Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Barcode: 99999990234073 Title - Gyanarnava Author - Aacharya, shreeshubhachandra Language - sanskrit Pages - 470 Publication Year - 1913 Barcode EAN.UCC-13 9999999 023407
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ raaycndrjainshaastrmaalaa| zrIparamAtmane nmH| jhAnArNavasya mAhAtmyaM citte ko vetti tttvtH| yajJAnAttIryate bhavyairdustaro'pi bhavArNavaH // 1 // digambarajainAcAryazrIzubhacandraviracitaH jnyaanaarnnvH| hindiibhaassaanuvaadshitH| sampAdaka:-paM0 pannAlAlajI vaakliivaalH| saca mumbApurIstha-zrIparamazrutaprabhAvakamaNDalasattvAdhikAribhiH nirNayasAgarAkhyamudraNAlaye mudrayitvA prAkAzyaM niitH| (dvivIyAvRtiH) zrIvIranirvANa saMvat 2439 / IkhI san 1913 /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjakIyaniyamAnusAra prasiddhakartAoMne sarva haka svAdhIna rakkhe haiN| Printed by R. Y. Shodge, at the Nirnayn-angar" Press, 23, Kolbhat Lane, Bombny. Published by Sha Rovashankar Jagajoovan Joveri, Hon. Vyavassthapak, Shree Paramashruta Prabharak Mandal, Javori Bazar, Klarakuya, Bombay. No 2.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijJApana | S vidita ho ki svargavAsI tatvajJAtA zatAvadhAnI kavivara zrIrAyacandrajIne atizaya upayogI aura alabhya aise zrIumAkhAti (mI) munIzvara zrIkundakundAcArya, zrInemicandrAcArya, zrIakalaGkakhAmI, zrIharibhadrasUrI, zrIhemacandrAcArya Adi mahAn AcAya ke racehue jainatattvagranthoMkA sarvasAdhAraNameM pracAra karanekeliye zrIparamazrutaprabhAvakamaMDalakI sthApanA kIthI; jisake dvArA ukta kavirAjake cirakAlasmaraNArtha rAyacandrajainazAstramAlAke nAmase atizaya prAcIna grantha pragaTa hokara AjaparyaMta tattvajJAnAbhilASI bhavyajIvoMko AnaMdita kara rahe haiM // isa zAstramAlAkI yojanA vijJapAThakoMko digambarIya tathA zvetAmbarIya ubhayapakSake RSipraNIta sarvasAdhAraNopayogI uttamottama granthoMke abhiprAya vidita honekeliye kIgaI hai / isaliye AtmakalyANake icchuka bhavyajIvoMse prArthanA hai ki isa pavitra zAstramAlAke granthoMke grAhaka banakara apanI calalakSmIko acala kareM aura tattvajJAnapUrNa jainasiddhAntoMkA paThana pAThana dvArA pracArakara hamArI isa paramArthayojanAke parizramako saphala karaiM / tathA pratyeka sarakhatIbhaNDAra, sabhA aura pAThazAlAoM meM inakA saMgraha avazya karanA cAhiye // isa zAstramAlAkI prazaMsA munimahArAjoMne tathA vidvAnoMne bahuta kI hai usako hama sthAnAbhAvase likha nahIM sakate / aura yaha saMsthA kisI svArthakeliye nahIM hai kevala paropakArake vAste hai / jo dravya - AtA hai vaha isI zAstramAlAmeM uttamagranthoMke uddhArakevAste lagAyA jAtA hai // iti zam // rAyacandra jainazAstramAlAdvArA prakAzita granthoMkI sUcI / 1 puruSArthasiddhyupAya bhASATIkA yaha zrImamRtacandrakhAmI viracita prasiddha zAstra hai isameM AcArasaMbandhI baDe 2 gUDha rahasya haiM nIzepa kara hiMsAkA kharUpa bahuta khUbIkesAtha `darasAyA gayA hai, yaha eka vAra chapakara vikagayAthA isakAraNa phirase saMzodhana karAke dUsarIvAra chapAyA gayA hai / nyoM. 1 ru. 2 paJcAstikAya bhA. saMskR. TI. yaha zrI kundakundAryakRta mUla aura zrIamRtacandrasUrau - saMskRtaTIkAsahita prasiddha zAstrarala hai. isameM jIva, ajIva, dharma, adharma aura AkAza ina dravyoMkA to uttama rIti se varNana hai tathA kAladravyakA bhI saMkSepase varNana kiyA gayA hai / isakI bhASA TIkA svargIya pAMDe hemarAjajIkI bhASATIkAke anusAra navIna sarala bhASATIkAmeM parivartana kI gaI hai / nyoM. 1 // ru. 3 jJAnArNava bhA. TI. isake kartA zrIzubhacandrakhAmIne dhyAnakA varNana bahuta hI uttamatAse kiyA hai / prakaraNavaza brahmacaryavratakA varNana bhI bahuta dikhalAyA hai / nyoM. 4 ru.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 saptabhaMgItaraMgiNI bhA. TI. yaha nyAyakA apUrva grantha hai isameM graMthakartA zrIvimaladAsajIne syAdasti, syAnnAsti Adi saptabhaMgI nayakA vivecana navyanyAyakI rIti se kiyA hai / syAdvAdamata kyA hai yaha jAnanekeliye yaha graMtha avazya paDhanA cAhiye / nyoM. 1 ru. 1 5 bRhadravyasaMgraha saMskRta bhA. TI. zrInemicandrasvAmIkRta mUla aura zrIbrahmadevajIkRta saMskRtaTIkA tathA usapara uttama banAI gaI bhApATIkA sahita hai isameM chaha dravyoMkA svarUpa atispaSTarIti se dikhAyA gayA hai / nyoM. 2 ru. 6 dravyAnuyogatarkaNA isa graMtha meM zAstrakAra zrImaddhojasAgarajIne sugamatAse mandabuddhijIvoMko dravyajJAna honekeliye 'atha, "guNaparyayavaddravyam " isa mahAzAstra tattvArthasUtrake anukUla dravya - guNa tathA anya padArthoMkA bhI vizeSa varNana kiyA hai aura prasaMgavaza 'syAdasti' Adi saptabhaMgoMkA aura digaMbarAcAryavarya zrIdevasenakhAmIviracita nayacakrake AdhArase naya, upanaya tathA mUlanayoMkA bhI vistArase varNana kiyA hai / nyoM. 2 ru. 7 sabhASyatatvArthAdhigamasUtram isakA dUsarA nAma tatvArthAdhigama mokSazAstra bhI hai jainiyoMkA yaha paramamAnya aura mukhya grantha hai isameM jainadharmake saMpUrNasiddhAnta AcAryavarya zrI umAkhAti (mI) jIne var3e lAMghavase saMgraha kiye haiM / aisA koI bhI jainasiddhAnta nahIM hai jo isake sUtroMmeM garbhita na ho / siddhAntasAgarako eka atyanta choTese tattvArtharUpI ghaTameM bharadenA yaha kArya anupamasAmarthyavAle isake racayitAkA hI thA / tattvArthake choTe 2 sUtroMke arthagAMbhIryako dekhakara vidvAnoMko vismita honA paDatA hai / nyoM. 2 ru. 1 8 syAdvAdamaMjarI saMskR. bhA. TI. isameM chahoM matoMkA vivecanakarake TIkAkartA vidvadvarya zrImalliSeNasUrIjIne syAdvAdako pUrNarUpase siddha kiyA hai / nyoM. 4 ru. 9 gommaTasAra (karmakANDa ) saMskRtachAyA aura saMkSipta bhASATIkA sahita yaha mahAn grantha zrInemicandrAcAryasiddhAntacakravartIkA banAyA huA hai, isameM jainatattvoMkA kharUpa kahate hue jIva tathA karmakA kharUpa itanA vistArase hai ki vacanadvArA prazaMsA nahIM ho sakatI dekhanese hI mAlUma hosakatA hai, aura jo kucha saMsArakA jhagar3A hai vaha inhIM donoM ( jIva-karma) ke saMbandhase hai so ina donoMkA svarUpa dikhAnekeliye apUrva sUrya hai / nyoM. 2 ru. / isakA dUsarA pUrvabhAga ( jIvakANDa ) bhI zIghra hI mudrita honevAlA hai // 10 pravacanasAra - zrI amRtacandrasUrikRta tattvapradIpikA saM. TI., " jo ki yUnivarsiTIke korsa meM dAkhila hai" tathA zrIjayasenAcAryakRta tAtparyavRtti saM. TI. aura bAlAvabodhinI bhASATIkA ina tIna TIkAoMsahita jo ki ApakI samakSa upasthita hai isake mUlakartA zrIkundakundAcArya haiM / yaha adhyAtmika grantha hai / nyoM. 3 ru. 1 pranthoMke milanekA pattAzA. revAzaMkara jagajIvana jauharI. oNnarairI vyavasthApaka zrIparamazrutaprabhAvakamaMDala joharIbAjAra khArA kuvA bambaI naM. 2 //
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI zubhacandrAcAryakA samayavicAra | isa paramazAntiprada pavitra grantha ke karttA pUjyapAda zrI zubhacandrAcArya ke viSayameM yaha lekha likhaneke prAraMbhameM hamako kheda hotA hai ki unhoMneM hama logoM ke sAtha bar3I bhArI pratAraNA kI, jo apanA paricaya dene ke liye eka zloka bhI nahIM likhA / hamAre upakArake liye jinhoMne azrAntaparizrama karake itanA bar3A grantha racanA kaThina na samajhA, unhoMneM do cAra zlokoMke banAnemeM kaMjUsI kyoM kI? yaha samajhameM nahIM AtA / mAnA ki hama logoMke samAna unheM kIrtikI cAha na thI, aura na mAnakapAya unake samIpa Ane pAtI thI, parantu apanA paricaya na denese bhI to unakI kIrti kahIM chupI na rahI / Aja pratyeka jainIko unakA nAma bhagavattulya Adara ke sAtha lenemeM saMkoca nahIM hotA / phira paricaya na denese sivAya hama logoMko duHkhita va viDambita karane ke aura kyA lAbha huA ? sunAmadheya mahAtmAoMkA jIvanavRttAnta jAnanekI bhalA kisako icchA nahIM hotI ? aura phira vartamAna kAlameM, jaba ki, itihAsa ke premakI mAtrA dinoMdina bar3ha rahI hai kauna aisA hogA, jo bhagavAn zubhacandra jaise granthakarttAkI jIvanavArtA jAnaneko utkaMThita na ho ? arthAt koI nahIM / isIliye AcArya bhagavAnko ulahanA dekara hama khedake sAtha vividha granthoMke sahAre yukti aura anumAnoMko sthira karake apane vicAroMkA upakrama karate haiM / zrIvizvabhUSaNa maTTArakakA banAyA huA eka bhaktAmaracaritranAmakA saMskRtagrantha hai / usakI utthAnikArme zubhacandra aura bhartRharikI eka kathA hai, use hama pRthak prakAzita karate haiM / usase jAnA jAtA hai ki bhartRhari, bhoja, zubhacandra aura muMja samakAlIna puruSa the / isake sivAya bhaktAmarastotrake bananekI kaithosa jisakA ki isase ghaniSTa sambandha hai, yaha bhI pragaTa hotA hai ki mAnatuMga, kAlidAsa, vararuci aura dhanaMjaya bhI zubhacandra ke samasAmayika haiM / isa liye uparyukta vyaktiyoMmeM kisI ekakA bhI samaya jJAta ho jAnese zubhacandrakA samaya jJAta ho sakatA hai 1 muMja / paramAravaMzAvataMsa mahArAja muMjarAjakA samaya zodhane meM hamako kucha bhI kaThinAI nahIM huI / kyoMki dharmaparIkSA, zrAvakAcAra, subhASitaratnasaMdoha Adi granthoMke suprasiddha racayitA zrIamitagatiAcArya unhIMke samayameM hue haiM, subhASitaratnasaMdohakI prazastima likhA hai: samArUDhe pUtatridazavasatiM vikramanRpe, sahasre varSANAM prabhavati hi paJcAzadadhike / samAptaM paJcamyAmavati dharaNi muJjanRpatau, site pakSe paupe budhahitamidaM zAstramanagham // arthAt vikramarAjAke svargagamanake 1050 varSake pazcAt arthAt vikramasaMvat 1050 (IkhI san 994 ) meM pauSazuklA paMcamIko muMja rAjAkI pRthvIpara vidvAnoMke liye yaha pavitragrantha banAyA gayA / zrIamitagatisurine zrImuMjamahArAjakI rAjadhAnI ujjayinI meM hI subhASitaratnasaMdoha grantha 1 jainaprantharatnAkarakAryAlaya - bambaI se prakAzita AdinAthastotrakI bhUmikA meM yaha kathA prakAzita huI / pAThaka use ma~gAkara par3ha sakate haiN| hai 1 2 rAjA bhojane rAjadhAnI ujjayinIse uThAkara dhArA nagarImeM sthApita kI thii|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ samApta kiyA thA, isaliye muMjakA rAjyakAla vikramasaMvat 1050 mAna lenameM kisIprakArakA sandeha nahIM raha sakatA / isake sivAya zrImerutuMgarine bhI apane prabandhacintAmaNi granthameM jo ki vikramasaMvat 1361 (I0 sa0 1305) meM racA gayA hai, isa samayako zaMkArahita kara diyA hai| prabandhacintAmaNimeM likhA hai: vikramAdvAsarAdaSTamunivyomendusaMmite / varSe mukhapade bhojabhUpaH paTTe nivezitaH // ___ arthAt vikrama saMvat 1078 (I0 sa0 1022) meM rAjA muMjake siMhAsanapara mahArAja bhoja baiThe / arthAt zrIamitagatisUrike likhe hue saMvat 1050 se 1078 taka muMjamahArAjakA rAjya rahA, pazcAt bhojako rAjatilaka huA aura zrIvizvabhUSaNamaTTAraka kathAnakake anusAra yahI samaya zrIzubhacandrAcAryakA thaa| bhoja / muMjakA samaya nirNIta ho cukanepara bhojake samayake vipayameM kucha zaMkA nahIM rhtii| kyoMki muMjake siMhAsanake uttarAdhikArI mahArAja bhoja hI hue the| ataeva pravandhacintAmaNike AdhArase saMvat 1072 ke pazcAt bhojakA rAjyakAla samajhanA cAhiye / aneka pAzcAtya vidvAnoMkA mI yahI mata hai ki IsAkI gyArahavIM zatAndike pUrvArdhameM rAjA bhoja jIvita the / zrImojarAjakA diyA huA eka dAnapatra epigrAphikAiMDikAke volyUma 111, p. 48-50 meM chapA hai, jo vikrama saM0 1078 (I. san 1022 ) meM likhA gayA thA / usase bhI bhojarAjakA samaya IsAkI gyArahavIM zatAbdikA pUrvArgha nizcita hotA hai / haDvyasaMgrahakI saMskRtaTIkAkI prastAvanAmeM zrIbrahmadevane eka lekha likhA hai / jisase vidita hotA hai ki, zrImojadevake samayameM hI zrInemicandrasiddhAntacakravartI hue haiM / vaha lekha yaha hai: mAlavadeze dhArAnAmanagarAdhipatirAjabhojadevAbhidhAnakalikAlacakravartisamvadhinaH zrIpAlamaNDalezvarasya sambandhinyA''zramanAmanagare zrImunisuvratatIrthakaracaityAlaye zuddhAtmadravyasaMvittisamutpannasukhAmRtarasAsvAdaviparItanArakAdiduHkhabhayabhItasya paramAtmabhAvanotpannasukhasudhArasapipAsitasya bhedAbhedaratnatrayabhAvanApriyasya bhavyavarapuNDarIkasya bhANDAgArAdyanekaniyogAdhikArisomAbhidhAnarAjazreSThino nimittaM zrInemicandrasiddhAntidevaiH pUrva paDviMzatigAthAmilaghudravyasaMgrahaM kRtvA pazcAdvizeSatattvaparijJAnArtha viracitasya vRhadvyasaMgrahasyAdhikArazuddhipUrvakatvena vRttiH prArabhyate / isakA sArAMza yaha hai ki mAlavadeza-dhArAnagarIke kalikAlacakravartirAjA bhojadevake sambandhI, maMDalezvara rAjA zrIpAlake rAjyAntargata Azrama nAmaka nagarake munisuvrata bhagavAnake caityAlayameM soma rAjazreSThIke nimitta zrInemicandrasaiddhAntikadevane dravyasaMgraha grantha banAyA thaa| isase zrInemicandrakI aura bhojakI samakAlInatA pragaTa hotI hai / parantu zrInemicandrake samayakA vicAra 1 zrImamitagatyAcAryane dharmaparIkSAnAmaka grantha saMvat 1070 meM pUrNa kiyA hai| parantu kheda hai ki, usakI prazastimeM muMjake viSayameM unhoMne kucha nahIM likhA / 2 rAyacandrajainazAstramAlAke dvArA yaha prantha chapa cukA hai|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ karanese isa viSayameM sandeha utpanna hotA hai / kyoMki zrIcAmuMDarAyakA samaya itihAsa lekhakoMne prAyaH sAtavIM zatAbdImeM mAnA hai aura zrInemicandra si0 ca0 zrIcAmuMDarAyake paramaguru the, yaha saba jagatameM prasiddha hai / yathA- bhAkhaddezIgaNAgresarasurucirasiddhAntavinnemicandra zrIpAdAne sadA SaNNavatidazazatadravyabhUgrAmavaryAn / dattvA zrIgomaTezotsavavarataranityArcanAvaibhavAya zrImaccAmuNDarAjo nijapuramathurAM saMjagAma kSitIzaH // 1 // baahublicritr| isake sivAya bambaIke digamvarajainamaMdirameM jo eka ASTA (bhopAla)kI likhI huI pustaka hai, jisameM ki aneka paTTAvaliyoMke tathA granthoMke AdhArase AcAryoMkI nAmAvalI tathA kisI kisI AcAryakA samaya likhA hai| usameM likhA hai ki, "zrInemicandrasaiddhAntikacakravartI (zrIabhayanandIke ziSya ) vikramasaMvat 794 (I0 san 738) meM hue haiN|" aura isase zrIcAmuMDarAyakA samaya prAyaH milatA hai / zravaNavelagulake itihAsameM likhA hai, "cAmuMDarAyane jise sthApita kiyA thA, vaha rAjya zakasaMvat 777 (IvI san 855) meM hayasAla dezake rAjAke adhIna ho gyaa| cAmuMDarAyake vaMzadharoMmeM vaha 109 varSataka rahA / " aura "karnATakoM jainiyoMkA nivAsa" nAmaka * lekhameM eka sAhaba kahate haiM / "ballAlavaMzake sthApaka rAjA cAmuMDarAya the, jinakA rAjya san 714 meM thaa| aura bhI gomaThezakI pratiSThAkA samaya jo ki zrIcAmuMDarAyane karAI thii| bAhubalicarimeM isa prakAra likhA hai: kalkyavde SaTzatAkhye vinutavibhavasaMvatsare mAsi caitre / paJcamyAM zuklapakSe dinamaNidivase kumbhalagne suyoge // saubhAgye mastinAmni prakaTitabhagaNe suprazastAM cakAra / zrImaccAmuNDarAjo. velgulanagare gomaThezapratiSThAm // 1 // ' arthAt kalkI saMvat 600 (IkhIsan 678 )meM zrIcAmuMDarAyane zrIbAhubalikI pratiSThA kraaii| kalkI saMvatse yahAMpara zaka saMvat samajhanA caahiye| kyoMki zaka rAjAko jaina granthoMmeM kalkI mAnA hai| ina pramANoMse zrIcAmuMDarAyakA samaya IsAkI 7 vI sadIke lagabhaga hI jAna par3atA hai| aneka logoMkA kathana hai ki bhojadeva nAmake do rAjA hue haiM aura ve donoM hI dhArAmeM hue haiN| yadi yaha vAta satya ho aura yadi zrInemicandrakA samaya 7 vIM zatAbdi nizcita ho jAve, to ho sakatA hai ki zrIbrahmadevalikhita dhArAdhIza prathama bhoja hoM, aura prabaMdhaciMtAmaNilikhita dUsare bhoja hoN| kucha bhI ho, parantu yaha nizcaya hai ki zrIzubhacandrAcArya gyArahavIM sadIke bhojake samayameM hue haiN| " bharvahari / bhartRharikA nAma sunate hI zatakatrayake kartA rAjarSi bhartRharikA maraNa ho AtA hai| aura arthAt 855-109-746 IsavI sana taka cAmuMDarAyakA zAsanasamaya thA /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaTTAraka vizvabhUSaNakI kathAkA Azaya prAyaH inhIMkI ora jhukatA huA hai| parantu zubhacandrake samayase bhartRharikA samaya milAnemeM bar3I bar3I jhaMjhaTeM haiN| sabase pahalI bAta to yahI hai ki prasiddhike anusAra bhartRhari vikramAdityake bar3e bhAI haiM, aura vizvabhUSaNajI unheM bhojakA bhAI batalAte haiM / jamIna AsamAna jaisA antara hai / kyoMki bhoja IsAkI gyArahavIM zatAbdimeM hue haiM aura vikramAditya saMvatke prAraMbhameM arthAt IsAse .57 varSa pahale / lokameM jo kiMvadantiyAM prasiddha haiM aura bhartRharisambandhI do eka kathAgrantha haiM, unase jAnA jAtA hai ki bhartRhari vikramake jyeSThabhrAtA the / unhoMne bahuta samayataka rAjya kiyA hai / eka vAra apanI priyatamA strIkA duzcaritra dekhakara ve saMsArase virakta hokara yogI ho gaye the / strIke viSayameM usa samaya unhoMne yaha zloka kahA thA: yAM cintayAmi satataM mayi sA viraktA sApyanyamicchati janaM sa jano'nyasaktaH / asmatkRte ca parituSyati kAcidanyA dhika tAM ca taM ca madanaM ca imAM ca mAM ca / / arthAt jisakA maiM nirantara cintavana kiyA karatA hUM, vaha merI strI mujhase virakta hai| itanA hI nahIM, kintu dUsare puruSapara Asakta hai aura vaha puruSa kisI dUsarI strIpara Asakta hai, tathA vaha dUsarI strI mujhapara prasanna hai / ataeva usa strIko, usa puruSako, usa kAmadevako, isa (merI strIko) ko, aura mujhako bhI dhikkAra hai / bhartRharike viSayameM choTI moTI bahutasI kathAyeM prasiddha haiM, jinakA yahAM ullekha karanekI avazyakatA nahIM dikhatI / bhartRharike pitAkA nAma vIrasena thaa| unake chaha putra the, jinameM eka vikramAditya bhI the / bhartRharikI strIkA nAma padmAkSI athavA piGgAlA thaa| / jaise vikrama nAmake kaI rAjA ho gaye haiM, usI prakAra bhartRhari bhI kaI ho gaye haiN| eka bhartRhari vAkyapadIya tathA rAhatakAvyakA kartA ginA jAtA hai / kisIke matameM zatakatraya aura vAkyapadIya donoMkA kartA eka hai / isiMga nAmakA eka cInIyAtrI bhAratameM IsAkI sAtavIM sadImeM AyA thA / usane bhartRharikI mRtyu san 650 IvImeM likhI hai|| ina saba bAtoMse yaha kucha bhI nizcaya nahIM ho sakatA ki zubhacandrAcAyake bhAI bhartRhari uparyukta donoM tInoM meM se koI eka hai, athavA koI pRthak hI haiM / vidvAn graMthakAra vidyAvAcaspatine tattvavindu granthameM bhartRhariko dharmabAhya likhA hai aura uparilikhita bhartRhari vaidikadharmake anuyAyI mAne jAte haiM / isaliye Azcarya nahIM ki isa dharmavAdhase jainakA hI tAtparya ho aura zubhacandrake bhAI bhartRhariko hI yaha dharmabAhya saMjJA dI gaI ho / zatakatrayake aneka zloka aise haiM, jinameM jainadharmake abhiprAya spaSTa vyakta hote haiM / yathA ekAkI nispRhaH zAntaH pANipAtro digmbrH| kadAhaM sambhaviSyAmi karmanirmUlanakSamaH // 65 // -vairAgyazataka / arthAt-mai ekAkI nispRha zAnta aura koko nAza karanemeM samartha pANipAtra (hAtha hI jisake pAtra haiM) digambaramuni kava hoUMgA / vairAgyazatakake 57 veM lokameM jainasAdhukI prazaMsA isa prakArakI hai / dekhiye katA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ pANiH pAtraM pavitraM bhramaNaparigataM bhakSyamakSayyamanaM . .. vistIrNa vastramAzAdazakamamalinaM talpamaskhalpamurvI / yeSAM niHsaGgatAGgIkaraNapariNatiH khAtmasaMtopiNaste __ dhanyAH saMnyasvadainyanyatikaranikarAH karma nirmUlayanti // 1 // arthAt-jinake hAtharUpI pavitra pAtra hai, jo sadA bhramaNa karate haiM, jinheM mikSAmeM akSayya anna milatA hai, jinake dizArUpI lambe caur3e nirmala vastra haiM, vistIrNa pRthvI jinakI zayyA hai, parigrahatyAgarUpa jinakI pariNati rahatI hai, apane AtmAmeM hI jinheM saMtoSa rahatA hai aura jo kokA nAza karate rahate haiM, aise dInatArUpI duHkhasamUhase rahita mahAtmAoMko dhanya hai| * bhartRharikA vairAgyazataka bar3I hI uttama racanA hai| prAyaH vaha sabakA saba jainasiddhAntoMse milatA julatA hai / yadi zatakatrayake kattI martRhari hI zubhacaMdrake bhAI siddha hoM, to hama kaha sakate hai ki zaMgAra aura nItizataka unhoMne apanI pUrvAvasthAmeM banAye the aura vairAgyazataka dIkSA lenepara banAyA thA / yaha dekhakara hamako Azcarya huA ki jJAnArNava aura vairAgyazatakake bhI aneka zlokoMkA bhAva ekasA milatA hai| balki dekhiye, ina donoM zlokoMme kitanA sAmya hai| vindhyAdrinagaraM guhA vasatikAH zayyA zilA pArvatI . dIpAzcandrakarA mRgAH sahacarA maitrI kuliinaanggnaa| : vijJAnaM salilaM tapaH sadazanaM yeSAM prazAntAtmanAM / dhanyAste bhavapaGkanirgamapathaproddezakAH santu naH // 21 // -jJAnArNava, pRSTha 87 / zayyA zailazilA gRhaM giriguhA vastraM tarUNAM tvaca: sAraGgAH suhRdo nanu kSitiruhAM vRttiH phalaiH komalaiH / yeSAM nijharamambupAnamucitaM ratyeva vidyAGganA manye te paramezvarAH zirasi thairvaddho na sevaavliH|| -vairAgyazataka, zloka 92 / isa kavitAsAmyase aura kucha nahIM to itanA avazya kahA jA sakatA hai ki (zatakakartA) bhartRhari aura zubhacandra eka dUsareke granthoMke paThana adhyayana karanevAle avazya hoMge, cAhe eka samayameM na rahe hoN| * ... , anya kavi / kAlidAsa aneka hue haiN| unameM jo sabase prasiddha haiM, ve mahArAja vikramakI sabhAke ratna dhe aura dUsare bhojakI samAmeM the, jinake viSayameM hamAre yahAM saikar3oM kiMvadantiyAM prasiddha haiM / ye hI kAlidAsa zubhacandrake samakAlIna jAna par3ate haiM / bhaktAmarakI kathAmeM jisa vararucikA jikara AyA hai, vaha koI anya paMDita hogA : kyoMki vararucikavi jo vikramakI samAke navaratnoMmeM the, ve ye nahIM ho sakate / yathAH 1 abhI kucha dina hue bhartRharike pAmase eka vijJAnazataka nAmakA anya bhI prakAzita huA hai| parantu yathArthameM vaha kisI dUsare pranthakArakA banAyA huA jAna par3atA hai|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanvantarikSapaNakAmarasiMhazaGkuvetAlabhaTTaghaTakharparakAlidAsAH / khyAto varAhamihiro nRpateH sabhAyAM ratnAni vai vararucirnava vikramasya // 1 // mAnatuMgake viSayameM aura kucha bhI nahIM kahA jA sakatA, paraMtu unakA bhojase sambandha avazya hai / zvetAmbara granthakAroMne bhI mAnatuMga tathA bhojakI kathA likhI hai / isase bhoja tathA zubhacandrakA samaya hI unakA samaya mAnanA cAhiye / dhanaMjayake viSayameM kAvyamAlAke sampAdakane likhA hai, ki anumAnase IsAkI AThavIM sadIke pUrvameM dhanaMjayakA samaya mAnanA cAhiye / kyoMki IsvI san 884 taka rAjya karanevAle kAzmIranareza avantivarmA ke samasAmayika Anandavardhana aura ratnAkara kavine tathA I0 sa0 959 meM zrIsomadevamahAkavine rAjazekharakavikI prazaMsA kI hai aura usa rAjazekharane dhanaMjayakI prazaMsA kI hai / isaliye dhanaMjaya rAjazekharake pUrvavartI the / aura aisA mAnanese bhojakI samakAlInatA dhanaMjayake sAtha nahIM bana sakatI / taba kyA kAlidAsake samAna dhanaMjaya bhI kaI hue haiM, aisA mAna lenA cAhiye ? vidvAnoMko nirNaya karanA cAhiye ki kathAoM meM isaprakAra aitihAsika tattvoMkA abhAva kyoM hai ? / zubhacandrAcArya | jJAnArNavameM zrIzubhacandrasUrine apane viSayameM kucha bhI nahIM likhaa| aura to kyA apanA nAma bhI nahIM likhA / yadi pratyeka sargake antameM unakA nAma nahIM milatA aura paramparAse unake granthake par3hanekI paripATI na calI AI hotI, to Aja yaha jAnanA bhI kaThina ho jAtA ki jJAnArNavake racayitA kauna haiN| unake samayAdike viSayameM bAhya pramANoMse eka prakArase yaha nizcaya huA ki ve IsAkI gyArahavIM sadImeM hue haiM / parantu aba dekhanA cAhiye ki unakA grantha bhI isa viSaya meM kucha sAkSI de sakatA hai, yA nahIM / maMgalAcaraNameM unhoMne likhA hai, - -- jayanti jinasenasya vAcastraividyavanditAH / yogibhiryatsamAsAdya skhalitaM nAtmanizcaye // 1 // arthAt " jise yogIjana pA karake AtmAke nizcayase skhalita nahIM hote haiM, vaha traiviyoM ( nyAya vyAkaraNa aura siddhAntake jJAtAoM ) karake vandanIya bhagavat jinasenakI vANI jayavantI rahe / " isa lokase yaha nizcaya hotA hai / zrIzubhacandrAcAryase bhagavAn jinasena pahale hue haiM aura bhagavat jinasenakA samaya IsvI sana 848 ke pahale puSTa yaha saba hI jAnate haiM ki, bhagavajjinasena mahApurANako pUrA nahIM bhAga AdipurANa (kucha kama ) banA thA aura unakA svargavAsa unake agragaNya ziSya zrIguNabhadrAcAryane uttarapurANa banAkara nehApurANako pUrNa kiyA thA / uttarapurANakI prazastimeM unhoMne likhA hai:---- pramANoMse siddha hotA hai / prAyaH kara sake the, kevala usakA pUrva - gayA thA / pIche koI 50 varSa zakanRpakAlAbhyantaraviMzatyadhikASTazatamidhAbdAnte / maGgalamahArthakAriNi piGgalanAmani satajanasukhade // 32 // + 1 'bhagavajjinasena aura guNabhadrAcArya' nAmakA lagabhaga 90 puSThakA eka vistRta lekha, isa 'samayavicAra" 'ke likhanevAlene hI 'vidvanamAlA' nAmakI pustakameM prakAzita kiyA hai| jo pAThaka jinasena khAmIkA vAstavika samaya jAnanA cAheM, ve ukta pustakako pddh'eN|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcamyAM vudhArdrAyuji divasake mantrivAre budhAMze / pUrvAyAM siMhalagne dhanupi dharaNije vRzcikAkI tulAyAm / sUrye zukre kulIre gavi ca suragurau niSThitaM bhavyavayaH / / prAptejyaM zAstrasAraM jagati vijayate puNyametatpurANam // 33 // jisakA sArAMza yaha hai ki zaka saMvat 820 (I0 sana 898) meM uttarapurANa pUrNa kiyA gayA aura isake lagabhaga 50 varSa pahale jinasenasvAmIkA mRtyukAla nizcita kiyA gayA hai / isake sivAya zaka saMvat 705 (I0 san 783) meM bane hue harivaMzapurANameM usake kattI dvitIya jinasenane AdipurANake kartA jinasenakI stuti kI hai| isase siddha hai ki I0 san 783 ke pahalese I0sa0 848 taka AdipurANake katI bhagavajinasenakA astitva thA aura unake pIche zrI zubhacandrAcAryajI hue haiN| tava navamI zatAbdike pahale zubhacandrakA samaya kisI prakArase nahIM mAnA jA sktaa| __ maMgalAcaraNameM zubhacandrajIne khAmisamantabhadra bhaTTAkalaMkadeva aura devanandi (pUjyapAda ) ko bhI namaskAra kiyA hai / parantu akalaMkadeva jinasenase bhI pahale hue haiN| kyoMki AdipurANameM jinasenane akalaMkadevakA saraNa kiyA hai aura svAmisamantabhadra tathA pUjyapAdakhAmI ina se bhI pahale hue haiM / isa liye samaya nirNayake viSayameM jinasenake samAna inase kucha sahAyatA nahIM mila sakatI / kyA hI acchA ho, yadi zubhacandrake pIcheke kisI AcAryane unakA saraNa kiyA ho, aura vaha hameM pramANasvarUpa mila jAye / aise pramANase yaha sImA nirdhArita ho jAyegI ki amuka samayase ve pahale hI hue haiM, pIche nhiiN| zubhacandra nAmake eka dUsare AcArya sAgavAr3Ake paTTapara vikrama saMvat 1600 (I0 san 1543) meM hue haiN| unheM paTmASAkavicakravartikI upAdhi thI / pAMDavapurANa, svAmikArtikeyAnuprekSAkI saMskRta TIkA Adi 40-50 grantha unake banAye hue haiN| parantu jJAnArNavake kartA zubhacandrase unakA koI sambandha nahIM hai / zubhacandra nAmake aura bhI kaI vidvAna, maTTAraka sune jAte haiN| vaTTavardhana rAjAke samaya zravaNavelaMguLake eka paTTAcArya bhI zubhacandra nAmadhArI hue haiM aura unakA samaya bhI pahale zubhacandrake nikaTa hI arthAt gyArahavIM zatAbdI mAnA jAtA hai| __isa granthake kartA zubhacandrAcAryake jIvanacaritake viSayameM yahAM vizeSa kucha kahanekI AvazyakatA nahIM hai| kyoMki isa lekhake Age unakI eka khataMtra kathA likhI gaI hai, jisase unake kuTumvAdikA saba viSaya spaSTa ho jAtA hai / yahAM itanA hI kahanA vasa hogA ki ve eka bar3e bhArI yogI the, aura saMsArase unheM atizaya virakti thI / rAjya chor3akara isa viraktike kAraNa hI ve yogI hue the / yaha samasta jJAnArNavagrantha unakI yogIzvaratA aura viraktitAkA sAkSI hai| jJAnArNava / - isakA dUsarA nAma yogArNava hai / isameM yogIzvaroMke AcaraNa karane yogya, jAnane yogya sampUrNa-jainasiddhAntakA rahasya bharA huA hai / jainiyoMmeM yaha eka advitIya grantha hai / isake paThana manana karanese jo Ananda prApta hotA hai, vaha vacana agocara hai / "karakaMghanako ArasI kyA?" pAThaka svayaM hI isakA adhyayana karake hamArI sammatiko puSTa kareMge / isa grandhakI kavitA aura kavikI pratibhA kaisI hai, isakA nirNaya karanA pratibhAzAlI vidvAnoMkA kAma hai, hama
