________________
પ્રવચન ત્રીજું મહારાષ્ટ્રમાં પૂના વગેરે બાજુ જાઓ તે ત્યાં મોટા મોટા બોગદા આવે છે. કાળાં! અંધિયારાં ! બીક લગાડી મૂકે તેવાં! છતાં એવા ય બોગદાઓનો અંત આવે છે. માઈલ, સવામાઈલ લાંબા બોગદાઓનો પણ અંત આવતો હોય તો જીવનમાં આવી પડતાં દુઃખોનો પણ અંત કેમ ન આવે ? દુઃખ આવે ત્યારે પૂરીઝરીને મરવાની વાત આર્યદેશને મંજૂર નથી. રામાયણનો આ જ સંદેશ છે. દુઃખ આવે ત્યારે તેને વધાવી લો.
કેવું બલિદાન ?
રામચંદ્રજી જ્યારે વનમાં જાય છે ત્યારે તેમની સાથે સીતાજી પણ વનમાં ચાલ્યા જાય છે, સીતાજીની કેવી પતિ ભક્તિપરાયણતા !! લક્ષ્મણની પત્ની ઉર્મિલા [અજૈન દષ્ટિએ] પોતાના પતિ સાથે વનમાં જવાની તીવ્ર ઈચ્છા હોવા છતાં; પતિની આજ્ઞાને શિરોધાર્ય કરીને સાસુ સસરા વગેરેની સેવા ખાતર ઘરમાં જ રહી જાય છે. શું અપેક્ષાએ આ ત્યાગ સીતાજી કરતાં પણ ચડી જાય તેવો નથી ? સીતાજીને તો દુઃખમાં ય પતિનો સાથ છે; જ્યારે ઉર્મિલાને તો વર્ષો સુધી પતિનો વિયોગ લમણે ઝીંકાય છે.
આવા તો અનેક પ્રસંગો રામાયણમાં આવે છે. સીતાજી અને ઉર્મિલાએ જે રીતે દુઃખોને પચાવ્યા એ આદર્શ આપણને પણ દુઃખોને પચાવવાની હિંમત આપે છે. કપડાં લઘરવઘર હશે તો ચાલશે. ખાતા નહિ આવડશે તો ય ચાલશે. સૂતા, બેસતા અને ઊઠતાં કદાચ નહિ આવડશે તો તે પણ ચાલશે પરંતુ જીવન જીવતા નહિ આવડે તો તે ચાલે એવી બાબત નથી.
જીવન એટલે જ સુખ અને દુઃખ. સુખ અને દુઃખની ઘટમાળરૂપ જ જીવન છે. આ સુખ અને દુઃખ પચાવતાં આવડે એટલે જીવન જીવતા આવડી ગયું તેમ કહેવાય. ભૌતિક જીવન તો, સુખદુઃખની પાચનશક્તિ ઉપર સફળતા કે નિષ્ફળતાને વરે છે. પણ ધર્મ કરવા માટે ય આ પાચનશક્તિ કરવી આવશ્યક છે.
દુ:ખ–પાચન કરતાં ય સુખ–પાચન કઠિનતર
અપેક્ષાએ દુઃખો પચાવવા હજી સહેલા છે. જગતમાં એવા ઘણાં માણસો જોવા મળે છે જે દુઃખોના વંટોળ વચ્ચે જ સદા જીવતા હોય છે અને એથી જ એમને દુઃખો વચ્ચે ઝાઝી હાયવોય થતી નથી. ઘણી વાર એવું બને છે કે...એક સ્ત્રી રવભાવે શાંત, સદાચારિણી અને કુલિન હોય પણ તેને પતિ તરફથી ખૂબ મૂઢ માર પડતો હોય, ત્રાસ થતો હોય, તો ય તે મૂંગે મોઢે બધું સહન કરી લેતી હોય છે. એ
