમ સાથે, મોગલોની સામે પચીસ વર્ષ સુધી ઝઝૂમનાર આ પ્રતાપે મૃત્યુશધ્યા ઉપરથી પોતાના સાથીઓને પ્રતિજ્ઞા લેવડાવી કે “જ્યાં સુધી મોગલોનું શાસન નહિ ઉખડે ત્યાં સુધી અમે જમ્પીને બેસીશું નહિ. અને દેશના એ દુશ્મનો સાથે અમે સદા ઝઝૂમીશું.” ઈંડા-પ્રકરણ સામે પડકાર ફેંકવો જ રહ્યો
હું એ કહેવા માગું છું કે શુદ્ધિ સાથેના કોઈ પણ સંકલ્પને સિદ્ધિ તો મળે જ છે. આજે મુંબઈની પ્રજા કેવી ભયંકર પરિસ્થિતિમાં સપડાઈ છે! મુંબઈની અંદર મ્યુનિસિપાલિટીએ પોતાના હસ્તકની તમામ શાળામાં બાળકોને બાફ્લાં ઈંડા આપવાનું નક્કી કર્યું છે. આ કેવું ભયંકર માકરણ છે; આર્યાવર્તની સંસ્કૃતિ ઉપર! આખી અન્નાહારી આર્ય પ્રજાને માંસાહારના રસ્તે ઢસડી જવાનો આ કેવો ખતરનાક કાર્યક્રમ છે!

Page #297

૨૯૪
પ્રવચન દસમું
સત્ત્વશાળીના એક જ ટહૂકાર કાફી છે
તમારે સહુને જાગવું જ રહ્યું. તમારા Will Power ની અસર ચોક્કસ થવાન છે. એમાં શંકા રાખવાની કોઈ જ જરૂર નથી. એક બાજુ લાખા શિયાળિયાઓનું ટાળું હાય અને બીજી બાજુ એક જ સિંહ હાય! તો પણ સિંહ કદી ડરતા નથી. શિયાળિયાઓની જંગી બહુમતીથી એ કદી ગભરાતો પણ નથી. બાવના ચંદનના વનમાં એક બાજુ લાખા સાપ હોય અને બીજી બાજુ મારલાનો એક જ ટહકાર હાય, તા એ ટહૂકાર કાફી છે; લાખા સાાને ભગાડી મૂકવા માટે!
આવી તાકાત ત્યારે જ ઉત્પન્ન થશે, યારે શુદ્ધિનું – આત્માના બ્રહ્મચર્યની સુરક્ષાનું—બળ ઉત્પન્ન થયેલું હશે... અને એવી શુદ્ધિપૂર્વક પડકાર ફેંકવા જ પડશે, બીએ રને કરે એવું સત્ત્વશાળી માણસે વિચારવું પણ ન જોઈએ. પેલા વનના રાજા સિંહ એક્લા હાય; અસહાય બની ગયા હોય, શરીરે સુકાઈ ગયા હોય, મરવા પડયા હોય ત્યારે પણ એને કોઈની કદી ચિન્તા થતી નથી, કેમકે એ તો એના સત્ત્વ ઉપર જ મુસ્તાક હાય છે.
કોઇકે તા તૈયાર જ થવું રહ્યુ
ફ્રાન્સના ભાગ્યવિધાતા ગણાયેલા નેપોલિયન માર માર કરતા ચારે બાજુ ત્રાટકી રહ્યો હતા. એના નામની ચામેર હાક વાગતી. રાજાની રૈયતનું નાનકડું બાળક પણ એનું નામ સાંભળતાં જ રડતું બંધ થઈ જતું. એ રાજ્યમાં સૌથી મોટી વાત હતી; આત્મવિશ્વાસ. ગમે તેવી કફોડી સ્થિતિમાં પણ એ હિંમતથી આગળ ધપતા અને પોતાના શૂરા સૈનિકોના દિલમાં હિંમત ભરી દેતા.
આવા સમ્રાટથી કોણ હેબતાઈ ન જાય? એક વખતની વાત છે. એક મેટા રાજા એના આગમનની જાણથી કંપી ઊઠ્યા. પણ હવે કરવું ય શું? જો નૅપેલિયનને શરણે ન જાય તે મેાત હતું. આથી એ રા પરામર્શ કરવા માટે પેાતાના અનેક રાજપુત્રા સાથે એકઠો થયો, કોઈએ શરણે જવાની રજૂઆત કરી; કોઈએ નાસી છૂટવાની વાત કરી; કોઈ એ આત્મહત્યા કરવાની વાત કરી.
અનેક રાજપુત્રાની સાથે બેટા એક નવયુવાન રાજકુમાર આ ધારની વાત સાંભળી રહ્યો હતા. એને એય રજૂઆતમાં સારપ જણાતી ન હતી. નરી નિર્માલ્યતાનું એ દર્શન ન કરી શકયા. એકદમ પાતાની બેઠક ઉપરથી એ નવયુવાન ઊભા થઈ ગયા. એણે કહ્યું, “આવી નમાલી વાતો કરવાના કોઈ અર્થ નથી. શરણે જવાથી, નાસી જવાથી કે મરી જવાથી આપણી કોઈ ઈજજત રહેવાની નથી. હું તમને કહું છું કે એ સમ્રાટની વિજ્ય પરંપરાથી તમે હેબતાઈન જાએ. જે આપણે વિજયી બનવું હાય તા જરાય અંયા વિના કો’કે તે એ સમ્રાટને પડકારવા પડશે; અને ધસ્યા આવતા અટકાવવા જ પડશે.”

Page #298

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૨૯૫ તે રાજકુમાર બોલ્યો હતો કે “ somebody must stop him some where” એ રાજકુમારનું આ વાક્ય સાંભળીને બધા રાજકુમારો ગરમ થઈ ગયા. એમને એ સમજાઈ ગયું કે આપણે બધા જ જો પાણીમાં બેસી જઈએ તે તે બિલકુલ ન ચાલે... અને ખરેખર એ રાજકુમારો નેપોલિયનને જીતી ગયા. સંક૯૫ અને શુદ્ધિના સ્વામીથી સત્તા પણ ડરે
આ તો જગતના ભૌતિક બળોની વાત થઈ. આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રમાં તો સંકલ્પ અને શુદ્ધિનું બળ ખૂબ જરૂરી છે. પોતાની પાસે જો એ બળ હોય તો કામ થઈ જાય. માત્ર પુણ્યના બળે એ આત્મા પોતાના ક્ષેત્રના વિયો હાંસલ કરી શકતો નથી.
હિંદુસ્તાનની ધરતીની સમગ્ર પ્રજને ધ્રુજાવી શકનારી શકિત પણ નિ: શસ્ત્ર એવા સાચક્ષા માણસોથી ડરતી હોય છે.
સાચા ખમીરવંતા માણસોથી જ ખોટા માણસો ડરતા હોય છે. ભલે એમની પાસે શસ્ત્રોના ગંજ હોય છતાં સાચા સંકલ્પ અને શુદ્ધિના માલિક જોવા માણસો શસ્ત્રહીન હોય તો ય તેનાથી ભારે ડર લાગતો હોય છે.
શસ્ત્રધારીઓ પણ જો નિ:શસ્ત્રથી ડરતા હોય; સત્તાવાળાઓ પણ જો સત્તા વગરનાથી બીતા હોય; સંપત્તિવાળાઓ પણ જે સંપત્તિવિહોણાનો પાસે ભય પામતા હોય તો માનવું જ રહ્યું કે તેમાં એ નિ:શસ્ત્ર, સત્તાહીન કે અકિંચન માણસો પાસે પણ કોઈક સંકલ્પનું, શુદ્ધિનું કે રાષ્ટ્ર, પ્રજા ૨ાથવા સંસ્કૃતિ પરત્વેની ભકિતનું બળ કારણરૂપે હોવું જ જોઈએ.
જેના આત્માની ચાદર ઉજળી હોય છે એ જ ખરેખર ક્યુમી શકે છે અને એ જ માણસો, પુણ્યબળના સહારે ઝંઝાવાતમાં ઝંપલાવી શકે છે અને વિજ્યની વરમાળા પહેરી પણ લે છે. દશરથનું રાજગૃહીમાં જ રહેઠાણું અને રામ-લક્ષ્મણને જન્મ
દશરથનું સંકલ્પબળ અને પુણ્યબળ જેર કરતું હતું. આથી જ તેઓ રાજકુમારોની સામે યુદ્ધમાં કુદી પડ્યા અને એમાં કંકેયીના રથસંચાલનનો સહારો મળી ગયો. પહેલાં તો દશરથને એ ય ખબર ન હતી કે કૈક્યી તેને માટલી જબ્બર સહાય કરશે. આ યુદ્ધમાં દશરથે જવલંત વિજય હાંસલ કર્યો. - ત્યાર બાદ દશરથ રાજગૃહી નગરીમાં જ રહ્યા અને ત્યાં જ પોતાની કૌશલ્યા વગેરે રાણીગાને બોલાવી લીધી. તેમના મનમાં એક અંદેશો હતો કે વળી પાછી રાવણને ખબર પડે કે દશરથ તો હજી જીવતા છે અને તો ફરી કદાચ ખતમ કરવાને પ્રયત્ન કરે? - આ જ રાજગૃહીનગરીમાં દશરથ રાજાની પ્રથમ રાણી કૌશલ્યાની કથિી અતિયશાળી રામચન્દ્રજીને જન્મ થયો. ત્યાર બાદ કેટલાક વખત પછી સુમિત્રાની કુક્ષિથી