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaise ajJoMkA nahIM / parantu itanA kahe binA hamArA bhI jI nahIM mAnatA ki aisI khAbhAvika, zIghrabodhaka, saumya, sundara aura hRdayagrAhI, kavitA bahuta thor3I dekhI jAtI hai / kheda hai ki bhartRharike zatakatrayake samAna isa granthakA sarva sAdhAraNameM pracAra nahIM huaa| yadi hotA, to vidharmIya vidvAnoMke dvArA isakI prazaMsA hote hue sunakara Aja hamArA hRdaya zItala ho gayA hotaa| zvetAmvarajainasamAjameM zrIhemacandrasUrikA yogazAstra nAmakA grantha prasiddha hai / usake dekhanese vidita huA ki jJAnArNava tathA yogazAstrake aneka aMza ekase milate haiN| udAharaNake liye hama nIce thoDese samAna zlokoMko uddhRta karate haiN| kiMpAkaphalasambhogasannibhaM taddhi maithunam / ApAtamAtraramyaM syAdvipAke'tyantabhItidam // 10 (jJAnArNava pRSTha 1341) ramyamApAtamAtre yat pariNAmetidAruNam / kiMpAkaphalasaMkAzaM tatkaH seveta maithunam // 78 (yogazAstra dvitIyaprakAza / ) manasyanyadvacasyanyadvapuSyanyadviceSTitam / yAsAM prakRtidopeNa prema tAsAM kiyadvaram // 80 (jJAnArNava pRSTha 145 / ) manasyanyadvacasyanyakriyAyAmanyadeva hi / yAsAM sAdhAraNastrINAM tAH kathaM sukhahatave // 89 (yogazAsa hi0 pra0) virajya kAmabhogepu vimucya vapupi spRhAm / yasya cittaM sthirIbhUtaM sa hi dhyAtA prazasyate // 3 svarNAcala ivAkampA jyotiHpatha ivAmalAH / samIra iva niHsaGgA nirmamatvaM samAzritAH // 15 (jJAnArNava pRSTha 84 / 86) virataH kAmabhogebhyaH khazarIrepi ni:spRhaH / saMvegahRdanirmamaH sarvatra samatAM zrayan // 5 sumeruriva niSkampaH zazIvAnandadAyakaH / samIra iva niHsaGgaH sudhIrdhyAtA prazasyate // 7 (yogAzAstra saptamaprakAza / ) jJAnANavakI eka do saMskRtaTIkAyeM sunI haiM, parantu abhItaka dekhane meM nahIM AI kevala isake gadyabhAga mAtrakI eka choTIsI TIkA zrIzrutasAgarasUrikRta prApta huI hai| bhASAmeM jayapura nivAsI paMDita jayacandrajIkRta eka sundaraTIkA hai| hamako khAsa paM0 jayacandrajIkI likhI huI aura zodhI huI vacanikAsahita 1 prati murAdAvAdase aura 1 bhUla saTippaNa prati jayapurase prApta huI thii| usIke anusAra mAnyavara paMDita pannAlAlajI vAkalIvAlane yaha sarala hindITIkA tayAra kI hai / isake banAnekA sampUrNa zreya svargIya paMDita jayacandrajIko hai aura navIna paddhatise saMskRta karanekA dvitIya zreya pannAlAlajIko hai| niyamAnusAra granthakartAkA samaya nirNaya paM0 pannAlAlajIko hI likhanA cAhiye thA; parantu unakA Agraha ise mujhase hI likhAnekA huA, isaliye unakI AjJAkA pAlana karanA maiMne apanA kartavya samajhA hai / isake likhanemeM merI mandabuddhike anusAra kucha bhUla huI ho, to udArapAThaka kSamA kareM / kyoMki aise viSayoMke likhaneke liye jitane sAhityakI avazyakatA hai, jainiyoMkA utanA sAhitya abhItaka prakAzita nahIM huA hai aura na koI aisA saMgraha athavA lAyabrerI hai, jahAM lekhakakI icchA pUrNa ho ske|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ antameM-- zrIrAyacandrajainazAstramAlA ke udAravyavasthApakoM ko hArdika dhanyavAda dekara maiM yaha lekha samApta karatA hUM, jinhoMne jainasAhityake pracAra karaneke liye eka aisI udArasaMsthA sthApita kI hai, jo jainiyoMkI anantaupakArakAriNI aura abhUtapUrva hai / zrIjinadevase prArthanA hai ki yaha saMsthA apane kartavyakA pAlana dviguNa caturguNa utsAhase karanemeM samartha ho / alamatipalavitena / caMdAvAr3I - bambaI } jinavANIkA sevaka - nAthUrAma premI / 28-7-07 zrIzubhacandrAcAryakA jIvanacarita / 1 prAcInakAlamai mAlavadezakI ujjayinI nagarImeM eka siMha nAmakA rAjA rAjya karatA thA / vaha bar3I dharmAtmA thA aura prajAkA apane putrake samAna pAlana karatA thA / usake rAjyamai saba loga bar3e Anandase nirbhaya hokara apane dina vyatIta karate the / rAjAke koI saMtAna nahIM thI, isaliye eka dina ekAntameM baiThe hue use isa prakArakI cintA huI, ki - "hAya ! mere koI putra nahIM hai ! vinA putrake yaha sampUrNa vaibhava zUnya hai / putrake vinA mere vIravaMzakI aba kaise rakSA ho sakegI sacamuca putrake vinA saMsAra nirAnandamaya hai aura yaha jIvana bhI duHkhamaya hai / " isa prakAra ke Antarika duHkhameM magna honese rAjAkI mukhazrI kucha malina dekhakara maMtrIne pUchA ki mahArAja ! udAsItAkA kyA kAraNa hai? yadi hama logoM ke vazakA hogA, to usake dUra karanekA prayatna kareMge ! maMtrI adhika Agrahase icchA na rahate bhI rAjAko apane hRdayakI vyathA kahanI par3I / vuddhimAn maMtrIne isa daivAdhIna bAtako sunakara nivedana kiyA ki mahArAja, sampUrNa sAMsArika sukhoMkI prApti puNyake prabhAvase hotI hai / vinA puNyake udayake kucha nahIM hotA / isa liye isake sivAya anya zaraNa nahIM hai / puNya kamAiye, ApakI saca icchAyeM pUrNa hoMgIM / maMtrIke isa prakArake sambodhanase rAjAko saMtoSa huA, aura vaha dharmakRtyoM meM vizeSa sAvadhAna hokara rAjya karane lagA / eka dina rAjA apanI rAnI aura maMtrIko sAtha lekara vanakrIr3A karaneke liye gayA / vahA~ eka sarovara ke samIpa muMjake ( kAMsa ke ) kheta meM rAjA Tahala rahA thA ki acAnaka usakI dRSTi eka bAlakapara par3I, jo muMjake per3oMkI oTameM par3A huA aMgUThA cUsa rahA thA / use dekhate hI rAjAke hRdayameM premakA saMcAra huA / caTase cAlaka ko uThAkara vaha sarobarake samIpa baiThI huI rAnIke pAsa AyA aura usakI goda meM bAlakako rakhakara bolA, priye, dekho yaha kaisA pyArA aura sampUrNa zreSTha lakSaNoMse saMyukta bAlaka hai, ise thor3e samaya hRdayase lagAkara AnandAnubhavana to karo / rAnI putrako goda meM le viha~sakara bolI, nAtha, Apa yaha manomohana bAlaka kahAMse le Aye ? rAjAne kahA, maiM isa khetameM Tahala rahA thA ki acAnaka eka muMjake per3ake nIce isapara merI dRSTi jA pdd'ii| maMtrI se bhI rAjAne yaha saba saccA vRttAnta kaha diyA | usane sammati dI ki mahArAja, yaha eka honahAra cAlaka hai / Apake saubhAgyase isakI prApti huI hai / aba nagara meM calakara mahArANIkA gUDhagarbha pragaTa kIjiye aura putrotsava manAiye / aisA karanese logoM ko kucha sandeha na hogA / samajheMge ki mahArANI ke pahalese garbha hogA parantu kisI kAraNa se pragaTa nahIM kiyA gayA thA / maMtrIkI sammati rAjAko pasanda AI aura phira nagara meM Akara aisA hI kiyA gayA / ghara ghara baMdhanavAre bAMdhe gaye / utsava manAyA jAne lagA / *
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjyakI orase icchita dAna ba~Tane lagA / sArAMza-jaisA cAhiye, sampUrNa rItise putrajanmakA utsava kiyA gayA / prajAko bhI saMtoSa huA ki hamAre pUjya mahArAjakI goda bhara gaI / bAlaka muMjake nIce milA thA, isaliye rAjAne usakA nAma muMja rakha diyA / muMja rAjakumAra dina dina bar3hane lagA aura kucha dinoMmeM guruke pAsa adhyayana karake sakalakalAoMmeM kuzala ho gayA. / yogya vaya prApta hone para mahArAjane ratnAvatI nAmaka eka rAjakanyAne sAtha usakA vivAha kara diyA / muMja rAjakumAra usameM ramamANa hokara sukhase kAlayApana karane lgaa| . idhara kucha dinoMmeM mahArAja siMhakI rAnIne garbha dhAraNa kiyA aura dazaveM mahInemeM eka putra prasava kiyA / isakA nAma siMhala (sindhurAja) rakkhA gayA / isa putrake janmakA aura bhI adhika utsava kiyA gayA / mahArAja aura mahArAnIko varNanAtIta sukha.huA / siMhalakumAra. kA vivAha mRgAvatI nAmaka rAjakanyAse kara diyA gayA / mRgAvatI kucha dinoMmeM garbhavatI huI / usake zubhamuhUrtameM yugala putra hue / jyeSThakA nAma zubhacandra aura choTekA bhartRhari rakkhA gayA / vAlakapanase hI ina vAlakoMkA citta tatvajJAnakI aura savizeSa thA, isaliye vayaH prApta hone para inhoMne tattvajJAnameM acchI yogyatA sampAdana kii| ye hI donoM pIchese paramayogI zrIzubhacandrAcArya aura rAjarSi bhartRhari hue| eka dina abhrapaTaloMko raMga badalate aura lupta hote hue dekhakara mahArAja siMhako vairAgya utpanna ho gayA / sampUrNa viSayasukhoMko bAdaloMke samAna kSaNabhaMgura jAna kara unhoMne muMja aura siMhala ko rAjanI. tisambandhI zikSA dekara jinadIkSA le lI / rAjA muMja apane bhAI ke sAtha sukhapUrvaka rAjya karane lge| __ eka dina rAjA muMja vanakrIDAse lauTa rahe the ki unhoMne mArgameM eka telIko kaMdhepara kudAlI rakkhe hue khar3A dekhA / use garvonmattatAse khar3A dekhakara muMjane pUchA isa taraha kyoM khar3A hai ? usane kahA ki maiMne eka apUrvavidyA sAdhI hai / usake prabhAvase mujhameM itanA vala hai ki mujhe koI jIta nahIM sktaa| yaha suna rAjAne ghRNAyukta parihAsase kahA ki telI bhI kahIM balavAn hue haiM ? isake uttarameM telIne eka lohekA daMDa bar3e jorase jamInameM gAr3ha diyA aura kahA, 1 muMjakA dUsarA nAma vAkpatirAja athavA amoghavarpa bhI prasiddha hai / eka granthameM utpalarAja bhI inhIMkA nAma batalAyA hai / amoghavarSa yaha eka padavI hai jo eka caulukyavaMzIya aura rASTrakUTa vaMzIya rAjAko bhI prApta thii| 2prabaMdhacintAmaNimeM muMjakI strIkA nAma bhImarAjAkI kanyA zrImatI likhA hai, yathA-bhImabhUpasutAM siMhabhaTena medinIbhujA / zrImatI sanmahaM muJjakumAraH pariNAyitaH // 3 nAgapurake eka zilAlekhase, zvetAmvarajainakavi dhanapAlakRta tilakamaMjarIse, navasAhasAMkacaritase aura udayapuraprazastise, bhojakI vaMzAvalIse sindhurAjake pitAkA nAma sIyakadeva, sIyaka athavA zrIharpasIyaka pragaTa hotA hai, siMha kisI bhI lekhameM nahIM milatA / hAM sIyakadevake. pitAkA nAma vairisiMha avazya hI prasiddha hai / epIgrAphikA iMDikAke volyUma 1 pRSTha 222-225 meM sIyakadevakA eka nAmAntara siMhadanta siMhabhaTa vatalAyA gayA hai, zAyada siMhadanta, siMhabhaTako hI isa kathAke lekhakane saMkSeparUpameM siMha likhA ho| 4 siMhala (sindhurAja ) ko kaI pAzcAtya vidvAnoMne muMjakA putra aura kaI anthakAroMne muMjakA bar3A bhAI mAnA hai, parantu pravandhacintAmaNi Adi aneka granthoM ke AdhArase yaha nizcaya huA hai ki sihala muMjakA choTA bhAI thaa| isase viruddha mAnanevAloMkA khaMDana subhApitaratnasaMdohakI bhUmikAmeM vistArase kiyA gayA hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 acchA mahArAja, Apake sAmantoM meM yadi koI vIratAkA ghamaMDa rakhatA ho, to isa daMDako ukhAr3ake mere balakI parIkSA kare / sunakara muMjane apane sainikoMkI ora dekhA 1 izArA pAte hI sAmantagaNa . use ukhAr3ane kA prayata karane lage parantu kisIse bhI vaha raMcamAtra nahIM hilA / taba rAjA siMhala vIroMkI lajjA jAte hue dekhakara svayaM uTha khar3A huA aura eka hAtha se usa lohadaMDako ukhAr3akara bolA, acchA aba merA gAr3A huA koI ukhAr3e / aisA kahakara usane eka hAthase usa lohadaMDako phira gAr3a diyA / taba telI vala lagA lagAkara thaka gayA parantu lohadaMDa nahIM ukhar3A / anyAnya sAmanta bhI apanA apanA bala AjamAke dekha cuke, para saphalamanoratha koI nahIM hue / antameM rAjakumAra zubhacandra aura bhartRhari donoMneM muMjake sammukha hAtha jor3akara kahA, tAta, yadi AjJA ho, to hama loga isa lohadaMDako ukhAr3e / isa para rAjAne ha~sakara kahA, beTo, tuma logoM kA yaha kAma nahIM hai| abhI tuma vAlaka ho, isaliye akhAr3e meM jAkara apanI jor3Ike lar3akoMseM kuztI khelo / bAlakoMne kahA, mahArAja, siMhanI ke baccoMko hAthIkA "mastaka vidAraNa karanA kauna sikhalAtA hai ? hama loga Apake putra haiM / isa daMDako hAthase ukhAr3anA kyA bar3I bAta hai ? Apa AjJA deveM, to binA hAtha lagAye isako nikAlake pheMka sakate haiM / yadi aisA na kara sakeM, to Apa hameM kSatriyaputra nahIM kahanA / isa prArthanApara bhI muMjane kucha dhyAna na diyA aura unheM samajhAkara TAlanA cAhA, parantu bAlahaTha burA hotA hai; antameM AjJA denI hI par3I / tava kumAroMne coTIke vAloMkA phaMdA lagAkara dekhate dekhate eka jhaTake meM lohadaMDako nikAlake pheMka diyA / cAroM orase dhanya dhanyakI dhvani gUMja uThI / telI nirmada hokara apanI rAha laga gayA / rAjatRSNA bahuta burI hotI hai / bar3e bar3e vidvAn isake phaMde meM par3akara anartha kara baiThate haiM / usa dina rAjA muMjako bAlakoMkA yaha kautuka dekhakara vicAra huA, oha ! 'ina bAlakoMke balakA kucha ThikAnA hai? inake jIte jI kyA mere rAjyasiMhAsanakI kuzalatA ho sakatI hai ? avazya hI jaba ye loga icchA kareMge, mujhe siMhAsanase cyuta karanemeM dera na lagAveMge / yadi isa samaya inakA nirmUlana kiyA jAvegA, to rAjanItikI bar3I bhArI bhUla hogI / viSavRkSake aMkurako hI naSTakara DAlanA buddhimAnI hai | tatkAla hI maMtrIko bulAkara muMjane apanA vicAra pragaTa kiyA aura kahA, zrI hI inako paralokakA mArga dikhAnekA prayatna karo / maMtrI sanna ho gayA / chAtIpara patthara rakhakara usane muMjako bahuta samajhAyA yaha anartha na kIjiye / rAjakumAroMke dvArA aisI zaMkA karane ke liye koI kAraNa nahIM dIkhatA / parantu muMjane eka na sunii| kahA, rAjanItitattvameM abhI taka tuma aparipakva hI ho| isameM tuma kucha vicArAvicAra mata karo, aura hamArI AjJAkA pAlana karo / maMtrI hRdaya meM duHkhI ho "jo AjJA " kahakara calA gyaa| pazcAt usane rAjAjJAkI pAlanA karane kI bahuta ceSTA kI, parantu usakA hRdaya tatpara nahIM huA / ekAntameM rAjaputroMko bulAkara usane muMjake bhayaMkara vicArako pragaTa kara diyA aura ujjayinI chor3akara bhAga jAnekI sammati dI / taba rAjakumAroMne apane pitA siMhalake nikaTa muMjakI guptamaMtraNA pragaTakara pUchA, hama logoM kA aba kyA kartavya hai, yaha Apako sthira karanA cAhiye / muMjake pAmara vicArako sunakara siMhalakA krodha ubala uThA / unhoMne adhIra hoke kahA, yadi muMja aisA nIca hai, to tuma kyoM cupa baiThe ho ? jAo aura isake pahale hI ki vaha apane paDyaMtrako kAryameM pariNata kare, tuma use yamalokako pahuMcA do / kyoMki rAjanItimeM "haniye tAhi hanai jo ApU" aisA kahA hai / isapara tattvavizArada udAra hRdaya rAja
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 kuMmAroMne kahA, tAta, yaha kRtya hamalogoMke karane yogya nahIM haiN| ve hamAre Apake samAna hI pUjya pitRvya haiM / hama unheM mArakara apayazakI gaThar3I apane sira nahIM rakhanA cAhate aura kitanesa jIvanake liya yaha kRtya kareM ? unheM unake pApoMkA badalA svayaM mila jAyegA | hama usakA prayatna karake Apako doSI kyoM banAyeM ? ve zAyada apaneko amara samajhate haiM, parantu hama isa zarIra ko kSaNasthAyI mAnanevAle haiN| isaliye aba hama saba jhaMjhaToM se mukta hokara isa zarIra se kucha AtmakRtya karanA cAhate haiM / saMsAramai koI kisIkA nahIM hai, saba apane apane matalaba ke sage haiN| yaha buddhimAn, puruSoMke sevana karane yogya nahIM hai / ityAdi vicAra pragaTa karake donoM bhAI vahAMse cala diye / pitA snehArdra netroMse unheM dekhate hI raha gaye / 1 mahAmati zubhacandrane kisI vanameM jAkara eka munirAjake nikaTa jinadIkSA le lI aura teraha prakAra ke cAritrakA pAlana karate hue unhoMne ghora tapa karanA prAraMbha kiyA, parantu bhartRharine eka kaula (taMtravAdI) tapasvI ke nikaTa jAkara usakI sevAmeM mana lagAyA / usakI dIkSA le lii| jaTA rakha lI, zarIrameM bhasma ramA lI, kamaMDalu cImaTA le liyA aura kaMdamUlase udarapoSaNA prAraMbha kara dI / eka jaMgalameM bhUlakara ve eka sthAna meM pahuMce, jahAM eka yogI samAdhi lagAye hue paMcAmi tapa rahA thA / use vizeSajJa jAnakara inhoMne celA banane kI prArthanA kii| usane yaha jAnakara ki yaha eka rAjaputra hai, celA banA liyA aura kahA, mere pAsa bahuta sI vidyAyeM haiM, tumheM jo cAhiye, prasannatA se sIkho / tabase ye usI ke pAsa rahane lage aura apanI sevAse prasannakara usase vidyA sIkhane lage / bAraha varSa rahakara bhartRharine bahuta sI vidyA maMtra yaMtra taMtra sIkhakara vahAM se calanekA mAnasa kiyA / tatra yogIne eka satavidyA aura rasatuMbI dekara jisa rasake saMsargase tAMbA suvarNa ho jAtA thA, jAne kI AjJA de dI / bhartRhari praNAma karake bahAMse cala diye aura eka svataMtra sthAnameM Asana jamA kara rahane lge| vahAM unake saikar3oM ziSya ho gaye aura tanamanase sevA karane lage / rasatuMbIke prabhAvase vahAM unheM saba prakAra ke sukha sulabha ho gaye / eka dina unheM apane bhAIkI cintA huI ki ve kahAM rahate haiM aura kisa prakAra sukha duHkhase apanA jIvana nirvAha karate haiM / isaliye apane eka ziSyako unhoMne zubhacandrakI khabara lAne ke liye bhejA / vaha ziSya aneka jaMgaloMkI rAkha chAnatA huA vahAM pahuMcA, jahAM zrIzubhacandra muni tapasyA karate the / dekhA, unake zarIra meM eka aMgulabhara basa bhI nahIM hai aura kamaMDaluke sivA kucha bhI parigraha nahIM hai / ziSyajI do dina rahe, so do upavAsa karanA pdd'e| vahAM kauna pUchane vAlA thA ki, bhAI, tuma bhojana karoge yA nahIM / Akhira tIsare dina praNAma karake ve vahAMse cale Aye / apane 1 gurudevase Akara kahA, mahArAja, Apake bhAI bar3e kaSTa meM haiM aura to kyA cAra aMgula laMgoTI bhI unake pAsa nahIM hai / khAne pIneke liye kucha prabaMdha nahIM hai / maiM svayaM vahAM do upavAsa karake AyA hUM | Apako cAhiye ki unheM kucha sahAyatA pahuMcAve; jisameM ve ukta ho jAveM / yaha sunakara bhartRhariko bahuta duHkha huA / unhoMne usI samaya dUsarI tuMbI meM karake usI ziSyako diyA aura kahA, bhAIko yaha de denA aura kahanA ki aba isa rasase manobAMchita suvarNa tayAra karake dAridryase mukta ho jAo aura sukha caina se raho / celA tatkAla hI vahAMko ravAnA ho gayA / munirAja zubhacandra ke samIpa jAkara usane rasatumbI samarpaNa kI aura usakA guNa varNana karake bhAI kA saMdezA kaha sunaayaa| munirAjane kahA, acchA, ise pattharapara DAla do / ziSya Azcaryacakita ho volA mahArAja, yaha kyA ? aisI apUrva vastuko Apa yoM hI ghora dAridryase mukta vImeMse AdhA rasa
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 vyarthaM kyoM khote haiM? unhoMne kahA, tumheM isase kyA ? jaba tuma hameM de cuke ho, to hama kucha bhI kareM / jo aisA nahIM hai, to le jAo apane guruko vApisa de denA, hamako nahIM cAhiye | celA bar3I cintAmeM par3A / antameM yaha socakara ki "rasa vApisa le jAUMgA, to gurujI aprasanna hoMge jaba inheM diyA jA cukA hai, to ye cAhe jo kareM mujhe isase kyA ? inakA bhAgya hI aisA hai, jo yaha mUrkhatA sUjhI hai" celA rasa pattharapara DAlakara apane guruke pAsa lauTa gayA / jAke saba samAcAra kahe / sunakara bhartRhariko bahuta duHkha huA / parantu yaha vicAra karake ki zAyada isa celAne unase rasakA guNa yathArtha nahIM kahA hogA, isase unhoMne rasa phiMkavA diyA hogA; ve apane aneka caloMko lekara svayaM zubhacandrajI se milaneko cale / sAthameM bacA huA AdhI tuMbI rasa bhI le liyA / vahAM pahu~cakara zrI zubhacandramuniko bar3I namratAse namaskAra kara kuzalaprazna kiyA / pazcAt, vaha rasatuMcI meMTa svarUpa Age rakha dI / munine pUchA, isameM kyA hai ? bhartRhari - isameM rasa-bhedI rasa hai / isake sparzase tAMcA suvarNa ho jAtA hai - vaDe, parizrama se yaha prApta huA hai / zubhacandra--( tuMbIko pattharakI zilApara mArake ) bhAI, yaha patthara to suvarNakA nahIM huA ! isakA guNa patthara lagane se kahAM bhAga gayA ? bhartRhari - ( virakta hokara ) yaha Apane kyA kiyA ? merI vAraha varSakI kamAIko Apane naSTa kara dI / mai aisA jAnatA, to Apake pAsa nahIM AtA / tuMbIko phor3akara Apane buddhimAnIkA kArya nahIM kiyA hai| bhalA, Apa apanI bhI to kucha kalA dikhAiye ki itane dinoM meM kyA siddhi prApta kI hai ? I zubhacandra - bhaiyA, kyA tumheM apane rasake naSTa honekA itanA raMja huA hai ? bhalA, isa suvarNake kamAnekI hI icchA thIM, to ghara dvAra kisa liye choDA thA ? kyA vahAM suvarNa ratnoMkI nyUnatA thI / are mUrkha, kyA isa sAMsArika duHkhakI nirvRtti ina maMtra maMtroM athavA rasoMse ho jAvegI ? terA jJAna kahAM calA gayA, jo eka jarAse rasake liye vivAda karake merI kalA jAnanA cAhatA hai / mujhameM na koI kalA hai, aura na jAdU hai / to bhI tapameM vaha zakti hai ki mere azucikI dhArase yaha parvata suvarNamaya ho sakatA hai / itanA kahakara zubhacandra ne apane paraike nIcekI thor3IsI dhUla uThAkara pAsameM paDI huI usI zilApara DAla dI / DAlate hI vaha vizAla zilA suvarNamaya ho gii| yaha dekhakara bhartRhari avAk ho gaye / caraNoMpara girake bole, bhagavan, kSamA kIjiye / apanI mUrkhatAse ApakA mAhAtmya na jAnakara maiMne yaha aparAdha kiyA hai| sacamuca maiMne ina maMtravidyAoM meM pha~sakara apanA itanA samaya vyartha hI kho diyA aura pApopArjana kiye / ava kRpA karake mujhe yaha lokottara dIkSA dekara apane samAna banA lIjiye, jisameM isa duHkhamaya saMsArase hamezA ke liye mukta honekA prayatna kara sakUM / bhartRhariko isa prakAra upazAntacitta dekhakara zrIzubhacandramunine vistRtarItise dharmopadeza diyA / saptatattva navapadArthoMkA varNana karake u. ke hRdayake kapATa khola diye / taba bhartRhari usI samaya unake samIpa dIkSA lekara digambara ho gaye / isake pazcAt, bhagavAn zubhacandra ne unheM muni mArga dRDha hone ke liye tathA yogakA adhyayana karAneke liye jJAnArNava (yogapradIpa ) granthakI racanA kI, jise par3hakara bhartRhari paramayogI ho gaye / bhaTTAraka vizvabhUSaNakRta bhaktAmaracaritrakI pIThikA meM zubhacandrajIke viSayameM ukta kathA milatI 1 unnayinI ke pAsa eka bhartRhari nAmakI guphA hai| kahate haiM bhartRharine usI guphA meM ghora tapasyA kI thI /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| mahArAja siMhalake viSayameM itanA kahaneko aura raha gayA ki rAjA muMja rAjyatRSNA aura asUyAse unheM bhI mAranekA prayatna karane lgaa| eka bAra eka madonmata hAthI unapara chor3A; paranta use unhoMne vazameM kara liyA / antameM eka dAsIke dvArA jo tailamardana karatI thI, siMhalake netra phur3avA kara vaha tRpta huau / usI samaya siMhalake prasiddha paNDitamAnya aura yazasvI bhojakumArane janma liyaa| jisase ve apanI andhAvasthAke duHkhako kucheka bhUla gaye / siMhalake andhe honekA pIchese muMjane bahuta pazcAttApa kiyA aura bhojako apane putrake samAna mAnakara jaba vaha sarvakalAkuzala huA taba use rAjyasiMhAsanapara ArUDha karake Apa ekAntama sukhase kAlayApana karane lgaa| nAthUrAma premI. anuvAdakakI prArthanA / pAThaka mahAzaya, isa granthakA jaisA mahAn nAma hai, vaisA hI yaha grantha bhI mahAn hai / yaha jJAnakA arNava arthAt samudra aura yogamArgako sujhAnevAlA pradIpa arthAt utkRSTa dIpaka hai / isaliye isakA anuvAdana zodhanAdi karanA bhI kisI bar3e vidvAnkA kAma thA / parantu zrIparamazrutaprabhAbakamaMDalake vyavasthApakoMkA atyAgraha honeke kAraNa mujha alpajJako yaha kArya karanA pdd'aa| to bhI isameM merI svayaMkRti kucha bhI nahIM hai / svargIya paMDitavara jayacandrarAya (jayapuranivAsI) jIkI DhUMDhArI bhASATIkAkA yaha anukaraNamAtra hai / khuzIkI bAta yaha hai ki svayaM paDita jayacandra.. rAyajIke dvArA likhAI huI aura khAsa unakI zodhI huI prathama pratise hamane yaha antha likhA hai| unakI zodhI huI pratikI zuddhatAke viSayameM kahaneko kucha AvazyakatA hI nahIM hai / svayaM TIkAkArakI hAthakI prati zuddha honI hI cAhiye / isake sivAya mUla saMskRtagranthakI prati bhI maiMne do saMgraha kI thIM, jo prAyaH zuddha thIM / parantu itane para bhI mujhe kheda hai ki yaha grantha jaisA zuddha chapanA cAhiye thA, vaisA nahIM chapA / isa granthameM bahutase zloka uktaM ca kahakara granthAntaroMse likhe gaye mAlUma hote haiM, isaliye maiMne unheM granthasaMkhyA meM zAmila nahIM kiyA hai, kyoMki mUla granthase ve pRthak haiN| ___ antameM isa granthake saMzodhana kAryameM sahAyatA denevAle zrIyuta paMDitavarya raghuvaMzajI zAstrIkA tathA 'zubhacandrAcAryakA samaya vicAra' lekhaka kavivara bhAI nAthUrAma premIkA hRdayase upakAra mAnakara maiM apanI prArthanAko samApta karatA hai| jainasamAjakA hitaiSIdAsa pannAlAla vaakliivaal| 1 zrImerutuMgasUrine bhI sindhulake netra phuDavAnekI vAra-likhI hai| parantu usameM bhI siMdhulakI udaMDatAke sivA aura koI kAraNa nahIM likhA / eka bAra muMjane siMdhulako apane-dezase isI udaMDatAke kAraNa nikAla bhI diyA thA / bhojako mAraneke liye bhejanekI aura phira usakA likhA humA mAndhAtA sa mahIpatirityAdi zloka paDhakara usake liye pazcAttApa karanekI bAta bhI merutuMgasUrine likhI hai| 2 tailaMga dezake rAjA tailipadevakI kaidameM jAkara rAjA muMja usIke dvArA mArA gayA / tailipadevakI vidhavA vahina mRNAlavatIke sAtha anucita prema karane kAraNa use yaha sajA milii| bhartRhari zubhacandrakA vAkya siddha ho gayA ki ve apane pApoM kA phala khayaM pA leNge| .
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ - . atha jJAnArNavasya viSayAnukramaNikA. 188 000 220 222 223 prakaraNasaMkhyA. viSaya. pRSTa. pra0 saMkhyA. viSaya. . 1 maMgalAcaraNa sajjanaprazaMsA... 16 parigrahakI nindA... ... ... durjananiMdA Adi. ... 117 AzAkI nindA ... ... 2 hitopadeza ... ... ( 18 paMcasamiti AdikA varNana anityamAvanA 1... ... 19 krodhakaSAyakI nindA .... ... azaraNabhAvanA 2... mAnakaSAyakI nindA ... ... saMsArabhAvanA 3 ... | mAyAkapAyakI nindA ... ekatvabhAvanA4... lobhakaSAyakI nindA ... anyatvabhAvanA 5... 20 indriyoMko vaza karanekI prazaMsA ... azucitvabhAvanA 6 21 AtmAkI zaktikA varNana... AsavabhAvanA 7... zivatattvakA varNana .... ... saMvarabhAvanA 8... ... garuDatattvakA varNana ... ... nirjarAbhAvanA 9 ... ... kAmatattvakA varNana ... ... dharmamAvanA 10 ... ... upadeza ... ... ... ... 229 lokabhAvanA 11... ... ... 22 manake vyApArako rokanekA varNana... bodhidurlabha bhAvanA 12.... ... 23 rAgadvepa Adiko rokanekA varNana 238 24 sAmyamAvakA varNana ... ... 245 bAraha bhAvanAoMkA mAhAtmya 25 dhyAnakI prazaMsA va meda ... ... 253 3 saMkSepase dhyAnakA lakSaNa ... ... AtaghyAnakA varNana ... ... 257 4 dhyAtA ( dhyAna karanevAle ) kA 26 raudradhyAnakA varNana ... ... 262 5 dhyAtA munikI prazaMsA.... ... |27 maitrI pramoda kAruNya aura mAdhyasthya 6 samyagdarzanakA varNana. ... ... ___ ina 4 bhAvanAoMkA varNana ... 271 7 samyagjJAnakA varNana. ... ... dharmadhyAnake ayogya sthAnoMkA varNana 275 8 ahiMsAmahAvratakA varNana.... ... 28 dhyAnake yogya sthAnoMkA varNana 277 9 satyamahAvratakA varNana. .... ... AsanakA varNana ... ... 278 10 asteyamahAvratakA varNana.. 29 prANAyAmakA varNana ... ... 284 11 brahmacaryamahAvratakI prazaMsA aura pRthvI, jala, vAyu aura agni ina cAra kAmakI nindA ___ maNDaloMkA varNana aura nAr3ikA zuddhi 12 strIparyAyakI nindA .... AdikA vicAra .... ... 287 13 maithunakI nindA ... ... 153 /30 pratyAhAradhAraNAkA varNana .... ... 14 strIsaMsargakI nindA ... ... 157 31 dhyAnakI pratijJA ... ... ... 15 vRddhasevAkI prazaMsA ... ... 167 / savIryadhyAnakA varNana ... ...
