________________
પ્રવચનાંક: ૪
રવિવાર પ્ર. શ્રાવણ સુદ ૧ વિ. સં. ૨૦૩૩
કલિકાલસર્વજ્ઞ જૈનાચાર્ય શ્રીમદ્ હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ “જૈન રામાયણ”ની જે રચના કરી છે, તેને મુખ્યત્વે અનુલક્ષીને આ પ્રવચનમાળાનું આયોજન કરવામાં આવ્યું છે. આ પ્રવચનમાળા જીવનનું ઉચ્ચતમ લક્ષ પ્રાપ્ત કરવા માટે છે પરંતુ એ માટે જે પ્રાથમિક કક્ષા મેળવવાની જરૂર છે તેને આંબી જવાનું આપણું પ્રાથમિક લક્ષ છે.
ધર્મ અને સંસ્કૃતિમાં તફાવત
ધર્મ એ ઉચ્ચ કક્ષાનું તત્વ છે. જ્યારે સંસ્કૃતિ એ પાયો છે. પાયા વગર ઈમારત ચણી શકાતી નથી. એમ સંસ્કૃતિ વગર ધર્મ ઘટી શકતો નથી.
નીતિ, ન્યાય, દયા, પ્રેમ, કરુણા, મૈત્રી, અહિંસા વગેરે સદગુણો એ પાયાના તત્વો છે. સ્થૂલ તત્ત્વો લગભગ તમામ આર્યધર્મો ઓછાવત્તા અંશે પણ સ્વીકારે છે. પ્રાથમિક કક્ષાના આ સગુણો વિશિષ્ટ કક્ષાના ધમની પ્રાપ્તિ માટે સામાન્યતઃ રાજમાર્ગ જેવા કહી શકાય.
સંસ્કૃતિ બનાવે છે નર, ધર્મ બનાવે છે; નારાયણ
વાનર જેવાં બની ગએલા માનવને પુનઃ નર બનાવવાનું કામ સંસ્કૃતિ કરે છે. જ્યારે નરને નારાયણ [=વીતરાગ ભગવાન] બનાવવાનું કામ ધર્મ કરે છે. આજના માનવજીવનમાં અનેક પાપો પ્રવેશી ગયાં છે. વાસનાઓની પૂર્તિ માટે ગમે તેવાં પાપો કરવા માનવ જાણે કે તૈયાર થઈ ગયો છે.
વાનર કહેવો કોને?
વાંદરાને જ્યારે કોઈપણ વસ્તુ મેળવવાની ચળ ઉપડે છે ત્યારે એ ચંચળ થઈ જાય છે. અને પછી તુરત એ “હુપ” કરતોક કૂદકો મારે છે. આ જ રીતે જે માણસને વાસનાની ચળ ઉપડે, પછી ચંચળ થાય અને તે પદાર્થ તરફ ગતિ કરે તે નર સ્વભાવથી વાનર છે. ચળ અનેક પ્રકારની હોઈ શકે છે. સારું સારું જોવાની આંખની ચળ, સારું મજાનું ખાવાની જીભની ચળ, સુંદર ગીતો સાંભળવાની કાનની ચળ. સારું સારું અડવાની સ્પર્શની ચળ. આ ચળોને શાંત કરવા જે પોતાનું અમૂલ્ય માનવજીવન બરબાદ કરે છે તે વસ્તુતઃ વાનર છે. જીવનના આવા વાનરવેડા દૂર કરવા માટે જ સંસ્કૃતિ છે.