Page #299

૨૯૬
પ્રવચન દસમું
લક્ષ્મણનો જન્મ થયો. રામ અને લક્ષ્મણના જન્મ વખતના નામ તો પા અને નારાયણ હતા પરનું લોકોમાં તેઓ રામ અને લક્ષમણ તરીકે પ્રખ્યાત થયા. આથી પ્રસ્તુત રામાયણકાર તેઓને તે જ નામે જણાવશે.
મોટા થયેલા આ બન્ને રાજકુમારો યુદ્ધ વગેરે ળાઓમાં અત્યંત નિપુણ થયા. એમનું પ્રચણ્ડ ભુજાબળ અને શસ્ત્રારોનું કૌશલ્ય જોઈને રાજા દશરથ હવે પોતાને દેવાસુરોથી પણ અજેય માનવા લાગ્યો.
દશરથને એમ લાગ્યું કે, હવે અયોધ્યા જાઉં તો મને કશો વાંધ આવે એમ નથી!' આથી તે પોતાના પરિવાર સાથે અયોધ્યામાં આવી ગયા. અયોધ્યામાં પ્રવેશ થયા બાદ એક દિવસ કૈકેયી રાણીએ ભરતને અને સુપ્રભાએ શત્રુનને જન્મ આપ્યો. ચારે ય ભાઈઓ ખૂબ આનન્દથી રહેવા લાગ્યા. અને દશરથ પણ આવા પુત્રોને કારણે અત્યત પ્રસન્ન રહેવા લાગ્યા. સીતા-ભામડલને જન્મ - રામ-લક્ષ્મણના ભાવિ જીવનની વાત હમણાં આપણે બાજુ ઉપર રાખીને સીતાના જીવનની થોડી વાતો વિચારી લઈએ.
મિથિલા નગરીમાં જનક રાજાની રાણી વિદેહાએ એક દિવસ એક બાળક અને બાલિકાના યુગલને સાથે જ જન્મ આપ્યો. આમાં જે બાલિકા હતી તે જ ભાવિ સીતા હતી. અને એ બાળક તે સીતાનો ભાઈ ભાવી ભામંડલ હતો.
આ ભામંડલને કોઈ વૈરી દેવે જનક રાજાના પુત્રરૂપે જન્મેલો જોઈ કાળ ચઢયો. અને તેનું જન્મતાની સાથે અપહરણ કરી લીધું. ઘેરના વિસર્જનનું પર્વ
ક્રોધ કેવો ભયંકર છે? પૂર્વજન્મના વૈરને કારણે એ દેવાત્માને ક્રોધ ચઢયો!!! જન શાસ્ત્રોરો ક્રોધ ભાવના વિસર્જનને માટે જ સંવત્સરી પર્વ બતાવ્યું છે. “વૈરની ગાંઠ છોડો ચાને વાત્સલ્યની ગાંઠ બાંધો.' આ પર્વને આ સન્દશ છે.
જેમની સાથે તમારે વિશેષ પ્રકારે વૈર બંધાયા હોય તેની સાથે વિશેષ કરીને ક્ષમાપના કરવી જોઈએ. માત્ર વ્યવહાર ખાતર ૧૫ પૈ.નું પોસ્ટકાર્ડ લખી નાંખે તે ન ચાલે. વળી જેની સાથે વિશેષ વૈરનું નિમિત્ત બન્યું હોય, તો સાવસરે તેના ઘરે જઈને પણ એની ખાસ ક્ષમાપના કરવી જ જોઈએ. જેન શાસ્ત્રો તો કહે છે કે જે સંવત્સરી પર્વ-પ્રસંગે પણ સામાપના કરતો નથી, તેની જૈન સંઘમાંથી આપમેળે હકાલપટ્ટી થઈ જાય છે. તેને જૈનસંઘમાંથી રદબાતલ કરવાની પણ જરૂર રહેતી નથી. ઘેરના વિભાવે છોકરાને ખતમ કરતી ભેંસ
હું ગતવર્ષે નવસારીમાં ચતુર્માસ હતો ત્યારે મેં એક પ્રસંગ છાપામાં વાંચ્યો હતો. એક ભેંસે એક છોક્સને અકારણ મારી નાંખ્યું. એમાં એવું બન્યું કે કોઈ

Page #300

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૨૯૭
ગામના રસ્તા વચ્ચેથી એક રબારીને છોકરો પસાર થતો હતો. અને પેલી ભેંસે જે. જોતાંની સાથે જ ભેંસ આ છોકરાને મારવા દોડી. રબારીને એ છોકરો પણ ગભરાઈને નાઠો. છોકરો આગળ અને ભેંસ એની પાછળ! દોડતા દોડતા છોકરો હાંફી ગયો અને નદીના રેતાળ પટમાં તે અટકી ગયો. તરત જ ભેંસ એ છોકરાને શિગડા જ મારવા માંડી. ભેગા થઈ ગયેલા લોકોએ ખૂબ પ્રયત્ન ક્ય, છતાં તેઓ તે છોકરાને ભેંસના જીવલેણ આક્રમણમાંથી છોડાવી શક્યા નહિ.
અને અનતે.... શિગડાના પ્રહારો દ્વારા પેલી ભેંસે એ છોક્રાને લોહીલુહાણ કરીને મારી નાખ્યો. રબારીને એ છોકરો કદી એ ગામમાં આવ્યો જ ન હતો. પહેલી જ વાર એણે એ ગામમાં પગ મૂકેલો. અને ભેંસને કશું પણ અડપલું કર્યું ન હતું. છતાં એ છોકરાને જોતાની સાથે ભેંસને આટલો ક્રોધ ચઢયો અને એને મારી નાંખ્યો. એની પાછળ શું કારણ?
આ જન્મમાં તો કોઈ જ કારણ જોવા મળતું નથી. તો પછી પૂર્વજન્મનું કોઈ વૈર ભેંસને જાગૃત થયું હોય અને તેને કારણે ભેંસે આવું કાર્ય કરી નાંખ્યું હોય એવું અનુમાન સ્પષ્ટ રીતે કરી શકાય. અન્યથા એક પશુની જત કોઈ પણ જાતના રંજાડ વગર એક નિર્દોષ માનવને શા માટે મારી નાંખે? ક્ષમાપનાનું પર્વ: ક્ષમા માંગે અને આપે
અન્ય દર્શનેમાં કોઈ પર્વ એવું નથી કે જેમાં જનમ જનમના વેર તેડવા માટેનું આરાધન બતાવવામાં આવ્યું હોય! એક જૈન દર્શનમાં જ આવું મહાન પર્વ બતાવ્યું છે; જેમાં તમે બીજાની સામાપના માંગો અને બીજાને મા આપે, એવું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે. પુણ્યશાળી બાળ ભામંડળ અને ઉગરી ગયો
ભામંડલને જોતાં પેલા દેવને વૈરભાવ જાગ્યો. પૂર્વજન્મના વૈરભાવની સામાપના નહિ કરી હોય એટલે જ આ જન્મમાં શત્રુ પ્રત્યે ક્રોધ ઉભવ ને? દેવને આ બાળકને જોતાં જ, “આને હમણાં જ આ શિલા જોડે અફાળીને હણી નાખું.”તેવો ભાવ ઉત્પન્ન થયો. જાણે દેવને એ આત્મા રાજકુમાર તરીકે જીવે અને મેજમજા કરે એ મંજૂર ન હતું. માટે જ એને ખતમ કરી નાંખવાનો વિચાર આવ્યો હોય!
પરન્તુ ભામંડલનું પુણ્ય એવું જોરદાર તપનું હતું કે થોડીવારમાં જ એ દેવની વિચારધારા બદલાઈ ગઈ. “આવા રૂપરૂપના અંબાર જેવા કુમારને મારીને શું કરું? બિચારો એ જાણતો પણ નથી કે એ મારો શત્રુ છે. મેં જ દુષ્ટકર્મો કર્યા હશે એના ફળ મારે જ ભોગવવાના છે. આ બાળની હત્યા કરીને શા માટે મારું ભવ-ભ્રમણ વધારી દઉં?”