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ : pra0 saMkhyA. viSaya 32 bahirAtmA antarAtmA aura paramAtmA ke svarUpakA varNana 33 AjJAvicaya dharmadhyAnakA svarUpa..... 34 apAyavicaya dharmadhyAnakA varNana ... 35 vipAkavicayadharmadhyAnakA varNana ... 345 ... ... 419 36 saMsthAnavicaya dharmadhyAnakA varNana 352 41 upadeza aura dharmadhyAnake phalakA varNana 424 adholokakA varNana 354 430 madhyalokakA varNana UrdhvalokakA varNana 37 piMDasthadhyAnakA varNana 800 ... anAhatakA AkAra 1938 www pArthivIdhAraNAkA varNana AgneyIdhAraNAkA varNana. mArutIdhAraNA kA varNana vAruNIdhAraNAkA varNana tattvarUpavatIdhAraNAkA varNana ... 38 padastha dhyAnakA varNana varNamAtRkAdhyAnakA varNana mantrarAjake dhyAnakA varNana ... ... ... ... ... www. ... ... ... ... ... ... ... pRSTha. www 316 336 341 364 366 380 381 382 384 " 385 387 22 389 praNava (oMkAra ) ke dhyAnakA varNana 393 paMcanamaskAramantrake dhyAnakA varNana 394 viSaya. SoDazAkSarI vidyAka Adi aneka maMtroMke dhyAnakA varNana pra0 saMkhyA. 39 rUpasyadhyAnakA varNana 40 cure dhyAnakA niSedha rUpAtItadhyAnakA varNana 42 zukladhyAnake cAra bhedoMkA svarUpa pRthaktvavitarkavicAranAmaka zurU dhyAnakA varNana ekatvavitarka vicAra nAmaka zurU dhyAnakA varNana zAstrakA upasaMhAra zAstrakI samApti. iti viSayAnukramaNikA samAptA / ... ... ... isameM nimna likhita nau 9 akSara mile hue haiM. 1 ukAra. 2 anukhAra, 3 IkAra. 4 UrakAra. 5 hakAra . 6 hakAra. 7 nimra rakAra. 8 anukhAra. 9 IkAra. 808 anAhatakA lakSaNa. uvindvAkAraharo rephavidvAnavAkSaram / mAlAH syandi pIyUpavindu viduranAhatam // 1 // www 435 438 kevalajJAnakI mahimAkA varNana 436 sUkSmakriyApratipAtithyAnakA varNana samucchinna kriyanAmaka zukladhyAnakA varNana ... ... mokSakA varNana siddhabhagavAnke guNoMkI mahimAkA varNana ... 930 05.0 ... ... ... ... 396 409 417 pRSTha. ... ... ... 434 sUcanA - jJAnArNava pRSTha 389 meM hamane anAhatakA svarUpa likhane kI pratijJA kI hai / tadanusAra anAhatakA lakSaNa va AkAra yahAM likhate haiM / 440 441 443 446 447 yaha anAhatakA lakSaNa va AkAra hamako zrIjavAharalAlajI zAstrIne bar3e parizramase pratiSThAvidhisaMbaMdhI pustakoMmeMse nikAlakara batalAyA hai, isa liye hama unake kRtajJa haiM / anuvAdaka.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhipatraka. pAna. zuddha. 11 nisarga azuddha visarga sampUrNa dhyAyA -mANo'pi sampUrNa dhyAtA -mANe'pi hai bhAvito satpuruSoMko 120 bhAvino satpurupoMne vItarAga vIkSaNaM paSTa prakArakA (viSaya) 134 134 134 vItarAya vakSaNaM paThaM prakArakA vadhya deyeke lagAte honA vRddha 148 199 215 217 paDDAkAvye 219 223 226 231 232 233 deneke lagate hotI pakAye samagra aise jaya vijaya agnise paniyogaH jIvoMke usakA tuSakhaNDanam rAgAdika isase ayaM samajha aise vijaya agnine SaDiyogaH jIvoMkA unakA. tupakaNDanam . samAdika isane bhayaM kSatim jAgo bhogAvipatyam syAtyaca yogya sidhyantyA vahI vana vAyuH 241 242 243 249 262 268 259 kSitim jAno bhogAdhipatyamU syAtpaJca ayogya sidhyanya vahI pavana vAyu 277 293 302
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAna. 302 318 320 aguddha sAmarthya yogI niSphala bhAk bhinnaTi DIvoMkA ajJAnako joDanevAle zuddha. sAmarthyase yogI niSkala bhAva bhinnanahi jIvoMkA ajJAnI 324 328 328 hai) yogIjana prItiko nahi karate haiM paramAtmAkA dhyAna 337 344 346 paramAtmA dhyAna yena zeya sona lopra 352 8359 374 pradhama bhayase nAvAya saMgamane diSTa prathama bhArase nAmAya saMgamase niSTa prAti 411 411 420 prAtI AtmAkara 421 422 426 AtmA tkiyanyUna khapnAdikase karanevAle parigRhoMkoM sadRSTyA upazaya hinA tkiyannyUna khamAdika karanevAlA parigRhoko sadRSTyA upazama zinAM 427 427 nava aura 428 428 431 anuttara hone vajra, vRSabha, nArAca paJca aura unameMbhI anudiza hote vajra vRpabha nArAva
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ Floordbal ge rAyacandra jainazAstramAlA. zrIzubhacandrAcAryaviracitaH jJAnArNavaH / bhApAnuvAdasahitaH / dohA / karamaghAtiyA nAza kari, kevalalakSmI pAya / nAzi aghAti laI mukati, candoM tinake pAya // 1 // paramAgama kevalikathita, gaNadharagUMthita sAra / tAko candoM bhAvajuta pAUM jJAna udAra // 2 // gautamako Adi de, bhaye paMcamaiM kAla / tinike pada vaMdi kari, tajUM sakala jaMjAla // 3 // devazAstraguru vaMdi kari, jJAnArNavazruta dekhi | karUM vacanikA dezamaya, bhavyajIva hita pekhi // 4 // maMgalAcaraNam. jJAnalakSmIghanAzleSaprabhavAnandananditam / niSThitArthamajaM naumi paramAtmAnamavyayam // 1 // 8 I artha -- AcAryavarya kahate haiM ki maiM paramAtmAko namaskAra karatA hUM; parA- utkRSTamA-lakSmI - jisa AtmAko hoya so paramAtmA hai, isa viziSTa guNake dhAraka arahanta tathA siddha bhagavAn hI haiM / so paramAtmA kaisA hai ? jJAnakI jo lakSmI arthAt samasta padArthoMkA jAnanA tathA vItarAgatArUpa lakSmIke dRDha AliMganase ( ekarUpatAse) utpanna hue AnaMdase (parama atIndriya ananta sukha se ) Ananda svarUpa hai / isa vizeSaNase anyamatI paramAtmAke svarUpakA bhinna prakArase varNana karate haiM, ataH unase vibhinatA dikhAI hai / arthAt kaI vaiSNava to "paramAtmA parabrahma hai, aura sarva vyApaka 1 bhASATIkAkAra paM0 jayacandrajIkA maMgalAcaraNa / 2 zloka anuSTup /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 rAyacandrajainazAstramAlAyAm I I 1 haiM / ataeva jitane strIke kharUpa haiM, ve to paramAtmAkI zaktike rUpa haiM aura jitane puruSake svarUpa haiM, ve saba paramAtmAke rUpa haiM / isaprakAra lakSmI aura paramAtmAke saMyogarUpa AliMganase paramAtmAko sukha hotA hai / " aisI kapolakalpanA karake usakA vyavahAra karate haiM / aura koI 2 to zrIrAma aisI saMjJA rakhakara strI purupakA AkAra (mUrti) sthApanakara pUjate tathA dhyAna karate haiM / koI 2 lakSmInArAyaNa kahate haiM, koI rAdhAkRSNa kahate haiM, aura koI gopInAtha kahate haiM / tathA kaI eka zivamatI pArvatIkA sthApana karate haiN| koI 2 kevala zivajIke liMga tathA pArvatIkI jananendriyako hI sthApanakara pUjate haiM / so inake mAne hue svarUpako to jJAnalakSmI zabdase nirAkaraNa kiyA / naiyAyika kahate haiM ki - " jJAna aura AtmA bhinna 2 padArtha haiM aura inakI ekatA jo samavAyanAmaka eka bhinna padArtha hai, so karatA hai" / parantu bhinna padArthakI kI huI ekatA kadApi nahIM ho sakatI, kyoMki ekatA to tAdAtmyarUpa hotI hai, so hI hotI hai / isa kAraNa ghanAzleSake kahanese una naiyAyikoMkI kalpanAse bhI bhinnatA dikhAI hai / sAMkhyamatI prakRti aura purupakA saMyoga honese AtmAko jJAnasukha honA kahate haiM, so inase bhI jJAnalakSmIke dRDha AliMgana arthAt tAdAtmya bhAvase hI sukha hotA hai, isa prakAra bhinnatA dikhAI hai / evam anyAnya matavAle jo paramAtmAko anyaprakAra kahate haiM, una sabakA bhI nirAkaraNa isI vizeSaNase jAnanA cAhiye; kyoMki paramAtmAke jJAnAnandarUpatAse paramAnanda hai anya prakArase nahIM hai / phira kaisA hai paramAtmA ? niSThita paripUrNa ho gaye haiM, artha prayojana jisake, aisA kRtakRtya hai / isa vizeSaNase jo naiyAyika kahate haiM ki, paramAtmA vA Izvara hai so samasta kAryakA kartA hai arthAt sRSTiko banAtA vA vigAr3atA rahatA hai, so isa mAnyakA khaMDana kiyA hai / kyoMki jo kucha bhI kArya karatA rahatA hai, vaha kRtakRtya kadApi nahIM ho sakatA / phira kaisA hai vaha paramAtmA ? ki-aja hai, ajanmA hai, arthAt usakA kabhI janma nahiM hotA / isa vizeSaNase jo rAma kRSNa Adi paramAtmAke avatAroMko mAnate haiM, unakI kalpanAkA niSedha kiyA hai | kyoMki paramAtmAkA phira kabhI saMsAra meM janma nahiM hotA / phira kaisA hai paramAtmA ? avyaya kahiye nAzarahita arthAt avinAzI hai / isa vizeSaNase jo koI paramAtmAkA nAza mAnate haiM, tathA sarvathA abhAva hI mAnate haiM; unakI kalpanAko mithyA ThaharAyA hai / isa prakAra ina cAra vizeSaNoM karake samastamatoMse bhinna jaisA yathArtha svarUpa paramAtmAkA hai, use prakaTa karake AcArya mahArAjane namaskArarUpa maMgalAcaraNa kiyA hai / anyamatI jo kalpanA karake kahate haiM, so yathArtha nahIM hai / aura jo ayathArtha haiM so vastu nahIM hai, tathA avastuko namaskAra karanA yogya nahIM hai // 1 yahAM koI anyamatI prazna kare ki - " hama bhI to paramAtmA ina hI vizeSaNoMke sahita
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 3 kahate haiM, so yathArtha kyoM nahIM hai ? hama paramAtmAko samasta jagatkI mAyAse pRthak mAnate haiM"--usakA yaha uttara hai ki, - tuma jo aisA kahate ho, so ekAntapakSase kahate ho / vastukA svarUpa sarvathA ekAntarUpa pramANasiddha nahIM hai, kyoMki vastukA svarUpa jo anekAntAtmaka hai; vahI satyArtha hai / 'isakI carcA vAghA nirvAdhAkharUpa jainake pramANa nayake kathana karanevAle syAdvAdarUpa jo aneka zAstra haiM, unase jAnanI cAhiye / yahAM itanA hI abhiprAya jAnanA ki, sAmAnyatAse to paramAtmAko samasta matavAle mAnate haiM, parantu usake svarUpa meM vivAda hai / aura samasta matAvalaMbI paraspara vidhiniSedha karate haiM, unake virodhako jainiyoMkA syAdvAdanyAya dUrakarake yathArtha svarUpako sthApana karatA hai / vahI svarUpa bhavyajIvoMke zraddhAna tathA namaskAra karane yogya hai / 1 yahAM koI prazna kare ki, paramAtmAmeM namaskAra karanekI yogyatA kaise hai ? isakA uttara yaha hai, - yaha jIvanAmA padArtha nizcayanayase svayaM hI paramAtmA hai, kintu anAdikAlase karmAcchAdita honeke kAraNa jabataka apane svarUpakI prApti nahIM hotI hai, tabataka isako jIvAtmA kahate haiM / jIva aneka haiM, isa kAraNa jo jIva karma kATakara paramAtmA arthAt siddha ho gaye haiM; yadi unakA svarUpa jAna unhIMke aisA apanA bhI kharUpa jAnai to unake smaraNa dhyAnase karmoko kATakara jIvAtmA svayam usa padako prApta hotA hai / ataH . jabataka karma kATakara unake aisA na hoya, tabataka usa paramAtmAke kharUpako namaskAra karanA Avazyaka hai, tathA usakA smaraNa dhyAna karanA bhI ucita hai // 1 // Age AcArya iSTa devakA nAma prakAza karake namaskAra karate haiM / prathama hI isa karmabhUmikI AdimeM Adi tIrthaMkara zrI RSabhadevajI hue haiM, isaliye unako namaskAra karate haiM, - 7 bhuvanAmbhojamArttaNDaM dharmAmRtapayodharam / yogikalpataruM naumi devadevaM vRSadhvajam // 2 // artha - maiM (zubhacandrAcArya) vRSadhvaja kahiye vRSakA hai dhvaja arthAt cihna jisako, athavA vRpa N kahiye dharmakI dhvajAsvarUpa zrI RSabhadeva Adi tIrthaMkarako namaskAra karatA hUM | kaisA hai RSabhadeva ? devadeva kahiye cAra prakAra ke devoMkA deva hai / isa vizeSaNase T samasta devoMke dvArA pUjyatA dikhAI / phira kaisA hai ? bhuvana kahiye lokarUpI kamalako praphullita karane keliye sUryasamAna hai / isa vizeSaNase bhagavAn ke janmakalyANakameM aneka atizaya camatkAra hue, unase lokameM pracura AnaMda pravarttA aisA janAyA hai / phira kaisA hai prabhu ? dharmarUpI amRta varSAneko meghake samAna hai / isa vizeSaNase kevalajJAnaprAptike
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandra janazAstramAlAyAm pazcAt divyadhvanise abhyudaya nizreyaskA mArga dharma pravarttAnA pragaTa kiyA hai / phira kaisA hai prabhu ? yogIzvaroMko manovAMchita phala denekeliye kalpavRkSake samAna hai / isa vizeSa - Nase yogIzvaroMko mokSamArgake sAdhanevAle dhyAnakI vAMchA hotI hai, so unako yathArtha dhyAnakA mArga batAnevAlA hai, arthAt jo dhyAna hama karate haiM, vahI dhyAna tuma karo; isa prakAra paraMparAya dhyAnakA mArga jAnakara yogIzvaragaNa apanI vAMchAko pUrNa karate haiM, aisA Azaya janAyA hai // 2 // 4 'Age AcArya apane nAmake nimittase smaraNameM Aye hue aSTama tIrthaMkara zrIcandraprabhadevako prArthanArUpa vacana kahate haiM, bhavajvalanasaMbhrAntasattvazAntisudhArNavaH / devazcandraprabhaH puSyAt jJAnaratnAkarazriyam // 3 // artha - AcArya kahate haiM ki, candraprabhadeva haiM, so jJAnarUpa samudrakI lakSmIko puSTa karo | kaise haiM candraprabhadeva ? saMsArarUpa agnimeM bhramate hue jIvoMko amRtake samudrake samAna haiM / bhAvArtha - yahAM rUpakAlaMkArakI apekSAse kahA hai ki, candraprabhadeva candramAkharUpa haiM | jaise candramA samudrako baDhAnekA kAraNa hotA hai, bhagavAn bhI jJAnarUpI samudrako baDhAne ke liye eka kAraNa haiM / ataH (isIkAraNa ) yaha prArthanA kI hai| tathA isa graMthakA nAma 'jJAnArNava' rakkhA hai, so isakI puSTatAkeliye bhI prArthanA kI hai / aura jagatke prANI saMsAratApase tapAyamAna ho rahe haiM; unakeliye candraprabhabhagavAn candramAke samAna haiM / tathA jJAnarUpI amRtakI barSAkarake tApako miTAnevAle haiM // 3 // Age vighnako naSTakarake zAnti karane meM solahaveM tIrthaMkara zrIzAntinAtha bhagavAn kAraNa haiM, isa kAraNa unako namaskAra karate haiM, - satsaMyamapayaH pUrapavitritajagatrayam / zAntinAthaM namasyAmi vizvavighnaughazAntaye // 4 // artha - AcArya kahate haiM ki, maiM samasta vighnoMke samUhakI zAntikeliye zrIzAntinAtha tIrthaMkara bhagavAnko namaskAra karatA hUM / kaise haiM prabhu ? samyakcAritrarUpa jalake pravAhase pavitra kiyA hai jagatkA traya jinane - aise haiM / bhAvArtha - zAnti kAryoMmeM zAntinAtha tIrthaMkarako pradhAna mAnate haiM, isa kAraNa zAstrakI AdimeM vighnanivAraNArtha unako namaskAra karanA yukta hai / tathA cakravartipadako tyAgakara saMyama grahaNa kiyA, isa kAraNa anya janoMke saMyamakI ruci utpanna karake unheM pavitra kiyA, isa hetuse bhI yaha vizeSaNa yukta hai // 4 //
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / Age antima tIrthaMkara zrIvarddhamAna bhaTTArakako prArthanArUpa vacana kahate haiM,zriyaM sklklyaannkumudaakrcndrmaaH| devaH zrIvarddhamAnAkhyaH kriyAjhvyAbhinanditAm // 5 // artha-AcAryamahArAja kahate haiM ki, zrIvarddhamAna nAmA antima tIrthaMkara deva haiM, so bhavya puruSoMkara prazaMsita aura icchita lakSmIko karo / kaise haiM prabhu ? samasta prakArake kalyANarUpI candravaMzI kamaloMke samUhako praphullita karanekeliye candramAke samAna haiN| bhAvArtha bhagavAn samasta kalyANoMse paripUrNa haiM, samasta vighnoMko vinAza karanevAle haiN| aura isa kAlameM jinake vacana mokSamArgake upadezarUpa pravarte haiM, aise bhagavAnse vAMchita lakSmIkI prArthanA karanA yukta hai // 5 // Age dhyAnakI siddhike artha zrIgotamagaNadharako namaskAra karate haiM, zrutaskandhanabhazcandraM saMyamazrIvizeSakam / indrabhUti namasyAmi yogIndraM dhyAnasiddhaye // 6 // artha-AcArya kahate haiM ki, yogiyoMmeM indrake samAna indrabhUti kahiye zrIgotama nAmaka gaNadhara bhagavAnko dhyAnakI siddhike artha namaskAra karatA huuN| kaise haiM indrabhUti ? zrutaskandha kahiye dvAdazAMgarUpa zAstra, so hI huA AkAza, usameM prakAza karaneke artha candramAke samAna haiM / phira kaise haiM ? saMyamarUpI lakSmIko vizepa karanevAle haiN| bhAvArthazrIgotamagaNadharane zrIvardhamAnakhAmIkI divyadhvani sunakara dvAdazAMgarUpa zAstrakI racanA kI, aura Apa saMyama pAla aura dhyAna karake mokSako padhAre / pazcAt unase dhyAnakA mArga pravartA / isa kAraNa unako isa dhyAnake (yogake ) graMthakI AdimeM namaskAra karanA yukta samajhake namaskAra kiyA hai // 6 // Age sarvajJake syAdvAdarUpa zAsanako AzIrvAdarUpa vacana kahate haiM, prazAntamatigambhIraM vizvavidyAkulaga(?)ham / bhavyaikazaraNaM jIyAcchrImatsarvajJazAsanam // 7 // artha-zrImat kahiye nirvAdha lakSmIsahitaM jo sarvajJakA zAsana (AjJAmata ) hai, so jayavanta pravattoM / kaisA hai sarvajJakA zAsana ? vyAkaraNa, nyAya, chanda, alaMkAra, sAhitya yantra, maMtra, tantra, jyotiSa, vaidyaka, nimitta, aura mokSamArgakI pravRtti Adi vidyAoMke vasanekA kulagraha hai; tathA bhavya jIvoMko eka mAtra advitIya zaraNa hai / prazAnta hai, tathA samasta AkulatA aura kSobhakA miTAnevAlA hai, ataeva ati gaMbhIra hai / mandabuddhi prANI isakA thAha nahIM pA sakate / bhAvArtha-sarvajJakA mata samasta jIvoMkA hita karanevAlA hai so jayavanta pravartI, aisA AcArya mahArAjane anurAgasahita AzIrvAda diyA hai // 7 //
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm Age satpuruSoMkI vANI jIvoMke upakArArtha hI pravartatI hai, aisA kahate haiM,prabodhAya vivekAya hitAya prazamAya ca / samyakatattvopadezAya satAM sUktiH pravarttate // 8 // artha-satpuruSoMkI uttama vANI jo hai, so jIvoMke prakRSTajJAna, viveka, hita, prazamatA aura samyak prakArase tattvake upadeza deneke artha pravartatI hai / bhAvArthayahAM prakRSTajJAnakA abhiprAya padArthoMkA vizeSarUpa jJAna honA hai, aura viveka kahane se ApAparake bheda jAnanekA abhiprAya lenA cAhiye, kyoMki padArthoMke jJAna vinA ApAparakA bheda jJAna kaise ho ? evam padArthoMkA jJAna ApAparake jJAna vinA niSphala hai / tathA hitazabdakA abhiprAya sukhakA kAraNa samajhanA, kyoMki bhedavijJAna bhI ho, usameM sukha nahiM upajai to bhedajJAna kaisA ? tathA prazama kahanekA abhiprAya kapAyoMkA maMda honA hai, so jisa vANIse kaSAya maMda ( upazama bhAvarUpa ) na hoM, vaha vANI duHkhakI kAraNa hotI hai, use grahaNa karanA yogya nahIM hai / tathA samyak tattvopadezakA artha yathArtha tattvArthake upadeza kA jAnanA hai / jisameM mithyA tattvArthakA upadeza ho, vaha vANI satpuruSoMkI nahIM hai / isa prakAra pAMca prayojanoMkI siddhike artha satpuruSoMkI vANI hotI hai| yahAM yaha Azaya bhI jJAta hotA hai, ki, hama jo yaha zAstra racate haiM, so sarvajJakI paraMparAse jo upadeza calA AtA hai, vaha hI samasta jIvoMkA hita karanevAlA hai, usIke anusAra hama bhI kahate haiM / so isameM bhI ukta pAMca prayojanoMko vicAra lenA, aura jo ina pAMca prayojanoMke atirikta vacana hoM so satpuruSoMke vacana na jAnane // 8 // Age isI abhiprAyako anya prakArase kahate haiM, - tacchrutaM tacca vijJAnaM taddhyAnaM tatparaM tapaH / ayamAtmA yadAsAdya svasvarUpe layaM vrajet // 9 // artha- vahI zAstrakA sunanA hai, vahI caturAIrUpa bheda vijJAna hai / vahI dhyAna vA tapa hai; jisako prApta hokara yaha AtmA apane svarUpameM lavalIna hotA hai / bhAvArtha - AtmAkA paramArtha (hita ) apane svarUpameM lIna honA hai, so jo zAstra paDhanA, sunanA, bhedajJAna karanA, dhyAna karanA, mahAn tapa karanA, tathA kharUpameM lIna honekA kAraNa hotA hai; vahI to saphala hai anya saba niSphala kheda mAtra hai // 9 // . Age kahate haiM ki, saMsArako niHsAra jAnakara isameM lIna nahIM honA aura apane hitako nahIM bhUlanA, - -- durantaduritA krAntaniHsAramativaJcakam / janma vijJAya kaH khArthe muhyatyaGgI sacetanaH // 10 //
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / artha-janma arthAt saMsArake kharUpako jAnakara jJAnasahita prANI aisA kauna hai, jo apane hitarUpa prayojanameM mohako prApta ho ? arthAt koI nahIM / kaisA hai janma? duHkhakara hai aMta jisakA aisA, tathA duritase (pApase) vyApta hai| Thaga hai, kyoMki Thagake samAna kiMcitsukhakA lAlaca vatAkara sarvasva hara letA hai, aura nigor3akA vAsa karAtA hai / isa prakAra saMsArakA svarUpa jAna jJAnI puruSako apanA hita bhUlanA ucita nahIM hai, aisI upadezakI sUcanA dI gaI hai // 10 // Age AcArya grantha raMcanekI pratijJA karate haiM, avidyAprasarodbhUtagrahanigrahakovidam / jJAnArNavamimaM vakSye satAmAnandamandiram // 11 // artha-AcArya kahate haiM ki, maiM isa jJAnArNava nAmake graMthako kahUMgA / kaisA hogA yaha graMtha ? avidyAke prasArase (phailAvase ) utpanna hue Agraha (haTha ) tathA pizAcako nigraha karanemeM pravINa, tathA satpuruSAMkeliye AnaMdakA maMdira / bhAvArthayahAM avidyA zabdase mithyAtvakarmake udayase ajJAnakA grahaNa karanA cAhiye / usa ajJAnakA prasAra anAdikAlase jIvoMke hRdayameM vyApta honeke kAraNa utpanna huA jo ekAntarUpa haTha usako yaha jJAnArNava nAmaka zAstra tathA isakA jJAna nirAkaraNa karanevAlA hai| aura yahI satpuruSoMko Anandita karanevAlA hai, kyoMki sarvathA ekAnta pakSa hai, so vastukA kharUpa nahIM hai, aura avastumeM dhyAtA dhyAna dhyeya phala kAhekA zAstroMmeM mithyAtra do prakArakA kahA gayA hai, eka agRhIta dUsarA gRhIta / inamase agRhIta .mithyAtva to jIvoMke vinA upadeza hI anAdikAlase vidyamAna hai, so isameM ekAntapakSa saMsAradeha bhogoMko hI apanA hita samajha lenA hai / isa prakAra samajha lenese jIvoMke Arta raudradhyAna khayameva pravartate haiM / aura gRhIta mithyAtva hai so upadezajanya hai, usake kAraNa yaha jIva vastukA svarUpa sarvathA sat athavA asat , sarvathA nitya tathA anitya, tathA sarvathA eka tathA aneka, sarvathA zuddha tathA azuddha ityAdi. bhinna dharmiyoMkA kahA huA sunakara usI pakSako dRDhakara usIko mokSamArga samajha letA hai, vA zraddhAna karaletA hai, so usa zraddhAnase kucha bhI kalyANakI siddhi nahIM hai / isa kAraNa usa ekAMtahaTakA nirAkaraNa java syAdvAdakI kathanI sunai, tava hI sarvathA naSTa ho / vastukA yathArtha svarUpa jAne, aura zraddhAna kare, taba hI dhyAtA dhyAna dhyeya phalakI saMbhavatA vA asaMbhavatAkA nizcaya ho / isI abhiprAyase AcArya mahArAjane yaha jJAnArNava zAstra racA hai / isIse samasta saMbhavAsaMbhava jAnA jAyagA, aisA Azaya vyakta hotA hai / / 11 // api tIryeta vAhubhyAmapAro mkraalyH| na punaH zakyate vaktuM madvidhairyAgirakSakam // 12 //
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm ' artha - AcArya mahArAja kahate haiM ki, makarAlaya kahiye samudra apAra hai, tau bhI aneka samartha puruSa use bhujAoMse taira sakate haiM; parantu yaha jJAnArNava yogiyoMko raMjAyamAna karanevAlA athAha hai, so hama aisoMse nahiM tairA jA sakatA / bhAvArtha - yaha jJAnArNava apAra hai, ataH hama aise isakA pAra kaise pAyeM ? // 12 // Age isI arthako sUcita karane ko phira bhI kahate haiM, - mahAmatibhirniHzeSasiddhAntapathapAragaiH / kriyate yatra digmohastatra ko'nyaH prasarpati // 13 // artha --- jahAM bar3I buddhivAle samasta siddhAnta mArgake pAra karanevAle bhI dizA bhUla jAte haiM, vahAM anya jana kisa prakAra pAra pA sakate haiM ? bhAvArtha - yaha jJAnArNava athAha hai isameM baDe baDe buddhimAn bhI cakarA jAte haiM, phira anyakA to kahanA hI kyA ? || 13 || Age pUrvake mahAkaviyoMkI mahimA aura apanI laghutA dikhAte haiM, - vaMzastham / samantabhadrAdikavIndrabhAkhatAM sphuranti yatrAmalasUktirazmayaH / vrajanti khadyotavadeva hAsyatAM na tatra kiM jJAnalavoddhatA janAH // 14 // artha - jahAM samantabhadrAdika kavIndrarUpI sUryokI nirmala uttama bacanarUpa kiraNeM phailatI haiM, vahAM jJAnalavase uddhata paTavIjana ke ( juganUke) samAna manuSya kyA hAsyatAko prApta nahiM hoMge ? avazya hI hoMge ! bhAvArtha- sUrya ke sAmane khadyota kITakA prakAza kyA' prakAza kara sakatA hai ? // 14 // + anuSTap / apAkurvanti yadvAcaH kAyavAcittasambhavam / kalaGkamaGginAM so'yaM devanandI namasyate // 15 // artha -- jinake vacana jIvoMke kAya vacana manase utpanna honevAle maloMko naSTa karate haiM, aise devanandInAmaka munIzvarako ( pUjyapAdakhAmIko ) hama namaskAra karate haiM // 15 // jayanti jinasenasya vAcastraividyavanditAH / yogibhiryatsamAsAdya skhalitaM nAtmanizcaye // 16 // artha -- jinasena AcArya mahArAjake vacana haiM, so jayavanta haiN| kyoMki yogIzvara unake vacanoMko prApta hokara AtmAke nizcayameM skhalita nahIM hote, arthAt yathArtha nizcaya karale - te haiM / tathA unake vacana nyAya vyAkaraNa aura siddhAnta ina tIna vidyAoMke jJAtApuruSoMkedvArA bandanIya haiM // 16 // zrImadbhaTTAkalaGkasya pAtu puNyA sarakhatI / anekAntamarunmArge candralekhAyitaM yayA // 17 //
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / artha-zrImat kahiye zobhAyamAna nirdoSa bhaTTAkalaMka nAmA AcAryakI pavitra vANI hai, so hamako pavitra karo aura hamArI rakSA karo / kaisI hai vANI ? anekAnta syAdvAdarUpI AkAzameM candramAkI rekhAsamAna AcaraNa karatI hai| bhAvArtha-bhaTTAkalaMka nAmaka AcArya sthAdvAda vidyAke adhikArI hue, unakI vANIrUpI candramAkI kiraNeM syAdvAdarUpI AkAzameM prakAza karatI haiM // 17 // Age AcArya mahArAja apanI kRtikA prayojana pragaTa karate haiM bhavaprabhavadurgAraklezasantApapIDitam / ___yojayAmyahamAtmAnaM pathi yogIndrasevite / / 18 / / artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki, isa graMthake racanese saMsArameM janma grahaNa karanese utpanna hue durnivAra klezoMke santApase pIDita maiM apane AtmAko yogIzvaroMse sevita jJAna dhyAnarUpI mArgameM jor3atA hUM / bhAvArtha-yahAM apanA prayojana saMsArake duHkha dUra karanehIkA janAyA hai // 18 // na kavitvAbhimAnena na kiirtiprsrecchyaa| kRtiH kintu madIyeyaM svavodhAyaiva kevalam // 19 // artha-yaha grantharUpI merI kRti (kArya) hai, so kevala mAtra apane jJAnakI vRddhike liye hai / kavitAke abhimAnase tathA jagatmeM kIrti honeke abhiprAyase nahiM kI jAtI hai / bhAvArtha-yahAM AcArya mahArAjane grantha racanemeM laukika prayojana sAdhanekA niSedha kiyA hai // 19 // Age satpuruSoMke zAstra racanekA vicAra kisa prakAra hotA hai so dikhAte haiM: ayaM jAgarti mokSAya vetti vidyAM bhramaM yajet / Adatte samasAmrAjyaM svatattvAbhimukhIkRtaH // 20 // na hi kenApyupAyana janmajAtakasaMbhavA / viSayeSu mahAtRSNA pazya puMsAM prazAmyati // 21 // tasyAH prazAntaye pUjyaiH pratIkAraH prdrshitH| jagajantUpakArAya tasminnasyAvadhIraNA // 22 // anudvignaistathApyasya svarUpaM bndhmokssyoH| kIya'te yena nirvedapadvImadhirohati // 23 // nirUpya sacca ko'pyuccairupadezo'sya dIyate / yenAdatte parAM zuddhiM tathA tyajati durmatim / / 24 // artha-satpuruSa aisA vicArate haiM ki, yaha prANI apanA nijakharUpa tattvake sanmukha
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 rAyacandra jainazAstramAlAyAm karanese mokSake artha jAgatA hai / moha nidrAko choDakara samyagjJAnako jAnatA hai / tathA bhrama kahiye - anAdi avidyAko choDakara upazamabhAvarUpI ( mandakapAyarUpI ) sAmrAjyako grahaNa karatA hai // 20 // aura dekho ki, puruSoMke viSayoMmeM mahAtRSNA hai / vaha tRSNA kaisI hai ? ki, janmase ( saMsArase) utpanna hue AtaMka (dAharoga) se. vaha upajI hai, so kisI bhI upAya se naSTa nahiM hotI // 21 // usa tRSNAkI prazAntike artha pUjyapuruSoMne pratIkAra ( upAya ) dikhAyA hai, aura vaha jagatake jIvoMke upakArArtha hI dikhAyA hai / kintu yaha jIva usa pratIkArakI avajJA (anAdara ) karatA hai // 22 // tathApi udvegarahita pUjyapuruSoMke dvArA isa prANIke hitArtha vandhamokSakA svarUpa varNana "kiyA jAtA hai, jisase yaha prANI vairAgyapadavIko prApta ho // 23 // isa kAraNa koI atizaya samIcIna upadeza vicAra karake isa prANIko denA cAhiye, jisase yaha prANI utkRSTa zuddhatAko grahaNa kare aura durbuddhiko choDa de / bhAvArtha - satpuruSa isa prakAra vicArakara jIvoMke saMsArasambandhI duHkha dUra karanekeliye aisA upadeza dete haiM, vA zAstrAMkI racanA karate haiM // 24 // Age graMthakarttA AcArya mahArAja kahate haiM ki, hamako bhI yahI vicAra huA hai, - aho sati jagatpUjye lokavizuddhi | jJAnazAstre sudhIH kaH khamasacchAstrairviDambayet // 25 // artha -- aho ! jagatpUjya aura lokaparalokame vizuddhike denevAle samIcIna jJAnazAstroMke hote hue bhI aisA kauna subuddhi hai, jo mithyAzAstroMkedvArA apane AtmAko viDaMbanArUpa kare || 25 // Age mithyAzAstroMke racanevAloM para AkSepa tathA unake banAye zAstroMkA niSedha karate haiM, - asacchAstrapraNetAraH prajJAlayamadoddhatAH / santi kecicca bhUpRSThe kavayaH svAnyavaJcakAH // 26 // svatattvavimukhaiH kIrttimAnnAnuraJjitaiH / kuzAstracchadmanA loko varAko vyAkulIkRtaH // 27 // artha- isa pRthvItalameM buddhike aMzamAtrase madonmatta hokara asat zAstroMke racanevAle aneka kavi haiM / ve kevala apanI AtmA tathA anya bhole jIvoMko ThaganevAle hI haiM // 26 // tathA Atmatattvase vimukha, apanI kIrti se prasanna honevAle mUr3ha haiM / aura unhIM mUDhoMne isa ajJAnI jagatko apane banAye hue mithyAzAstroMke bahAnese vyAkulita kara - diyA hai // 27 // adhItairvA zrutaijJataiH kuzAstraiH kiM prayojanam / yairmanaH kSipyate kSipraM durante mohasAgare // 28 // S
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / artha-una zAstroMke par3hane, sunane va jAnanese kyA prayojana (lAbha ) hai, jinase jIvoMkA citta (mana) duranta tathA durnivAra moha samudrameM par3a jAtA hai / / 28 // kSaNaM karNAmRtaM sUte kAryazUnyaM satAmapi / . kuzAstraM tanute pazcAdavidyAgaravikriyAm // 29 // artha-kuzAstra yadyapi sunanemeM kSaNabharakeliye karNako amRtasamAna AnandakA prasava karatA hai, parantu kAlAntarameM vaha satpuruSoMke kAryase avidyArUpI vipake vikArako bar3hAtA hai, arthAt vipayoMkI tRpNAko bar3hAtA hai // 29 // / ___ajJAnajanitazcitraM na vidmaH ko'pyayaM grahaH / . upadezazatenApi yaH puMsAmapasarpati // 30 // artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki, yaha baDA Azcarya hai, jo jIvoMkA ajJAnase utpanna huA yaha Agraha (haTha) saikar3oM upadeza denepara bhI dUra nahiM hotA ? hama nahiM jAnate ki, isameM kyA bheda hai / bhAvArtha-eka bAra mithyAzAstrakI yukti bhole jIvoMke manameM aisI praveza ho jAtI hai ki, phira saikaDoM uttamottama yuktiye sune, to bhI ve cittameM praveza nahiM karatI haiM / arthAt aisA hI koI saMskArakA nimitta hai ki, vaha mithyA Agraha kabhI dUra nahiM hotA // 30 // Age kahate haiM ki, satpurupoMko zAstroMke bhale bure guNoMkA vicAra karanA cAhiye, smygniruupysdvRttairvivdbhirviitmtsraiH| atra mRgyA guNA doSAH samAdhAya manaHkSaNam // 31 // artha-aise sadAcArI purupa jinheM matsara kahiye dveSa nahIM hai, unheM ucita hai ki, isa zAstra tathA pravRttimeM manako samAdhAna karake guNadopako bhale prakAra vicAreM / / 31 // khasiddhyarthaM pravRttAnAM satAmapi ca durdhiyH| deSavuddhyA pravartante kecijagati jantavaH // 32 // artha-isa jagatameM aneka durbuddhi aise haiM, jo apanI siddhike artha pravRtte hue satpurupoMpara TepavuddhikA vyavahAra karate haiM / bhAvArtha-duSTa jIva satpuruSoMse dveSa rakhate haiN||32|| sAkSAstuvicAreSu nikssgraavsnnibhaaH| vibhajanti guNAndoSAndhanyAH svacchena cetasA // 33 // artha-ve dhanya purupa haiM jo apane niSpakSa cittase vastuke vicArameM kasoTIke samAna haiM aura guNadopoMko bhinna bhinna jAnalete haiM // 33 // Age kahate haiM, ki jIvoMke guNadoSa khabhAvahIse hote haiM; prasAdayati zItAMzuH pIDayatyaMzumAJjagat / ni nisargajanitA manye guNadoSAH zarIriNAm // 34 //
