________________
૧૭૧
‘રામાયણમાં સંસ્કૃતિનો સંદેશ” સંસ્કૃતિના નાશ દ્વારા પ્રજાનાશ અને મંદિરોના નાશ દ્વારા સંસ્કૃતિનાશ એક અંગ્રેજે કહ્યું છે કે,
To kill people, kill Sanskrity;
To kill Sanskrity, kill temples. “જે તમારે કોઈ દેશની પ્રજાને ખતમ કરવી હોય તો તેની જીવાદોરી સમી સંસ્કૃતિને જ ખતમ કરો. અને જે તમારે તે સંસ્કૃતિને ખતમ કરવી હોય તો તેને છવાડતા મંદિરોને જ ખતમ કરો” એ અંગ્રેજની આ વાત કેટલી ભયંકર છે !
સંસ્કૃતિનો નાશ કરવામાં આવે એટલે તેની પ્રજા સાફ થઈ જ જાય. પછી પ્રજાને ખતમ કરવા માટે નેપામ કે એટમ બોંબ ફેંકવાની જરૂર જ ન રહે. સાંસ્કૃતિક રીતે પ્રજા ખલાસ થઈ જાય તો કોઈ ઉચ્ચ કોટિના મહાપુરુષો આ ધરતી ઉપર પેદા જ ન થાય. આ રીતે સંસ્કૃતિના નાશ દ્વારા જ પ્રજાનો નાશ થઈ જાય.
અને સંસ્કૃતિનો નાશ કરવા માટે તે અંગ્રેજ કહે છે કે “મન્દિરનો નાશ કરો” તે તે મંદિરો દ્વારા જ સંસ્કૃતિ જીવંત રહે છે. આથી જે ભ્રષ્ટાચાર અને વિકૃતિઓ દ્વારા મંદિરોની અને તીર્થસ્થળોની પવિત્રતા નષ્ટ કરાય તો એ તે મંદિરો ભલે ઊભા રહેતા—ખંડીએર ન બનતા–તો ય તારકતાના પ્રાણ વિનાના મડદા જેવા મંદિરો સંસ્કૃતિના જીવંત ધામો કદી બની શકનાર નથી.
તીથોના વિકાસના નામે તારક્તાનો વિનાશ
આ રીતે મંદિરોના વિકાસમાં મંદિરોનો-મંદિરોની તારતાનો વિનાશ કરવાની ચાલબાજી અભિપ્રેત છે. એવાં મંદિરો ભારતના માત્ર જોવા લાયક સ્થળો બની જાય છે. પરદેવાના અનેક લોકો આવીને તે જુએ અને તેનાથી ભારતનું કહેવાતું ગૌરવ વધે; હાય! આમ–દર્શનના સ્થળો પુરાતત્વના પ્રદર્શનના સ્થળો બની રહ્યા છે.
| તીર્થસ્થાનોનો વિકાસ એ જ હકીકતમાં તેના પ્રાણનો વિનાશ કરનારો બની જાય છે. તીર્થસ્થાનોમાં ઊભી કરાયેલી વનરાજિ કે બંધાવાયેલ અદ્યતન સગવડો ભરપૂર ધર્મશાળાઓ ભ્રષ્ટાચારના ધામ બની રહી છે. ઓબેરોય કે અશોકા હોટલો જેમને મોંઘીદાટ પડે તેમને આ તીર્થસ્થળો જ અનુકૂળ બની રહે છે. આ એક કઠોર પણ વાસ્તવિક સત્ય છે.
જે આ રીતે ભ્રષ્ટાચારો દ્વારા તીર્થોનું પાવિત્ર્ય ખતમ થઈ જતું હોય તો તેવા તીથૌના વિકાસનો કોઈ અર્થ નથી. એવા તીર્થધામોમાં લાખો લોકો આવતા હોય તો પણ તેની શું કિસ્મત છે?