Page #301

૨૯૮
પ્રવચન દસમું ચદ્રગતિ દ્વારા ભામંડળનું ગ્રહણ અને પાલન
આ દેવને ક્રોધ આવતા તો આવી ગયો; પરંતુ પરલોકની ભીરુતાના વિચારે આ શાન્ત થઈ ગયો અને તે બાળકને કુંડલાદિ આભૂષણોથી શણગારીને વૈતાઢયની દક્ષિણ શ્રેણીમાં રથનૂપુર નગરના એક ઉદ્યાનમાં મૂકી દીધો.
ત્યાર બાદ આ બાળક રથનુપુરના રાજ ચન્દ્રગતિના જોવામાં આવે છે. દિવ્ય વસ્ત્રાલંકારથી વિભૂષિત અને બાળકને જોઈને ચન્દ્રગતિને તેને ઉપાડી લેવાનું મન થાય છે. અને પોતાને પુત્ર નહિ હોવાથી આ જ બાળકને પોતાના પુત્ર તરીકે સ્વીકારી લે છે. બાળકને રાજમહેલમાં લાવીને પોતાની રાણી પુષ્પાવતીને અર્પણ કરે છે. અને નગરમાં એવી ઘોષણા કરાવે છે કે, આજે ગૂગર્ભા દેવી પુષ્પાવતીને એક પુત્રને જન્મ આપ્યો છે.'
રાજા ચન્દ્રગતિ બાળકના જન્મનો ઉત્સવ કરે છે. અને સત્તાવાર રીતે જાણે બાળક પોતાનું જ હોય તેવો આભાસ ઊભો કરે છે. બાળકના મુખ ઉપર ખૂબ જ કાંતિ હોવાને કારણે તેનું “ભામંડળ” એવું નામ પાડે છે. આ રીતે ચન્દ્રગતિ ભામંડળનો પાલક પિતા બને છે. પુત્ર-અપહરણથી વિદેહાને ક૯પાન્ત
આ બાજુ જનક રાજાની રાણી વિદેહાના બાળકનું જ્યારે દેવદ્રારા અપહરણ થયું ત્યારે વિદેહા કરુણ લ્પાત કરવા લાગી. મારું બાળક ક્યાં ગયું?’ એમ કહીને બૂમો પાડવા લાગી. માતાના કરુણ આક્રંદે સમગ્ર કુટુમ્બીજનોને શોકસાગરમાં ડૂબાડી દિીધા. રાજા જનકે ચારે બાજુ તપાસ કરાવવા માંડી પરંતુ બાળકનો કોઈ જ પત્તો લાગતો નથી. નાતરું કરતી નાર જેવું પુણ્યકર્મ
પુણ્ય કેવું તકલાદી તત્ત્વ છે? કયારે એ ધડાકો કરી બેસે અને ક્યારે રવાના થઈ જાય એ સમજી શકાય એવું નથી. માટે જ પુણ્યકર્મને નાતરું કરતી નારની ઉપમા અપાય છે. જૂના જમાનામાં નીચલા વર્ણની સ્ત્રીઓ નાતરું કરતી. પત્ની ક્યારે દગો દે અને બીજા પુરુષના ઘરે જઈને બેસે એનું ઠેકાણું નહિ. આથી જ પુરુષ સ્ત્રીને કબાટની ચાવી સોંપતો નહિ. ક્યારે એનું માથું ફરે અને ધિરેણું લઈને ચાલતી થઈ જાય એને શો ભરોસો? તકલાદી પુણે ઊભા થયેલા સંસારને કદી જીવનની ચાવી ન સોંપાય. ક્યારે એ દગો દઈ દે અને આત્માને દર્ગતિ ભેગો કરી દે એનું ઠેકાણું નથી. “ડાયાસના રૂપાળા નામથી માલ બદલાત નથી.
આજે સારા ઘરમાં ય ક્યારેક સ્ત્રી ઘર બદલતી હોય છે. પણ તેને ડાયવર્સનું

Page #302

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૨૯૯
રૂપાળું નામ આપવામાં આવ્યું છે! પણ એથી કાંઈ વસ્તુ સ્થિતિ બદલાઈ જતી નથી. મીઠાના ડબ્બાને “સાકરનું લેબલ ચટાડવાથી મીઠું કાંઈ “સાકર' ન બની જાય. રૂપાળા નામથી માલ બદલાતો નથી. છતાં આજે રૂપાળા નામો આપવાથી માલ બદલાઈ ગયાની એક હવા ઊભી કરીને ભેદી લોકોએ પ્રજની સાંસ્કૃતિક જીવન-પદ્ધતિ સાથે ભયંકર છેતરપિંડી કરી છે.. આવા પુણ્યના ભરોસે રખે રહેતા!
હું એ કહેવા માગું છું કે પુણ્યકર્મ એ વંઠેલી સ્ત્રી જેવું છે.
એક પુરુષની પત્ની એટલી વિચિત્ર અને વંઠેલી હતી કે કદી અને કહ્યું તો માને નહિ; ઉલટાની પોતાના ધણીની ઉપર રૂઆબ કરે. એની વારંવાર અવગણના કરે. તિરસ્કાર કરે.
પતિ ક્યારે ય કંઈ પણ કહે તો સામો એવો ધડાકો કરે કે પતિની બોલતી જ ચૂપ થઈ જાય. આને જ કારણે પતિ પોતાના મિત્રો વગેરેને પણ કોઈ દિ પિતાના ઘરે આમત્રી શકતો નહિ.
પત્નીના આ ત્રાસથી પતિ કંટાળી ગયેલો. પણ સંસારના દામાં ફસાયેલો છે. બહાર શી રીતે નીકળી શકે?
એક દિવસની વાત છે. પતિએ પત્નીને કહ્યું:
“જો સાંભળ; આજે તારે મારી આબરૂ રાખવી જ પડશે. તું કહેશે તો તારા પગમાં પડીશ; રે! તારા પગ જોઈને તેનું પાણી પણ પી જઈશ. પણ આજે મારી આબરૂ રાખવી જ પડશે.”
“પણ છે શું? શું હું કાંઈ તમારી નોકરડી બેકરડી છું? માંડીને બધી વાત કરો; પછી હું મારો નિર્ણય જણાવીશ.” છણકા સાથે પત્નીએ સાફ સાફ સુણાવી દીધું.
ત્યારે પતિએ ખુલાસે કરતાં જણાવ્યું કે, “વાત એમ છે કે મારા દસ બાર મિત્રોએ સામે ચડીને મને કહ્યું છે કે, આજે સાંજે અમે તારે ત્યાં જમવા આવવાના છીએ, તે કોઈ દિ અમને જમવાનું આમંત્રણ આપ્યું નથી.” મિત્રોનો આ ધડાકો સાંભળીને હું તો દંગ થઈ ગયો. મેં ઘણી આનાકાની કરી પણ છેવટે ના છૂટકે મેં આમંત્રણ દઈ દીધું છે. હવે જો તું આ કાર્યક્રમ સારી રીતે પાર ન ઉતારે મારું શું થાય? જીવનમાં મેં તારી ઘણી બધી ઈરછાઓ પૂર્ણ કરી છે. તો તું મારી આ એક ઈછા પૂર્ણ નહિ કરે?”
તાડૂકી ઊઠીને પત્નીએ કહી દીધું: “એ કામ મારાથી નહિ બની શકે.” પણ છેવટે પતિએ માંડ માંડ એને મનાવી લીધી, ત્યારે તેણે શરત કરી કે, તમારી પચાસ જ આજ્ઞા માનીશ. પણ પછી ભલે ભારે પડી જાય એવા ધડાકા કરીશ.” પતિએ શરત કબૂલ કરી.

Page #303

૩૯
પ્રવચન દરમું સાંજ પડી મિત્રો આવ્યા. ‘પાણી લાવ, પાટલા મૂક, રૂમાલ મૂક વગેરે વગેરે આજ્ઞા થતી ચાલી. પેલી વારે વારે બેસી જાય છે. અને કેટલી આજ્ઞા થઈ તે આંગળીને વેઢે ગણતી જાય છે. જ્યાં ભોજનની અધવચમાં આવ્યા ત્યાં જ પચાસ આજ્ઞા પૂરી થઈ ગઈ. હવે રોકાવનમી આજ્ઞા થઈ. “રાઈનું લાવજે.” અને ... જાણે મોટો બોમ્બ ન પડયો હોય એવા ધડાકા સાથે શ્રીમતી તાડૂકી ઊઠયા... “એ નહિ બને . હું તે શું તમારી નોકરડી છું? તમારા મિત્રો શું સમજે છે એમના મનમાં? હાલી નીકળ્યા છે, ખાઉધરા ! ભિખારી જેવા!” મિત્રો સ્તબ્ધ થઈ ગયા ... ઘડાકા ઉપર ધડાકા થતા જોઈને મિત્રો તો હાથ પણ ધોયા વિના ઘર ભેગા થઈ ગયા!
બિચારા પતિની બધી જ મહેનત પાણીમાં મળી ગઈ. એણે પત્નીને કહ્યું: “અરે! તે અધવચ્ચે જ આ શું ક્યું?” પત્નીએ કહ્યું: “હું શું કરું? તમે મને પચાસ આજ્ઞાની વાત કરી હતી. પણ તમે મને જયારે એકાવનમી આજ્ઞા કરી ત્યારે હું શી રીતે તે માની શકું?” પતિ તો ચૂપ જ થઈ ગયો.
કેવો છે; સંસાર? બાંધી મૂઠી લાખની, અને ખુલે તે રાખની. એના જેવો ખેલ છે; આ સંસારનો ! દુઃખનું ઓસડ દહાડા
પુણ્યકર્મ આ વંઠેલી બાઈ જેવું છે. એ વિફરે તો અબજોપતિને એક રાતમાં ભિખારી બનાવી દે. અને એ રીઝે તો રંકને રાતોરાત રાજા બનાવી દે.
રાજ જનકની પટ્ટરાણી વિદેહાનું પુણ્ય પરવાર્યું એટલે તુરત એનું બાળક ખવાયું. રાજા એને ખૂબ જ આશ્વાસન આપે છે, અને શાત પાડે છે. કહ્યું છે કે, ‘દુ:ખનું ઓસડ દહાડા'. આથી કેટલોક કાળ પસાર થઈ ગયા બાદ રાણીને શોક મંદ પડી ગયો. ક્યારેક પુત્ર યાદ આવી જાય પરંતુ ધીરે ધીરે એ જણે ભુલાઈ જ ગયો. જનકને સીતા માટે પતિની ચિન્તા અને અંતે રામને વાદાન
આ બાજુ જનકની દીકરી સીતા ધીરે ધીરે મોટી થવા લાગી. એને અત્યંત રૂપ-લાવણ્ય પ્રાપ્ત થયા હતા. એના રૂપને જણે જગતમાં જોટો ન હતો. યુવાન બનેલી પુત્રીને માટે જનક રાજા ચિન્તામાં પડ્યા હતા કે, “આવી પુત્રીને યોગ્ય વર કોણ થશે?”
આ સમયે અર્ધબર્બર દેશના દૈત્ય જેવા ઘણા સ્વેછ રાજા જનકની ભૂમિ ઉપર ઉપદ્રવ કરવા લાગ્યા. આને નિવારવા માટે જનકે દશરથની સહાય માંગી. શ્રીરામે પોતાના પિતાને વિનંતિ કરી કે, “આપ મને એ કાર્ય કરવા જવા દે. કારણ કે ઈશ્વાકુ વંશમાં જન્મેલા આપના પુત્ર જન્મથી જ પરાક્રમસિદ્ધ છે.” શ્રીરામ