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 rAyacandrajainazAstramAlAyAm __ artha-AcArya mahArAja utprekSA karate haiM ki, dekho candramA jagatko prasanna ka-' ratA hai aura tApako naSTa karatA hai / evam sUrya pIDita karatA hai, arthAt tApako utpanna / karatA hai / isI prakAra jIvoMke guNadoSa khabhAvase hI huA karate haiM / aisA maiM mAnatA hUM // 34 // phira bhI kahate haiM, dUSayanti durAcArA nirdoSAmapi bhAratIm / vidhuvimbazriyaM kokAH sudhArasamayImiva // 35 // artha-jo duSTa puruSa haiM ve nirdoSa vANIko bhI dUpaNa lagAte haiM / jaise; sudhArasamayI candramAke vimbakI zobhAko cakravAka dUSaNa dete haiM ki, candramA hI cakavIse hamArA vichoha karA detA hai // 35 // Age AtmAkI zuddhikA upAya batalAte haiM, ayamAtmA mahAmohakalaGkI yena zuddhayati / tadeva khahitaM dhAma taca jyotiH paraM matam / / 36 // artha-yaha AtmA mahAmohase ( mithyAtva kapAyase ) kalaMkI aura malIna hai, ataH jisase yaha zuddha ho; vahI apanA hita hai, vahI apanA ghara hai aura vahI parama jyoti vA prakAza hai / bhAvArtha- malinatA naSTa honese ujvalatA hotI hai / yaha AtmA nizcayase to anaMtajJAnAdi prakAzakharUpa hai, parantu mithyAtvakaSAyAdise malina ho rahA haiM / isa kAraNase jaba mithyAtvakaSAyarUpI maila naSTa ho, taba nija kharUpakA prakAza ho sakatA hai| mithyAtvakaSAyAdikake naSTa karanekA upAya jinAgamameM kahA hai vahI jAnanA // 36 // vilokya bhuvanaM bhImayamabhogIndrazaGkitam / avidyAvrajamutsRjya dhanyA dhyAne layaM gatAH // 37 // artha-isa jagatako bhayAnaka kAlarUpI sarpase zaGkita dekhakara avidyAvraja arthAt mithyAjJAna aura mithyA AcaraNake samUhako choDa nijakharUpake dhyAnameM lavalIna ho jAte haiM, ve dhanya kahiye mahAbhAgyavAn puruSa haiM // 37 // hRSIkarAkSasAkrAntaM smarazArdUlacarvitam / duHkhArNavagataM vizvaM vivecya virataM vudhaiH // 38 // artha-jo buddhimAn haiM, unhoMne isa jagatkoM indriyarUpI rAkSasoMse vyApta tathA kAmarUpI siMhase carvita aura duHkharUpI samudra meM DUvA huA samajhakara choDa diyaa| bhAvArthajisa jagaha rAkSasa vicareM, siMha vyAghra bhakSaNa kara jAveM aura jahAM duHkha hI duHkha dikhAI paDe, usa jagaha vivekI jana kisa liye baseM / // 38 //
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / janmajAtaGkadurvAramahAvyasanapIDitam / jantujAtamidaM vIkSya yoginaH prazamaM gatAH // 39 // artha saMsArase utpanna durnivAra AtaMka (dAharoga) rUpI mahAkaSTase pIDita isa jIvasamUhako dekhakara hI yogIjana zAntabhAvako prApta ho gaye / bhAvArtha-saMsArameM jIvoMko pratyakSa duHkhI dekhakara jJAnI jana kyoM mohita hoM ? // 39 // bhavabhramaNavibhrAnte mohnidraastcetne| eka eva jagatyasmin yogI jAgartyaharnizam // 40 // artha-saMsAra bhramaNase vibhrAnta aura moharUpI nidrAse jisakI cetanA naSTa ho gaI hai, aise isa jagatmeM munigaNa hI niraMtara jAgate haiM / bhAvArtha-jaise nirantara bhramaNa karanese zarIra khedakhinna ho jAtA hai, to usake nimittase pragAr3ha nidrA AtI hai aura taba yaha jIva apaneko bhUla jAtA hai / aisA samajhakara jJAnIjana nirantara sAvadhAna hI rahate haiM / / 40 // rajastamobhirudbhUtaM kaSAyaviSamUchitam / vilokya sattvasantAnaM santaH zAntimupAzritAH // 41 // artha-jo satpuruSa haiM, ve raja kahiye jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, karma aura tama kahiye mithyAjJAnase athavA rajoguNa tamoguNase kampAyamAn tathA kapAyarUpI vipase mUrchita isa sattvasantAna kahiye jagatko dekhakara zAntabhAvako grahaNa karate haiM // 11 // muktistrIvakrazItAMzu draSTumutkaNThitAzayaH / / munibhirmathyate sAkSAvijJAnamakarAlayaH // 42 // artha-muktirUpI strIke mukharUpI candramAke dekhaneko utsuka hue munijana sAkSAt vijJAnarUpI samudrakA mathana karate haiM / bhAvArtha-lokameM aisI prasiddhi hai ki, nArAyaNane samudrako mathakara candramAko nikAlA hai / so yahAM alaMkArika rItise kahA hai ki, munijana muktirUpI strIke mukharUpI candramAko dekhanekI abhilApAse jJAnarUpI samudrako mathana karate haiN| kyoMki jJAnake dhyAnase mokSakI prApti hotI haiM // 42 / / uparyupari saMbhUtaduHkhavahikSataM jagat / vIkSya santaH pariprAptA jJAnavArinidhestaTam // 43 // artha-vAraMvAra utpanna huI duHkhAgnise kSaya hote jagatko dekhakara santapuruSa jJAnarUpI samudrake taTapara prApta hue haiN| bhAvArtha-saMsArakI duHkharUpI amike bujhAneko jJAna hI kAraNa hai / / 43 //
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 rAyacandrajainazAstramAlAyAm anAdikAlasaMlagnA dustyajA karmakAlikA / sadyaH kSIyate yena vidheyaM taddhi dhImatAm // 44 // artha - anAdikAlase lagI huI karmarUpI kAlimA baDe kaSTase tyajane yogya hai / isa kAraNa yaha kAlimA jisase zIghra hI naSTa ho jAya, vahI upAya buddhimAnoM ko karanA cAhiye / anya upAya karanA vyartha hai // 44 // niSkalaGka nirAbAdhaM sAnandaM khakhabhAvajam / vadanti yogino mokSaM vipakSaM janmasantateH // 45 // artha - prANIkA hita mokSa (karmo se chUTanA ) hai / so kaisA hai ? samarata prakArakI kAlimAse rahita niHkalaMka hai, bAdhA ( pIr3A ) rahita hai, AnaMda sahita hai, jisameM kisI bhI prakArakA duHkha nahIM hai / tathA apane svabhAvase utpanna hai, kyoMki jo parakA upajAyA ho, usako vaha naSTa bhI kara sakatA hai, parantu jo khabhAva se utpanna ho, usakA kabhI nAza nahiM hotA / aura saMsArakA vipakSI kahiye zatru hai / yogIgaNa mokSakA svarUpa isa prakAra kahate haiM // 45 // 1 Age mokSako hita jAna usake sAdhana karanekI zikSA dete haiM, - jIvitavye niHsAre janmanyatidurlabhe / pramAdaparihAreNa vijJeyaM svahitaM nRNAm // 46 // artha -- manuSyajanma ati durlabha hai / jIvitavya hai so niHsAra hai| aisI avasthAmeM manudhyako Alasya tyAgake apane hitako jAnanA cAhiye / vaha hita mokSa hI hai // 46 // vicAracaturaidhaurairatyakSa sukhalAlasaiH / atra pramAdamutsRjya vidheyaH paramAdaraH // 47 // artha -- jo dhIra aura vicArazIla puruSa haiM, tathA atIndriya sukha (mokSasukha ) kI lAlasA rakhate haiM, unako pramAda chor3akara isa mokSameM hIM parama Adara karanA cAhiye // 47 // na hi kalakalaikApi viveka vikalAzayaiH / aho prajJAdhanairnaiyA nRjanmanyatidurlabhe // 48 // artha - aho bhavya jIvo ! yaha manuSya janma bar3A durlabha hai aura isakA cAraMvAra . milanA kaThina hai, isa kAraNa buddhimAnoMko cAhiye ki, vicArazUnya hRdaya hokara kA - lakI eka kalAko bhI vyartha nahiM jAne deM // 48 // Age upadezapUrvaka isa adhikArako pUrNa karate haiM, zikhariNI / bhRzaM duHkhajvAlAnicayanicitaM janma gahanam yadakSAvadhInaM syAtsukhamiha tadanteti virasam /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| anityAH kAmArthAH kSaNarucicalaM jIvitamidaM vimRzyocaiH khArthe ka iha sukRtI muhyati janaH // 49 // artha-yaha saMsAra var3A gahana vana hI hai, kyoMki duHkharUpI amikI jvAlAse vyApta hai| isa saMsArameM indriyAdhIna sukha hai so antameM virasa hai, duHkhakA kAraNa hai, tathA duHkhase milA huA hai / aura jo kAma aura artha haiM so anitya haiM, sadaiva nahIM rahate / tathA jIvita hai, so vijulIkI samAna caMcala hai / isa prakAra samIcInatAse vicAra karanevAle jo apane khArthameM sukRtI-puNyavAn-satpuruSa haiM, ve kaise mohako prApta hoveM ? kadApi nhiiN| bhAvArtha-isa saMsArameM samasta vastu duHkharUpa niHsAra jAnakara buddhimAnoMko apane hitarUpa mokSakA sAdhana samyagdarzana, jJAna aura cAritra dhAraNapUrvaka dhyAnakA abhyAsa karanA cAhiye / yaha zrIgurukA upadeza hai // 49 // iti zrIjJAnArNave yogapradIpAdhikAre zrIzubhacandrAcAryaviracite prathamaH sargaH // 1 // dohaa| zrIyuta vIrajinendrako, vaMdoM manavacakAya / bhavapaddhatibhrama meTika, karai mokSasukhadAya // 1 // Age-isa prANIko dhyAnake sanmukha karanekeliye saMsAradehabhogAdise vairAgya utpanna karAnA hai, so vairAgyotpattikeliye eka mAtra kAraNa vAraha bhAvanA haiN| isa kAraNa inakA vyAkhyAna isa adhyAyameM kiyA jAyagA / so prathama hI inake bhAvanekI (vAraMvAra cintavana karanekI) preraNA karate haiM zArdUlavikrIDitam / saGgaiH kiM na viSAdyate vapuridaM kiM chidyate nAmayaiH mRtyuH kiM na vijRmbhate pratidinaM druhyanti kiM nApadaH / zvabhrAH kiM na bhayAnakAH khapanavadbhogA na kiM caJcakAH __ yena khArthamapAsya kinnarapuraprakhye bhave te spRhA // 1 // artha he Atman ! isa saMsArameM saMga kahiye dhana-dhAnya strI-kuTuMbAdikake milAparUpa jo parigraha haiM, ve kyA tujhe vipAdarUpa nahiM karate haiM ? tathA yaha zarIra hai, so kyA rogoMke dvArA chinna rUpa vA pIDita nahiM kiyA jAtA hai ? tathA mRtyu kyA tujhe pratidina prasaneke liye mukha nahiM phAr3atI hai ? aura ApadAyeM kyA tujhase droha nahiM karatI haiM? kyA tujhe naraka bhayAnaka nahiM dikhate? aura ye bhoga haiM so kyA svamakI samAna tujhe ThaganevAle (dhokhAdenevAle) nahIM haiN| jisase ki tere indrajAlase race hue kinnarapurake samAna isa
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm asAra saMsArameM icchA banI huI hai ? bhAvArtha-saMsAradeha bhogoMko ukta prakArake jAnakara bhI jo jIva apane prayojanameM sAvadhAna nahiM hote, unakA ajJAnapanA spaSTa hai // 1 // zlokaH / nAsAdayasi kalyANaM na tvaM tattvaM samIkSase / na vetsi janmavaicitryaM bhrAtarbhUtairviDamvitaH // 2 // artha-he bhAI ! tU bhUta arthAt indriyoMke vipayoMse viDambanArUpa hokara apane kalyANameM nahiM lagatA hai aura tattvoMkA (vastukharUpakA) vicAra nahiM karatA hai, tathA saMsArakI vicitratAko nahiM jAnatA hai; so yaha terI baDI bhUla hai // 2 // asadvidyAvinodena mAtmAnaM mUDha vazcaya / kuru kRtyaM na kiM vetsi vizvavRttaM vinazvaram // 3 // artha-he mUDha prANI ! aneka asat kalA caturAI zRMgAra zAstrAdi asadvidyAoMke kautUhaloMse apanI AtmAko mata ThagA, aura tere karane yogya jo kucha hitakArya ho use kara / kyoMki jagatke ye samasta khyAla vinAzIka haiM / kyA tU ye bAteM nahiM jAnatA hai| // 3 // samatvaM bhaja bhUteSu nirmamatvaM vicintaya / ____ apAkRtya manAzalyaM bhAvazuddhi samAzraya // 4 // artha-he Atman ! tU samasta jIvoMko ekasA jAna / mamatvako choDakara nirmamatvakA citavana kara / manakI zalyako dUrakara arthAt kisI prakArakI zalya (kleza ) apane cittameM na rakhakara apane bhAvoMkI zuddhatAko aMgIkAra kara // 4 // . Age bAraha bhAvanAoMke aMgIkAra karanekA upadeza karate haiM, cinu citte bhRzaM bhavya bhAvanA bhAvazuddhaye / ___ yAH siddhAntamahAtanne devadevaiH prtisstthitaaH||5|| artha he bhavya ! tU apane bhAvoMkI zuddhike artha apane cittameM vAraha bhAvanAoMkA cintavana kara, jinheM devAdhideva zrI tIrthaMkara bhagavAnne siddhAntake pravandhameM pratiThArUpa kahI haiM // 5 // ve bhAvanAyeM kaisI haiM, so kahate haiM, tAzca saMvegavairAgyayamaprazamasiddhaye / - AlAnitA manaHstambhe munibhirmoktumicchubhiH // 6 // artha-una bhAvanAoMko mokSAbhilASI muniyoMne apanemeM saMvega (dharmAnurAga) * vairAgya (saMsArase udAsInatA) yama, (mahAvratAdi cAritra) aura prazamakI (kaSAyoMke
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 17 abhAvarUpa zAnta bhAvoMkI) siddhikelIye apane cittarUpI staMbha AlAnita kahiye ThaharAI vA bAMdhI haiM / bhAvArtha - munigaNa nirantara hI inakA cintavana kiyA karate haiM // 6 // anityAdyAH prazasyante dvAdazaitA mumukSubhiH / yA muktisaudhasopAnarAjayo'tyantabandhurAH // 7 // artha- ve bhAvanA anitya Adi dvAdaza haiM / inako mokSAbhilASI munigaNoMne prazaMsArUpa kahI haiM / kyoMki ye saba bhAvanAyeM, mokSarUpI mahalake caDhanekI maryAdArUpa racI huI atyanta suMdara paiMr3iyoMkI (sIDhiyoMkI) paMkti samAna haiM // 7 // atha anityabhAvanA / Age ina bhAvanAoMkA bhinna 2 vyAkhyAna kareMge, jinameMse prathama hI anityabhAvanAkA varNana karate haiM, - hRSIkArthasamutpanne pratikSaNavinazvare / sukhe kRtvA ratiM mUDha vinaSTaM bhuvanatrayaM // 8 // artha - he mUDha ! kSaNa kSaNa nAza honevAle indriyajanita sukhameM prItikarake ye tInoMbhuvana nAzako prApta ho rahe haiM, so tU kyoM nahIM dekhatA ? // 8 // bhavAdhiprabhavAH sarve sambandhA vipadAspadam / sambhavanti manuSyANAM tathAnte suSThunIrasAH // 9 // artha -- isa saMsArarUpI samudra meM bhramaNa karanese manuSyoMke jitane saMbandha hote haiM, ve saba hI ApadAoMke ghara haiM / kyoMki antameM prAyaH sava hI sambandha nirasa ( duHkhadAyaka ) ho jAte haiM / yaha prANI unase sukha mAnatA hai, so bhrama mAtra hai // 9 // vapurviddhi rujAkrAntaM jarAkrAntaM ca yauvanam // aizvarya ca vinAzAntaM maraNAntaM ca jIvitam // 10 // artha - he Atman / zarIrako tU rogoMse chidA huA samajha aura yauvanako buDhApese ghirA huA jAna tathA aizvarya sampadAoMko vinAzIka aura jIvana ko maraNAnta jAna / bhAvArtha-ye saba par3hArtha pratipakSa sahita jAnane // 10 // ye dRSTipathamAyAtAH padArthAH puNyamUrttayaH / , pUrvAhNe na ca madhyAhne te prayAntIha dehinAm // 11 // artha - isa saMsAra meM jinake yahAM puNyake mUrttisvarUpa uttamottama padArtha prabhAtake nirjarA 1- anila 1, azaraNa 2, saMsAra 3, ekatva 4, anyatva 5, Anava 6, baMdha 7, saMvara 8, aura dharma 12 ye bAraha haiM / loka 10, bodhidurlabha 11, 3
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm samaya dRSTigocara hote the, ve madhyAhnakAlameM dekhanemeM nahiM Ate, arthAt naSTa ho jAte haiN| Atman ! tU vicArapUrvaka dekha // 11 // yajanmani sukhaM mUDha ! yaca duHkhaM puraHsthitam / tayoduHkhamanantaM syAttulAyAM kalpyamAnayoH // 12 // artha-he mUDha prANI ! isa saMsArameM tere sammukha jo kucha sukha vA duHkha haiM, una donoMko jJAnarUpI tulAmeM (tarAjUmeM) caDhAkara tolaigA, to sukhase duHkha hI anantaguNA dIkha par3egA / kyoMki yaha pratyakSa anubhavagocara hai // 12 // Age bhogoMkA niSedha karate haiM,___ bhogA bhujaGgabhogAbhAH sadyaH praannaaphaarinnH| sevyamAnAH prajAyante saMsAre tridazairapi // 13 // artha-isa saMsArameM bhoga sarpake phaNa samAna haiM, kyoMki inako sevana karate hue deva bhI zIghra prANAnta ho jAte haiM / bhAvArtha-deva bhI bhogoMke bhoganese marakara ekendriya ho jAte haiM, ataH manuSya to narakAdikameM avazya hI jAveMge // 13 // Age isa jIvakI ajJAnatA dikhAte haiM, vastujAtamidaM mUDha pratikSaNavinazvaram / .jAnannapi na jAnAsi grahaH ko'yamanauSadhaH // 14 // artha-he mUDha prANI ! yaha pratyakSa anubhava hotA hai ki, isa saMsAra meM jo vastuoMkA samUha so paryAyoMse kSaNa kSaNameM nAza honevAlA hai / isa vAtako tU jAnakara bhI ajAna ho rahA hai, yaha terA kyA Agraha (haTha) hai? kyA tujhapara koI pizAca caDha gayA hai, jisakI auSadhi hI nahIM hai ? // 14 // Age anyaprakArase kahate haiM, kSaNikatvaM vadantyAryA ghaTIghAtena bhUbhRtAm / kriyatAmAtmanaH zreyo gateyaM nAgamiSyati // 15 // ___ artha-isa lokameM rAjAoMke yahAM jo ghar3IkA ghaMTA bajatA hai aura zavda karatA hai| so sabake kSaNikapanako pragaTa karatA hai| arthAt jagatko mAno pukAra pukArakara kahatA hai ki, he jagatake jIvo! jo kucha apanA kalyANa karanA cAhate ho, so zIghra hI karaDAlo nahiM to pachatAoge / kyoMki yaha jo ghaDI vIta gaI, vaha kisI prakAra bhI punara lauTakara nahIM AvegI / isI prakAra agalI ghar3I bhI jo vyartha hI kho doge| to vaha bhI gaI huI nahIM lauTegI? // 15 // yadyapUrva zarIraM syAdyadi vAtyantazAzvatam / yujyate hi tadA kartumasyAthai karmaninditam // 16 //
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / artha-he prANI ! yadi yaha zarIra apUrva ho, arthAt pUrvameM kabhI tUne nahIM pAyA ho, athavA atyanta avinazvara ho, tava to isake artha niMdyakArya karanA yogya bhI hai| parantu aisA nahIM hai / kyoMki yaha zarIra tUne anantavAra dhAraNa kiyA hai aura choDA bhI hai, to phira aise zarIrake artha nindhakArya karanA kadApi ucita nahIM hai / isa kAraNa aise kArya kara jisase ki, terA vAstavameM kalyANa ho // 16 // Age phira bhI isI arthako sUcita karate hue kahate haiM,__ avazyaM yAnti yAsyanti putrstriidhnvaandhvaaH| zarIrANi tadaitepAM kRte kiM khidyate vRthA // 17 // artha-putra strI vAMdhava dhana zarIrAdi cale jAte haiM aura jo haiM, vaha bhI avazya hI cale jaayeNge| phira inake kAryasAdhanakeliye yaha jIva vRthA hI kyoM kheda karatA hai // 17 // nAyAtA naiva yAsyanti kenApi saha yopitH| . tathApyajJAH kRte tAsAM pravizanti rasAtalam // 18 // artha-isa saMsArameM striyAM na to kisIke sAtha AI aura na kisIke sAtha jAyeMgI, tathApi mUDhajana inakeliye nindhakArya karake narakAdikameM praveza karate haiM / yaha var3A ajJAna hai / / 18 // * Age vandhujana kaise haiM, so kahate haiM, ye jAtA ripakaH pUrva janmanyasminvidhairvazAt / ta eva tava vartante vAndhavA vaddhasauhRdaH // 19 // artha-he Atman ! jo pUrva janmameM tere zatru the, ve hI isa janmameM tere atinehI hokara baMdhu ho gaye haiM-arthAt tU inako hitU vA mitra samajhatA hai, arthAt ye tere hitU mitra nahIM haiM, kintu pUrvajanmake zatru haiM // 19 // riputvena samApannAH prAktanAste'trajanmani / bAndhavAH krodharuddhAkSA dRzyante hantumudyatAH // 20 // artha-aura jo pUrva janmameM tere bAMdhava the, ve hI isa janmameM zatrutAko prApta hokara tathA krodhayukta lAlanetra karake tujhe mAranekeliye udyata hue haiM / yaha pratyakSameM dekhA jAtA hai // 20 // Age isa prANIko andhavat vatAte haiM, aGganAdimahApAzairatigADhaM niyntritaaH| patantyandhamahAkUpe bhavAkhye bhvino'dhvgaaH|| 21 // artha-isa saMsArameM nirantara phiranevAle prANirUpI pathika strI Adike baDe 2
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm rassoMse atizaya kase hue saMsAra nAmaka mahAndhakUpameM girate haiN| bhAvArtha-jaise andhe puruSa mArgameM calate 2 andhakUpameM gira par3ate haiM, usI prakAra ye jIva sUjhate hue bhI andha puruSakesamAna saMsArarUpI kUpameM girate haiM // 21 // Age phira upadeza karate haiM, pAtayanti bhavAva" ye tvAM te naiva vAndhavAH / bandhutAM te kariSyanti hitamuddizya yoginaH // 22 // artha-he Atman ! jo tujhe saMsArake cakrameM DAlate haiM, ve tere bAMdhava (hitaipI) nahIM haiM; kintu jo munigaNa (gurumahArAja) tere hitakI vAMchAkarake baMdhutA karate haiM arthAt hitakA upadeza karate haiM, varga tathA mokSakA mArga batAte haiM, ve hI vAstavameM tere sacce aura paramamitra haiM // 22 // Age AzcaryapUrvaka kahate haiM, zarIraM zIryate nAzA galatyAyurna paapdhiiH| mohaH sphurati nAtmArthaH pazya vRttaM zarIriNAm // 23 // artha-dekho ! ina jIvoMkA pravartana kaisA AzcaryakAraka hai ki, zarIra to pratidina chIjatA jAtA hai aura AzA nahiM chIjatI hai; kintu vaDhatI jAtI hai / tathA Ayurvala to ghaTatA jAtA hai aura pApakAryoMmeM buddhi baDhatI jAtI hai / moha to nitya sphurAyamAn hotA hai aura yaha prANI apane hita vA kalyANa mArgameM nahIM lagatA hai / so yaha kaisA ajJAnakA mAhAtmya hai ? // 23 // Age upadeza karate haiM, yAsyanti nirdayA nUnaM yaddatvA dAhamUrjitam / hRdi puMsAM kathaM te syustava prItyai parigrahAH // 24 // artha-he Atman! ye parigraha puruSoMke hRdayameM atizaya dAha arthAt santApa dekara avazya hI cale jAte haiM / aise ye parigraha terI prItikarane yogya kaise ho sakte haiM ? bhAvArtha-tU vRthA hI ina dhanadhAnyAdi parigrahoMse prIti mata kara; kyoMki ye kisI prakAra bhI nahIM raheMge // 24 // Age ajJAnake kAraNa narakAdika duHkha sahegA aisA kahate haiM,___ avidyArAgadurvAraprasarAndhIkRtAtmanAm / zvabhrAdau dehinAM nUnaM soDhavyA suciraM vyathA // 25 // artha-mithyAjJAnajanita rAgoMke durnivAra vistArase andhe kiye hue jIvoMko avazya hI narakAdikameM bahukAlaparyanta duHkha sahane par3eMge, jisakA jIvoMko ceta hI nahIM hai // 25 //
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / Age jo loga viSayoMmeM sukha DhUMDhate haiM, ve kyA karate haiM so kahate haiM, - vahniM vizati zItArtha jIvitArtha pivedviyam / viSayeSvapi yaH saukhyamanveSayati mugdhadhIH // 26 // artha- jo mUDhaghI paJcendriyoMke viSaya sevanemeM sukha DhuMDhate haiM, ve mAnoM zItalatAke - liye agnimeM praveza karate haiM aura dIrgha jIvanake liye viSa pAna karate haiM / unheM isa vipatabuddhise sukhakeM sthAna duHkha hI hogA // 26 // 21 kRte yeSAM tvayA karma kRtaM zvabhrAdisAdhakam / tvAmeva yAnti te pApA vaJcayitvA yathAyatham // 27 // artha - he Atman ! jina kuTuMbAdikakeliye tUne narakAdikake duHkha denevAle pApakarma kiye, ve pApI tujhe avazya hI dhokhA dekara apanI 2 gatiko cale jAte haiM / unakeliye jo tUne pApakarma kiye the, unake phala tujhe akele hI bhogane par3ate haiM, vA bhogane par3eMge // 27 // Age isa jIvako karaneyogya kAryakA upadeza dete haiM, - anena zarIreNa yalokamayazuddhidam / vivecya tadanuSTheyaM heyaM karma tato'nyathA // 28 // artha - isa prANIko cAhiye ki, isa manuSya dehase ubhaya lokamaM zuddhatAko denevAle kAryakA vicArakarake anuSThAna kare aura usase bhinna anya saba kArya choDa de / yaha sAmAnyatayA upadeza hai // 28 // Age kahate haiM ki, jo jIva ukta prakArase nahiM karate, ve kyA karate haiM,varddhayanti svaghAtAya te nUnaM viSapAdapam / naratve'pi na kurvanti ye vivecyAtmano hitam // 29 // artha - jisameM samasta prakArake vicAra karanekI sAmarthya hai, tathA jisakA pAnA durlabha hai aise manuSya janmako pAkara bhI jo apanA hita nahIM karate, ve apane ghAta karanekeliye vipavRkSako baDhAte haiM / bhAvArtha- pApakArya vipake vRkSasamAna haiM, isa kAraNa isakA phala bhI mAranevAlA hai // 29 // Age prANI kisI kulameM Akara kaise janma lete haiM, so dRSTAntapUrvaka varNana karake dikhAte haiM, yaddezAntarAdetya vasanti vihagA nage / tathA janmAntarAnmUDha prANinaH kulapAdape // 30 // artha -- jaise pakSI nAnAdezoMse A Akara sandhyAke samaya vRkSoMpara vasate haiM, taise hI
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 rAyacandrajainazAstramAlAyAm ye prANIz2ana anyAnya janmoMse A Akara kularUpI vRkSoMpara vasate haiM, arthAt janma lete haiM // 30 // aura prAtastaraM parityajya yathaite yAnti ptrinnH| khakarmavazagAH zazvattathaite kApi dehinaH // 31 // artha-jisa prakAra ve pakSI prabhAtake samaya usa vRkSako chor3akara apanA 2 rastA lete haiM, usa hI prakAra ye prANI bhI Ayu pUrNa honepara apane 2 karmAnusAra apanI 2 gatimeM cale jAte haiM / / 31 // phira anya prakArase kahate haiM, gIyate yatra sAnandaM pUrvAhne lalitaM gRhe / tasminneva hi madhyAhe saduHkhamiha rudyate / / 32 // . artha-jisa gharameM prabhAtake samaya AnandotsAhake sAtha sundara 2 maMgalIka gIta gAye jAte haiM, madhyAhrake samaya usI hI gharameM duHkhake sAtha ronA sunA jAtA hai / tathA yasya rAjyAbhiSekazrIH pratyUSe'tra vilokyte| . tasminnahani tasyaiva citAdhUmazca dRzyate // 33 // artha-prabhAtake samaya jisake rAjyAbhiSekakI zobhA dekhI jAtI hai, usI dina usa rAjAkI citAkA dhuAM dekhanemeM AtA hai / yaha saMsArakI vicitratA hai // 33 // aba jIvoMke zarIrako avasthA kahate haiM, atra janmani nivRttaM yaiH zarIraM tavANubhiH / prAktanAnyatra taireva khaNDitAni sahasrazaH // 34 // artha-he Atman ! isa saMsArameM jina paramANuoMse terA yaha zarIra racA gayA hai, unhIM paramANuoMne isa zarIrase pahile tere hajAroM zarIra khaMDa khaMDa kiye haiN| bhAvArthapurAne paramANu to isa zarIrameMse khirate haiM aura naye paramANu sthAnApanna hote jAte haiN| isa kAraNa ve hI paramANu to zarIrako racate haiM aura ve hI vigAr3anevAle haiN| zarIrakI yaha dazA hai // 34 // . zarIratvaM na ye prAptA AhAratvaM na ye'nnvH| -- bhramataste ciraM bhrAtaryanna te santi tadgRhe // 35 // __ artha-he bhAI ! tere isa saMsArameM bahuta kAlase bhramaNa karate hue jo paramANu zarIratAko tathA AhAratAko prApta nahIM hue, aise bace hue paramANu koI bhI nahIM haiM / bhAvArtha-isa zarIrameM aise paramANu nahIM haiM, jo pahile ananta parAvartanameM zarIrarUpa vA AhArarUpase grahaNakaranemeM nahIM Aye hoM // 35 //
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / suroraganaraizvaryaM zaknakArmukasannibham / sadyaH pradhvaMsamAyAti dRzyamAnamapi svayam // 36 // artha-isa jagatameM jo sura ( kalpavAsI deva), uraga (bhavanavAsI deva), aura manupyoMke indra arthAt cakravartIpaneke aizvarya (vibhava ) haiM, ve saba indradhanupake samAna haiM, arthAt dekhanemeM to ati suMdara dIkha paDate haiM; parantu dekhate 2 vilaya jAte haiM // 26 // phira anyaprakAra dRSTAntase kahate haiM,- yAntyeva na nivartante saritAM yduurmyH| tathA zarIriNAM pUrvA gatA nAyAnti bhUtayaH // 37 // artha-jisa prakAra nadIkI jo lahareM jAtI haiM, ve phira lauTakara kabhI nahIM AtI haiN| isIprakAra jIvoMkI jo vibhUti pahile hotI hai, vaha naSTa honeke pazcAt phira lauTakara nahIM AtI / yaha prANI vRthA hI harSavipAda karatA hai // 37 // Age phira isI arthako sUcita karate haiM, kacitsarittaraMgAlI gatApi vinivartate / na rUpabalalAvaNyaM saundarya tu gataM nRNAm // 38 // artha-nadIkI laharai kadAcit kahIM lauTa bhI AtI haiM, parantu manuSyoMkA gayA huA rUpa, vala, lAvaNya aura saundarya phira nahIM aataa| yaha prANI vRthA hI unakI AzA lagAye rahatA hai // 38 // Age phira bhI Ayu aura yauvanakI vyavasthAkA dRSTAnta dete haiM, galatyevAyuravyagraM hastanyastAmvuvatkSaNe / nalinIdalasaMkrAntaM prAleyamiva yauvanam // 39 // artha-jIvoMkA Ayurvala to aJjalike jalasamAna kSaNa kSaName nirantara jharatA hai aura yauvana kamalinIke patrapara par3e hue jalabiMduke samAna tatkAla Dhalaka jAtA hai / yaha prANI vRthA hI sthiratAkI icchA rakhatA hai / / 39 // Age manojJaviSayoMkI vyavasthAkA dRSTAnta kahate haiM,. manojJaviSayaiH sAI saMyogAH khpnsnnibhaaH| kSaNAdeva kSayaM yAnti vshcnoddtbuddhyH||40|| artha-jIvoMke manojJa viSayoM ke sAtha saMyoga khamake samAna haiM, kSaNamAtrameM naSTa ho jAte haiN| jinakI buddhi ThaganemeM uddhata hai, aise ThagoMkI bhAMti ye kiMcitkAla camatkAra dikhAkara phira sarvakha haranevAle haiM // 40 //
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24. rAyacandrajainazAstramAlAyAm aba anya sAmagrIkI vyavasthA kaisI hai, yaha dikhAte haiM, - ghanamAlAnukArINi kulAni ca balAni ca / rAjyAlaGkAravittAni kIrttitAni maharSibhiH // 4 // artha - maharSiyoMne jIvoMke kula-kuTuMba, bala, rAjya alaMkAra, dhanAdikoMko meghapaTaloMke samUha samAna dekhate 2 vilupta honevAle kahe haiM / yaha mUDhaprANI vRdhA hI nityakI buddhi karatA hai // 41 // aba zarIrako niHsAra batAte haiM, - phenapuce'thavA rambhAstambhe sAraH pratIyate / zarIre na manuSyANAM durbuddhe viddhi vastutaH // 42 // artha - he durbuddhi, mUDhaprANI ! vAstavameM dekhA jAya, to jhAgoMke samUhameM tathA keleke thaMbhameM to kucha sAra pratIta hotA bhI hai, parantu manuSyoMke zarIrameM to kucha bhI sAra nahIM hai / bhAvArtha-yaha durbuddhi prANI manuSyake zarIrameM kucha sAra samajhatA haiM; isase kahA gayA hai ki, isameM kucha bhI sAra nahIM hai| marane ke pIche yaha zarIra bhasma kara diyA jAtA hai tathA avazeSa kucha bhI nahIM rahatA / yaha prANI vRdhA hI zarIrako sAra jAnatA hai // 42 // phira bhI kahate haiM, yAtAyAtAni kurvanti grahacandrArkatArakAH / Rtavazca zarIrANi na hi svapne'pi dehinAm // 43 // artha- - isa loka meM graha candra sUrya tAre yathA chahaRtu Adi sava hI jAte aura Ate haiM, arthAt nirantara gamanAgamana karate rahate haiM / parantu jIvoMke gaye hue zarIra svapnameM bhI kabhI lauTakara nahIM Ate yaha prANI vRthA hI inase prIti karatA hai // 43 // ye jAtAH sAtarUpeNa pudgalAH prAyanaH priyAH / pazya puMsAM samApannA duHkharUpeNa te'dhunA // 44 // artha- he Atman ! isa jagatameM jo pudgalaskandha pahile jina puruSoMke manako priya aura sukhake denevAle upaje the, ve hI aba duHkhake denevAle ho gaye haiM / unheM dekha arthAt jagatameM aisA koI bhI nahIM hai jo zAzvatA sukharUpa hI rahatA ho // 44 // ava sAmAnyatAse kahate haiM, mohAJjanamivAkSANAmindrajAlopamaM jagat / muhyatyasminnayaM loko na vidmaH kena hetunA // 45 // artha - yaha jagata indrajAlavat hai / prANiyoMke netroMko mohanIaJjanake samAna bhulAtA hai, aura loga isameM mohako prApta hokara apaneko mUla jAte haiM, arthAt loga
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 25 dhokhA khAte haiM / ataH AcArya mahArAja kahate haiM ki, hama nahiM jAnate ye loga kisa kAraNase bhUlate haiM / yaha pravala mohakA mAhAtmya hI hai // 45 // ye cAtra jagatImadhye padArthAzcetanetarAH / te te munibhiruddiSTAH pratikSaNavinazvarAH // 46 // artha - isa jagatameM jo jo cetana aura acetana padArtha haiM, unheM saba maharSiyoMne kSaNakSaNameM naSTa honevAle aura vinAzIka kahe haiM / yaha prANI inheM nityarUpa mAnatA hai, yaha bhrama mAtra hai // 46 // aba saMkSepatA se kahakara anitya bhAvanAke kathanako saMkucita karate haiM, - mAlinI / gagananagarakalpaM saGgamaM vallabhAnAm jaladapaTala tulyaM yauvanaM vA dhanaM vA / sujanasutazarIrAdIni vidyacalAni kSaNikamiti samastaM viddhi saMsAravRttam // 47 // artha - AcArya mahArAja kahate haiM ki; he prANI ! vallabhA arthAt pyArI striyoMkA saMgama AkAzameM devoMse race hue nagarake samAna hai / ataH turanta vilupta ho jAtA hai aura terA yauvana vA jaladapalake samAna hai / so bhI kSaNa meM naSTa ho jAnevAlA hai tathA svajanaparivAra ke loga putra zarIrAdika vijulIke samAna caMcala haiN| isa prakAra isa jagatakI avasthA anitya jAnake nityatAkI buddhi mata rakha // 47 // isa bhAvanAkA saMkSepa yaha hai ki, yaha loka SaDdravyamayI hai / ise dravyadRSTise dekhA jAya, to chahoM dravya apane 2 svarUpameM zAdhate arthAt nitya virAjate haiM / parantu inakI paryAyeM (avasthAyeM) svabhAva vibhAvarUpa utpanna hotIM aura vinazatI rahatI haiM ataH ye anitya haiM / saMsArI jIvoMko dravyake vAstavika svarUpakA to jJAna hotA nahIM, ataH ve paryAyahIko vastusvarUpa mAnakara usameM nityatAkI buddhise mamatva vA rAgadveSAdi karate haiM / isa kAraNa yaha upadeza hai ki "paryAya buddhikA ekAnta chor3akara dravyadRSTise apane svarUpako kathaMcit nitya jAna aura usakA dhyAna karake layako prApta hokara vItarAga vijJAnadazAko prApta hoiye' / dohA / dravyarUpakari sarvafthara, parajai thira hai kauna / dravyadRSTi ApA lakhau, paryayanayakari gauna // 1 // iti anityabhAvanA // 1 //