Page #304

૩૦૧
રામાયણમાં સંસ્કૃતિના સંદેશ પોતાના નાના ભાઈઓ સાથે સેના સહિત મિથિલામાં આવ્યા. શ્રીરામે ધનુષ ઉપર પણછ ચઢાવી અને ટંકાર કર્યો. અને ઑછોને મારી હટાવ્યા.
શ્રીરામનું આવું અજબ પરાક્રમ જોઈને હર્ષવિભોર બની ગયેલા રાજા જનકે પોતાની પુત્રી સીતા શ્રીરામને આપવાનું વાગ્દાન દઈ દીધું. સીતાજીને જેવા નારદનું આગમન
એક વાર લોકો પાસેથી સીતાના-અપ્સરાને ય શરમાવે તેવા–રૂપનું વર્ણન સાંભળીને નારદજી તેને જોવા આવ્યા. જૈન શાસ્ત્રોમાં નવ નારદની વાત આવે છે. એમનો સૌથી મોટો ગુણ હોય છે; શીલચુસ્તતા. એમનામાં મશ્કરી-ટીખળ કરવાની એક ટેવ હોવા છતાં નવે નારદો મોક્ષમાં ગયા છે. એમાં એમના શીલનો મહાન પભાવ જ મુખ્યત્વે કારણભૂત હતો. સજઝાયોમાં આવે છે ને કે “એક જ શિયળ તણા બળે, ગયા મુકિતમાં તેહ રે.” આના ઉપરથી એ સમજવાનું છે કે એક જ ગુણ પણ જો જીવનમાં આત્મસાત કરી લેવામાં આવે તો એની પછવાડે અનેક સદ્ગુણ ખેંચાઈ આવે છે. એ રીતે જો એક પણ અવગુણ જો જીવનમાં ઘર કરી જાય તો કયારેક એની પાછળ બીજા હજર અવગુણો ખેંચાઈ આવે છે. માટે જ ધર્મને પામવાની ઈચ્છાવાળાઓએ એક ગુણને પણ સિદ્ધ કરી લેવો જોઈએ. નારાજીની દાસીઓ દ્વારા હકાલપટ્ટી
નારદજીએ સીતાના કન્યાગૃહમાં પ્રવેશ કર્યો. મોટી પીળી આંખે! પીળા વાળા મોટું દેત પેટ! એક હાથમાં છત્રી રાને બીજા હાથમાં દડ! કૃશ શરીર! નારદજીનું આવું વિચિત્ર સ્વરૂપ જોઈને સીતા તો ભય પામી ગઈ. અને ચીસ પાડી ઊઠી. ઓ મા” એમ કહેતી તરત જ અંદરના ઓરડામાં પ્રવેશી ગઈ.
નારદજી તો મહાસદાચારી હતા. આથી એક નિર્દોષ ભાવે જ સીતાનું રૂપ જોવા આવેલા. પરતું સીતા તો નારદજીને જોઈને ડરી ઊઠી. આથી તત્કાળ દોડી આવેલી દાસીઓ અને દ્વારપાળોએ કોલાહલ કરી મૂકો અને નારદજીની દલી, ગળું અને બાહુ પકડી લીધા. “મારો! મારો!” એમ બોલતા યમદૂત જેવા શસ્ત્રધારી સૈનિકો દોડી આવ્યા. નારદજી તો આ જોઈને અત્યન્ત ખળભળી ઉઠયા અને માંડ માંડ એ સંકજામાંથી છૂટીને વૈતાઢયગિરિ ઉપર આવી ગયા. ભામંડલને સીતાના ચિત્રનું ન
નારદજી વિચારે ચઢયો: “આ કેવું થઈ ગયું! હું નિર્દોષતાથી સીતાને જેવા ગયો એમાં કેવું તોફાન થઈ ગયું! અક્સેસ! જણે હું કોઈ રાક્ષાસ જ ના હોઉં એવી રીતે સીતા ડરી ગઈ અને... પેલી વાઘણ જેવી દાસીઓ મને ઘેરી વળી ! માંડ માંડ હું છૂટયો છું! કાંઈ નહિ! હવે સીતાનું અતિસુન્દર રૂપ પટ ઉપર. ચીત

Page #305

પ્રવચન દસમું
રીને ચન્દ્રગતિના પુત્ર ભામણ્ડલને હું બતાવું. અને એ એનું બળાત્કારે હરણ કરશે એટલે મારા વૌરના બદલા મને મળશે!'
૩૦૨
આવેા વિચાર કરીને નારદજીએ સીતાનું ચિત્ર પટ ઉપર આલેખીને ભામંડલને આપ્યું. સીતાનું અદ્ભુત રૂપ જોતાની સાથે જ ભામંડલ સ્તબ્ધ થઇ ગયો અને એના અંતરમાં સીતા પ્રત્યે કામ જાગી ગયા.
કની વિચિત્ર લીલાએ !
કર્મના ઉદય કેવા ભયંકર છે! સગી બેન ઉપર સગા ભાઈને વિકારભાવ જાગા ગયા! કર્મની આ બલહારી નહિ તો બીજુ શું છે? માટે જ શાસ્ત્રો કહે છે કે આ માનવજીવનને પામીને આપણે કર્માના જ નાશ કરવા જોઈએ. આત્માના અસંખ્ય પ્રદેશા ઉપર કર્મે જે ડેરા-તમ્બુ નાખ્યા છે, તેને ખતમ કરી નાંખવા માટે જ આ મનુષ્ય ભવની પ્રાપ્તિ છે અને તે જ તેની સાર્થકતા છે. આર્યદેશમાં જન્મ પામી, માનવ તરીકેનું જીવન મેળવીને, જો કોઈ કરવા જેવું કાર્ય હાય ા તે આ એક જ છે કે આત્માને અનાદિકાળથી વળગેલા કર્મોના નાશ કરવા. નહિ તો તે કર્મ આત્માને ઘેર ત્રાસ ૨ાપ્યા વિના રહેનાર નથી.
સીતા પ્રત્યેના વિકારભાવને કારણે ભામણ્ડલની નિંદ હરામ ઈ ગઈ. એણે મધુરા ખાન લાગ્યા; પીણાં છેયા. અને એક યોગીની જેમ મૌન ધારણ કરીને રહેવા લાગ્યા.
ખતરનાક કામવાસના !
કામવાસના એટલી ખતરનાક હોય છે કે એનું ઉદ્દીપન થયા પછી માણસને પેાતાનું ઈચ્છિત ન મળતાં ઊંઘ આવે નહિ. ખાવું ભાવે નહિ. અને રાત-દિવસ એના જ વિચારોમાં શરીર પણ ક્ષીણ થઈ જાય.
માટે જ હું યુવાનોને ઘણીવાર કહું છું કે, રસ્તે ચાલ્યા જતા તમે કદાચ કોઇને વિકારભાવથી જોઈ લેશેા તે તે વ્યકિત તેા ચાલી જશે; પરંતુ એના વિચારોના પાપે તમારી આત્મિક, માનસિક અને શારીરિક શકિતએ ખલાસ થઈ જશે. તમારું મન કોહવાઈ જશે; પછી મોક્ષમાર્ગની આરાધના કરવાને તમે લાચાર બની જશેા.
વિકારભાવે પરસ્ત્રીદન = વગર ખાધાનું અ
પૂ. ઉપાધ્યાય શ્રી યશેાવિજયજી મહારાજા ‘અધ્યાત્મસાર’ નામના શાસ્ત્રમાં કહે છે કે, “જે લેાકો ખૂબ કેરી ખાય છે અને તેથી તેમને અજીર્ણ થાય છે એ વાત તે જાણે સમજ્યા. પરંતુ પરસ્ત્રીના રૂપદર્શન કરનારને તો વગર ખાધાનું અજીર્ણ થાય છે. જે સ્ત્રીના રૂપદર્શન કરીને વિકારો ઉત્પન્ન થાય છે, એ વ્યકિત તે મળતી જ નથી અને બીજી બાજુ એની પ્રત્યેના વિકારોને કારણે પેાતાની જાતને જ