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm atha azaraNabhAvanA likhyate / Age azaraNabhAvanAkA vyAkhyAna karate haiM-so prathama hI kahate haiM ki, jaba jIvakA kAla (mRtyu) AtA hai, to koI bhI zaraNa nahIM hai, nasa ko'pyasti durbuddhe zarIrI bhuvanannaye / - yasya kaNThe kRtAntasya na pAzaH prasariSyati // 1 // ___ artha-he mUDha durbuddhi prANI! tU jo kisIkI zaraNa cAhatA hai, so isa tribhuvanameM aisA koI bhI zarIrI (jIva) nahIM haiM ki, jisake galemeM kAlakI phAMsI nahIM par3atI ho| bhAvArtha-samasta prANI kAlake vaza haiM // 1 // samApatati durvAre yamakaNThIravakrame / trAyate tu nahi prANI soyogaistrizairapi // 2 // artha-jaba yaha prANI durnivAra kAlarUpI siMhake pAMvatale AjAtA hai, taba udyamazIla devagaNa bhI isakI rakSA nahiM kara sakate haiM; anya manuSyAdikoMkI to kyA sAmarthya hai ki, rakSAkara sakeM // 2 // surAsuranarAhIndranAyakairapi durddharA / jIvalokaM kSaNArDena vanAti yamavAgurA // 3 // artha-yaha kAlakA jAla athavA phaMdA aisA hai ki, kSaNamAtrameM jIvoMko phAMsa letA hai aura surendra asurendra narendra tathA nAgendra bhI isakA nivAraNa nahIM. kara sakate aba kahate haiM ki, yaha kAla advitIya subhaTa hai, jagatrayajayIvIra eka evAntakaH kssnne| * icchAmAtreNa yasyaite patanti tridazezvarAH // 4 // artha-yaha kAla tIna jagatako jItanevAlA advitIya subhaTa hai, kyoMki isakI icchAmAtrase devoMke indra bhI kSaNamAtrameM gira paDate haiM, arthAt svargase cyuta ho jAte haiN| phira anyakI kathA hI kyA hai ? // 4 // Age kahate haiM ki, jo mRtyu-prAsa-puruSakA zoka karate haiM ve mUrkha haiM, zocanti khajanaM mUrkhAH svakarmaphalabhoginam / nAtmAnaM vuddhividhvastA yamadaMSTrAntarasthitam // 5 // artha-yadi apanA koI kuTuMbIjana apane karmavazAt maraNako prApta ho jAtA hai, to naSTabuddhi mUrkhajana usakA zoca karate haiM; parantu Apa khayam yamarAjakI dADhoMmeM AyA huA hai, isakI cintA kucha bhI nahIM karatA hai! yaha bar3I mUrkhatA hai // 5 //
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / phira kahate haiM ki, pUrvakAlameM vaDe 2 puruSa pratyaprApta hogaye,'. yasminsaMsArakAntAre ymbhogiindrsevite| purANapuruSAH pUrvamanantAH pralayaM gatAH // 6 // artha-kAlarUpa sarpasevita saMsArarUpI vanameM pUrvakAlameM aneka purANapuruSa (zalAkApuruSa) pralayako prApta ho gaye, unakA vicArakara zoka karanA vRthA hai // 6 // phira bhI kAlakI prabalatA dikhAte haiM, pratIkArazatenApi tridazaina nivAryate / yatrAyamantakaH pApI nRkITaistatra kA kathA // 7 // artha-jaba yaha pApasvarUpa yama devatAoMke saiMkaDoM upAyoMse bhI nahiM nivAraNa kiyA jAtA hai, taba manuSyarUpI kIr3ekI to bAta hI kyA? bhAvArtha-kAla durnivAra hai||7|| garbhAdArabhya nIyante pratikSaNamakhaNDitaH / / . bhayANaiH prANino mUDha karmaNA yamamandiram // 8 // artha-he mUDha prANI ! AyunAmA karma jIvoMko garbhAvasthAhIse nirantara pratikSaNa apane prayANoMse (maMjiloMse) yamamaMdirakI tarapha le jAtA hai so use dekha ! // 8 // yadi dRSTaH zruto vAsti yamAjJAyaJcako blii| tamArAdhya bhaja khAsthyaM naiva cetkiM vRthAzramaH // 9 // artha-he prANI ! yadi tUne kisIko yamarAjakI AjJAkA lopa karanevAlA balavAn puruSa dekhA vA sunA ho to tU usIkI sevA kara ! arthAt usakI zaraNa lekara nizcinta ho raha aura yadi aisA koI balavAn dekhA vA sunA nahiM hai, to terA kheda karanA vyartha hai||9|| parasyeva na jAnAti vipattiM svastha mUDhadhIH / vane sattvasamAkINe dahyamAne tarusthavat // 10 // artha--ye mUDhajana dUsaroMkI AI huI ke samAna apanI ApadAoMko isa prakAra nahiM jAnate; jaise asaMkhya jIvoMse bharA huA vana jalatA ho aura vRkSapara baiThA huA manuSya kahai ki, dekho ye saba jIva jala rahe haiM / parantu yaha nahiM jAne ki, jaba yaha vRkSa jalegA, taba maiM bhI inake samAna hI jala jAUMgA / yaha bar3I mUrkhatA hai // 10 // yathA bAlaM tathA vRddhaM yathADhyaM durvidhaM tathA / yathA zUraM tathA bhIruM sAmyena asate'ntakaH // 11 // artha--yaha kAla jaise bAlakako grasatA hai, taise hI vRddhako bhI grasatA hai aura jaise dhanADhyapurupako grasatA hai, usI prakAra daridrako bhI grasatA hai / tathA jaise zUravIrako asatA hai, usI prakAra kAyarako bhI prasatA hai| evam prakAra jagatake saba hI jIvoMko samAna bhA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 rAyacandra jainazAstramAlAyAm base grasatA hai / kisImeM bhI isakA hInAdhika vicAra nahIM haiM, isI kAraNase isakA eka nAma samavarttI bhI hai // 11 // aba kahate haiM ki, isa kAlako koI bhI nahiM nivAra sakatA, - gajAzvarathasainyAni mantrauSadhavalAni ca / vyarthI bhavanti sarvANi vipakSe dehinAM yame // 12 // artha- - jaba yaha kAla jIvoMke viruddha hotA hai arthAt jagatake jIvoMko grasatA hai tathA naSTa karatA hai, taba hAthI ghor3A ratha senA mantra tantra aupadhAdi saba hI vyartha ho jAte haiM / bhAvArtha - jaba mRtyu ( kAla ) AtI hai, taba isa jIvako koI bhI nahiM bacA sakatA hai // 12 // vikramaikarasastAvajjanaH sarvo'pi valgati / na zRNotyadaryaM yAvatkRtAntaharigarjitam // 13 // artha - parAkrama hI hai advitIya rasa jisake, aisA yaha manuSya tabataka hI uddhata hokara daur3atA kUdatA hai, jabataka ki kAlarUpI siMhakI garjanAkA zabda nahiM sunatA arthAt -- terI mauta A gaI aisA zabda sunate hI saba khela kUda bhUla jAtA hai // 13 // akRtAbhISTa kalyANamasiddhArabdhavAnchitam / prAgevAgatya nisraMsI hanti lokaM yamaH kSaNe // 14 // artha - yaha kAla aisA nirdayI hai ki, jinhoMne apanA manovAMchita kalyANarUpa kArya nahiM kiye aura na apane prAraMbha kiye hue kAryoM ko pUrNa kara pAye, aise logoMko yaha sabase pahile Akara tatkAla mAra DAlatA hai / logoMke kArya jaiseke taise adhUre hI ghare raha jAte haiM // 14 // 1 phira bhI jIvoMke ajJAnapanako dikhAte haiM. - sragdharA / bhrUbhaGgArambhabhItaM skhalati jagadidaM brahmalokAvasAnam Resounti zailAcaraNagurubharAkrAntadhAtrI vazena / yeSAM tespi pravIrAH katipayadivasaiH kAlarAjena sarve nItA vArttAvazeSaM tadapi hatadhiyAM jIvite'pyuddhatAzA // 15 // artha - jinakI bhauMha kaTAkSoMke prAraMbhamAtrase brahmaloka paryantakA yaha jagat bhayabhIta ho jAtA hai, tathA jinake caraNoMke gurubhArake kAraNa pRthivIke dabanemAtra se parvata * tatkAla khaMDa 2 ho jAte haiM, aise 2 subhaToMko bhI jinakI aba kahAnI mAtra hI sunane meM AtI hai, isa kAlane khA liyA hai / phira yaha hInabuddhi jIva apane jInekI baDI bhArI AzA rakhatA hai, yaha kaisI baDI bhUla hai // 15 //
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / zArdUlavikrIDitam / rudrAzAgajadevadaityakhacaragrAhagrahavyantarA - dikpAlA : pratizatravo harivalA vyAlendracakrezvarAH / 'ye cAnye marudaryamAdibalinaH saMbhUya sarve khayam 29 arrai yamakiGkaraiH kSaNamapi trAtuM kSamA dehinaH // 16 // artha - rudra, diggaja, deva, daitya, vidyAdhara, jaladevatA, graha, vyantara, dikpAla, nArAyaNa, pratinArAyaNa, balabhadra, dharaNIndra, cakravartti, tathA pavana deva sUryAdi baliSTha dehadhArI, saba ekatra hokara bhI kAlake kiMkara svarUpa kAlakI kalAse AraMbha kiye arthAt pakar3e hue prANIko kSaNamAtra bhI rakSA karanemeM samartha nahIM hai / koI aisA samajhatA hogA ki, mRtyuse bacAnevAlA koI to isa jagata meM avazya hogA, parantu aisA samajhanA sarvathA mithyA hai; kyoMki kAlase mRtyuse rakSA karanevAlA na to koI huA aura na kabhI koI hogA // 16 // phira bhI upadeza karate haiM, ArabdhA mRgabAlikeva vipine saMhAradantidviSA puMsAM jIvakalA nireti pavanavyAjena bhItA satI / jAtuM na kSamase yadi kramapadaprAptAM varAkImimAM na tvaM nirghuNa lajjase'tra janane bhogepu rantuM sadA // 17 // artha - he mUDhaprANI ! jisa prakAra vanameM mRgakI bAlikAko siMha pakaDanekA AraMbha karatA hai aura vaha bhayabhIta hokara bhAgatI hai; usI prakAra jIvoMke jIvanakI kalA kAlarUpI siMhase bhayabhIta hokara ucchAsa ke bahAnese bAhara nikalatI hai arthAt bhAgatI hai / aura jisa prakAra vaha mRgakI bAlikA siMhake pAvoMtale A jAtI haiM, usI prakAra jIvoMke jIvanakI kalA kAlake anukramase antako prApta ho jAtI hai, ataeva tU isa nirbalakI rakSA karanemeM samartha nahIM hai / aura he nirdayI ? tU isa jagatameM ramaneko udyamI hokara pravRtti karatA hai aura lajjita nahiM hotA hai, yaha terA nirdayapana hai kyoMki satpuruSoMkI aisI pravRtti hotI hai ki, jo koI kisI asamarthaprANIko samartha dabAvai, to apane samasta kArya chor3akara usakI rakSA karanekA vicAra karate haiM aura tU kAlase hanate hue prANiyoMko dekhakara bhI bhogoM meM ramatA hai aura sukRta karake apaneko nahiM bacAtA hai, yaha terI baDI nirdayatA hai // 17 // khagdharA / pAtAle brahmaloke surapatibhavane sAgarAnte vanAnte dikcakre zailazRGge dahanavanahimadhvAntavajrAsidugaM /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhUgarbhe sanniviSTaM samadakarighaTA saGkaTe vA valIyAn arasi krUrakarmA kavalayati valAjjIvitaM dehabhAjAM // 18 // . artha-yaha kAla baDA balavAn aura krUrakarmA arthAt duSTa hai / jIvoMko pAtAlameM, brahmalokameM, indrake bhavanameM, samudrake taTa, banake pAra, dizAvoMke antameM, parvatake zikharapara, agni, jalameM, himAlayameM, aMdhakArameM, vajramayI sthAnameM, talavAroMke paharemaM, gaDha koTa bhUmi ghara meM, tathA madonmatta hastiyoMke samUha ityAdi kisI bhI sthAnameM yatnapUrvaka biThAo, tau bhI yaha kAla balAtkArapUrvaka jIvoMke jIvanako grasIbhUta kara letA hai / isa kAlake Age kisIkA bhI vaza nahiM calatA // 18 // aba azaraNabhAvanAkA varNana pUrA karane ke liye kathanako saMkocate haiM, zArdUlavikrIDitam / asminnantaka bhogivakavivare saMhAradaMSTrAGkite saMsutaM bhuvanatrayaM smaragaravyApAramugdhIkRtam / pratyekaM gilito'sya nirdayadhiyaH kenApyupAyena vai nAsmAnniHsaraNaM tavArya kathamanyatyakSabodhaM vinA // 19 // 30. p artha - he Arya satpuruSa ! antasamayarUpI dADhase cihnita kAlarUpa sarpake mukharUpI vivara meM kAmarUpI viSakI gahalatAse mUrchita bhuvanatrayake prANI gAr3hanidrAmeM so rahe haiM, unameM pratyekako yaha nirdayabuddhi kAla nigalatA jAtA haiM / parantu pratyakSajJAnakI prAptike vinA isa kAlake paMjese nikalanekA aura koI bhI upAya nahIM hai arthAt apane jJAna va kharUpakA zaraNa lenese hI isa kAlase rakSA ho sakatI hai / isa prakAra azaraNabhAvanAkA varNana kiyA hai // 19 // isa bhAvanAkA saMkSepa yaha hai ki, nizcayase to samastadravya apanI 2 zaktike bhoganevAle haiM tathA koI kisIkA kartA hartA nahIM hai / kintu vyavahAra dRSTise nimitta naimi - tika bhAva dekhakara yaha jIva kisIke zaraNakI kalpanA karatA hai, yaha nokarmake udayakA mAhAtmya hai / isa kAraNa yadi nizcaya dRSTise vicArA jAya, to apanI AtmAhIkA zaraNa hai aura vyavahAra dRSTi se vicAra kiyA jAya, to paraMparAya sukhake kAraNa vItarAgatAko prApta hue paMcaparameSThikA hI zaraNa hai; kyoMki ye vItarAgatAke ekamAtra kAraNa haiM, ataeva anyakA zaraNa chor3akara ukta do hI zaraNako vicAranA cAhiye / soraThA / jagameM zaraNA doya, zuddhatama aru paMcaguru / Ana kalpanA hoya, moha udaya jiyakai vRthA // 2 // iti azaraNabhAvanA // 2 //
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / atha saMsArabhAvanA likhyate / Age saMsAra bhAvanAkA vyAkhyAna karate haiM,caturgatimahAvat duHkhavADacadIpite ! bhramanti bhavino'jasraM barAkA janmasAgare // 1 // dve artha- -cAra gatirUpa mahA Avarta ( bhareM ) vAle tathA duHkharUpa baDavAnalase prajjvalita isa saMsArarUpI samudrameM jagat ke dIna, anAtha prANI nirantara bhramaNa karate rahate haiM // 1 // utpadyante vipadyante svakarmanigaDairvRtAH / sthiretarazarIreSu saMcarantaH zarIriNaH // 2 // artha - ye jIva apane 2 karmarUpI ber3iyoMse baMdhe sthAvara aura trasa zarIroMmeM saMcAra karate hue marate aura upajate haiM, ---- 31 kadAciddevagatyAyurnAmakarmodayAdiha / prabhavantyaGginaH kharge puNyaprAgbhArasaMbhRtAH // 3 // artha-kabhI to yaha jIva devagati - nAmakarma aura devAyukarmake udayase puNyakarmake samUhoMse bhare khargomaM deva utpanna hotA hai // 3 // pracyavante tataH sadyaH pravizanti rasAtalam / bhramantyanivadvizvaM patanti narakodare // 5 // kalpeSu ca vimAneSu nikAyeSvitareSu ca / nirvizanti sukhaM divyamAsAdya tridivazriyam // 4 // artha -- aura vahAM devagatimeM kalpavAsiyoMke vimAnoMmeM tathA bhavanavAsI jyotiSI tathA vyantara- devoMmeM unakI lakSmI pAkara devopanIta sukhoMko bhogatA hai // 4 // artha - phira usa devagatise cyuta hokara pRthivItalapara AtA hai aura vahAM pavanake samAna jagatameM bhramaNa karatA hai; tathA narakoMmeM giratA hai // 5 // svargI patati sAnandaM zvA svargamadhirohati / zrotriyaH sArameyaH syAt kRmirvA zvapaco'pi vA // 7 // viDambayatyasau hanta saMsAraH samayAntare / adhamottama paryAyairniyojya prANinAM gaNam // 6 // artha - AcArya mahArAja Azcarya karate haiM ki, dekho yaha saMsAra jIvoMke samUhako samayAntarameM UMcI nIcI paryAyoMse jor3akara viDambanArUpa karatA hai aura jIvake rUpako aneka prakArase vigADatA hai // 6 //
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ / rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha-aho ! dekho ? khargakA deva to rotA pukAratA tathA khargase nIce giratA hai aura kuttA vargameM jAkara deva hotA hai! evam zrotriya arthAt kriyAkAMDakA adhikArI asparza rahanevAlA brAhmaNa marakara kRmi athavA caMDAlAdi ho jAtA hai / isaprakAra isa saMsArakI viDaMbanA hai // 7 // rUpANyekAni gRhNAti tyajatyanyAni santatam / yathA raGge'nna zailUSastathAyaM yantravAhakaH // 8 // artha-yaha yaMtravAhaka (prANI) saMsArameM aneka rUpoMko grahaNa karatA hai aura aneka rUpoMko choDatA hai / jisa prakAra nRtyake raMgamaJcapara nRtya karanevAlA bhinna 2 khA~goMko dharatA hai, usI prakAra yaha jIva nirantara bhinna 2 khAMga (zarIra) dhAraNa karatA rahatA hai / // 8 // sutIvrAsAtAsaMtaptAH mithyaatvaatngktrkitaaH| paJcadhA parivartante prANino janmadurgame // 9 // artha-isa saMsArarUpI durgama vanameM saMsArIjIva mithyAtvarUpI rogase zaMkita atizayatIvra asAtAvedanIse duHkhita hote hue pAMca prakArake parivartanoMmeM bhramaNa karate rahate haiM // 9 // una pAMca prakArake parivartanoMkA nAma kahate haiM, dravyakSetre tathA kaalbhvbhaavviklptH| saMsAro duHkhasaMkIrNaH paJcadheti prapaJcittaH // 10 // artha-dravya, kSetra, kAla, bhava, tathA bhAvake bhedase saMsAra pAMca prakArake vistArarUpa duHkhoMse vyApta kahA gayA hai / ina pAMca prakArake parivartanoMkA svarUpa vistArapUrvaka anyagranthoMse jAnanA // 10 // sarvaiH sarve'pi sambandhAH saMprAptA dehadhAribhiH / anAdikAlasaMbhrAntaistrasasthAvarayonipu // 11 // artha-isa saMsArameM anAdikAlase phirate hue jIvoMne samastajIvoMke sAtha pitA putra prAtA mAtA putrI strI Adika sambandha anekavAra pAye haiM / aisA koI bhI jIva vA sambandha vAkI nahiM rahA, jo isa jIvane na pAyA ho // 11 // devaloke nRloke ca tirazci narake'pi ca // na sA yonina tadpaM na sa dezo na tatkulam // 12 // na taduHkhaM sukhaM kiJcinna paryAyaH sa vidyate / yatraite prANinaH zazvadyAtAyAtainaM khaNDitAH // 13 // artha-isa saMsArameM caturgatimeM phirate hue jIvake vaha yoni vA rUpa, deza, kula,
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / tathA vaha sukha, duHkha, vA paryAya nahIM haiM, jo nirantara gamanAgamana karanese prApta na huI ho / bhAvArtha-sarva hI avasthAoM meM anekavAra bhoganI paDatI haiM tathA vinAbhogA kucha bhI nahIM hai // 13 // na ke bandhutvamAyAtAH na ke jAtAstava dvissH| . durantAgAdhasaMsArapaGkamanasya nirdayam // 14 // ___ artha he prANI ! isa duranta agAdha saMsArarUpI kardama (kIca ) meM phaMse hue tere, ese kaunase jIva haiM, jo mitra vA zatru nahiM hue ? arthAt saba jIva tere zatru vA baMdhu ho gaye haiM // 14 // bhUpaH kRmirbhavatyatra kRmishcaamrnaaykH| zarIrI parivarttata karmaNA vaJcito balAt // 15 // artha-isa saMsArameM yaha prANI karmoMse valAt vaJcita ho rAjAse to marakara kRmi (laTa) ho jAtA hai aura kRmise marakara kramase devoMkA indra ho jAtA hai / isa prakAra paraspara UMcI gatise nIcI gati aura nIcIse UMcI gati palaTatI hI rahatI hai // 15 // mAtA putrI svasA bhAryA saiva sNpcte'nggaajaa| pitA putraH punaH so'pi labhate pautrikaM padam // 16 // artha-isa saMsArameM prANIkI mAtA to marakara putrI ho jAtI hai aura vahana marakara strI ho jAtI hai, aura phira vahI strI marakara ApakI putrI bhI ho jAtI hai / isI prakAra pitA marakara putra ho jAtA hai tathA phira vahI marakara putrakA putra ho jAtA hai| isa prakAra parivartana hotA hI rahatA hai // 16 // aba saMsArabhAvanAkA varNana pUrA karate haiM aura use sAmAnyatAse kahate haiM, zArdUlavikrIDitam / zvaH zUlakuThArayannadahanakSArakSuravyAhate. stiryakSu shrmduHkhpaavkshikhaasNbhaarbhsmiikRtaiH| . mAnuSye'pyatulaprayAsavazagadeveSu rAgoDataiH saMsAre'tra durantadurgatimaye vambhramyate prANibhiH // 17 // artha-isa durnivAra durgatimaya saMsArameM jItra nirantara bhramaNa karate haiN| narakomeM to ye zUlI, kulhADI, ghANI, agni, kSAra, jala, churA, kaTArI Adise pIDAko prApta hue nAnA prakArake duHkhAMko bhogate haiM aura tiryaMcagatimeM agnikI zikhAke bhArase bharArUpa kheda aura duHkha pAte haiM / tathA manupyagatimeM bhI atulyakhedake vazIbhUta hokara nAnA prakArake duHkha bhogate haiN| isI prakAra devagatimeM rAgabhAvase uddhata hokara duHkha sahate haiM /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 rAyacandrajainazAstramAlAyAm arthAt cAroM hI gatimeM duHkha pAte haiM, inheM sukha kahIM bhI nahIM hai| isa prakAra saMsArabhAvanAkA varNana kiyA // 17 // ___ isakA saMkSepa yaha hai ki, saMsArakA kAraNa ajJAnabhAva hai / ajJAnabhAvase paradravyoMmeM moha tathA rAgadveSakI pravRtti hotI hai| rAgadvepakI pravRttise karmavandha hotA hai aura karmabandhakA phala cAroM gatimeM bhramaNa karanA hai, so kArya hai / yahAM kArya aura kAraNa donoMhIko saMsAra kahate haiN| yahAM kAryakA varNana vizepatAse kiyA gayA hai, kyoMki vyavahArI jIvako kAryarUpa saMsArakA anubhava vizeSatAse hai / paramArthase ajJAnabhAva hI saMsAra hai| dohaa| paradravyanate prIti jo, hai saMsAra avodha / tAko phala gati cArameM, bhramaNa kahyo zrutazodha // 3 // iti saMsArabhAvanA // 3 // atha ekatvabhAvanA likhyte| aba ekatvabhAvanAkA vyAkhyAna karate haiM, so prathama hI yaha karate haiM, ki yaha AtmA samasta avasthAoMmeM eka hI hotA hai, mahAvyasanasaMkIrNe duHkhajvalanadIpite / ekAkyeva bhramatyAtmA dugai bhavamarusthale // 1 // artha-mahA ApadAoMse bhare hue duHkharUpI-agnise prajvalita aura gahana aise saMsArarUpI marusthalameM (jala-vRkSAdi-hIna retIlI bhUmimeM ) yaha jIva akelA hI bhramaNa karatA hai / koI bhI isakA sAthI nahIM hai // 1 // svayaM khakarmanivRttaM phalaM bhoktuM zubhAzubham / zarIrAntaramAdatte ekaH sarvatra sarvathA // 2 // artha- isa saMsArameM yaha AtmA akelA hI to apane pUrvakarmoke sukhaduHkharUpa phalako bhogatA hai aura akelA hI samasta gatiyoMmeM eka zarIrase dUsare zarIrako dhAraNa karatA hai // 2 // ___ saMkalpAnantarotpannaM divyaM vargasukhAmRtam / . nirvizatyayamekAkI khargazrIraJjitAzayaH // 3 // artha-tathA yaha AtmA akelA hI khargakI zobhAse raMjAyamAna hokara devopanIta saMkalpa mAtra karate hI utpanna honevAle khargasukharUpI amRtakA pAna karatA hai arthAt khargake sukha bhI akelA hI bhogatA hai| koI bhI isakA sAthI nahIM hai // 3 //
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / saMyoge viprayoge ca saMbhave maraNe'tha vA / sukhaduHkhavidhau vAsya na sakhAnyo'sti dehinaH // 4 // artha- - isa prANI saMyogaviyogamaM athavA janmamaraNameM tathA duHkha sukha bhogane meM koI bhI mitra sAthI nahI hai / akelA hI bhogatA hai // 4 // mitraputrakalatrAdikRte karmakarotyayam / yattasya phalamekAkI bhuGkte zvabhrAdiSu svayam // 5 // artha - tathA yaha jIva putra mitra strI Adikake nimitta jo kucha bure bhale kArya karatA hai unakA phala bhI narakAdika gatiyoMmeM svayam akelA hI bhogatA hai / vahAM bhI koI putramitrAdi karmaphala bhoganeko sAthI nahiM hote // 5 // sahAyA asya jAyante bhoktuM vittAni kevalam / na tu soDhuM svakarmotthaM nirdayAM vyasanAvalIm // 6 // artha --- yaha prANI bure bhale kAryakarake jo dhanopArjana karatA hai, usa dhanako bhoganeko to putramitrAdi aneka sAthI ho jAte haiM, parantu apane karmose upArjana kiye hue nirdayarUpa duHkhoMke samUhako sahaneke artha koI bhI sAthI nahiM hotA hai / yaha jIva akelA hI saba duHkhoMko bhogatA hai // 6 // ekatvaM kiM na payanti jar3A janmagrahArditAH / yajjanmamRtyusampAte pratyakSamanubhUyate // 7 // artha - AcArya mahArAja kahate haiM ki, ye mUrkha prANI saMsArarUpI pizAcase pir3Ita hue bhI apanI ekatAko kyoM nahI dekhate; jise janmamaraNake prApta honepara saba hI jIva pratyakSa anubhava karate hai / bhAvArtha- - Apa apanI A~khoMse dekhatA hai ki, yaha janmA aura yaha marA / jo janma letA hai vaha maratA hai / dUsarA koI bhI usakA sAthI nahI hai / isa prakAra ekAkIpana dekhakara bhI apane ekAkIpanako nahiM dekhatA hai, yaha bar3I mUla hai // 7 // ajJAta svasvarUpo'yaM luptabodhAdilocanaH / bhramatyavirataM jIva ekAkI vidhivaJcitaH // 8 // yaha jIva apane akelepanako nahiM dekhatA hai / isakA kAraNa yaha hai ki, jJAnAdi netroMke lupta honese yaha apane svarUpako bhale prakAra nahiM jAnatA hai aura isI kAraNa se karmose ThagAyA huA yaha jIva ekAkI hI isa saMsAra meM bhramaNa karatA rahatA hai / bhAvArthaisakA ajJAna hI kAraNa hai // 8 // yadaikyaM manute mohAdayamarthaH sthiretaraH / tadA svaM khena badhnAti tadvipakSaiH zivI bhavet // 9 //
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha-yaha mUDha prANI jisa samaya mohake udayase cetana tathA acetana padAaeNse apanI ekatA mAnatA hai, taba yaha jIva Apako apane hI bhAvoMse bAMdhatA hai arthAt karmabandha karatA hai / aura jaba yaha anyapadArthose apanI ekatA nahiM mAnatA hai taba karmavandha nahiM karatA hai aura karmokI nirjarApUrvaka paraMparA mokSagAmI hotA hai / ekatvabhAvanAkA yahI phala hai // 9 // ekAkitvaM prapanno'si yadAhaM vItavibhramaH / / tadaiva janmasambandhaH svayameva vizIyate // 10 // artha-jisa samaya yaha jIva bhramarahita ho aisA ciMtavana kare ki, maiM ekatAko prApta hogayA hUM, usI samaya isa jIvakA saMsArakA sambandha svayaM hI naSTa ho jAtA hai| kyoMki saMsArakA saMvandha to mohase hai aura yadi moha jAtA rahai, to Apa eka hai phira mokSa kyoM na pAve? // 10 // aba ekatvabhAvanAkA vyAkhyAna pUrA karate haiM so sAmAnyatAse kahate haiM, mndaakraantaa| ekaH khargA bhavati vivudhaH strImukhAmbhojabhRGgaH ekazvAnaM pibati kalilaM chidyamAnaH kRpANaiH / eka: krodhAdhanalakalitaH karma vanAti vidvAn __ ekaH sarvAvaraNavigame jJAnarAjyaM sunakti // 11 // artha-yaha AtmA Apa eka hI devAMganAke mukharUpI kamalakI sugandhi lenevAle bhramarake samAna vargakA deva hotA hai aura akelA Apa hI kRpANa churI talavAroMse chinna bhinna kiyA huA naraka sambandhI rudhirako pItA hai tathA akelA Apa krodhAdi kapAyarUpI agnisahita hokara karmoko bAMdhatA hai aura akelAhI Apa vidvAn jJAnI paMDita hokara samasta karmarUpa AvaraNake abhAva honepara jJAnarUpa rAjyako bhogatA hai / bhAvArthaAtmA Apa akelA hI khargameM jAtA hai, Apa hI akelA narakameM jAtA hai, Apa hI karma bAMdhatA hai aura Apa hI kevalajJAnapAkara mokSako jAtA hai // 11 // isa bhAvanAkA saMkSepa Azaya itanA hI hai ki, paramArthase (nizcayase ) to AtmA anantajJAnAdi svarUpa Apa eka hI hai, parantu saMsArameM jo aneka avasthAyeM hotI haiM ve karmake nimittase hotI haiN| unameM bhI Apa akelA hI hai / isakA dUsarA koI bhI sAthI nahIM hai / isa prakAra ekatvabhAvanAkA vyAkhyAna kiyA hai // dohaa| paramArathateM AtamA, eka rUpa hI joya / karmanimita vikalapa ghaneM, tini nAze ziva hoya // 4 // iti ekatvabhAvanA // 4 //
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| atha anyatvabhAvanA likhyte| aba anyatvabhAvanAkA vyAkhyAna karate haiM / prathama hI paramArthataH AtmAko zarIrAdikase minna dikhAte haiM, ayamAtmA svabhAvena zarIrAdevilakSaNaH / cidAnandamayaH zuddho vandhaM pratyekavAnapi // 1 // __ artha yaha AtmA yadi karmavandhakI dRSTise dekhA jAya, to vaMdharUpa vA ekarUpa hai aura svabhAvakI dRSTi se dekhA jAya, to zarIrAdikase vilakSaNa cidAnaMdamaya zuddha hai // 1 // acicidrUpayoraikyaM bandhaM prati na vstutH| anAdizcAnayoH zlepaH svarNakAlikayoriva // 2 // artha-cetana aura acetanake vandhadRSTikI apekSA ekapanA hai aura vastutaH dekhanese donoM bhinna 2 vastu haiM, ekapana nahIM haiM / ina donoMkA anAdikAlase ekakSetrAvagAharUpa saMzleSa hai milApa hai| jaise suvarNa aura kAlimAke khAnimeM ekapanA hai, usI prakAra jIva pudgaloMke ekatA hai, parantu vAstavameM bhinna 2 vastu haiM // 2 // iha mUrtamamUrtana calenAtyantanizcalam / zarIramuhyate mohAcetanenAstacetanam // 3 // artha-isa jagatameM mohake kAraNa amUrtIka aura calanevAle jIvako yaha mUrtIka atinizcala cetanArahita zarIra apane sAtha 2 lagAye rahanA paDatA hai / bhAvArtha-jIva amUka cetana hai aura mohake kAraNa calaneke svabhAvasahita hai / aura zarIra mUrtIka hai, acetana hai, calanekI icchArahita hai aura cala nahIM hai| yaha jIva usako jItA puruSa jaise muradeko liye phirai, usI prakAra liye liye phiratA haiM // 3 // aNupracayaniSpannaM zarIramidmaGginAm / upayogAtmako'tyakSaH zarIrI jJAnavigrahaH // 4 // artha-jIvoMkA yaha zarIra pudgala-paramANuoMse banA hai aura zarIrI arthAt AtmA upayogamayI hai aura atIndriya hai / yaha indriyagocara nahIM hai tathA isakA jJAna hI zarIra hai / zarIra aura AtmAmeM isa prakAra atyanta bheda hai // 4 // anyatvaM kiM na pazyanti jar3A jnmgrhaarditaaH| yajanmamRtyusaMpAte sarveNApi pratIyate // 5 // artha-yadyapi ukta prakArase zarIra aura AtmAke anyapanA hai, tathApi saMsArarUpI
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 rAyacandrajainazAstramAlAyAm pizAcase pIr3ita mUDha prANI kyoM nahIM dekhate ki, yaha anyapanA janma tathA maraNake sampAtameM sarva lokakI pratItimeM AtA hai! arthAt janmA tava zarIrako sAtha lAyA nahIM, aura maratA hai taba yaha zarIra sAtha jAtA nahIM hai| isa prakAra zarIrase jIvakI pRthaktA pratIta hotI hai // 5 // mRtairvicetanaizcitraiH svatantraiH paramANubhiH / yadapurvihitaM tena kA sambandhastadAtmanaH // 6 // artha-mUrtIka cetanArahita nAnA prakArake svatantra paramANuoMse jo zarIra racA gayA hai usase aura AtmAse kyA saMbaMdha hai? vicAro! isakA vicAra karanese kucha bhI saMbaMdha nahIM hai, aisA pratibhAsa hogA // 6 // isa prakAra zarIrase bhinnatA vatAI, ava anyAnya padArthoM se bhinnatA dikhAte haiM, anyatvameva dehena syAbhRzaM yantra dehinaH / tatraikyaM vandhubhiH sAdha bahiraGgaiH kuto bhavet // 7 // artha-jaba uparyukta prakArase dehase hI prANIke atyanta . bhinnatA hai, taba bahiraMga jo kuTuMvAdika hai unase ekatA kaise ho sakatI hai ? kyoMki ye to pratyakSameM bhinna . dIkha par3ate haiM // 7 // ye ye sambandhamAyAtAH pdaarthaashcetnetraaH| te te sarve'pi sarvatra khakharUpAdvilakSaNAH // 8 // artha-isa jagatameM jo jo jar3a aura cetana padArtha isa prANIke saMbaMdharUpa hue haiM, ve saba hI sarvatra apane 2 kharUpase vilakSaNa ( bhinna bhinna ) haiM, AtmA sabase anya haiM // 8 // putramitrakalatrANi vastUni ca dhanAni ca / sarvathA'nyakhabhAvAni bhAvaya tvaM pratikSaNam // 9 // artha he Atman ! isa jagatameM putra mitra strI Adi anya vastuoMkI tU nirantara sarva prakArase anya-khabhAva bhAvanA kara, inameM ekapanekI bhAvanA kadApi na kara, aisA upadeza hai // 9 // anyaH kazcidbhavetputraH pitAnyaH ko'pi jaayte| ____ anyena kenacitsArddha kalatreNAnuyujyate // 10 // artha-isa jagatameM koI anya jIva hI to putra hotA hai aura anya hI pitA hotA hai aura kisI anya jIvake hI sAtha strIsambaMdha hotA hai / isa prakAra saba hI saMbaMdha bhinna 2 jIvoMse hote haiM // 10 //
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / tvatsvarUpamatikramya pRthakpRthagvyavasthitAH / sarve'pi sarvathA mUDha bhAvAstrailokyavarttinaH // 11 // artha - he mUDha prANI ! tIna lokavartI samasta hI padArtha tere svarUpase bhinna sarvathA pRthak pRthak tiSThate haiM; tU unase apanA ekatva na mAna // 11 // ava anyatvabhAvanAke kathanako pUrA karate haiM, - zArdUlavikrIDitam / mithyAtvapratibaddhadurNaya pathabhrAntena vAhyAnala bhAvAn khAn pratipadya janmagahane khinnaM tvayA prAkU ciraM / saMpratyastasamastavibhramabhavacidrUpamekaM param svasthaM khaM pravigAhya siddhivanitAvakraM samAlokaya // 12 // artha - he Atman ! tU isa saMsArarUpI gahanavanameM midhyAtvake saMbaMdhase utpanna hue sarvathA ekAntarUpa durnayake mArgameM bhramarUpa hotA huA, bAhyapadArthoko atizaya karake apane mAna karake tathA aMgIkAra karake, cirakAlase sadaiva khedakhinna huA aura aba asta huA hai samasta vimA bhAra jisakA aisA hokara, tU apane ApahImeM rahanevAle utkRSTa caitanyakharUpako avagAhana karake usameM muktirUpI strIke mukhako avalokana kara ( dekha ) / bhAvArtha --yaha AtmA anAdikAlase para padArthoko apane mAnakara unameM ramatA hai isI kAraNa se saMsAra meM bhramaNa kiyA karatA hai / AcArya mahArAjane aise hI jIvako upadeza kiyA hai ki, tU para bhAvoMse bhinna apane caitanyabhAvameM lIna hokara muktiko prApta ho / isa prakAra yaha anyatvabhAvanAkA upadeza hai / 30 isakA saMkSipta abhiprAya yaha hai ki, isa lokameM samasta dravya apanI apanI sattAko liye bhinna bhinna haiM / koI mI kisI meM milatA nahIM hai aura paraspara nimittanaimittikabhAvase kucha kArya hotA hai, usake bhramase yaha prANI parameM ahaMkAra mamakAra karatA hai, so jaba yaha apanA svarUpa jAne tava ahaMkAra mamakAra apane ApahImeM ho aura taba parakA upadrava Apake nahiM Avai yaha anyatvabhAvanA hai // 5 // dohA / apane apane sattvakaM sarva vastu vilasAya / aise citavai jIva tava, parateM mamata na thAya // 5 // iti anyatvabhAvanA // 5 //
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 rAyacandrajainazAstramAlAyAm atha azucitvabhAvanA likhyte| ava azuci bhAvanAkA vyAkhyAna karate haiM / prathama zarIrakI azuddhatA dikhAte haiM, nisargagalinaM nindyamanekAzucisambhRtam / zukrAdivIjasambhUtaM ghRNAspadamidaM vapuH // 1 // artha-isa saMsArameM jIvoMkA jo zarIra hai, vaha prathama to svabhAvase hI galanarUpa ( mailAjharanevAlA ) hai, niMdya hai, tathA aneka dhAtu upadhAtuoMse bharA huA hai / evaM zukra rudhirake vIjase utpanna huA hai, isa kAraNa glAnikA sthAna hai // 1 // asRgmAMsavasAkIrNa zIrNa kIkasapaJcaram / / zirAnaDaM ca durgandhaM ka zarIraM prazasyate // 2 // artha yaha zarIra rudhira mAMsa carvIse ghirA huA sar3a rahA hai, hADoMkA paMjara hai. aura zirAoMse (nasoMse ) baMdhA huA durgandhamaya hai / AcArya mahArAja kahate haiM, ki isa zarIrake kaunase sthAnakI prazaMsA kareM ? sarvatra niMdya hI dIkha paDatA hai // 2 // prasravannavabhiAraiH pUtigandhAnnirantaram / kSaNakSayaM parAdhInaM zazvanarakalevaram // 3 // artha-yaha manupyakA zarIra nava dvAroMse nirantara durgandharUpa padArthose jharatA rahatA hai, tathA kSaNadhvaMzI parAdhIna hai aura nitya annapAnIkI sahAyatA cAhatA hai // 3 // kRmijAlazatAkIrNa rogprcypiiddite| jarAjarjarite kAye kIdRzI mahatAM ratiH // 4 // artha-yaha zarIra laTa kIDoMke samUhoMse bharA huA rogoMke samUhase pIr3ita tathA vRddhAvasthAse jarjarita hai| aise zarIrameM mahanta puruSoMkI rati (prIti ) kaise hoM! kadApi nahI ho // 4 // yadyavastu zarIre'tra sAdhuvuddhyA vicAryate / __ tattatsarvaM ghRNAM datte durgandhAmadhyamaMdire // 5 // artha-isa zarIrameM jo jo padArtha haiM, suvuddhise vicAra karanepara ve sava dhRNAke sthAna tathA durgandhamaya viSTAke ghara hI pratIta hote haiM / isa zarIrameM koI bhI padArtha pavitra nahIM hai // 5 // yadIdaM zodhyate devAccharIraM sAgarA vubhiH / dUpayatyapi tAnyevaM zodhyamAnamapi kSaNe // 6 //