Page #306

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૩૦૩ નાહક બાળવાનું નશીબમાં રહે છે.” [આવું જ સર્વત્ર સ્ત્રીઓએ પુરુષો માટે સમજી લેવું.]
આજે આવું વગર ખાધાનું અજીર્ણ ભયંકર પ્રમાણમાં સમાજમાં ફેલારું છે. મેગેઝિનોમાં જેના તેના ચિત્રો જોઈને, કચકડાની ફિલ્મી-પટ્ટીઓમાં પણ જેના તેના રૂપ જોઈને માણસને થતાં આવા અજીર્ણોનો પાર રહ્યો નથી. અને એના પાપે હાલતા ને ચાલતા, ઊંઘતા અને જાગતા માણસ પોતાની આત્મિક અને શારીરિક શકિતઓ ગુમાવતો જ જાય છે. આ માટે આજના યુવાને ખૂબ જ સાવધાન બની જાય અને નાહકના આવા પાપમાંથી ઊગરી જાય એ ખૂબ ઈચ્છનીય છે. નવલકથાઓથી ઘેર નુકસાન
આજની અનેક પ્રણયકથાઓમાં બીજું શું છે? તમારા અંતરમાં એક પ્રકારની ખોટી ચમચમાટીઓ ઉત્પન્ન કરવા સિવાય એ બીજું શું કરે છે? એ મને સમજાવો. આવા પ્રકારની નવલોથી ઘણું નુકસાન થઈ રહ્યું છે. મોક્ષલક્ષી સાધના કરવાને જ - આર્યાવર્નમાં જન્મ પામવા સર્જાયેલા માણસનું આરોગ્ય જો પહેલાં નંબરમાં ખતમ થતું હોય તો તે મુખ્યત્વે અબ્રહ્મચર્ય સમ્બન્ધી વાસનાને કારણે જ થાય છે. અબ્રા અંગે સોક્રેટીસને સંવાદ
સોક્રેટીસને એમના એક શિષ્ય એકવાર પૂછયું, કે “કામવાસનાથી ન જ રહેવા હોય તે ન છૂટકે પણ જીવનમાં કેટલી વાર પાપ કરવું?”
સોક્રેટીસે કહ્યું: “સતાનની પ્રાપ્તિ માટે જીવનમાં એક જ વાર.” શિષ્ય: “પણ તેટલાથી તૃપ્તિ ન થાય તો?”
સોક્રેટીસ: “તો વર્ષમાં માત્ર એક જ વાર.” શિષ્ય: “તેટલાથી વ કામ વશ ન રહે તો?”
સોક્રેટીસ: “તો મહિનામાં એક વાર.” શિષ્ય: “તેટલાથી પણ વાસનાઓનું શમન ન થાય તો?” સોક્રેટીસ: “કબરમાં સૂવાનું કફન તૈયાર રાખીને મહિનામાં બે વાર.”
સોક્રેટીસના આ સંવાદથી કામવાસનાની ભયંકર નુકસાનકારકતા સમજાય છે. મનુષ્ય મહિનામાં બે વાર પણ પાપ કરે તો તેની શકિતઓ કેટલી ધોવાઈને સાફ થઈ જાય છે એનો ચિતાર સોક્રેટીસના છેલ્લા જવાબમાં સ્પષ્ટ થાય છે.
માટે જ જૈન શાસ્ત્રોએ સાધુપણાનો આદર્શ જગતની સમક્ષ મૂક્યો છે. જેને હૈયે સાધુતાને આદર્શ જીવતે નથી એવા માણસે સાચી માણસાઈપૂર્વકનું જીવન પણ જીવી શકતા નથી.
આર્યાવર્તાના ધર્મને જે પામી શકેલ નથી એવો સોક્રેટીસ પણ જયારે અબ્રહ્મ

Page #307

૩૦૪
પ્રવચન દરમું
ચર્યની ભયંકરતાને આટલી સરસ રીતે સમજી શક્યો હોય ત્યારે આર્ય પ્રજાજનોની દષ્ટિએ તો આ વિષયમાં કેટલું ઊંડાણ ભરેલું હોવું જોઈએ? બિયર વગેરેથી ટકનારાએ: જીવતા મડદાં જેવા
જે માણસો અત્યંત વિષયાધીન હોય છે તેઓ ચરસ, એલ. એસ. ડી, ગાંજો બિયર કે સિગારેટ વગેરેથી જીવન ટકાવતા હોય છે. અંદરથી ખલાસ થઈ ગયેલા આવા માણસો મારી દષ્ટિએ જીવતા મડદા જેવા છે. જેમ મરી ગયેલા માણસનું મડદું ટેકા વગર ઊભું રહી શકતું નથી તેમ આવા માણસો નશીલા પદાર્થોના ટેકા વગર જીવન ટકાવી શકતા નથી.
આવા પ્રકારના જીવનનો ઝાઝો શો અર્થ છે? આમ મોક્ષ પામવા માટે તો ખરું જ પણ પોતાના આરોગ્યને ય જો ટકાવવું હોય તો માણસ માત્રને બ્રહ્મચર્ય પાળવું અનિવાર્ય બની જાચ છે. કૃશ ભામણ્ડલને પિતાની પૃચ્છા
સીતાનું રૂપ જોઈને ભામંડલ કામા થઈ ગયો. એનું શરીર નખાઈ ગયું. ભામંડલના પાલક પિતા ચન્દ્રગતિએ ભામણ્ડલને આ નિસ્તેજ જોઈને એક દિવસ પૂછયું કે, તેને કોઈ માનસિક પીડા છે? કે શારીરિક વ્યાધિ છે કે પછી તારી આજ્ઞાને કોઈએ ભંગ કર્યો છે? છે શું તે તો કહે.”
પરન્તુ આર્યદેશને એક લજજાળુ સુપુત્ર પોતાના પિતાને આવી વાત કેમ કરી શકે? ભાડલને તો લગીરે ખ્યાલ નથી કે ચન્દ્રગતિ એના સાચા પિતા નથી પરંતુ પાલક પિતા છે. આથી પોતાના પિતાને આવું કેમ કહેવાય? એમ વિચારી ભામંડલ મૌન જ રહે છે.
ત્યાર બાદ ભાડલના મિત્રોએ ચન્દ્રગતિને સાચી વાત કરી દીધી કે જયારથી નારદજીએ અભુત રૂપવતી એક નારીનું ચિત્ર ભામણ્ડલને બતાડયું છે. ત્યારથી એની પનોતી બેઠી છે. એ પ્રત્યેની કામના એ જ ભામણ્ડલના દુ:ખનું કારણ બની ગયું છે.” નારદ દ્વારા સત્યને ઘટસ્કેટ
રાજા ચન્દ્રગતિએ નારદજીનો સંપર્ક સાધીને તેમને એકાન્તમાં બોલાવીને પૂછયું: ભામડલને તમે જે કુંવરીનું ચિત્ર બતાવ્યું હતું તે કુંવરી કોણ છે? અને તે કોની કન્યા છે? મારો ભામણ્ડલ એની પાછળ ઘેલો બન્યો છે. તો એ કન્યાને પ્રાપ્ત કરતાં બીજા શું પ્રત્યાઘાતો આવશે તેય મારે જાણવું છે.” નાદરજીએ જણાવ્યું કે, “ એ કન્યા મિથિલાના જનક રાજાની પુત્રી છે અને તેનું નામ સીતા છે. તે અજોડ રૂપવંતી કન્યાનું રૂપ મેં ચિત્રમાં ચિતર્યું છે તે તો કાંઈ નથી. આવી અદ્ભુત કન્યા

Page #308

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૩૦૫
તમારા ભામણ્ડલને જ યોગ્ય છે એમ સમજીને જ મેં એ ચિત્ર બતાવ્યું હતું. અને ખરેખર એના જ કારણે ભામણ્ડલ દિન પ્રતિદિન કૃશ થતો જાય છે.” નારદની વાત સાંભળ્યા બાદ ચન્દ્રગતિએ એમને ઉચિત રીતે વિદાય કર્યા.
રાજા ચન્દ્રગતિ એમ માનતો હતો કે હું કોઈ સામાન્ય કોટિને રાજવી નથી. હું તે વિદ્યાધરોને મહાન રાજવી છું.' આથી જનકને તે ચપટી વગાડતા અહીં બોલાવી લઈશ. જનકને બેલાવવા ચન્દ્રગતિને આદેશ
આમ વિચારતા ચન્દ્રગતિએ ભામણ્ડલને સાત્વન આપતાં કહ્યું કે, “બેટા! તું ચિત્તા ન કર. સીતાને હું અવશ્ય તારી પત્ની બનાવીશ.”
આ રીતે ચન્દ્રગતિએ આશ્વાસન આપીને ભામણ્ડલને પ્રસન્ન કર્યો અને જનક રાજાને બોલાવી લાવવા પિતાના ચપલગતિ નામના વિદ્યાધરને આજ્ઞા કરી.
હવે જનક રાજાને કઈ રીતે ત્યાં લાવવામાં આવે છે અને ત્યાર બાદ જનક રાજા ચન્દ્રગતિને શું જવાબ આપે છે વગેરે પ્રસંગ આવતા પ્રવચનમાં આપણે વિચારીશું.
નોધ: આ પ્રવચનના અવતરણ-સંકલનમાં શ્રીજિનાશાથી વિરુદ્ધ અથવા
પ્રવચનકાર પૂ. ગુરુદેવશ્રીના આશયથી વિરુદ્ધ લખાયું છે તો તે બદલ અંત:કરણથી “મિચ્છામિ દુક્કડમ '.
-અવતરણુકાર
(૨૯૦ મા પાનાથી ચાલુ) વગેરે અનેક વિષયોની રસપરિપૂર્ણ છણાવટ કરતી, જીવનમાં ઝળકાટ, તનમાં તરવરાટ અને મનમાં મલકાટ ભરી દેતી, તપ – ત્યાગ અને તિતિક્ષાના ત્રિવેણી સંગમને સાધી આપીને અનતસ્તલમાં કોઈ અનેરી તેજસ્વિતા અને અમિતાને આવિર્ભાવ પ્રસારતી, હિમશિખરોની તુંગ અને ઉત્તુંગ ઉચ્ચતા સદશી અને સાગરતની અતી અને અથાગ ગંભીરતાને તાદશ કરતી, પૂજ્યપાદશીની પવિયમયી પ્રવચનસુધાનું ચારભૂત અવતરણ અહીં આલેખવાથાં આવ્યું છે. પાનગર, મુંબઈ - ૬,
-મુનિ ભાડુથન્દ્રવિજય તા. ૧-૮-૧૯૭૦:

Page #309

મુંબઈ- મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનની શાળાના બાળક માટેની બાફેલા ઈડાની રોજના અંગે સખ્ત વિરોધની
એક વિરાટ જાહેર-સભા
પૂ. મુનિરાજશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી મહારાજનું પ્રવચન
તા. ૨૮-૮-૭૭ રવિવાર સ્થળ: પ્લેઝન્ટ પેલેસ. બપોરે ર થી ૩
[ોંધ: મુંબઈ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનની શાળાઓના સાડાછલાખ બાળકોને પેષણ (!) માટે બાફેલા ઈંડા આપવાની યોજના વિચારાઈ હતી, તેનો સખત વિરોધ કરવા માટે એક વિરાટ જાહેરસભાનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. આ પ્રસંગે પૂ. આ. દેવ શ્રી સુબોધસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજ પધાર્યા હતા અને તેઓએ પ્રારંભમાં પ્રાસંગિક જેશીલું પ્રવચન કર્યા બાદ પૂ. મુનિરાજશ્રી ચંદ્રશેખરવિજ્યજી મહારાજે, હજારો માનવોની મેદની સમક્ષ ઈંડાની આધ્યાત્મિક, સાંસ્કૃતિક, વૈજ્ઞાનિક અને શારીરિક દષ્ટિએ ભયંકરતા રજૂ કરવું જે હૃદયસ્પર્શી પ્રવચન કર્યું હતું તેને મહત્ત્વનો ભાગ અહીં આપવામાં આવ્યો છે.
પૂજ્યશ્રીના પ્રવચન બાદ મુંબઈના જાણીતા અગ્રણી શ્રી. જે. આર. શાહે આ સભામાં ઈડા અંગે વિરોધ–ઠરાવ સર્વાનુમતીથી પસાર કર્યો હતો અને શ્રી મુકિતલાલ વીરવાડિયાએ તેને ટેકો આપ્યો હતો.
આ પ્રસંગે ઉપસ્થિત રહેલા એજ્યુકેશનલ ચેરમેન શ્રી. આર. સી. અંકલેશ્વરિયાએ પોતાના ભાષણમાં જણાવ્યું હતું કે, જ્યારે ઈંડા આપવાની આ વાત મ્યુનિસિપલ સભામાં મુકાઈ ત્યારે સૌથી પ્રથમ બુલંદ અવાજે મેં તેનો વિરોધ કર્યો હતો. અને પૂ. મહારાજશ્રીને જણાવું છું કે જ્યાં સુધી આ કાર્યક્રમ બંધ નહિ રહે ત્યાં સુધી હું જંપીને બેસીશ નહિ.”
આ કાર્યક્રમને કોઇપણ ભોગે મોકૂફ રખાવવા માટે છેલ્લા એક સપ્તાહથી રાતદિવસ ગુપ્તપણે સખત જહેમત ઉઠાવનાર શ્રી શાંતિલાલ ગુંદરવાળાને તથા શ્રી સુરેન્દ્રભાઈ ઝવેરીને પૂજ્યશ્રીએ ખાસ યાદ કર્યા હતા.
– અવતરણકાર)

Page #310

રામાયણમાં સંસ્કૃતિને સંદેશ
૩૮૭ જ્યારથી આ દેશની પ્રજામાં ગાય વગેરે પશુઓની કલ્લેઆમ શરૂ થઈ છે ત્યારથી જ પ્રજાને માંસાહાર તરફ ધકેલી દેવાની યોજનાના શ્રીગણેશ મંડાયા છે. ભારતની ભેળી માજાના ભેળપણને જ અપરાધી ઠરાવવું જોઈએ કેમકે આ પ્રજા આવા ભેદી-કાયક્રમોના ભેદને તરત પકડી શકતી નથી.
આજ સુધીમાં કરોડો ગાય વગેરે પશુઓની કતલ થઈ ચૂકયાથી દૂધ, ઘી વગેરે પષક પદાર્થોની અછત ઊભી થઈ છે. એ રીતે પ્રજાના અપોષણને આગળ કરીને હવે પોષણ આપવાના ઓઠાં નીચે મુંબઈની સુધરાઈની તમામ શાળાઓના લગભગ સાડા છ લાખ બાળકો જૈન-અજૈન તમામને ક્રમશ: પોષણ માટે બાફેલા ઈડ આપવાનું મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનમાં વિચારાયું છે.
વસ્તુત: “ઈડા આરોગ્યને અત્યંત હાનિકર છે' એ વાત વિશ્વના વિખ્યાત ડોકટરોના અભિપ્રાયો અને વિરોધ પ્રગટ થઈ ચૂકેલ હોવા છતાં કેવી કમનસીબી છે કે એ જ ઈંડા આરોગ્યપ્રાપ્તિના જૂઠા ઓઠાં નીચે બાળકોને આપવાનું વિચારાય છે. ઈ કેટલી ભયંકર રીતે આરોગ્યના ઘાતક છે એ નીચેના વિધાનોથી સમજાશે. વિખ્યાત ડોકટરોના અભિપ્રાય:
[૧] કેલિફોર્નિઆના વૈજ્ઞાનિક ડો. કેથરીન નીમે, અને ડો. જે. અમેનઝા કહે છે: “ઈડામાં કોલેસ્ટરોલ નામક ઝેર છે. તે વિષે રકતવાહિનીઓમાં છેદ પાડે છે. તેનાથી હાર્ટ-એટેક બ્લડપ્રેસર, તથા કીડનીના રોગો થાય છે.”
[૨] ડો. આર. જે. વિલિયમ્સ અને ડો. રોબર્ટ કહે છે: “ઈડાના સફેદ ભાગમાં એવીડિન નામનું ભયાનક તત્ત્વ છે. તે ખરજવું, કેન્સર વગેરે કરે છે.”
[૩] ડો. ઈ. વી. મેક્કલમ “હાઉ હેલ્બી આર એડ્ઝ' પુસ્તકમાં કહે છે? “દડામાં કાર્બોહાઈડ્રેટસ બિલકુલ ન હોવાથી તથા કેલશ્યમની અલ્પતા હોવાથી મોટા આંતરડામાં સડો પેદા કરે છે.
૪િ] જર્મન પ્રોફેસર એડ્ઝરવર્ગ કહે છે: “ઈંડા જેવો કફકારક બીજે કોઈ ખાદ્યપદાર્થ નથી. દર સે માણસમાંથી બાવન માણસોને તે કફ કરીને દમ, ખાંસી વગેરે કરે છે.”
[૫] મુંબઈની હાફકીન ઈન્સ્ટિટયૂટ જણાવે છે કે, નાનાં બાળકોની પાચનશકિત નબળી હોથી તેમને તો ઈડા અપાય જ નહિ. તેનાથી તેમનું આરોગ્ય બગડે છે.”
[૬] મુંબઈની જે. જે. હોસ્પિટલમાં ઈડાના બદલે મગફળી આપવામાં આવે છે.
]િ પરદેશમાં ઈડા અત્યંત હાનિકારક હોવાથી તેના સેવન સામે વ્યાપક વિરોધ થવા લાગ્યો છે.

Page #311

૩૦૮
પ્રવચન દસમું [] એગ્રીકલ્ચરલ ડીપાર્ટમેન્ટ-ફલોરીડા-અમેરિકા “હેલ્થ-બુલેટિન : એકટ. '૬૭ના અહેવાલ મુજબ, ૧૮ માસના પરીક્ષણ બાદ, ઈડામાં સેંકડે ૩૦ ટકા ડી.ડી.ટી. ઝેર છે એમ સાબિત થયું છે. ઈડા કરતાં તો કેળાં, ઈંગદાણા, તલ, મગ વગેરે પ્રોટીન અને કેલરીથી ભરપૂર છે. અને વળી વધુ સસ્તા પણ છે.
ભારત સરકાર દ્વારા પ્રગટ કરવામાં આવેલાં હેલ્થ બુલેટીન નં. ૨૩ના ચાર્ટમાં પણ ઈડા, માછલી અને માંસ કરતાં શાકાહારી ખદ્યમાં ખૂબ વધુ પ્રોટીન વગેરે તો છે તેમ સ્પષ્ટ જણાવવામાં આવ્યું છે. આ અંગેનો આખો ચાર્ટ રામાયણના પ્રવચનાંક-૯ માં પૃ. ૨૮૭ ઉપર વિગતવાર આપ્યો છે. તે ત્યાંથી જોઈ લેવા ભલામણ છે.
વળી પ્રોટીનના અભાવ કરતાં ય આજે કેલરીના અભાવથી રોગો ઉત્પન્ન થતાં હોવાનું જણાવાય છે, તો ઈડા કરતાં કેલરી પણ મગફળી વગેરેમાં જ વધું છે. વળી આ બધા ઈડા કરતાં ખૂબ સસ્તા પણ પડે છે.
ખેર, ઈડા માંસાહારને પદાર્થ છે. આર્યાવર્તની આર્ય પ્રજા મોક્ષલક્ષી જીવન જીવનારી પ્રજા છે. એટલે વસ્તુત: એવા જીવનની આડે માંસાહારના તત્ત્વો આવતાં હોવાથી એકાંતે ત્યાજ્ય છે, છતાં આરોગ્ય વગેરેની ભૌતિક દષ્ટિએ પણ એ અત્યંત ત્યાજ્ય છે. એ બતાડવાને એ ચાર્ટમાં પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે. ઈડાની યોજના પાછળનું રહસ્ય
હવે જ્યારે ઈડામાં પિષકતા, સસ્તાપણું વગેરે નથી; ઊલ્ટી આરોગ્યઘાતકતા અને મોંઘાઈ છે તે શા માટે આ યોજના વિચારાઈ હશે? એ પ્રશ્ન સહેજે ઊભો થાય. એનું સમાધાન હું આ રીતે કરીશ.
[૧] ઈંડાની પાછળ જ, એ જ પોષણના મુદ્દા ઉપર ભવિષ્યની પ્રજામાં માંસને દાખલ કરી દેવાની અતિ ભયંકર યોજના હોવી જોઇએ. મને જાણવા મળ્યું છે કે છેલી પંચવર્ષીય યોજનામાં ભારતીય સરકારે ૯૬ કરોડ રૂપીઆ ડુક્કરોના ઉત્પાદન, સંવર્ધન વગેરે પાછળ ફાળવ્યા હતા. આજે ગામડે ગામડે ડુક્કો ફેલાયા છે. હવે તેના સરકારમાન્ય કતલખાનાંઓ ઠેરઠેર ઊભા કરાશે.
અનાજની કૃત્રિમ અછત અને માંસના પિષક તત્વોનો જૂઠો જોરદાર પ્રચાર -આ બે દ્વારા-પ્રજાને ખૂબ સહેલાઈથી ડુક્કર પછી બીજા તમામ ના માંસના સેવન તરફ વાળી દેવાશે. આ દષ્ટિએ માંસની પાઈલોટ-કાર ઇડા છે એમ સ્પષ્ટપણે કહી શકાય.
ગા૨] વળી સરકારે મરઘા-ઉછેર કેન્દ્રો ઉભા કરીને તેના આયોજકોને કરમુકિત વગેરે આપીને ઘણા મોટા પ્રમાણમાં ઈઠાનું ઉત્પાદન કર્યું છે અને કરાવ્યું છે. તેને ઠેકાણે પાડવા માટે પણ બાળકોનું બજાર ઊભું કરવામાં આવતું હોય તે સંભવિત છે.

Page #312

રામાયણમાં સંસ્કૃતિના સંદેશ
[૩] એવા ઉદ્યોગ ચલાવનારા માણસે કેટલીક વાર લાગવગ વગેરેના રસ્તા અપનાવીને પણ પાતાની તરફેણમાં બહુમતી કરી લેતા હોય તે પણ સંભવિત ગણી શકાય. લાકશાહી રાજ્યપદ્ધતિમાં આવા અનિષ્ટો બેફામપણે ચાલતા હોય છે તે સત્યથી કોણ અજાણ છે?”
ઈંડા દ્વારા બાળકોના આરોગ્ય સાથે ચેડાં
૩૦૯
ટૂંકમાં બાળકોના આરોગ્યને ધાર હાનિ પહોંચાડનારા ઈંડા ખુલ્લંખુલ્લા સાબિત થતા હોવા છતાં બાળકોના પાષણના નામે જ આજના કેટલાક રાજકારણી માણસેા બાળકોના નિર્દોષ જીવન સાથે ખતરનાક ચેડાં કરી રહ્યા છે અને કેટલાક સ્થાપિત-હિતાનું હિત જાળવવા માટે કટિબદ્ધ થયા છે એમ ઊઘાડે છેાગ દેખાઈ આવે છે.
દારૂ, સિનેમા આદિના દુરાચાર તથા સ્થાપિત હિતેાની સ્વાર્થસાધનાએ તે ભારતીય પ્રજાના સાચા સુખ અને શાન્તિને લગભગ ખતમ કર્યાં છે; હવે જે કોઈ ‘શેષ’ રહ્યું છે એને રહે’સી-પીસી નાખવા માટે ઈંડા અને માંસને વેગથી પ્રચારવામાં આવશે તેમ લાગે છે.
જેના જ ઈંડા વગેરે ખાય છે' એ આક્ષેપને સચોટ જવાબ
ઈંડાના સમર્થનમાં મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનની સ્ટેન્ડીંગ કમિટીના ભૂતપૂર્વ ચેરમેન શ્રીમતી લીલીબેન પંડયાએ આવેશમાં આવીને દૈનિકોમાં એક વાત કરી
છે કે, “જૈનો જ મેોટા પ્રમાણમાં ઈંડા વગેરે ખાય છે. અને ફીશિંગ ટ્રોલ
ચલાવે છે.”
આ રજૂઆત સમગ્ર પ્રજાને ગેરમાર્ગે દારવતી છેતરપિડી સ્વરૂપ છે. લાખા જૈનામાં બે કે ત્રણ ટકાથી વધુ સંખ્યામાં જૈના ઈંડા ખાતા નહિ હોય. એવા માંડ ત્રણ ટકામાં આવતા–કેટલાક હજાર–કહેવાતા જન્મે જૈનોના નામે મોટી સંખ્યાના જૈનાને ઈંડા ખાતા કહેવા એ શું આજના શિક્ષિત કહેવાતા લોકોની નીતિ છે? માંસાહારી હોટલના અગ્રણી ખુદ શ્રી બેદીએ પણ શ્રીમતી પંડયાના આક્ષેપને બિન પાયાદાર જાહેર કર્યો છે.
વળી કેટલાક લોકો અધર્મ આચરે એટલે શું શાસ્ત્રોકત ધર્મ ત્યાજ્ય બની જાય ખરો?
હજારો લોકો આપ્રમાણિકતા અચરતા હોય એટલે શું હવે પ્રામાણિકતાની વાતા કરવી એ મૂર્ખામી ગણાશે?
મુંબઈમાં જ ચાલી રહેલા અતિ અશ્લીલ નાટકોમાં રોજ બસેા ચારસો પ્રેક્ષકો એકઠાં થતાં હોય તો શું લાખા બહેનેાના ગૈારવની સત્યાનાશી બાલાવતા તે નાટકો સામે વિરોધ ન કરવા જોઈએ ?

Page #313

૩૧૩
પ્રવચન દસમું
જો આવો ન્યાય નક્કી કરવામાં આવશે તો દેશમાં હજારો ગુંડાઓ, સંગ્રહખોરો, રાષ્ટ્રદ્રોહીઓ મોજુદ છે માટે ગુંડાગીરી સંગ્રહખોરી વગેરેને કોઇથી પણ વિરોધ જ નહિ થઈ શકે.
વળી શ્રીમતી પંડય એ પોરબંદરમાં ફીશિંગના ધંધામાં મોટાભાગના જેનો જ જ છે એવું જે વિધાન કર્યું છે તે સત્યથી સાવ વેગળું છે એમ સત્તાવાર તપાસના અંતે હું કહી શકું છું.
પિતાની વાતને સાચી ઠરાવવા માટે આવા વિધાન કરવા એ જરાય શોભાસ્પદ નથી. થોડા જ દિવસ પહેલાં ઈડાના સેવનના સમર્થનમાં એક બહેને ગાંધીજી પણ ઈંડા ખાવાનું કહેતા હતા’ એવું વિધાન કરી નાખ્યું છે!
વળી કેવી દુખદ વાત છે કે બાળકોને ઈંડા ખવડાવાની વ્યવસ્થા “આર્યવિકાસ મહામંડળની બહેનો કરવાની છે! માંસાહારની પ્રવૃત્તિ એ શું આર્યોના વિકાસ સ્વરૂપ પ્રવૃત્તિ છે? ઈડા–પ્રકરણ પાછળ પણ રાજકારણ!
ચક્કસપણે એવું અનુમાન કરી શકાય કે આંખે ઊડીને વળગે એવા ઇડા-સેવનના અનિષ્ટની તરફેણમાં કરવામાં રાજકારણ પણ સંડોવવામાં આવ્યું છે. આવી બાબતોમાં રાજકારણ દાખલ કરવું એ રાષ્ટ્રના માનવોની ખુલંખુલ્લા અન્યાયકારિતા જ ન કહેવી જોઈએ?
જ્યારે ચૂંટણીને સમય આવે છે ત્યારે કેટલાક લોકો ધર્મી પ્રજાજનોના ઘેર ઘેર ફરીને મત આપવાની આજીજી કરતા હોય છે; ભેળા ધર્મોજને પણ પિતાના ધર્મોના કામ થઇ જવાની કલ્પનાથી મતો આપવા તૈયાર પણ થતા હોય છે.
ચૂંટાયેલા સભ્યો હવે મતદારોને ભૂલી ન જાય; ચૂંટણી વખતના એમના અહેસાનને ભૂલવા જેટલી અનુચિતતા ન આદરે. ઊલટો એમણે મૂકેલો વિશ્વાસ સાથે હતો એ સાબિત કરી આપે. એના માટે આ શ્રેષ્ઠ તક છે. મતદારોના વિશ્વાસ કરતા ચડિયાતી એવી કોઈ વરતું નથી જેને પ્રાપ્ત કરવાની લાલચમાં પડતા એ વિશ્વાસનો દ્રોહ થઈ જાયં?
સહુને શીધ્રામેવ બુદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય. જેને અજેને સહુ આ વિરોધને સખત બનાવે, બુલંદ બનાવે, ઉચિત રીતે અજમાવીને જે કાંઇ શકય હોય તે બધું જ કરી છૂટે એ જ મારી અભિલાષા છે.