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / * artha-yadi isa zarIrako daivAt samudrake jalase bhI zuddha kiyA jAya, to usI kSaNa samudrake jalakI bhI yaha azuddha (mailA ) kara detA hai / anya vastuko apavitra kara de, to Azcarya hI kyA hai ? // 6 // kalevaramidaM na syAdyadi cAvaguNThitam / makSikAkRmikAkebhyaH syAtrAtuM kastadA prabhuH // 7 // __ artha-yadi yaha zarIra bAhirake camar3ese DhakA huA nahIM hotA, to makkhI kRmi tathA kauoMse isakI rakSA karane meM koI bhI samartha nahIM hotA / aise ghRNAspada zarIrako dekhakara satpuruSa jaba dUrahIse choDa dete haiM, taba isakI rakSA kauna karai / // 7 // sarvadaiva rujAkrAntaM sarvadaivAzuceham / / . sarvadA patanaprAyaM dehinAM dehapaJjaram // 8 // artha-ina jIvoMkA deharUpI pIjarA sadA hI rogoMse vyApta, sarvadA azuddhatAoMkA ghara / aura sadA hI patana honeke svabhAvavAlA hai / aisA kabhI mata samajho ki, kisI kAlameM i yaha uttama aura pavitra hotA hogA // 8 // taireva phalametasya gRhItaM puNyakarmabhiH / virajya janmanaH svAthai yaiH zarIraM karthitam // 9 // artha-isa zarIrake prApta honekA phala unhIMne liyA, jinhoMne saMsArase virakta hokara ise apane kalyANamArgameM puNyakarmoMse kSINa kiyA // 9 // zarIrametadAdAya tvayA duHkhaM visahyate / - janmanyasmiMstatastaddhi niHzeSAnarthamandiram // 10 // artha-he Atman ! isa saMsAra meM tUne isa zarIrako grahaNa karake duHkha pAye vA sahe haiM, isIse tU nizcayakara jAna ki, yaha zarIra hI samasta anarthokA ghara hai; isake saMsargase sukhakA leza bhI nahIM mAna // 10 // bhavodbhavAni duHkhAni yAni yAnIhaM dehibhiH / sahyante tAni tAnyuccairvapurAdAya kevalam // 11 // . artha-isa jagatameM saMsArase (janmamaraNase ) utpanna jo jo duHkha jIvoMko sahane paDate haiM; ve saba isa zarIrake grahaNase hI sahane paDate haiM / isa zarIrase nivRtta (mukta) hone para phira koI bhI duHkha nahIM hai // 11 // AryA / kapUrakuGkamAgurumRgamadaharicandanAdivastUni / * bhavyAnyapi saMsargAnmalinayati kalevaraM nRNAm // 12 //
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha-karpUra, kezara, agara, kastUrI, haricaMdanAdi sundara sundara padArthoM ko bhI yaha manupyoMkA zarIra saMsargamAtrase arthAt lagAte hI azuddha (maile) kara detA hai / bhAvArthaApa to mailA hai hI aura saMsargase uttamottama padArthoM ko bhI malIna kara detA hai, yaha adhikatA hai / / 12 // aba azucibhAvanAke kathanako pUrA karate haiM, mAlinI / ajinapaTalagUDhaM paJjaraM kIkasAnAm kuthitakuNapagandhaiH pUritaM mRda gADham / yamavadananiSaNNaM rogabhogIndragehaM __ kathamiha manujAnAM prItaye sthAccharIram // 13 // artha-he mUDhapANI ! isa saMsArameM manuSyoMkA yaha zarIra carmake paTaloMse (paradoMse) DhakA huA hAr3oMkA piMjarA hai, tathA vigar3I huI rAghakI (pIvakI ) durgandhase paripUrNa hai, evam kAlake mukhameM baiThe hue rogarUpI sapoMkA ghara hai| aisA zarIra prItikaraneke yogya kaise ho? yaha bar3A Azcarya hai // 13 // isa azucibhAvanAke vyAkhyAnakA saMkSipta abhiprAya yaha hai ki, AtmA to nirmala hai, amUrtIka hai aura usake mala lagatA hI nahIM hai; parantu karmoke nimittase jo isake zarIrakA saMbaMdha hai, use yaha ajJAnase (mohase) apanA mAnakara bhalA jAnatA hai, aura manupyoMkA yaha zarIra sarvatayA apavitratAkA ghara hai / isa kAraNa isameM jaba azucibhAvanA bhAve, taba isase viraktatA hokara apane nirmala AtmasvarUpameM ramanekI ruci ho / isa prakAra azucibhAvanAkA Azaya hai // 6 // dohaa| nirmala apano bhAtamA, deha apAvanageha / jAni bhavya nijabhAvako, yAsoM tajo saneha // 6 // __ iti azucibhAvanA // 6 // atha AsravabhAvanA likhyate / Age AsravabhAvanAkA vyAkhyAna karate haiM / prathama hI AtravakA svarUpa kahate haiM manastanuvAkarma yoga ityabhidhIyate / sa evAsrava ityuktstttvjnyaanvishaardaiH||1|| artha-mana-vacana-kAyakI kriyAko yoga kahate haiM aura isa yogako hI tattvavizAra
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 jJAnArNavaH / doMne (RSiyoMne ) Asrava kahA hai / yaha kharUpa tattvArthasUtrameM kahA hai, yathA"kAyavAGmanaH karmayogaH sa Asrava" // 1 // . vArddharantaH samAdatte yAnapAtraM yathA jalam / .: chidre vastathA karmayogarandhaiH zubhAzubhaiH // 2 // ___ artha-jaise samudrameM prApta huA jahAja chidroMse jalako grahaNa karatA hai, usa hI prakAra jIva zubhAzubhayogarUpa chidroMse (manavacanakAyase) zubhAzubhakarmoko grahaNa karatA hai // 2 // yamaprazamanirvedatattvacintAvalambitam / maitryAdibhAvanArUDhaM manaH sUte zubhAsravam // 3 // artha-yama (aNuvrata mahAvrata), prazama (kaSAyoMkI maMdatA), nirveda (saMsArase virAgatA athavA dharmAnurAga), tathA tattvoMkA cintavana ityAdikA avalaMbana ho; evam maitrI, pramoda kAruNya aura mAdhyasthya ina cAra bhAvoMkI jisa manameM bhAvanA ho, vahI mana zubhAsravako utpanna karatA hai // 3 // aura,- kaSAyadahanodIsaM viSayAkulIkRtam / 'saMcinoti manaH kama janmasambandhasUcakam // 4 // ___ artha-kaSAyarUpa agnise prajvalita aura indriyoMke viSayoMse vyAkula mana saMsArake saMbaMdhake sUcaka azubhakarmoMkA saMcaya karatA hai // 4 // vizvavyApAranirmuktaM zrutajJAnAvalambitam / zubhAstravAya vijJeyaM vacaH satyaM pratiSTitam // 5 // ___ artha-samasta vizvake vyApAroMse rahita, tathA, zrutajJAnake avalambanayukta aura satyarUpa prAmANika vacana zubhAsravakeliye hote haiM // 5 // apavAdAspadIbhUtamasanmArgopadezakam / pApAsavAya vijJeyamasatyaM paruSaM vcH||6|| artha-apavAda (nindA)kA sthAna, asanmArgakA upadezaka, asatya, kaThora, kAnause sunate ho jo dUsareke kapAya utpannakara de, aura jisase parakA vurA ho jAya; aise vacana / azubhAsravake kAraNa hote haiM // 6 // suguptena sukAyena kAyotsargeNa vAnizam / saMcinoti zubhaM karma kAyayogena saMyamI // 7 // artha-bhale prakAra guptarUpa kiye hue, arthAt apane vazIbhUta kiye hue kAyase tathA nirantara kAyotsargase saMyamI muni zubhakarmako saMcaya (AsravarUpa) karate haiM // 7 //
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14: rAyacandrajainazAstramAlAyAm satatArambhayogaizca vyaapaaraijntughaatkaiH| . . . zarIraM pApakarmANi saMyojayati dehinAm // 8 // artha-nirantara AraMbha karanevAle aura jIvaghAtake kAryoMse tathA vyApAroMse jIvoMkA zarIra ( kAyayoga) pApakarmoko saMgraha karatA hai, arthAt kAyayogase azubhAsrava karatA hai // 8 // aba AsravabhAvanAkA vyAkhyAna pUrNa karate haiM, shikhrinnii| kaSAyAH krodhAdyAH smarasahacarAH paJcaviSayAH pramAdA mithyAtvaM vacanamanasI kAya iti ca / durante durdhyAne virativirahazceti niyatam sravantyete puMsAM duritapaTalaM janmabhayadam // 9 // artha-prathama to mithyAtvarUpa pariNAma, dUsare krodhAdi kapAya, tIsare kAmake sahacArI (mitra ) paMcendriyoMke viSaya, cauthe pramAda vikathA, pAMcaveM manavacanakAyake yoga, chaThe vratarahita aviratirUpa pariNAma aura sAtaveM Artta-raudra donoM azubhadhyAna ye saba pariNAma niyamase pAparUpa AsravoMko karate haiM / ina pariNAmoMkA vizeSa kathana tattvArthasUtrakI TIkAoMse jAnanA cAhiye / isa prakAra AsravabhAvanAkA vyAkhyAna pUrNa kiyA // 9 isakA saMkSipta abhiprAya yaha hai ki, yadyapi yaha AtmA zuddha nizcayanayakI dRSTi se to Asravase rahita kevalajJAnarUpa hai, tathApi anAdikarmake saMvandhase mithyAtvAdi pari. NAmarUpa pariNamatA hai, ataeva navIna karmoMkA Asrava karatA hai / jaba una mithyAtvAdi pariNAmoMse nivRtti pAke apane svarUpakA dhyAna kare, taba kAsavoMse rahita ho aura mukta ho / yaha AsravabhAvanAkA Azaya hai // 7 // dohaa| Atama kevalajJAnamaya, nizcayadRSTi nihAra / sava vibhAvapariNAmamaya, AsravabhAva viDAra // 7 // iti AsravabhAvanA // 7 // atha saMvarabhAvanA likhyate / Age saMvarabhAvanAkA vyAkhyAna karate haiM / pahile saMvarakA kharUpa kahate haiM, sarvAsravanirodho yaH saMvaraH sa prkiirtitH| dravyabhAvavibhedena sa dvidhA bhidyate punH||1|| ... . artha-samasta AsravoMke nirodhako saMvara kahA hai / vaha dravyasaMvara tathA bhAvasaMvarake bhedase do prakArakA hai // 1 //
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 jnyaanaarnnvH| ___45 Age donoM bhedoMkA kharUpa kahate haiM, yA karmapudgalAdAnavicchedaH syAttapasvinaH / : . sa dravyasaMvaraH prokto dhyAnanidhRtakalmaSaiH // 2 // artha-dhyAnase pApoMko uDAnevAle RpiyoMne kahA hai, ki jo tapatI muniyoM ke karmarUpa pudgaloMke grahaNa karanekA viccheda (nirodha) ho, vaha dravyasaMvara hai // 2 // yA saMsAranimittasya kriyAyA viratiH sphuTam / / sa bhAvasaMvarastajjJavijJeyaH paramAgamAt // 3 // artha saMsArake kAraNasvarUpa karmagrahaNakI kriyAkI virati arthAt abhAvako bhAvasaMvara kahate haiM, yaha nizcita hai / aisA ukta bhAvasaMvarake jJAtAoMko paramAgamase jAnanA cAhiye // 3 // __asaMyamamayairvANaiH saMvRtAtmA na bhidyate / yamI yathA susannaddho vIraH samarasaMkaTe // 4 // artha-jisa prakAra yuddhake saMkaTameM bhale prakArase sanA huA vIrapurupa cANoMse nahIM bhidatA hai, usI prakAra saMsArakI kAraNarUpa kriyAoMse viratirUpa saMvaravAlA saMyagImuni bhI asaMyamarUpa vANoMse nahIM bhidatA hai // 4 // Age AsravoMke rokanekA vidhAna kahate haiM, jAyate yasya yaH sAdhyaH sa tenaiva nirudhyate / apramattaH samudyuktaiH saMvarArtha maharSibhiH // 5 // artha-pramAdarahita saMvarakeliye udyamI maharpiyoMdvArA jo jisako sAdhya ho, vaha usIse rokanA cAhiye / bhAvArtha-jisa kAraNase Asrava ho, usake pratipakSI bhAvoMse use rokanA cAhiye // 5 // una bhAvoMko Age kahate haiM, kSamA krodhasya mAnasya mArdavaM tvArjavaM punaH / / mAyAyAH saGgasanyAso lobhasyaite dviSaH kramAt // 6 // artha-krodhakayAyakA to kSamA zatru hai, tathA mAnakapAyakA mRdubhAva (komalabhAva), mAyAkapAyakA RjubhAva (saralabhAva) aura lomakapAyakA parigraha-tyAgabhAva; isa prakAra anukramase zatru jAnane cAhiye // 6 // aura. rAgadveSau samatvena nirmamatvena vAnizam / mithyAtvaM dRSTiyogena nirAkurvanti yoginaH // 7 // artha-jo yogI dhyAnI muni haiM, ve niraMtara samabhAvoMse athavA nirmamatvase rAgadvepakA. nirAkaraNa (parAsta ) karate rahate haiM, tathA sambandarzanake yogase mithyAtvansa bhAvoMko naSTa kara dete haiM // 7 //
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm avidyAprasarodbhUtaM tamastattvAvarodhakam / jJAnasUryAMzubhirvADhaM sphoTayantyAtmadarzinaH // 8 // artha- AtmAko avalokana karanevAle munigaNa avidyAke vistArase utpanna aura tattvajJAnako rokanevAle ajJAnarUpI andhakArako jJAnarUpI sUrya kI kiraNoMse atizaya dUra kara dete haiM // 8 // 46 asaMyamagarodgAraM satsaMyama sudhAmbubhiH / nirAkaroti niHzaGkaM saMyamI savarodyataH // 9 // artha-saMvara karanemeM tatpara saMyamI aura niHzaMka muni asaMyamarUpI viSake (jaharake) udgArako saMyamarUpI amRtamayI jaloMse dUra kara dete haiM // 9 // dvArapAlI yasyocairvicAracaturA matiH hRdi sphurati tasyAdhasUtiH svame'pi durghaTA // 10 // artha -- jisa puruSa ke hRdayameM dvArapAlIke samAna atizaya vicAra karanevAlI catura mati kaloleM karatI hai, usake hRdayameM khamameM bhI pApakI utpatti honI kaThina hai / bhAvArtha- jaise catura dvArapAla maile tathA asabhyajanoMko gharameM praveza nahIM karane detA hai usI prakAra samIcIna buddhi pApa buddhiko hRdayameM phaTakane nahIM detI // 10 // aba saMkSepatAse kahate haiM, - vihAya kalpanAjAlaM svarUpe nizcalaM manaH / yadAdhatte tadaiva syAnmuneH paramasaMvaraH // 11 // artha - jisa samaya samasta kalpanAoMke jAlako choDakara apane kharUpameM manako nizcalatAse thAMbhate haiM, usa hI kAla muniko paramasaMvara hotA hai // 11 // Age saMvarakA kathana pUraNa karate hue saMvarakI mahimA kahate haiM,mAlinI / ---- sakalasamitimUlaH saMyamoddAmakANDaH prazamavipulazAkho dharmapuSpAvakIrNaH / avikalaphalabandhairbandhuro bhAvanAbhi jayati jitavipakSaH saMvaroddAmavRkSaH // 12 // artha - IryAsamiti Adi pAMcasamitiyAM hI haiM / mUla arthAt jar3a jisakI, sAmAyika Adi saMyama hI haiM ska~ndha jisake aura prazamarUpa ( vizuddhabhAvarUpa ) vaDI 2 zAkhAvAlA, uttamakSamAdi daza dharma haiM puSpa jisake, tathA majabUta avikala haiM phala jisameM, aisI bAraha bhAvanAo suMdara yaha saMvararUpI mahAvRkSa sarvopari hai, isa prakAra saMvarabhAvanAkA vyAkhyAna kiyA // 12 //
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 20 isakA saMkSipta Azaya yaha hai ki, AtmA anAdikAlase apane svarUpako bhUla rahA hai, isa kAraNa AsravarUpa bhAvoMse karmoMko bAMdhatA hai aura jaba yaha apane rUpako jAnakara usameM lIna hotA hai, taba yaha saMvararUpa hokara AgAmI karmavandhako rokatA haiM, aura pUrvakamakI nirjarA honepara mukta ho jAtA hai / usa saMvarake bAhyakAraNa samiti, gupti, dharmAnuprekSA parISahoMkA jItanA tathA cAritra Adi kahe gaye haiM / usakA vizeSa kathana tattvArthasUtrakI TIkAoMse jAnanA cAhiye // 8 // dohA | nijasvarUpameM lInatA, nizcayasaMvara jAni / samiti - gupti-saMyama dharama, dhareM pApakI hAni // 8 // iti saMvarabhAvanA // 8 // atha nirjarAbhAvanA likhyate / Age nirjarAbhAvanAkA vyAkhyAna karate haiM / prathama hI nirjarAkA tathA yaha jinako hotI hai, unakA svarUpa kahate haiM yA karmANi zIryante vIjabhUtAni janmanaH / praNItA yamibhiH seyaM nirjarA jIrNavandhanaiH // 1 // artha - nirjarAse jIrNa ho gaye haiM karmabandha jinake, aise muniyoMke jisase bIjarUpa karma galajAte haiM vA jhar3a jAte haiM; use munijana nirjarA kahate haiM // 1 // sakAmAkAmabhedena dvidhA sA syAccharIriNAm / nirjarA yaminAM pUrvA tato'nyA sarvadehinAm // 2 // artha - yaha nirjarA jIvoMko sakAma aura akAma do prakArakI hotI hai / inameMse pahilI sakAmanirjarA to muniyoMko hotI hai aura akAmanirjarA samasta jIvoM ko hotI hai / isase arthAt akAmanirjarAse vinA tapazcaraNAdike khayameva nirantara hI karma udayarasa dekara kSarate rahate haiM // 2 // pAka: svayamupAyAcca syAtphalAnAM taroryathA / tathA karmaNAM jJeyaH svayaM sopAyalakSaNaH // 3 // artha -- jisa prakAra vRkSoMke phaloMkA pakanA eka to svayaM hI hotA hai, dUsare pAla denese bhI hotA hai / isI prakAra karmoMkA pakanA bhI hai arthAt eka to kamakI sthiti pUrI honepara phala dekara kSira jAtI hai, dUsare samyagdarzanAdisahita tapazcaraNa karanese karma naSTa ho jAte haiM arthAt kSara jAte haiM // 3 //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 rAyacandra jainazAstramAlAyAm vizuddhyati hutAzena sadoSamapi kAzcanam / tathaiva jIvo'yaM tapyamAnastapogninA // 4 // artha - jaise sadoSa bhI suvarNa (sonA) animeM tapAnese vizuddha hojAtA hai, usI prakAra yaha karmarUpI doSoM sahita jIva taparUpI agni meM tapanese vizuddha aura nirdoSa ( karmarahita ) ho jAtA hai // 4 // camatkArakaraM dhIrairvAhya mAdhyAtmikaM tapaH / tapyate janmasantAnazaGkitairAryasUribhiH // 5 // artha saMsArakI paripATIse bhayabhIta dhIra aura zreSTha munIzvaragaNa ukta nirjarAkA eka . mAtra kAraNa tapa hI hai, aisA jAnakara bAhya aura abhyantara donoM prakArakA tapa karate haiM // 5 // tatra bAhyaM tapaH proktamupavAsAdiSaDvidham / prAyazcittAdibhirbhedairantaraGgaM ca SaDidham // 6 // artha - unameMse anazana, avamaudarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktazayyAsana, aura kAyakleza ye chaha to bAhya ( bahiraMga ) tapa haiM aura prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga, aura dhyAna ye chaha abhyantara tapa haiM inakA vizepakharUpa jAnanA ho, to tattvArthasUtrakI TIkAoMko dekhanA cAhiye // 6 // nirvedapadavIM prApya tapasyati yathA yathA / yamI kSapati karmANi durjayAni tathA tathA // 7 // artha - saMyamI muni vairAgyapadavIko prApta hokara jaise jaise ( jyoM jyoM ) tapa karate haiM, taise taise (tyoM tyoM ) durjayakamAko kSaya karate haiM // 7 // dhyAnAnalasamAlIDhamapyanAdisamudbhavam / sadyaH kSIyate karma zuddhayatyaGgI suvarNavat // 8 // artha - yadyapi karma anAdikAlase jIvake sAtha lage hue haiM, tathApi ve dhyAnarUpI amise sparza hone para tatkAla hI kSaya ho jAte haiM / unake kSaya honese jaise agni tApase suvarNa zuddha hotA hai, usI prakAra yaha prANI bhI tapase karmanaSTa hokara zuddha ( mukta ) ho jAtA hai // 8 // aba nirjarAkA kathana pUrNa karate hue kahate haiM, - zikhariNI / tapastAvadvAhyaM carati sukRtI puNyacaritastatazcAtmAdhInaM niyataviSayaM dhyAnaparamam /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / kSapatyantahInaM cirataracita karmapaTalam / tato jJAnAmbhodhi vizati paramAnandanilayam // 1 // artha-pavitra AcaraNavAlA sukRtIpuruSa prathama anazanAdi bATatapAMkA AcaraNa karatA hai, tatpazcAt AtmAdhIna Abhyantara tapAMko AcaratA hai / aura unameM bhI niyatavipayavAle dhyAnanAmA utkRSTatapako AcaratA hai / isa tapase cirakAlase saMcita kiye hue karmarUpI paTalako (ghAtiyAkAMko) kSaya karatA hai, aura pazcAt paramAnaMdake (atIndriyasukhake ) ghara jJAnarUpI samudrameM praveza karatA hai / bhAvArtha-samyagdRSTiIva dono prakArake tapoMse, vizeSatayA dhyAnanAmaka utkRSTatapase ghAtiyA karmoko naSTa karake kevalajJAnAdi anantacatuSTayako prApta hote haiM / isa prakAra nirjarAbhAvanAkA vyAkhyAna kiyA hai // 9 // __isakA saMkSipta Azaya yaha hai ki, AtmA aura karmakA sambandha anAdikAlase hai / kAlalabdhike nimittase yaha AtmA apane kharUpako jaba samhAre aura tapazcaraNa karake dhyAnameM lIna ho, taba saMvararUpa ho / aura jaba yaha AgAmI naye karma nahiM vAMdhe aura purAne karmoMkI nirjarA kare, taba mokSako prApta ho // 9 // dohaa| saMvaramaya hai AtamA, pUrvakarma jhar3a jAya / nijasvarUpako pAyakara, lokazikhara jaba thAya // 9 // iti nirjarAbhAvanA // 1 // atha dharmabhAvanA likhyate / aba dharmabhAvanAkA vyAkhyAna karate haiM, pavitrIkriyate yena yenaivodbhiyate jagat / namastasyai dayAdrIya dharmakalpAdhipAya vai // 1 // * artha-jisa dharmase jagat pavitra kiyA jAtA hai, tathA uddhAra kiyA jAtA hai, aura jo dayArUpI rasase Adita (gIlA ) aura harA hai; usa dharmarUpI kalpavRkSakeliye merA namaskAra hai / isa prakAra AcAryamahArAjane dharmakA mAhAtmya kathanapUrvaka namaskAra kiyA hai // 1 // dazalakSmayutaH so'yaM jinadharmaH prkiirtitH| yasyAMzamapi saMsevya vindanti yaminaH zivam // 2 // artha-vaha dharma jisake aMzamAtrako bhI sevanakarake.saMyamImuni muktiko prAma hota haiM, use jinendrabhagavAnne dazalakSaNayukta kahA hai // 2 //
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAmacandra jainazAstramAlAyAm na samyaggadituM zakyaM yatsvarUpaM kudRSTibhiH / hiMsAkSapoSakaiH zAstrairatastaistannigadyate // 3 // . artha -- dharmakA svarUpa mithyAdRSTiyoM, tathA hiMsA aura indriyavipayapoSaNa karanevAle zAstroMke dvArA bhale prakAra nahiM kahA jA sakatA / isa kAraNa isa dharmakA vAstavika - svarUpa hama kahate haiM // 3 // 50 cintAmaNirnidhirdivyaH svardhenuH kalpapAdapAH / dharmasyaite zriyA sArddhaM manye bhRtyAzcirantanAH // 4 // artha - AcArya mahArAja kahate haiM ki "lakSmIsahita cintAmaNi, divyanavanidhi, kAmadhenu aura kalpavRkSa, ye saba dharmake cirakAlase kiMkara ( sevaka ) haiM, aisA maiM mAnatA hUM // 4 // dharmo naroragAdhIzana kanAyakavAJchitAm / api lokatrayIpUjyAM zriyaM datte zarIriNAm // 5 // artha -- dharma, jIvoMko 'cakravartI dharaNIndra tathA devendroMdvArA vAMchita aura trailokyapUjya tIrthaMkarakI lakSmIko detA hai // 5 // dharmoM vyasana saMpAte pAti vizvaM carAcaram / sukhAmRtapayaHpUraiH prINayatyakhilaM jagat // 6 // artha-dharma, kaSTake Anepara samasta jagatake trasa sthAvara jIvoMkI rakSA karatA hai aura sukharUpI amRtake pravAhoMse samasta jagatako tRpta karatA hai // 6 // parjanyapavanArkendudharAmbudhipurandarAH / amI vizvakAreSu varttante dharmarakSitAH // 7 // artha - megha, pavana, sUrya, candramA, pRthvI, samudra aura indra ye sampUrNa padArtha jagatake upakArarUpa pravarttate haiM aura ve saba hI dharmadvArA rakSA kiye hue pravarttate haiM / dharmake binA ye koI bhI upakArI nahIM hote haiM // 7 // manye'sau lokapAlAnAM vyAjenAvyAhatakramaH / 'jIvalokopakArArtha dharma eva vijRmbhitaH // 8 // artha --- AcArya mahArAja aisA mAnate haiM ki, indrAdika lokapAla athavA rAjAdikoM ke vyAjase (bahAne se ) lokoMke upakArArtha yaha dharma hI avyAhata phaila rahA hai // 8 // na tatrijagatImadhye bhuktimuktyornibandhanam / prApyate dharmasAmarthyAnna yadyamitamAnasaiH // 9 //
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / artha --- isa tIna jagatameM bhoga aura mokSakA aisA koI bhI kAraNa nahIM hai, jisako dharmAtmA puruSa dharmakI sAmarthya se na pAte ho arthAt dharmasAmadhye samanta manovAMchita padako prApta hote haiM // 9 // namanti pAdarAjIva rAjikAM natamaulayaH / dharmaikazaraNIbhUtacetasAM tridazezvarAH // 10 // artha - jinake cittameM dharma hI eka zaraNabhUta hai, unake caraNakamalokI paMktikA indragaNa bhI namrIbhUta mastakase namaskAra karate haiM / bhAvArtha - dharmake mAhAtmyase jaba tIrthakara padavI prApta hotI hai, taba indra bhI Akara namaskAra karate haiM // 10 // dharmo guruzca mitraM ca dharmaH khAmI ca bAndhavaH / anAthavatsala so'yaM saMtrAtA kAraNaM vinA // 11 // artha - dharma guru hai, mitra hai, khAmI hai, bAMdhava hai, hitU hai, aura, dharma hI vinA kAraNa anAthoMkA prItipUrvaka rakSAkaranevAlA haiM / isa prANIko dharmake atirikta aura koI zaraNa nahIM hai // 11 // dhatte narakapAtAle nimajjajjagatAM trayam / yojayatyapi dharmo'yaM saukhyamatyakSamaGginAM // 12 // artha --yaha dharma narakoM ke nIce jo nigodasthAna haiM, usameM par3ate hue jagatrayako dhAraNa karatA hai--avalambana dekara bacAtA hai tathA jIvoM ko atIndriyamukha bhI pradAna karatA hai // 12 // narakAndhamahAkUpe patatAM prANinAM svayam / dharma eva svasAmarthyAddatte hastAvalambanam // 13 // artha - narakarUpI mahAaMdhakUpameM svayaM girate hue jIvAMko dharma hI apane sAmarthya se hastAvalambana (hAthakA sahArA ) dekara bacAtA hai // 13 // mahAtizayasampUrNa kalyANodAmamandiram | dharmo dadAti nirvighnaM zrImatsarvajJavaibhavam // 14 // artha - dharma, mahA atizaya se pUrNa, kalyANoMke utkaTanivAsasthAna aura nirvina aise lakSmIsahita sarvajJabhagavAn ke vaibhavako detA hai arthAt tIrthaMkarapadavIko prApta karatA hai // 14 // yAti sArdhaM tathA pAti karoti niyataM hitam / janmapaGkAtsamuddhRtya sthApayatyamale pathi // 15 //
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm ___ artha-dharma, paralokameM prANIke sAtha jAtA hai, usakI rakSA karatA hai, niyamase usakA hita karatA hai tathA saMsArarUpI kaIgase use nikAlakara nirmala mokSamAmeM sthApana karatA hai // 15 // na dharmasadRzaH kazcitsarvAbhyudayasAdhakaH / Anandakujakandazca hitaH pUjyaH zivapradaH // 16 // artha-isa jagatameM dharmake samAna anya koI samastaprakArake abhyudayakA sAdhaka nahIM hai / yaha manovAMchita sampadAkA denevAlA hai | AnaMdarUpI vRkSakA kanda hai arthAt AnaMdake aMkura isase hI utpanna hote haiM tathA hitarUpa pUjanIya aura mokSakA denevAlA bhI yahI hai // 16 // vyaalaanlorgvyaaghrdipshaaduulraaksssaaH| nRpAyo'pi dvahyanti na dharmAdhiSThitAtmane // 17 // artha-jo dharmase adhiSThita (sahita) AtmA hai, usake sAtha sarpa, agni, vipa, vyAghra, hastI, siMha, rAkSasa, tathA rAjAdika bhI droha nahI karate haiM arthAt yaha dharma ina sabase rakSA karatA hai athavA dharmAtmAoMke ye sava rakSaka hote haiM / / 17 / / nizeSa dharmasAmarthya na smygvktumiishvrH|| sphurabakrasahasreNa bhujagezo'pi bhUtale // 18 // artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki, dharmakA samasta sAmarthya bhale prakAra kahaneko sphurAyamAna sahasramukhavAlA nAgendra bhI isa bhUtalameM samartha nahIM hai| phira hama kaise samartha ho sakate haiM? // 18 // , dharmadharmeti jalpanti tattvazUnyAH kudRssttyH| vastutattvaM na budhyante tatparIkSA'kSamA yataH // 19 // artha-tattvake yathArthajJAnase zUnya mithyAdRSTi 'dharma dharma' aisA to kahate haiM, parantu vastuke yathArthavarUpako nahiM jAnate / kyoMki ve usakI parIkSA karanemeM asamartha haiM / bhAvArtha-nAmamAtrako 'dharma dharma' aisA to kahate haiM, parantu vastukA yathArthavarUpa jAne vinA satyaparIkSA kaise ho ? yaha parIkSA jinAgamase hI ho sakatI hai / ataH jinAgamameM jo dharma kahA hai, use kahate hai / / 19 // titikSA mArdavaM zaucamArjavaM stysNymau| brahmacaryatapastyAgAkizcanyaM dharma ucyate // 20 // artha-kSamA 1, mArdava 2, zauca 3, Arjava 4, satya 5, saMyama 6, brahmacarya 7, tapa 8, tyAga 9, aura AkiMcanya 10, ye daza prakArake dharma haiM / inakA vizepasvarUpa tattvArtha-sUtrakI TIkAoMse jAnanA cAhiye // 20 //
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / Ayo / yadyatvasyAniSTaM tattadvAkacittakarmmabhiH kAryam / suit pareSAmiti dharmasyAgrimaM liGgam // 21 // artha - dharmakA mukhya (pradhAna) cihna yaha hai ki, jo jo kriyAyeM apaneko aniSTa ( burI ) lagatI hoM, so so anyakelie manavacanakAyase samameM bhI nahiM karanI // 21 // atra dharmabhAvanAkA vyAkhyAna pUrNa karate hue sAmAnyatAse kahate haiM zArdUlavikrIDitam / 53 dharmaH zarmabhujaGgapuGgavapurIsAraM vidhAtuM kSamo dharmaH prApitamartyaloka vipulaprItistadAzaMsinAM / dharmaH kharnagarInirantara sukhAsvAdodayasyAspadam dharmaH kiM na karoti muktilalanA saMbhogayogyaM janam // 22 // artha -- yaha dharma dharmAtmApuruSoM ke dharaNIndrakI purIke sArasukhako karane meM samartha hai, tathA yaha dharma usa dharmake pAlanevAle puruSoMko manuSyalokameM vipula prIti (mukha) prApta karatA hai aura yaha dharma khargapurIke nirantara sukhAkhAdake udayakA sthAna haiM tathA dharma hI manuSyako muktistrIse saMbhoga karaneke yogya karatA hai / dharma aura kyA 2 nahiM kara sakatA ! ||22|| mAlinI / yadi narakanipAtastvaktumatyantabhiSTatridazapatimA pramekAntato vA / yadi caramapumarthaH prArthanIyastadAnI terrari nAma dharmaM vidhatta || 23 || 1 artha - he Atman / jo tujhe narakanipAtakA choDanA parama dRSTa hai athavA indrakI mahAna vibhava pAnA ekAnta hI iSTa hai / yadi cAroM puruSArthamenaM antakA puruSArtha (gokSa) prArthanIya hI hai, to aura vizeSa kyA kahA jAve, tR ekamAtra dharmakA sevana kara | kyoMki dharmase hI samasta prakAra ke aniSTa naSTa hokara samastaprakArake iSTakI prApti hotI hai / isa prakAra dharmabhAvanAkA vyAkhyAna pUrNa kiyA || 23 // isakA saMkSipta Azaya yaha hai ki, jinAgamameM dharma cAra prakArakA varNana kiyA hai arthAt - vastusvabhAvarUpa 1, uttamakSamAdi dazarUpa 2, ratnatraya ( samyagdarzana samyagjJAna aura samyak cAritra ) rUpa 3, aura dayAmaya 4 / nizcaya vyavahArarUpanayase sAdhana kiyA huA yaha dharma ekarUpa tathA anekarUpa sadhatA hai / yahAM vyavahAranayakI pradhAnatAne varNana kiyA gayA hai arthAt dharmakA svarUpa, mahimA tathA phala anekaprakArase varNana kiyA jAtA hai so usako vicArake dharmakI bhAvanA nirantara cittameM rakhanI cAhiye // 10 //
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 rAya candrajainazAstramAlAyAm dohA / darza-jJAnamaya cetanA, Atamadharma vakhAni / dayA kSamAdika ratana traya, yAmai garmita jAni // 10 // iti dharmabhAvanA // 10 // atha lokabhAvanA likhyate / aba lokabhAvanAkA vyAkhyAna karate haiM / prathama lokakA svarUpa kahate haiM,yatra bhAvA vilokyante jJAnibhizcetanetarAH / jIvAdayaH sa lokaH syAttato'loko nabhaH smRtaH // 1 // artha- jitane AkAzameM jIvAdika cetana acetana padArtha jJAnI puruSoMne dekhe haiM, so to loka hai / usake bAhya jo kevala mAtra AkAza hai, use aloka vA alokAkAza kahate haiM // 1 // veSTitaH pavanaiH prAnte mahAvegairmahAbalaiH / tribhitribhuvanarati lokastAlatarusthitiH // 2 // artha -- tIna bhuvanasahita yaha loka antameM saba taraphase atizaya vegavAle aura atizaya baliSTha tIna vAtabalayoMse veSTita hai aura tAr3avRkSake AkAra sarIkhA hai arthAt nIcese caur3A, bIcameM sarala tathA antameM vistArarUpa hai // 2 // niSpAditaH sa kenApi naiva naivoddhRtastathA / na bhagnaH kintvanAdhAro gagane sa svayaM sthitaH // 3 // artha - yaha loka kisIke dvArA banAyA nahI gayA hai arthAt anAdi nidhana hai / bhinadharmIgaNa ise brahmAdikakA banAyA huA kahate haiM so mithyA hai / tathA kisIse dhAraNa kiyA huA vA thAMgA huA ho, so bhI nahIM hai / anyamatI kacchapakI pIThapara athavA zeSanAga phanapara ThaharA huA kahate haiM, yaha unakA bhrama hai / yadi koI AzaMkA karai ki, vinA AdhArake AkAzameM kaise ThaharegA bhagna ho jAyagA ? to uttara denA cAhine ki, nirAdhAra honepara bhI bhagna nahiM hotA arthAt AkAza meM bAtabalayake AdhAra svayameva sthita hai // 3 // anAdinidhanaH so'yaM svayaM siddho'pyanazvaraH / anIzvaro'pi jIvAdipadArthaiH saMbhRto bhRzam // 4 // artha---yadyapi yaha loka anAdinidhana hai, svayaMsiddha hai, avinAzI hai aura isakA
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / koI Izvara svAmI yA kartA nahIM hai; tathApi jIvAdika padArthose bharA huA hai| anyamatI lokaracanAkI anekaprakArakI kalpanAyeM karate haiM, ve saba hI sabhA mithyA haiM // 4 // adho vetrAsanAkAro madhye syAujhalarInimaH / mRdaGgasadRzazvAgre syAdityaM satrayAtmakaH // 5 // artha-yaha .loka nIce to vetrAsana arthAt moke AkArakA hai arthAt nIcese caur3A hai, pIche Upara Upara ghaTatA AyA hai aura bIcameM jhAlarake aisA hai tathA Upara mRdaMgake samAna arthAt donoM tarapha sakarA aura vIcameM caur3A hai| isaprakAra tInasvarUpAtmaka yaha loka sthita hai // 5 // yatraite jantavaH sarve nAnAgatighu sNsthitaaH| utpadyante vipadyante karmapAzavazaMgatAH // 6 // artha-isa lokameM ye sava prANI nAnA gatiyoMmeM saMsthita apane apane karmapI phAMsIke vazIbhUta hokara marate tathA upajate rahate haiM // 6 // ava lokabhAvanAkA vyAkhyAna pUrNa karate hue sAmAnyatAse kahate haiM, maalinii| pavanavalayamadhye saMbhRto'tyantagAda sthitijnnvinaashaalinggitaivstujaataiH| svayamiha paripUrNo'nAdisiddhaH purANaH kRtivilayavihInaH smayaMtAmepa lokaH // 7 // artha-isa lokako aisA citavana karanA cAhiye ki, tIna klayoMke madhyameM sthita hai| pavanoMse atizaya gADharUpa ghirA huA hai / idhara udhara calAyamAna nahiM hotA aura utpAda-vyaya-prauvyasahita vastusamUhoMse anAdikAlase svayameva bharA huA hai arthAt anAdisiddha hai| kisIkA racA huA nahIM hai, isI kAraNa purANa hai tathA utpatti aura pralayase rahita hai| isa prakAra lokako saraNa karate raho, yaha lokabhAvanAkA upadeza hai / isakA vizeSasvarUpa trailokasArAdi graMthoMse jAnanA caahie| kisIko lokaka anAdinidhana honemeM (akarttApanameM) saMdeha ho, to use parIkSamukhakI prameyaranamAlA, prameyakamalamArtaNDaTIkA tathA aSTasahasrI, zlokavArtikAdi graMthoMko dekhanA caahie| inameM kartRvAdakA vidvAnoMke dekhaneyogya vizeSa prakArase (yukti pramANoMse) nirAkaraNa kiyA gayA hai // 7 // isa bhAvanAkA saMkSipta abhiprAya yaha hai ki, yaha loka jIvAdikadravyoMkI racanA hai|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm 56 1 jo (samastadravya) apane apane svabhAvako liye hue bhinna bhinna tiSThate haiM / unameM Apa eka Atmadravya hai / usakA starUpa yathArtha jAnakara, anya padArtho se mamatA choDake, AtmabhAvana karanA hI paramArtha hai / vyavahArase samastadravyoM kA yathArthasvarUpa jAnanA cAhiye, jisase mithyAzraddhAna dUra ho jAtA hai / isa prakAra lokabhAvanAkA citavana karanA cAhie // 11 // 1 lokasvarUpa vicAra, AtamarUpa nihAri / ' paramAratha vyavahAra muNi, midhyAbhAva nivAri // 11 // iti lokabhAvanA // 11 // atha bodhidurlabha bhAvanA likhyate / Age bodhidurlabhabhAvanAkA vyAkhyAna karate haiM, jisameM nigodase lekara samyagdarzanakI prAptiparyantakI uttarottara durlabhatA dikhAte haiM, --- burantaduritArAtipIDitasya pratikSaNam / kRcchrAnnarakapAtAlatalAjjIvasya nirgamaH // 1 // artha - burA hai anta jisakA aise pAparUpI vairIse nirantara pIDita isa jIvakA prathama to narakoM ke nIce nigodasthAna hai, so vahAM kI nityanigodase nikalanA atyaMta kaThina hai // 1 // tathA tasmAdyadi viniSkrAntaH sthAvareSu prajAyate / satvamathavAnoti prANI kenApi karmaNA // 2 // artha-usa nityanigodase nikalA to phira pRthivIkAyAdi sthAvarajIvoM meM upajatA hai / aura kisI puNyakarmake udayase sthAvarakAyase trasagati pAtA hai // 2 // auraparyAsastathA saMjJI pazcAkSe'vayavAnvitaH / tiryakSvapi bhavatyaGgI tana svalpAzubhakSayAt // 3 // artha - kadAcit trasagati bhI pAve, to tiryaJcayonimeM paryAptatA ( pUrNAvayavasaMyuktatva ) pAnA kucha nyUnapApake kSayase nahiM hotA hai arthAt bahuta pApake kSaya hone para pAtA hai / usameM bhI manasahita paJcadriyapazukA zarIra pAnA bahuta hI durlabha hai, tisapara bhI sampUrNa avayaba pAnA atizayadurlabha hai // 3 // 1 ( jJAtvA ) samajhakara |
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 jnyaanaarnnvH| naratvaM yadguNopetaM dezajAtyAdilakSitam / prANinaH prApnuvantyatra tanmanye karmalAghavAt // 4 // artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki, ye prANIgaNa saMsArameM manuSyapana aura usameM guNasahitapanA tathA uttama deza, jAti, kulaAdi sAhitya uttarottara karmoM ke kSayase pAtA hai / yaha bahuta durlabha haiM, aisA maiM mAnatA hUM // 4 // AyuH sarvAkSasAmagrI buddhi sAdhvI prshaanttaa| ___ yatsyAttatkAkatAlIyaM manuSyatve'pi dehinAm // 5 // artha-jIvoMke deza, jAti, kulAdi sahita manupyapana hote bhI dIrghAyu, pAMcoM indriyoMkI pUrNasAmagrI, viziSTa tathA uttamabuddhi, zItala maMdakapAyarUpa pariNAmoMkA honA kAkatAlIyanyAyake samAna durlama jAnanA cAhiye / jaise kisI samaya tAlakA phala pakakara gire aura usa hI samaya kAkakA AnA ho evam vaha usa phalako AkAzamai hI pAkara khAne lage / aisA yoga milanA atyanta kaThina haiM // 5 // tato nirvipayaM ceto ymprshmvaasitm| yadi syAtpuNyayogena na punastattvanizcayaH / / 6 // artha-kadAcin puNyake yogase ukta sAmagrI prApta ho jAve to viSayoMse virakta vA tarUpa pariNAma, tathA yama-prazamanrUpa zuddhabhAvAMsahita cittakA honA baDA kaThina hai| kadAcit puNyaka yogase isakI bhI prApti ho jAya, to tattvanirNaya honA atyanta durlabha hai // 6 // atyantadurlabhepyeSu devAllabdheSvapi kacit / pramAdAtmacyavante'tra kecitkaamaathelaalsaaH||7|| artha-yadyapi pUrvokta sAmagrI atyanta durlabha hai, tathApi yadi devayogase prApta ho jAya, to aneka saMsArI jIva pramAdaka vazIbhUta ho, kAma aura arthameM lubdha hokara samyagmAgase cyuta ho jAte haiM / / 7 // mAgemAsAdya kecica samyagratatrayAtmakam / yajanti gurumithyAtvavipacyAmUDhacetasaH / / 8 // artha-koI 2 samyak ratnatrayamArgako pAkara bhI tIva-mithyAtvarUpa vipase vyAmUda citta hote hue samyagmArga ko chor3a dete haiM / gRhItamithyAtva baDA balavAn hai, jo uttama mArga mile, to usako bhI chur3A detA hai / / 8 / / svayaM naSTo janaH kazcitkazcinnapTeMzca naashitH| kazcitpracyavate mAgA~caNDapApaNDazAsanaiH // 9 // artha-koI 2 to samyagmArgase Apa hI naSTa ho jAte haiM, koI anyamArgase
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAmacandra jainazAstramAlAyAm 58 cyuta hue manuSyoMke dvArA naSTa kiye jAte haiM aura koI 2 pracaMDa pApaMDiyoMke upadeze hue matoMko dekhakara mArga se cyuta ho jAte haiM // 9 // tyaktvA vivekamANikyaM sarvAbhimatasiddhidam / avicAritaramyeSu pakSeSvajJaH pravarttate // 10 // . artha - jo mArga se cyuta ajJAnI hai, vaha samasta manovAMchita siddhike denevAle vivekarUpI cintAmaNiratnako choDakara vinA vicArake ramaNIka bhAsanevAle pakSoMmaM ( matoMmeM ) pravRtti karane laga jAtA hai // 10 // avicAritaramyANi zAsanAnyasatAM janaiH / amAnyapi sevyante jihvopasthAdidaNDitaiH // 11 // artha - jo puruSa jihvA tathA upasthAdi indriyoMse daMDita haiM, ve avicArase ramaNIka bhAsanevAle duSToMke calAye hue adhamamatoM ko bhI sevana karate haiM / vipayakapAya kyA kyA anartha nahiM karAte ! // 11 // suprApaM na punaH pusAM bodhiratnaM bhavArNave / hastASTaM yathA ratnaM mahAmUlyaM mahArNave // artha - yaha jo bodhi jarthAt samyagdarzana - jJAna - cAritra - kharUpa ratnatraya hai, saMsArarUpI samudra meM prApta honA sugama nahIM hai, kintu atyantadurlabha hai / isako pAkara bhI jo kho baiThate haiM, unako hAthameM rakkhe hue rattako baDe samudra meM DAla dene para jaise phira milanA kaThina hai, usI prakAra samyagratnatrayakA pAnA durlabha hai // 12 // aba isa bhAvanAke kathanako pUrNa karate haiM - 12 // sulabhamiha samastaM vastujAtaM jagatyAmuragasuranarendraH prArthitaM cAdhipatyam / kulabalasubhagatvoddAmarAmAdi cAnyat kimuta tadidamekaM durlabhaM bodhiratnam // 13 // artha -- isa jagata meM (trailokameM) samastadravyoMkA samUha sulabha hai, tathA dharaNIndra narendra sureMndroM dvArA prArthanA karane yogya adhipatipanA bhI sulabha hai, kyoMki ye saba hI karmoke udayase milate haiM / tathA uttamakula, bala, subhagatA, sundarastrI Adika samasta padArtha sulabha haiM; kintu jagatprasiddha samyagdarzana samyagjJAna aura samyak cAritrarUpa bodhirala atyanta durlabha hai / isa prakAra bodhidurlabha bhAvanAkA vyAkhyAna pUrNa kiyA // 13 // isakA saMkSipta Azaya aisA hai ki, yadi paramArthase ( nizcayase ) vicAra kiyA jAya, to parAdhInavastu hotI hai vaha durlabha hai aura svAdhIna vastu sulabha hai / yaha bodhi ( ratnatraya )
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / AtmAkA khabhAva hai / svAdhIna sampatti hai / jaba apane kharUpako jAne taba apane hI nikaTa hai, isa liye durlabha nahIM hai / parantu AtmA jaba taka apane svarUpako nahiM jAne, taba taka karmake AdhIna hai| isa apekSAse apanA bodhikhabhAva pAnA durlabha hai aura karmakRta saba hI padArtha saMsArameM mulama haiM / so AcArya mahArAjane vyavahAranayakI pradhAnatAse vodhikI durlabhatA varNana kI hai arthAt uttarottara paryAya durlabhatAse pAte pAte vodhike yogya uttamaparyAya pAnA durlabha hai / usameM bhI vodhikA pAnA durlabha hai / isa vodhiko prApta hokara pramAdAdike vazIbhUta hokara nahIM khodenA cAhiye, aisA upadeza hai // 12 // dohaa| codhi ApakA bhAva hai, nizcaya durlabha nAhiM / bhavameM prApati kaThina hai, yaha vyavahAra kahAhiM // 12 // iti vodhidurlabhabhAvanA // 12 // athopsNhaarH| aba bAraha bhAvanAoMkA prakaraNa pUrA karate haiM aura bhAvanAoMkA phala tathA mahimA kahate haiM, * dIvyannAbhirayaM jJAnI bhAvanAbhirnirantaram / ihaivAnoyanAtakaM sukhamatyakSamakSayam // 1 // artha-ina bAraha bhAvanAoMse nirantara ramate hue jJAnIjana isI lokameM rogAdikakI vAdhA rahita atIndriya avinAzI mukhako pAte haiM arthAt kevalajJAnAnandako pAte haiM // 1 // aaryaa| vidhyAtikapAyAgnirvigalitarAgo vilIyate dhvAntam / unmipati bodhadIpo hRdi puMsAM bhAvanAbhyAsAt // 2 // artha-ina dvAdaza bhAvanAoM ke nirantara abhyAsa karanese puruSoMke hRdayameM kapAyarUpa ani bujha jAtI hai tathA paradravyoM prati rAga bhAva gala jAtA hai aura ajJAnarUpa aMdhakArakA vilaya hokara jJAnarUpa dIpakakA prakAza hotA hai // 2 // ____ zArdUlavikrIDitam / etA dvAdazabhAvanAH khalu sakhe sakhyo'pavargazriyastasyAH saGgamalAlasairghaTayituM maitrI prayuktA vudhaiH / :
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm etAsu praguNIkRtAsu niyataM muktyaGganA jAyate sAnandA praNayaprasannahRdayA yogIzvarANAM mude // 3 // artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki, mitra! ye bAraha bhAvanAyeM nizcayase muktirUpI lakSmIkI sakhI hai| inheM muktirUpI lakSmIke saMgamakI lAlasA karanevAle paMDitagaNoMne mitratA karaneke artha prayogarUpa kahIM haiM / ina bhAvanAoMke abhyAsa karanese muktirUpI strI Anandasahita neharUpa prasannahRdaya hokara yogIzvaroMko AnandadAyinI hotI hai| bhAvArtha-paMDitoMne bhAvanAoMko mokSakI sakhIke tulya kahI hai / yogIzvara inako bhAvate haiM, to ye unheM muktirUpI strIse milA detI haiM / isa prakAra bhAvanAoMkA varNana kiyA // 3 // isakA abhiprAya yaha hai ki, isa granthameM dhyAnakA adhikAra hai aura dhyAna mokSakA kAraNa hai / java taka jIvoMkI saMsArameM prIti rahatI hai, taba taka usakA dhyAnake sanmukha honA kaThina hai / aura bAraha bhAvanAyeM saMsAradehabhogoMse vairAgya upajAnekeliye nimitta haiM, isa kAraNa inakA varNana pahile hI kiyA gayA hai / prathama to yaha prANI anAdikAlase paryAyabuddhi hai, ise dravyabuddhi kabhI bhI nahiM huI / isa kAraNa dravyabuddhi karanekeliye paryAyako anitya dikhalAI hai kyoMki isase vairAgya hokara dhyAnakI ruci hotI hai| dUsare--yaha prANI javalaga ajJAnase parakA zaraNa cAhatA rahatA hai, taba taka isake dhyAna nahIM hotA, isa kAraNa parakA zaraNa chuDAkara apanA hI zaraNa batAyA hai| tIsare-saMsArameM duHkha hI dikhAye haiM / cauthe-apanA akelApanA dikhAyA hai| jagatameM koI bhI saMgI sAthI nahIM hai| pAMcaveM-anyake saMgase moha utpanna hotA hai, ataH apaneko sabase bhinna batAyA hai| chaThe-Asravase karmabandha honA batAyA hai| sAtaveM-saMvarase karmoM kA rukanA aura dhyAnakI siddhi batAI hai / AThave-nirjarAkA kAraNa dhyAna tathA nirjarAse dhyAnakI vRddhi honA batAyA hai / navave-lokakA kharUpa jAnanese mithyAzraddhAna naSTa hotA hai, isa kAraNa lokakA kharUpa batAyA hai| dazava-dharma, dhyAnakA kharUpa hai ataH dharmakA kharUpa batAyA hai| bArahaveM-bodhidurlabhatA batAI hai aura isake saMyoga milanese pramAdI nahIM honA cAhiye aisA upadeza kiyA hai / isa prakAra bAraha bhAvanAoMkA kharUpa jAnakara inakI nirantara bhAvanA bhAvanese dhyAnakI ruci hotI hai tathA dhyAnameM sthira honese kevalajJAna utpanna hokara mokSa prApta hotA hai| iti zrIjJAnArNave yogapradIpAdhikAre zrIzubhacandrAcAryaviracite dvAdazabhAvanAprakaraNam // 12 //
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / atha saMkSepataH dhyAnakharUpaH / Age saMkSepataH dhyAnakA prakaraNa prAraMbha kiyA jAtA hai, jisameM prathama dhyAnake udyama * karanekI preraNA karate haiM, asminnanAdisaMsAre durante sAravarjite / naratvameva duHprApyaM guNopetaM zarIribhiH // 1 // artha-duranta tathA sAravarjita isa anAdisaMsArameM guNasahita manuSyapana hI jIvoMko duSprApya hai arthAt durlabha hai // 1 // kAkatAlIyakanyAyenopalabdhaM yadi tvayA / tattarhi saphalaM kArya kRtvAtmanyAtmanizcayam // 2 // artha-he Atman ! jo tUne yaha manuSyapanA kAkatAlIya nyAyase pAyA hai, to tujhe apanehImeM apaneko nizcaya karake apanA kartavya saphala karanA cAhiye / isa manuSya janmake sivAya anya kisI janmameM apane svarUpakA nizcaya nahIM hotA, isa kAraNa yaha upadeza hai // 2 // janmanaH phalaM kaizcitpuruSArthaH prakIrtitaH // dharmAdikaprabhedena sa punaH sthAcaturvidhaH // 3 // artha-aneka vidvAnoMne isa manuSyajanmakA phala puruSArtha karanA hI kahA hai / aura vaha puruSArtha dharmAdika bhedase cAra prakArakA hai // 3 // dharmazcArthazca kAmazca mokSazceti maharSibhiH / puruSArtho'yamuddiSTazcaturbhedaH purAtanaiH // 4 // artha-prAcIna maharpiyoMne dharma 1, artha 2, kAma 3 aura mokSa 4 yaha cAra prakArakA puruSArtha kahA hai // 4 // aba inameM vizeSatA kahate haiM, trivarga tatra sApAyaM janmajAtakadUSitam / jJAtvA tattvavidaH sAkSAdyatante mokSasAdhane // 5 // artha-ina cAroM puruSArthoM se pahileke tIna puruSArtha nAzasahita aura saMsArake rogoMse dUpita haiM, aisA jAnakara tattvoMke jAnanevAle jJAnI puruSa antake paramapuruSArtha arthAt mokSake sAdhana karane meM hI yatna karate haiM, kyoMki mokSa nAzarahita avinAzI hai // 5 //
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 rAyacandrajainazAstramAlAyAm aba mokSakA kharUpa kahate haiM, nishesskrmsmbndhprividhvNslkssnnH| janmanaH pratipakSo yaH sa mokSaH parikIrtitaH // 6 // artha-prakRti, pradeza, sthiti tathA anubhAgarUpa samasta karmoke sambandhakA sarvathA nAzarUpa lakSaNavAlA tathA jo saMsArakA pratipakSI hai, vahIM mokSa hai / yaha vyatirekapradhAnatAse mokSakA kharUpa hai // 6 // dRgvIyaryAdiguNopetaM janmaklezaiH paricyutam / cidAnandamayaM sAkSAnmokSamAtyantikaM viduH||7|| artha-darzana aura vIryAdi guNasahita aura saMsArake klezoMse rahita, cidAnandamayI AtyantakI avasthAko sAkSAt mokSa kahate haiM / yaha anvayapradhAnatAse mokSakA svarUpa kahA hai // 7 // ava sukhakI pradhAnatAse mokSakA kharUpa kahate haiM,- atyakSaM viSayAtItaM niraupamdhaM khabhAvajam / ___ avicchinnaM sukhaM yatra sa mokSaH paripaTyate // 8 // artha-jisameM atIndriya (indriyoMse atikrAnta), viSayoMse atIta, upamArahita, aura khAbhAvika ( apane khabhAvase hI utpanna ho aisA) vicchedarahita pAramArthika sukha ho, vahI mokSa kahA jAtA hai // 8 // nirmalo niSkala zAnto nisspnno'tyntnirvRtH| kRtArthaH sAdhubodhAtmA yatrAtmA tatpadaM zivam // 9 // artha-jisameM yaha AtmA nirmala (dravyakarma no karmarahita), zarIrarahita, kSobharahita, zAntakharUpa, niSpanna (siddharUpa), atyanta avinAzI, sukharUpa, kRtakRtya (jisako kucha karanA bAkI na ho aisA ) tathA samIcIna samyagjJAna kharUpa ho jAtA hai / usa padako ( avasthAko) mokSa kahate haiM // 9 // tasyAnantaprabhAvasya kRte tyktvaakhilnmaaH| tapazcarantyamI dhIrAH bandhavidhvaMsakAraNam // 10 // artha-dhIravIra puruSa isa ananta prabhAvavAle mokSarUpI kAryake nimitta samasta prakArake bhramoMko choDakara karmabaMdhake naSTa karaneke kAraNarUpa tapako aMgIkAra karate haiM / bhAvArtha-sAMsArika samasta kArya choDakara munipada dhAraNa karate haiM // 10 // . . samyagjJAnAdikaM prAhurjinA mukternivandhanam / . . . tenaiva sAdhyate siddhiryasmAttadarthibhiH sphuTam // 11 //
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 63 artha-jinendramagavAn samyagdarzana jJAna aura caritrako muktikA kAraNa kahate haiM, ataeva jo muktikI icchA karate haiM, ve ina samyagdarzana jJAna cAritrase hI mokSakA sAdhana kahate haiN| bhAvArtha-jisa kAryakA jo kAraNa hotA hai, usako aMgIkAra karanese hI vaha kArya siddha hotA hai / / 11 // ava kahate haiM ki, mokSake sAdhana jo samyagdarzanAdika haiM, unahImeM dhyAna garbhita hai isa kAraNa pragaTakarake dhyAnakA upadeza dete haiM, bhavaklezavinAzAya piva jJAnasudhArasam / kuru janmAdhimatyetuM dhyAnapotAvalambanam // 12 // artha-he Atman ! tU saMsArake duHkhavinAzArtha jJAnarUpI sudhArasako pI aura saMsArarUpa samudrake pAra honekeliye dhyAnarUpI jahAjakA avalambana karo / bhAvArtha-eka tAkA honA dhyAna hai, ataH jaba prathama hI jJAnako aMgIkAra karegA taba usase ekAgratA honepara karmoko kATake saMsArako parityAgakarake mokSako pAvegA // 12 // mokSaH karmakSayAdeva sa samyagjJAnaMtaH smRtH| dhyAnasAdhyaM mataM taddhi tasmAttaDitamAtmanaH // 13 // artha-mokSa karmoMke kSayase hI hotA hai / karmokA kSaya samyagjJAnase hotA hai aura vaha samyagjJAna dhyAnase siddha hotA hai arthAt dhyAnase jJAnakI ekAgratA hotI hai, isa kAraNa dhyAna hI AtmAkA hetu hai / / 13 // apAsya kalpanAjAlaM munibhirmoktumicchubhiH / prazamaikaparairnityaM dhyAnamevAvalambitam // 14 // artha-AtmAkA hita dhyAna hI hai / isa kAraNa jo karmose mukta honeke icchuka muni haiM, unhoMne prazama-kapAyoMkI maMdatAkeliye tatpara hokara kalpanAsamUhoMkA nAzakarake, nitya dhyAnahIkA avalaMbana kiyA hai / bhAvArtha-jaba taka munike cittakI sthiratA rahai, tava taka dhyAna karanA hI pradhAna hai / jaba cittakI sthiratA nahIM rahatI, taba ve zAstravicArAdi anyakriyAoMmeM lagate haiM // 14 // Age dhyAnapradhAnakI yogyatAkA upadeza karate haiM, mohaM tyaja bhaja svAsthyaM muJca saGgAn sthiriibhv| yataste dhyAnasAmagrI savikalpA nigadyate // 15 // artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki, he Atman ! tU saMsArake mohako choDa, - 1. 'samyagjJAnaja' ityapi paattH|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 rAyacandrajainazAstramAlAyAm svAsthyako bhaja aura parigrahoM ko choDakara sthirIbhUta ho / jisase ki hama tere liye dhyAnakI sAmagrI bhedoMsahita kahaiM // 15 // phira bhI kahate haiM, - uttitIrSurmahApaGkAjjanmasaMjJAdduruttarAt / yadi kiM na tadA dhatse dhairya dhyAne nirantaram // 16 // artha - he Atman ! yadi tU kaSTase pArapAneyogya saMsAra nAmaka mahApaMka (kIcar3a ) se nikalanekI icchA rakhatA hai, to dhyAnameM nirantara dhairya kyoM nahIM dhAraNa karatA ? bhAvArtha - dhyAnameM dhairyAvalaMbana kara, kyoMki saMsArarUpI kardamase pAra honekA kAraNa ekamAtra yahI hai / isake atirikta anya koI upAya nahIM hai // 16 // citte tava vivekazrIryadyazaGkA sthirIbhavet / kIrtyate tadA dhyAnalakSaNaM svAntazuddhidam // 17 // artha -- he bhavya ! jo tere cittameM niHzaGka ( sandeharahita ) vivekarUpa lakSmI sthira hove, to tere manako zuddhatA denevAle dhyAnakA lakSaNa hama kahate haiM / bhAvArtha-ja cittako saMdeharahita sthira karake sune, taba kahe hue vacanakA grahaNa hotA hai athavA usakI pratIti hotI hai, isa kAraNa aisA kahA gayA hai // 17 // iyaM mohamahAnidrA jagatrayavisarpiNI / yadi kSINA tadA. kSipraM piva dhyAnasudhArasaM // 18 // artha - he bhavya ! tIna jagata meM phailanevAlI yaha ajJAnarUpI mahAnidrA jo tere kSINa ho gaI ho - naSTa ho gaI ho, to tU dhyAnarUpI amRtarasakA pAna kara / kyoMki suSupta avasthAmeM pInA nahIM ho saktA // 18 // bAhyAntarbhUtaniHzeSasaGgamUrcchA kSayaM gatA / yadi tattvopadezena dhyAne catastadArpaya // 19 // artha - he bhavya ! yadi tere tattvoMke upadezase vAhya aura abhyantarakI samasta mUrcchA " . . ( mamatva pariNAma ) naSTa ho gaI ho, to tU apane cittako dhyAna meM hI lagA / bhAvArthaparigrahakA mamatvarahanese dhyAnameM citta nahIM laga sakatA, isa kAraNa aisA upadeza kiyA gayA hai // 19 // pramAdaviSayagrAhRdantayantrAdyadi cyutaH / tvaM tadA klezasaGghAtaghAtakaM dhyAnamAzraya 20 // artha- he bhavya ! yadi tU pramAda aura indriyoMke viSayarUpI pizAca athavA jalajantu'oMke dAMtarUpI yaMtrase chUTa gayA hai, to klezoMke samUhako ghAta tathA naSTa karanevAle dhyAnakA
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 65 Azraya kara / bhAvArtha-jabataka pramAda aura indriyoMke viSayoMmeM cittakI pravRtti rahatI hai, tabataka koI dhyAna meM nahIM laga sakatA, isa kAraNa aisA upadeza hai // 20 // ime'nantabhramAsAraprasaraikaparAyaNAH / yadi rAgAdayaH kSINAstadA dhyAtuM viceSTyatAm // 21 // artha - he bhavya ! ananta bhramarUpavRSTike vistAra karanemeM mohAdika bhAva tere kSINa ho gaye hoM, to tujhe dhyAnakI ceSTA rAgAdikakA vistAra rahate dhyAnameM pravarttanA nahIM ho sakatI // 21 // yadi saMveganirvedavivekairvAsitaM manaH tadA dhIra sthirIya khasmin khAntaM nirUpaya // 22 // artha - he dhIra puruSa ! jo saMvega arthAt mokSa vA mokSamArgase anurAga, tathA nirveda' arthAt saMsAradehabhogoMse vairAgya aura viveka arthAt khaparakA bhedavijJAna isase terA mana vAsita hai, to tU sthira hokara ApahImeM apane manako dekha, ki kaisA hai ? bhAvArthasaMvega, nirveda aura bhedavijJAna ke binA cittakI vRtti parameM hI rahatI hai, apane kharUpakI ora nahIM AtI hai // 22 // 23 // virajya kAmabhogeSu vimucya vapuSi spRhAm / nirmamatvaM yadi prAptastadA dhyAtAsi nAnyathA // artha- he bhavya ! yadi tU kAmabhogoM meM virakta hokara tathA zarIra meM nirmamatAko prApta huA hai, to dhyAna karanevAlA dhyAna ho sakatA hai, sakatA / kyoMki bhogoMkI icchA vA bhoga vilAsa karanemeM jaba citta rahatA citta kaise lage ? tathA zarIrameM anurAga hotA hai, to usako sa~varane tathA mana lagA rahatA hai, athavA rogAdika hone vA nAza honekA bhaya nirantara tava dhyAnakarane meM citta kaise lage ? isa kAraNa dhyAtAko dhyAna karanekA pAtra banAne se dhyAna ho sakatA hai || 23 // spRhAko chor3akara, anyathA nahIM ho hai, taba dhyAnameM puSTa karanemeM hI banA rahatA hai, tatpara aise ye rAgadveSakaranI cAhiye; kyoMki e 1 "dhanyayogIndrasevitaM" ityapi pAThaH / 9 nirviNNo'si yadA bhrAtardurantAjanmasaMkramAt / tadA dhIra parAM dhyAnadhurAM dhairyeNa dhAraya // 24 // artha- he dhIra puruSa ! jo tU durantara saMsArake bhramaNase virakta hai, to utkRSTa dhyAnakI | dhurAko dhAraNa kara / kyoMki saMsArase virakta hue vinA dhyAnameM citta nahIM ThaharatA // 24 // punAtyAkarNitaM ceto datte zivamanuSThitam / dhyAnatantramidaM dhIra dhanyayogIndragocaram || 25 //
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha :- he dhIra puruSa ! yaha dhyAnakA taMtra ( zAstra ) sunanese cittako pavitra karatA hai / tIvrarAgAdikakA abhAva karate cittako vizuddha karatA hai / tathA AcaraNa kiyA huA mokSa detA hai / yogIzvaroMkA jAnAhuA hai, isa kAraNa isako tU AsvAda, dhAra vA suna aura dhyAnakA AcaraNa kara // 25 // vistareNaiva tuSyanti ke'pyaho vistarapriyAH / saMkSeparucayazcAnye vicitrAzcittavRttayaH // 26 // artha -- AcArya mahArAja kahate haiM ki, aneka puruSa to vistArase hI prasanna hote haiM aura aneka saMkSepase ruci rakhanevAle hote haiM / AcArya hai ki, cittakI vRttiyAM bhI vicitra hotI haiM / bhAvArtha-jaise vaktA aura zrotA hote haiM, vaisA hI kahanA aura sunanA hotA hai; ataeva prathama hI isa prakaraNameM saMkSiptarucivAle zrotAoMke liye dhyAnakA saMkSiptasvarUpa kahate haiM // 26 // saMkSeparucibhiH sUtrAttannirUpyAtmanizcayAt / tridhaivAbhimataM kaizcidyato jIvAzayastridhA // 27 // artha - AtmAkA hai nizcaya jisameM, aise sUtrase nirUpaNa karake kitane hI saMkSeparucivAloMne tIna prakArakA hI dhyAna mAnA hai / kyoMki jIvakA Azaya tIna prakArakA hI hai arthAt - adhyAtmazAstrakI apekSA AtmAke upayogakI pravRtti saMkSepase tIna prakArakI hI mAnI gaI hai // 27 // una tIna prakArake AzayakA vyAkhyAna karate haiM, tatra puNyAzayaH pUrvastadvipakSo'zubhAzayaH / zuddhopayogasaMjJo yaH sa tRtIyaH prakIrtitaH // 28 // artha - una tInoMmeM prathama puNyarUpa zubha Azaya hai aura usakA vipakSI dUsarA pAparUpa azubha Azaya hai aura tIsarA zuddhopayoganAmA Azaya hai // 28 // puNyAzayavazAjjAtaM zuddhalezyAvalambanAt / cintanAdvastutattvasya prazastaM dhyAnamucyate // 29 // artha - puNyarUpa Azayake vazase tathA zuddhalezyAke avalaMbanase aura vastuke yathArthasvarUpa citavanase utpanna huA dhyAna kahAtA hai // 29 // aurapApAzayavazAnmohAnmithyAtvAdvastuvibhramAt / kaSAyAjjAyate'jasramasaddhyAnaM zarIriNAm // 30 // artha -- jIvoMke pAparUpa Azayake vazase tathA moha - mithyAtva - kaSAya aura tattvoMke ayathArtharUpa vibhramase aprazasta arthAt asamIcIna dhyAna hotA hai // 30 //
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / kSINe rAgAdisantAne prasanne cAntarAtmani / Zhi yaH svarUpopalambhaH syAtsa zuddhAkhyaH prakIrtitaH // 31 // artha -- rAgAdikakI santAnake kSINa honepara antaraMga AtmAke prasanna hone se jo apane kharUpakA upalaMbhana ( AlaMbana ) hotA hai, vaha zuddha dhyAna hai // 31 // zubhadhyAnaphelodbhUtAM zriyaM tridazasaMbhavAm / nirvizanti narA nAke kramAdyAnti paraM padam // 32 // artha --- manuSya zubhadhyAnake phalase utpanna huI svargakI lakSmIko svargameM bhogate haiM aura kramase mokSako prApta hote haiM // 32 // 67 durdhyAnAddurgateva jAyate karma dehinAm / kSIyate yanna kaSTena mahatApi kathaMcana // 33 // artha- durdhyAnase jIvoMkI durgatikA kAraNabhUta azubhakarma hotA hai, jo ki bar3e kaSTase bhI kabhI kSaya nahIM hotA // 33 // niHzeSaklezanirmuktaM svabhAvajamanazvaram / phalaM zuddhopayogasya jJAnarAjyaM zarIriNAm // 34 // artha - jIvoMke zuddhopayogakA phala samasta duHkhoMse rahita, svabhAvase utpanna, aura avinAzI jJAnarUpI rAjyakA pAnA hai / bhAvArtha- zuddhopayogase jIvoMko kevalajJAnakI prApti hotI hai // 34 // iti saMkSepato dhyAnalakSaNaM samudAhRtam / vandhamokSaphalopetaM saGkSeparuciraJjakam // 35 // artha - isa prakAra saMkSepase saMkSeparucipuruSoM ko raMjana karanevAlA bandhamokSake phalasahita dhyAnakA lakSaNa kahA gayA / bhAvArtha- zubhadhyAnase puNyavandha tathA azubhadhyAnase pApabandha hotA hai aura zuddhadhyAnase pApapuNyarUpa baMdhoMkA nAza hokara mokSakI prApti hotI hai // 35 // . aba isa adhikArako pUrNa karate hue kahate haiM, - zikhariNI / avidyAvikrAntaizcapalacaritairdurnayazataijagamAlokaM kRtamatidhanadhvAntanicitam / tvayocchedyAzeSaM paramatatamotrAtamatulaM praNItaM bhavyAnAM zivapadmayAnandanilayam // 36 // artha -- avidyA ke kAraNa vikArarUpa hokara anizcayarUpa tathA bhramAtmaka AcaraNavAle
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm mithyAdRSTiyoMne sarvathA ekAntarUpa saikar3oM durnItiyoMse jagatako atisaghanaandhakArake samUhameM luptAloka (prakAzarahita) kara diyA hai arthAt hitAhitake mArgase vibhramarUpa kara diyA hai| isa kAraNa AcArya mahArAja kahate haiM ki, he jJAnI Atman! tU paramatarUpa atula aMdhakArake samasta samUhoMko dUrakarake bhavyajIvoMko AnaMdadenevAle mokSarUpI gharako prApta kara / bhAvArtha-anyamatAvalaMbI ekAntI vidvAnoMne sarvathA ekAntarUpa kunayako grahaNa karake jagatake jIvoMko mithyAmArgameM lagA diyA hai / ataH jJAnI puruSoMko cAhiye ki, syAdvAdanayako pragaTa karake yathArthamArgakI pravRtti kareM, kyoMki vastukA kharUpa sarvathA ekAntarUpa nahIM hai arthAt sarvathA nityameM, sarvathA anityameM, sarvathA ekameM, anekameM tathA sarvathA zuddhameM athavA azuddhameM ityAdi sarvathA ekAntanayase AtmAmeM dhyAtA dhyAna dhyeya phalAdi bhedarUpa pariNAma siddha nahIM hote| isaliye anyavAdI jo dhyAnakI kathanI karate haiM, vaha bhramamAtra hai aura syAdvAdase aneka dharmarUpa vastumeM saba hI siddha hote haiM / isa kAraNa syAdvAdamArgakA zaraNa lekara dhyAnakA sAdhana karanA ucita hai| aisA. upadeza hai // 36 // dohaa| azubha krodha Adika tajo, dayA kSamA zubha dhaari| zuddhabhAvameM lInahai, karmapAza niravAri // 1 // isa prakAra saMkSepase adhyAtmazAstrakI apekSA zubhAzubhazuddhapariNAma kharUpa dhyAnake tIna prakArake kharUpoMkA varNana kiyaa| iti jJAnArNave yogapradIpAdhikAre zrIzubhacandrAcAryaviracite saMkSepato dhyAnalakSaNam // 3 // atha gunndossvicaarH| Age vistArarUpa dhyAnake prakArakA prakaraNameM prathama hI dhyAnakA lakSaNa cAra prakArakA hai, use kahate haiM,- yacaturthI mataM tajjJaiH kSINamohai niishvraiH| pUrvaprakIrNakAGgeSu dhyAnalakSma savistaram // 1 // . . artha-dhyAnake jAnanevAle kSINamoha munIzvaroMne savistara dhyAnakA lakSaNa pUrvaprakIrNakasahita dvAdaza aMgoMmeM cAra prakArakA mAnA hai // 1 // zatAMzamapi tasyAdya na kshcivktumiishvrH| . tadetatsuprasiddhyarthaM dimAtramiha varNyate // 2 //
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / * artha-dvAdazAMgasUtrameM jo dhyAnakA lakSaNa vistArasahita kahA gayA hai, usakA zatAMza (sauvAM bhAga) bhI Aja koI kahaneko samartha nahIM hai, tathApi usakI prasiddhike liye isa granthameM digdarzanamAtra varNana kiyA jAtA hai // 2 // anvayavyatirekAbhyAM guNadoSaiH prapazcitam / heyopAdeyabhAvena savikalpaM nigadyate // 3 // artha-yaha dhyAnakA lakSaNa guNa doSa aura anvayavyatirekase jisa prakAra vistArarUpa hai, usI prakAra heyopAdeya bhAvoMse bhedosahita kahA jAtA hai| anvayaguNoMse arthAt aise guNa hoM to vahAM dhyAna hotA hai aura vyatirekadopoMse arthAt jahAM ye doSa hoM vahAM dhyAna nahIM hotaa| tathA aprazastadhyAna to heya hai aura prazastadhyAna upAdeya hai| aura Arta, raudra dharma aura zukla aise cAra bheda kahe gaye haiM, so inake vizeSavarNanase vistArarUpa dhyAnakA svarUpa kahA jAvegA // 3 // zArdUlavikrIDitam / dhyAtA dhyAnamitastadaGgamakhilaM dRgyodhavRttAnvitaM dhyeyaM tadguNadoSalakSaNayutaM nAmAni kAlaH phalam / etatsUtramahArNavAtsamuditaM yatprAkmaNItaM vudhaiH tatsamyakparibhAvayantu nipuNA anocyamAnaM maat||4|| artha-pUrvakAlake jJAnI puruSoMne (pUrvAcAryone ) dhyAnakaranevAlA dhyAtA, dhyAna, dhyAnake darzana jJAna cAritra sahita samasta aMga, dhyeya, tathA dhyeyake guNadoSalakSaNasahita dhyAnake nAma, dhyAnakA samaya, aura dhyAnakA phala ye saba hI jo sUtrarUpa mahAsamudrase pragaTa hoke buddhimAnoMke dvArA pUrvameM praNIta kiye gaye haiM, ve hI saba isa graMthameM kramase kahe jAte haiM / nipuNa puruSoMko bhale prakAra inakA parizIlana karanA cAhiye // 4 // dhyAtA dhyAnaM tathA dhyeyaM phalaM ceti catuSTayam / iti sUtrasamAsena savikalpaM nigadyate // 5 // artha-dhyAtA, dhyAna dhyeya aura phala yaha catuSTaya sUtrarUpa saMkSepase bhedasahita kahA jAtA hai // 5 // mumukSurjanmanirviSNaH zAntacitto vazI sthirH| . jitAkSaH saMvRto dhIro dhyAtA zAstre prazasyate // 6 // arthazAstrameM aise dhyAtAkI prazaMsA kI gaI hai ki, jo mumukSu ho, arthAt mokSakI. icchA rakhanevAlA ho / kyoMki yadi aisA nahIM ho, to mokSake kAraNa dhyAnako kyoM kare ?