Page #314

શું રામાયણનાં આ પ્રવચને આપને ખૂબ ગમ્યા છે? ને હો..તે આ પ્રવચનની નો વિશાળ સંખ્યામાં ખરીદીને તેને તમારા મિત્ર-વર્તુળમાં તથા સ્વજને
અને નેહીઓમાં ખૂબ પ્રચાર કરે. માત્ર ૫૦ પૈસામાં અમૂલ્ય ચિંતન
* પ્રાપ્તિસ્થાને ?
મુંબઈમાં– ૧. શ્રીપાળનગર ઉપાશ્રય
૧૨, જમનાદાસ મહેતા માર્ગ વાલકેશ્વર, મુંબઈ-૬ ૨. સેવંતીલાલ વી. જેના
ભૂલેશ્વર, લાલબાગ જૈન ઉપાશ્રય માધવબાગ પાસે, મુંબઈ-૪. ૩. જીવતલાલ પરતાપશી
૯૭, સ્ટોક એજ્ઞેજ બિલ્ડીંગ, ફોર્ટ, શેરબદર, મુંબઈ-૧ ૪. મે. જ્યતિલાલ એન્ડ ક. ૫૪૭, ચદ્રક, ૮મી ગલી,
મુલજી જેઠા મારકેટ, મુંબઈ–૩ ૫. પારસ ટ્રેડીંગ કુ.
B-૧૨, “મંગળકંજ જમલી ગલીની બાજુમાં બોરીવલી (વેસ્ટ).
અમદાવાદમાં –
અખિલ ભારતીય સંસ્કૃતિ રક્ષક દળ ૨૭૭૩, ‘જી. પ્ર. સાંસ્કૃતિ ભવન
જગવલ્લભ પાનાથની ખકી નિશાળ, રીલીફ રોડ. સુરતમાં–
અખિલ ભારતીય સંસ્કૃતિ રક્ષક દળ કેસર બહાર બિગિ , પાંચમે માળે
ગોપીપુરા, પિસ્ટ ઑફિસની પાસે. નવસારીમાં
અખિલ ભારતીય સંસ્કૃતિ રક્ષક દળ C/o નીતિન ગમનલાલ ઝવેરી સેમાભાઈ ટેલરની ઉપર મોટા બજાર,
ખાસ નોંધ: (૧) ઉપરના કોઈ પણ કેન્દ્રમાં બહારગામથી કોઈએ પણ પ્રવચન
મંગાવવા M. 9. કરવો નહિ. કારણ કે પોસ્ટથી પ્રવચનો મોકલવાની વ્યવસ્થા રાખવામાં આવી નથી. આપના સ્વજનો
દ્વારા આપ પ્રવચન મેળવી શકશો. (૨) કમલ પ્રકાશનના – પ્રકાશકના સરનામેથી પણ પ્રવચનો મળી શકશે.

Page #315

ડબ્લ
મૂલ્ય : ૫૦ પૈસા
યાદ રાખા, રામાયણનાં પ્રવચન માત્ર નીચેના બે રવિવાર માટે બંધ રહેશે
૧. રવિવાર તા. ૧૧-૯-’૭૭ હિં. શ્રા. વ. ૧૩ ૨. રવિવાર તા. ૧૮-૯-’૭૭ ભાદરવા સુ. ૬
વળી ભાદરવા સુદ પાંચમથી ભાદરવા સુદ બારસ સુધી રોજિંદા ૯ થી ૧૦ ના પ્રવચનો, પ્રશ્નોત્તરી તથા સવારે ૬ થી ૭ની વાચનાઓ પણ સંપૂર્ણ બંધ રહેશે. ભાદરવા સુદ ૧૩ [તા. ૨૫-૯-'૭૭] રવિવારે બપોરે ૨-૩૦ થી ૪ સુધી રામાયણનું પ્રવચન થશે અને ત્યારથી રોજિંદા પ્રવચનો, વાચના વગેરે પણ શરૂ થઈ જશે. આની ખાસ નોંધ લેવા સૌને ભલામણ છે.
– અવતરણકાર
*
ધર્મ, સંસ્કૃતિ અને રાજકારણના વિષયેને નીડરપણે ચતુ, અધ્યાત્મની અનેાખી સરગમ સંભળાવતુ,
આધ્યાત્મિક, સાંસ્કૃતિક, સામાજિક અને રાજકીય ખાખતા અંગે સ્પષ્ટ, સચાટ અને તર્કબદ્ધ રીતે કાઇ નવે। જ પ્રકાશ ફેંકતુ, મુનિરાજશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજીના ચિંતનનુ વાહક
‘મુકિતદૂત ’માસિક
સંપાદક : હસમુખ શાહ
લવાજમ : વાર્ષિક રૂા. ૫-૦૦
ત્રિવાર્ષિક રૂા. ૧૫–૦૦
આજીવન: રૂા. ૧૦૦–૦૦ ગ્રાહક સંખ્યા : ૧૦,૦૦૦
સળંગ અંક: ૧૦૦ ૧૦૧ (સંયુકતાંક) નવેમ્બરની પહેલી તારીખે બહાર પડી રહ્યો છે. આવતા વર્ષથી લવાજમમાં વધારો આવી રહ્યો છે. તે પહેલાં આજે જ ત્રિવાર્ષિક લવાજમ રૂા. ૧૫ ભરો અને [ દિવાળી સુધીમાં] ‘મા-બાપને ભૂલા નહિ’ એ કેલેન્ડર ભેટ મેળવો.
:
પ્રકાશક : ‘કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ' ૫૦૮૨/૩ બીજે માળે, ગાંધી રોડ, રતનપાળ નાકા, યાશિક ઈન્સ્ટીટયૂટ સામે, અમદાવાદ–૧. [ફોન નં. ૩૦૮૧]
મુદ્રક : ધીરૂભાઈ જે. દેસાઈ, સ્ટેટ્સ પીપલ પ્રેસ, ધાગા સ્ટ્રીટ, મુંબઈ–૧

Page #316
આર્ય પ્રજાજનો ! સાવધાન ! દેશ [રાષ્ટ્રની ધરતી]ને આબાદ બનાવવાની ભયંકર ઘેલછાના કારણે ભારતના બુદ્ધિજીવી દિશી અંગ્રેજ લોકોએ પ્રજાના સાચા સુખ અને શાંતિની કબર ખોદી નાખી છે. પ્રજાને હિતકર એવી મોક્ષપ્રધાન ચાર પુરુષાર્થની સંસ્કૃતિના ગળે ટૂંપો દઈ દીધું છે. ધરતીના જ હિતને ખાતર ઘડાયેલું બંધારણ જે પ્રજાના હિતના લક્ષપૂર્વક હજી પણ નહિ સુધારાય તો આર્યાવર્તની મહા પ્રજાનું ભાવિ અતિ ભયાનક જણાય છે. પાશ્ચાત્ય પદ્ધતિના શિક્ષણે માનવને સ્વાર્થી અને નાસ્તિક બનાવ્યો છે. ઈશ્વરપ્રીતિ અને પાપભીતિના પાઠો ગળથૂથીમાં જ હજી પણ નહિં આપવામાં આવે તો કેટલાક સ્વાર્થી એવા શિક્ષિત અને બુદ્ધિજીવી માનવ દેશના ચાવીરૂપ સ્થાનો ઉપર ચડી જઈને સમગ્ર પ્રજાને ભ્રષ્ટાચાર, અનાચાર અને માંસાહારની અગન-જવાળાઓમાં હજી વધુ ધકેલી મૂકશે. દેશી અંગ્રેજોની સાંસ્કૃતિક મર્યાદાઓ પ્રત્યેની કારમી સૂગમાંથી ઉદ્ભવેલી સરકારી નીતિરીતિઓએ આર્યાવર્તનું સમગ્ર વાયુમડળ નિર્દોષ પશુઓની ચિચિયારીઓ અને ભદ્ર સમાજના લાખો યુવાનો અને યુવતીઓના અનાચારોની બદબૂથી ભરી દીધું છે ! કેટલાક અણઘડ માણસોના અખતરાઓ અને પ્રયોગોએ આખી પ્રજાને અન્ધાધૂંધી, અસ્વસ્થતા અને ચિંતાતુરતાની ધરતી ઉપર પટકી નાંખી છે. આર્યાવર્તની ખુમારીવતી પ્રજા ! બિચારી ! આજે પોતાના અસ્તિત્વનો જંગ ખેલી રહી છે! વ્યકિતત્વના નિર્માણની કથા તો જાણે હાસ્યાસ્પદ બની ચૂકી છે! જો આમ જ ચાલશે તો કદાચ સંભવ છે કે, ઈ. સ. ૨૦૫૦ની સાલ સુધીમાં હિંદુસ્તાન એક વિરાટ કબ્રસ્તાન બની જશે. ચેતો ! હજી પણ એ ભેદી યોજનાઓની ચાલબાજીમાં ફસાતા અટકો. ‘વિકાસ’ વગેરેના સુંવાળા આદર્શાવાળી યોજનાઓની રાખની નીચે ધરબાયેલા પ્રજાના સર્વનાશના જીવલેણ અંગારાઓને જોઈ લો. એ ધર્મમાતા ! હવે તો તારો જ તરફ સૌની મીટ મંડાયેલી છે! ઊગારશે તો તું જ ઊગારશે ! સિવાય કોઈ આરોવારો જણાતો નથી. સ્ટેટ્સ પીપલ પ્રેસ, ઘોઘા સ્ટ્રીટ, ફોર્ટ, મુંબઇ-૪૦૦ 001