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm dUsare saMsArase virakta ho / kyoMki saMsArase virakta hue vinA dhyAnameM citta kisaliye lagAve ? tIsare kSobharahita zAntacitta ho,| kyoMki vyAkulacittake dhyAnakI siddhi nahIM ho sakatI / cauthe vazI kahiye jisakA mana apane vazameM ho| kyoMki manake vaza hue vinA vaha dhyAna meM kaise lagai? pAMcaveM sthira ho, zarIrake sAMgopAMga AsanameM dRDha ho / kyoMki kAya calAyamAna rahanese dhyAnakI siddhi nahIM hotI / chaTTe jitAkSa (jitendriya ) hoN| kyoMki indriyoMke jIte vinA ve viSayoMmeM pravRtta karatI haiM, aura dhyAnakI siddhi nahIM ho sakatI / sAtaveM saMvRta kahiye saMvarayukta ho / kyoMki khAnapAnAdimeM vikala ho jAve to, dhyAnameM citta kaise sthira ho ? AThaveM dhIra ho / upasarga Anepara dhyAnase cyuta na hove taba dhyAnakI siddhi hotI hai / aise AThaguNasahita dhyAtAke dhyAnakI siddhi ho sakatI hai, anyake nahIM hotI // 6 // ___ aba isa hI kathanakA vistAra karate haiM aura prathama gRhasthAvasthAmeM uttama dhyAnakA niSedha karate haiM, upajAtivRttam / udIrNakarmendhanasaMbhavena duHkhAnalenAtikadarthyamAnam / / dandahyate vizvamidaM samantAtpramAdamUda cyutasiddhimArgam // 7 // artha chor3a diyA hai mokSamArga jisane aise pramAdase mUDha hokara yaha jagat udayameM Aye hue karmarUpI iMdhanase utpanna duHkharUpI agnise pIr3ita hotA huA, cAroM orase jalatA hai // 7 // aba aise jagatase nikale hue muniko uddeza karake kahate haiM dahyamAne jagatyasminmahatA mohvhninaa| pramAdamadamutsRjya niSkrAntA yoginaH param // 8 // artha-mahAmoharUpI agnise jalate hue isa jagatameMse kevala munigaNa hI pramAdako chor3akara nikalate haiM, anya koI nahIM // 8 // na pramAdajayaM kartuM dhIdhanairapi pAryate / mahAvyasanasaMkIrNe gRhavAse'tinindite // 9 // artha-aneka kaSToMse bhare hue atiniMdita gRhavAsameM bar3e 2 buddhimAn bhI pramAdako parAjita karanemeM samartha nahIM haiM / isa kAraNa gRhasthAvasthAmeM dhyAnakI siddhi nahIM ho sakatI // 9 // .: 'zakyate na vazIkartuM gRhibhizcapalaM manaH / . .. . atazcittaprazAntyartha sadbhistyaktA gRhe sthitiH||10|| .
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / artha-gRhasthagaNa gharameM rahate hue apane capalamanako vaza karanemeM asamartha hote haiM, ataeva cittakI zAntike artha satpuruSoMne gharameM rahanA chor3a diyA hai aura ve ekAnta sthAnameM rahakara dhyAnastha honeko udyamI hue haiM // 10 // __ vaMzasyam / pratikSaNaM indazatArtacetasAM nRNAM durAzAgrahapIDitAtmanAm / nitambinIlocanacaurasaGkaTe . gRhAzrame khAtmahitaM na siddhyati // 11 // artha-saikar3oM prakArake kalahoMse duHkhitacitta, aura dhanAdikakI durAzArUpI pizAcIse pIr3ita manupyoMke pratikSaNa striyoMke netrarUpI cauroMkA hai upadrava jisameM, aise isa gRhasthAzramameM apane hitakI siddhi nahIM hotI hai / / 11 // phira bhI kahate haiM, nirantarA naladAhadurgame __ kuvAsanAdhvAntavilupsalocane / anekacintAjvarajimitAtmanAM nRNAM gRhe nAtmahitaM prasiddhyati / / 12 // artha-nirantara pIr3ArUpa ArtadhyAnakI amike dAhase durgama, vasaneke ayogya, tathA kAmakrodhAdikI kuvAsanArUpI andhakArase vilupta ho gaI hai netroMkI dRSTi nisameM, aise gharoMmeM aneka cintArUpI jvarase vikArarUpa manupyoMke apane AtmAkA hita kadApi siddha nahIM hotA / aise gRhasthAvAsameM uttama dhyAna kaise ho ? // 12 // Age phira bhI kahate haiM: vipanmahApaGkanimagnavuddhayaH prruuddhraagjvrynpiidditaaH| parigrahavyAlaviSAgnimUrcchitA vivekavIthyAM gRhiNaH skhalantyamI // 13 // artha-gRhasthAvasthAkI ApadArUpI mahAn kIcar3ameM jinakI buddhi pha~sI huI hai, tathA jo pracuratAse bar3he huye rAgarUpI jvarake yantrase pIr3ita haiM, aura jo parigraharUpI sarpake vipaki jvAlAse mUrchita hue haiM, ve gRhasthagaNa vivekarUpI vIthImeM (galImeM ) calate hue skhalita ho jAte haiM arthAt cyuta ho jAte haiM / athavA samIcIna mArgase ( mokSamArgase) bhraSTa ho jAte haiM / / 13 // 1 "nazyati khAtmano hita" ityapi pAThaH /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandravaizAkhamAlAyAm hitAhitavimUDhAtmA khaM zazvadveSTaye gRhI / anekArambhajaiH pApaiH kozakAraH kRmiryathA // 14 // artha ---- jaise rezamakA kIr3A apane hI mukhase tAroMko nikAlakara apaneko hI usane AcchAdita kara letA hai, usI prakAra hitAhitane vicArazUnya hokara yaha gRhasthajana bhI aneka prakArake AraMbhoMse pApopArjana karake apaneko zIghra hI pApajAla meM pha~sA - lete haiM // 14 // jetuM janmazatenApi rAgAdyaripatAkinI / vinA saMyamazastreNa na sadbhirapi zakyate // 16 // artha -- rAgAdizatruoMkI senA saMyamarUpI zastrake vinA var3e 2 satpuruSoMse ( rAjAoMse ) saikar3oM janma lekara bhI jaba jItI nahiM jA sakatI hai, to anyakI kathA hI kyA haiM ? // 15 // 72 pracaNDapavanaiH prAyazcAtyante yatra bhUbhRtaH / tatrAGganAdibhiH khAntaM nisargataralaM na kim // 16 // artha--striyAM pracaMDa pavanake samAna haiM / pracaMDa pavana bar3e 2 bhUbhRtoM (parvatoM) ko ur3A detA hai aura striyAM bar3e 2 bhUbhRtoM ( rAjAoMko ) calA detI haiM / aisI striyoMse jo svabhAvase hI caMcala hai aisA mana kyA calAyamAna nahiM hogA ? bhAvArtha-triyoMke saMsarganeM dhyAnakI yogyatA kahAM ? // 16 // khapuSpamathavA zRGgaM kharasyApi pratIyate / na punardezakAle'pi dhyAnasiddhirgRhAzrame // 17 // artha - AkAzapuSpa aura gadheke sIMga nahIM hote haiM / kadAcit kisI deza vA kAlane inake honekI pratIti ho sakatI hai, parantu gRhasthAzrama meM dhyAnakI siddhi honI to kisI deza vA kAlameM saMbhava nahIM hai // 17 // isaprakAra gRhasthake dhyAnakI yogyatAkA niSedha kiyA / zaMkA- yadi yahAM koI yaha prazna kare ki, "siddhAntameM aviratasamyagdRSTi tathA zrAvakake dharmadhyAnakA honA sunA hai, yahAM gRhasthake sarvathA dhyAnakA niSedha kyoM kiyA ? " - isakA samAdhAna isa graMthameM mokSake sAdhanarUpa dhyAnakA adhikAra haiM isaliye usakI apekSA muniyoMke hI dhyAnakI pradhAnatA kahIM gaI hai / samyagdRSTi gRhasthoMke dharma dhyAna jaghanyatAse hotA hai, so yahAM gauNa hai / syAdvAdamatameM prAdhAnya gauNa kathanI meM virodha nahIM hotA / aba mithyAdRSTiyoMke dhyAnakI siddhikA niSedha karate haiM, - durdazAmapi na dhyAnasiDi : svapne'pi jAyate / gRhNatAM dRSTivaikalyAdvastujAtaM yadRcchayA // 18 //
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| artha-dRSTikI vikalatAse vastusamUhako apanI icchAnusAra grahaNa karanevAle mithyAdRSTiyoMke dhyAnakI siddhi khamameM bhI nahIM hotI hai // 18 // dhyAnasiddhiryatitve'pi na syAtpASaNDinAM kacit / - pUrvAparaviruddhArthamatasattAvalambinAm / / 19 / / . artha-mithyAdRSTiko ( anyathAzraddhAnakaranevAle anyamatIko ) gRhasthAvasthA chor3ake muni honepara bhI dhyAnakI siddhi nahIM hotI / kyoMki ve pUrvAparaviruddha padArthoMke kharUpameM samIcInatA (satyatA) mAnanevAle haiM, arthAt anyamatameM sattA yathArthatA nahIM hai, // 19 // so hI kahate haiM kiM ca pASaNDinaH sarve srvthaikaantduussitaaH| . anekAntAtmakaM vastu prabhavanti na veditum // 20 // * artha-saba hI anyamatI pAkhaMDI sarvathA ekAntatAse dUSita haiM, aura vastukA svarUpa anekAntAtmaka hai ataH ve usake yathArthasvarUpako jAnane meM asamartha haiM / ssAdvAdake jAnevinA virodha Adi dUpaNoMkA parihAra unase nahIM kiyA jA sakatA hai // 20 // nityatAM kecidAcakSuH keciccAnityatAM khlaaH| mithyAtvAnnaiva pazyanti nityAnityAtmakaM jagat // 21 // . artha-koI 2 so vastuke nityatA hI kahate haiM aura koI 2 anityatA hI siddha karate haiM / parantu yaha jagat nitya anitya donoM svarUpa haiM aisA mithyAtvake udayase nahIM dekhate / bhAvArtha-sAMkhya, naiyAyika, vedAnta aura mImAMsakamatavAle to AtmAko sarvathA nitya tathA jagatako avidyAdikake vilAsase vibhramarUpa anitya mAnate haiM aura kahate haiM ki, "AtmAko anitya mAnanese AtmAkA nAza hokara nAstikatAkA mata AtA hai aura nityAnitya donoM kharUpa mAnanese virodhAdika dUSaNa Ate haiN"| isaprakAra apanI kapolakalpanA karake AtmAko sarvathA nitya hI mAnate haiM aura cauddhamatI vastuko kSaNika tathA anityasvarUpa mAnate haiM / nitya . mAnaneko avidyA kahate haiM aura nityAnitya mAnane meM virodhAdi dUSaNa kahate haiM / kintu sabako jAnanA cAhiye ki, vAstavameM vastukA svarUpa jo nityAnityarUpa hai, vaha syAdvAdase hI siddha hotA hai / usameM virodha Adi koI bhI dUSaNa nahIM Ate / zoka hai ki, aisA svarUpa anyamatI samajhate nahIM hai aura apanI buddhise kalpanA karake jisatisaprakAra siddhi karake santuSTa ho jAte haiM / parantu vAstavameM vicAra kiyA jAve, to unake dhyAtA dhyAna dhyeyAdikI siddhi nahIM hotI / isakAraNa unakA kahanA saba pralApamAtra jAnanA cAhiye / / 21 // . 10
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm vastutattvAparijJAnAtkiM dhyeyaM ka ca bhaavnaa| dhyAnAbhyAsastatasteSAM prayAsAyaiva kevalam // 22 // artha-ukta mithyAdRSTa anyamatAvalambiyoMke yathArthakharUpake jJAnake abhAvase dhyeya kahAM aura bhAvanA kahAM? isakAraNa unako dhyAnakA kahanA kevala prayAsamAtra hI haiM arthAt niSphala kheda karanA hai // 22 // uktaMca grnthaantre| "zatamAzItaM prathitaM kriyAvidAM vAdinAM pracaNDAnAm / caturadhikAzItirapi prasiddhamahasAM vipakSANAm // 1 // SaSTivijJAnavidAM saptasametA prasiddhabodhAnAm / dvAtriMzadvainayikA bhavanti sarve pravAdavidaH // 2 // " (yugmam) artha-"pracaMDa kriyAvAdiyoMke to vistArarUpa ekaso assI bheda haiM aura unake vipakSI prasiddha akriyAvAdiyoMke caurAsIbheda haiM // 1 // tathA prasiddha hai.jJAnavAda jinakA aise jJAnavAdiyoMke sar3asaTha bheda haiM aura vinayavAdiyoMke battIsa bheda haiM / isa prakAra tInasau tresaTha prakArake mata AdinAthakhAmIke samayameM hI the aura aba to inake bheda prabheda anaginatI ho gaye aura hote jAte haiM / ina matoMkA vizeSa varNana gomaThasAra graMthase jAnanA" // 2 // jJAnAdeveSTasiddhiH syAttato'nyaH shaastrvistrH| muktaruktamato bIjaM vijJAnaM jJAnavAdibhiH // 23 // artha-jJAnavAdiyoMkA mata to aisA hai ki ekamAtra jJAnasehI iSTasiddhi hotI hai| isase anya jo kucha hai so saba zAstrakA vistAramAtra hai| isa kAraNa muktikA bIjabhUta vijJAna hI hai // 23 // kaizcicca kIrtitA muktidarzanAdeva kevalam / vAdinAM khalu sarveSAmapAkRtya nayAntaram // 24 // artha-aura kaI vAdiyoMne anyasamastavAdiyoMke anya nayapakSoMkA nirAkaraNa karake kevala darzana ( zraddhA ) se hI muktI honI kahI hai.|| 24 // , athAnyairvRttamevaikaM muktyaGgaM parikIrtitam / apAsya darzanajJAne tatkAryaviphalazrame // 25 // __ artha-athavA anya kaI vAdiyoMne cAritrako ( kriyAko) hI muktikA aMga mAnA hai aura jJAnadarzanako muktimArgake kAryameM vyartha mAnakara usakA khaMDana kiyA hai // 25 // vijJAnAditrivarge'sminDhe he iSTe tathA praiH| . khakhiddhAntAvalepena janmasantatizAtane // 26 // .
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| artha-aura kitanehI vAdI apane siddhAntake garvase saMsArakI santatike nAzakI paripATImeM vijJAna, darzana (zraddhAna) aura cAritra ina tInoMmeMse do do ko iSTa kahate haiM, arthAt koI to darzana aura jJAnakohI mAnate haiM, kisIne darzana aura cAritrakohI mAnA hai aura koI 2 jJAna aura cAritrakohI mAnate haiM / isa prakArase tIna prakArake vAdI haiM // 26 // - ekaikaM ca vibhinaSTaM de de naSTe tthaa'praiH| trayaM na rucyate'nyasya sasaite duddezaH smRtAH // 27 // artha-ina vAdiyoMmeM tIna vAdiyoMne to eka ekako naSTa kiyA aura tIna vAdiyoMne dodo ko naSTa kiyA / inake atirikta ekako ye tInoMhI nahIM rucate, isa prakAra mithyAmatiyoMke sAta bheda hue| bhAvArtha-jisane darzana aura jJAna dohIko mokSakA mArga mAnA usane to eka cAritrako naSTa kiyA; jisane jJAna aura cAritra mAnA, usane eka darzanako naSTa kiyA, aura jisane darzana aura cAritra ye do mAne usane eka jJAnako naSTaM kiyaa| isI prakAra jisane eka darzanahIko mAnA usane jJAna cAritrako naSTa kiyA aura jisane eka jJAnahIko mAnA usane darzana aura cAritrako naSTa kiyA aura jisane eka cAritrakohI mAnA usane darzana aura jJAnapara pAnI phera diyA / isa prakAra chaha pakSa to ye hue aura eka nAstikakA pakSa hai, jo ina tInoMmeM kisIko nahIM mAnatA hai / isa prakAra sAta pakSa mithyAdRSTiyoMke haiM // 27 // uktaM ca anyAntare"jJAnahIne kriyA puMsi paraM nArabhate phalam / tarozchAyeva kiM labhyA phalazrIneSTadRSTibhiH // 1 // jJAnaM par3hI kriyA cAndhe niHzraddhe nArthakRdvayam / / tato jJAnaM kriyA zraddhA vayaM tatpadakAraNam // 2 // hataM jJAnaM kriyAzunyaM hatA cAjJAninaH kriyaa| dhAvannapyandhako naSTaH pazyannapi ca pddkH||3||" artha-"jJAnahIna puruSakI kriyA phaladAyaka nahIM hotii| jisakI dRSTi naSTa ho gaI hai vaha andhA puruSa calate 2 jisa prakAra vRkSakI chAyAko prApta hotA hai, usI prakAra kyA usake phalakobhI pAsaktA hai ? kadApi nahIM! // 1 // paMgumeM to vRkSake phalakA dekha lenA prayojanako nahIM sAdhatA aura aMdhemeM phala jAnakara tor3anerUpa kriyA prayojanako nahIM sAdhatI / zraddhArahitake jJAna aura kriyA donoMhI (davAIkI samAna) prayojanasAdhaka nahIM haiM, isa kAraNa jJAna kriyA aura zraddhA tInoM ekatra hokara hI vAMchita arthakI sAdhaka hotI haiM // 2 // kriyArahita to jJAna naSTa hai. aura ajJA
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 rAyacandrajainazAstramAlAyAm nIkI kriyA naSTa huI dekho / daur3atA 2 tau andhA naSTa ho gayA aura dekhatA paMga ( paMgalA) naSTa huA / bhAvArtha-banameM Aga lagI aMdhene idhara udhara daur3anekI kriyA to kI kintu dRSTike vinA AgameM girakara jala gayA. aura paMgu (laMgaDA) kidharako Aga hai aura kidharako rastA hai, saba dekhatA to hai, parantu dauDA nahIM gayA isa kAraNa amimeM jalakara mara gayA / isa kAraNa jJAna zraddhA aura kriyA inase hI prayojanakI siddhi hotI hai" ! // 3 // kArakAdikramo loke vyavahArazca jaayte| na pakSe'nviSyamANaDre'pi sarvathaikAntavAdinAm // 28 // . . artha-sarvathA ekAntavAdiyoMke pakSakA vicAra karanese unake yahAM karttA karma karaNa Adi kArakoMkA krama (paripATI aura vyavahAra) dRSTigocara nahiM hotA hai // 28 // . ___ uktaM ca granthAntare pRthivii| "idaM phalamiyaM kriyA karaNametadeSaH kramo vyayo'yamanuSagaja phalamidaM dazeyaM mama / ayaM suhRdayaM dviSanniyatadezakAlAvimA viti prativitarkayanmayatate budho netrH||1||" artha-"jo vidvAn haiM, ve aisA vicAra karate hue yatna karate haiM; ki, yaha to kriyA hai, yaha karaNa hai aura yaha isakA phala hai, yaha isakA krama hai, yaha isameM vyaya hai, yaha anuSaMgase upajA huA phala hai aura yaha merI dazA hai / yaha mitra hai, yaha dveSa karanevAlA zatru hai aura yaha kAryasaMbaMdhI deza tathA kAla hai / isa prakArakA vicAra vastukA anekAnta kharUpa batAtA hai, parantu mUDhajana inakA vicAra nahIM karate haiN| // 1 // yasya prajJA sphuratyuccairanekAnte cyutbhrmaa| . . . dhyAnasiddhirvinizceyA tasya sAdhvI mahAtmanaH // 29 // .. - artha-jisa puruSakI buddhi anekAntameM amarahita atizaya sphurAyamAna hai, usI mahAtmAko uttama dhyAnakI siddhi nizcayase ho sakatI hai / sarvathA ekAntasvarUpa. vastu hI siddha na ho, tava dhyAnakI siddhi kaise ho ? / / 29 / / isa prakAra mithyAdRSTiyoMke dhyAnakI yogyatAkA niSedha kiyA / aba aisA. kahate haiM ki jo jaina matake muni haiM aura jinAjJAke pratikUla haiM, unakobhI dhyAnakI siddhi / nahIM hai, . . . . .
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ . jJAnArNavaH / . 77 dhyAnatatre niSedhyante naite mithyAdRzaH paraM / munayo'pi jinezAjJApratyanIkAzcalAzayAH // 30 // __ artha-siddhAntameM dhyAna mAtra kevala mithyAdRSTiyoMkehI nahIM niSedhate haiM, kintu jo jinendra bhagavAnkI AjJAse pratikUla haiM tathA jinakA citta calita hai aura jainasAdhu kahAte haiN| unakebhI dhyAnakA niSedha kiyA jAtA hai / kyoMki unake dhyAnakI siddhi nahiM hotI // 30 // yogyatA na yatitve'pi yeSAM dhyAtumiha kSaNam / .. . . anviSyaliGgameteSAM sUtrasiddhaM nigadyate // 31 // artha-isa lokameM jinake muniavasthAmeM bhI dhyAna karanekI eka kSaNamAtrakI yogyatA nahIM hai, unakI pahicAna sUtrasiddha (zAstrokta) kahI jAtI hai // 31 // yatkarmaNi na tadvAci vAci yattanna cetasi / / ____ yateyasya sa kiM dhyAnapadavImadhirohati // 32 // artha-jisa yatike jo karma (kriyA) meM hai, so vacanameM nahIM hai| vacanameM aura hI kucha hai / tathA jo kucha vacanameM hai so cittama nahIM hai / aise mAyAcArI yati kyA dhyAnapaduvIko pAsakate haiM ? // 32 // saGgenApi mahattvaM ye manyante svasya lAghavam / pareSAM saMgavaikalyAtte khavuddhyaiva vaJcitAH // 33 // - arthajo muni hokara bhI parigraha rakhate haiM aura usa parigrahase apanA mahattva, mAnate haiM tathA anya ki jinake parigraha nahIM hai unakI laghutA samajhate haiM, ve apanI hI buddhise Thage gaye haiM; kyoMki munikA mahattva to nimranthatAsehI hai // 33 // . . . satsaMyamadhurAM dhRtvA tucchshiilmNdoddhtH| - - 'tyaktA yaiH sA cyutasthairyAtumIzaM ka tanmanaH // 34 // artha-jina niHsArakhabhAvI madoddhata muniyoMne samIcIna saMyamakI dhurA dhAraNa karake chor3a dI aura jinakA dhairya chUTa gayA, unakA mana kyA dhyAna karanemeM samartha ho saktA hai? kadApi nahIM / kyoMki hInaprakRti madoddhata dhairyarahitake dhyAnakI yogyatA nahIM hai // 34 // kiirtipuujaabhimaanaatlokyaatraanrnitH|" / yodhacakSurvilasaM yaisteSAM dhyAne na yogyatA // 35 // artha-jo muni kIrti pratiSThA aura abhimAnake arthameM Asakta haiM, duHkhita haiM tathA ' lokayAtrAse prasanna hote haiM arthAt hamAre pAsa bahutase loga Ave jAveM aura hamako mAne
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 rAyacandra jainazAstramAlAyAm jo aisI bAMchA rakhate haiM, unhoMne apane jJAnarUpI netrako naSTa kiyA hai. aise muniyoMke dhyAnakI yogyatA nahIM ho sakatI hai // 35 // antaHkaraNa zuddhyarthaM mithyAtvaviSamuddhatam / niSThataM yairna niHzeSaM na taistattvaM pramIyate // 36 // artha-jina muniyoMne apane antaHkaraNakI zuddhatAke liye utkaTa mithyAtvarUpI samasta viSa nahIM vamana kiyA ( nahIM ugalA ) ve tattvoMko pramANarUpa nahIM jAna sakate haiN| kyoMki mithyAtvarUpI viSa aisA prabala hai ki, isakA lezamAtra bhI hRdayameM rahe, to tattvArthakA jJAna zraddhAna pramANarUpa nahIM hotA taba aisI avasthAmeM dhyAnakI yogyatA kahAM ? // 36 // 37 // duHSamatvAdayaM kAlaH kAryasiddherna sAdhakam / ityuktvA svasya cAnyeSAM kaizviddhyAnaM niSidhyate // artha - koI 2 sAdhu aisA kahakara apane tathA parake dhyAnakA niSedha karate haiM ki, "yaha kAla duHSamA (paMcama) hai / isa kAlameM dhyAnakI yogyatA kisIkebhI nahIM hai" isa prakAra kahanevAloMke dhyAna kaise ho ! // 37 // saMdihyate matistattve yasya kAmArthalAlasA / vipralabdhA'nyasiddhAntaiH sa kathaM dhyAtumarhati // 38 // pAtra artha - jisakI buddhi anyamatake zAstroMse ThagI gaI hai tathA jo kAma aura arthameM lubdha hokara vastuke yathArtha kharUpameM saMdigdharUpa ( saMdehasahita ) hai vaha dhyAna karanekA kaise ho ? kyoMki jabataka tattvoM meM ( vastukharUpa meM ) saMdeha hotA hai, tabataka mana nizcala nahIM ho sakatA aura jaba manahI nizcala nahIM, taba dhyAna kaise ho ? // 38 // nisargacapalaM ceto nAstikairvipratAritam / svAdyasya sa kathaM dhyAnaparIkSAyAM kSamo bhavet // 39 // artha - eka to mana khabhAvahIse caMcala hai, tisaparabhI jisakA mana nAstika vAdiyoMdvArA vaMcita kiyA gayA ho vaha muni dhyAnakI parIkSAmeM kaise samartha ho sakatA hai ? arthAt nahIM ho sakatA, kyoMki nAstikamatI khoTI 2 yuktiyoMse AtmAkA nAzahI siddha karate haiM / usakI kuyuktiyoM meM jisakA mana pha~sa jAtA hai, usake dhyAnakI yogyatA kahAMse ho sakatI hai ? // 39 // kAndapapramukhAH paJca bhAvanA rAgaraJjitAH / yeSAM hRdi padaM cakruH ka teSAM vastunizcayaH // 40 // artha -- jinake manameM rAgase raMjita kAMdarpI Adi pAMca bhAvanAoMne nivAsa kiyA hai, unake vastunizcaya ('tattvArthajJAna ) kaise ho ? // 40 //
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 jnyaanaarnnvH| aba ina bhAvanAoMke nAma kahate haiM, kAndI kailbiSI caiva bhAvanA caabhiyogikii| . dAnavI cApi sammohI tyAjyA pazcatayI ca sA // 41 // artha-kAndapI (kAmaceSTA), kailbipI (klezakAriNI), AbhiyogikI (yuddha- / bhAvanA), AsurI (sarvabhakSaNI) aura saMmohinI ( kuTuMbamohanI); isa prakAra ye pAMca , bhAvanAyeM pAparUpa haiM so pAMcoMhI tyAgane yogya haiM / / 41 // mArjArarasitaprAya yeSAM vRttaM trapAkaram / teSAM svapme'pi saddhyAnasiddhinavopajAyate // 42 // artha-jina munikA cAritra bilAvake kahe hue upAkhyAnake (kahAnIke) samAna lajjAjanaka hai, unake samIcIna dhyAnakI siddhi khamameMbhI nahIM ho sktii| bilAvakA upAkhyAna lokaprasiddha hai ki eka bilAvamUSakoMse kahA karatAthA ki, maine tIrthameM jAkara mUSaka mArane vA khAnekA tyAgakara diyA hai, tuma hamAre pAsa Ate hue kadApi zaMkA na kro| jaba mUSaka niHzaMka hokara bilAbake pAsa Ane lage taba bilAvane krama 2 se saba mUsoMko khA ddaalaa| isI prakAra jo puruSa pahile to munidIkSA lekara pratijJAyeM grahaNa kara leM aura phira bhraSTa ho jAveM unake dhyAnakI siddhikA niSedha hai // 42 // aniruddhAkSasantAnA ajitogrpriiphaaH| atyaktacittacApalyA praskhalantyAtmanizcaye // 43 // artha-jinhoMne indriyoMke viSayabhoganekI pravRttiko nahIM rokA, ugra parISahaiM . nahIM jItI, aura manakI capalatA nahIM chor3I ve muni AtmAke nizcayase cyuta ho / jAte haiN| bhAvArtha-jinake indriya vazameM nahIM haiM aura parISaha Anepara jo ciga jAte haiM vA jinakA mana caMcala hai, unako AtmAkA nizcaya vA dhyAnakI sthiratA nahIM rahatI // 13 // anAsAditanirvedA avidyAvyAdhavazcitAH / asaMvarddhitasaMvegA na vidanti paraM padam // 44 // artha-jo virAgatAko prApta nahIM hue haiM tathA mithyAtvarUpI vyAdhase (zikArIse) vaMcita kie gaye haiM aura jinakA mokSa aura mokSamArgameM anurAga nahIM hai, ve paramapada arthAt AtmAke kharUpakI prAptirUpa mokSako nahIM jAnate // 14 // na cetaH karuNAkAntaM na ca vijnyaanvaasitm| virataM ca na bhogebhyo yasya dhyAtuM na sa kSamaH // 45 //
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80. rAyacandrajainazAstramAlAyAm ! artha - jisakA mana karuNAse vyApta nahIM huA, tathA bhedavijJAnase vAsita nahIM huA, viSayabhogoMse virakta nahIM huA vaha dhyAna karanemeM samartha nahIM hai // 45 // lokAnuraJjakaiH pApaiH karmabhigauravaM zritA / araJjitanijakhAntA akSArthagahane ratAH // 46 // anuddhRtamanaHzalyA akRtAdhyAtmanizcayAH / abhinnabhAvadulaizyA niSiddhA dhyAnasAdhane // 47 // artha - jo logoM ko raMjita karanevAle pAparUpa kAryoMse gurutAko prApta haiM / nahIM raMjita huA hai AtmAmeM citta jinakA aise haiM / tathA indriyoMke viSayoMkI gahanatA meM lIna haiM / manake zalyako dUra nahIM kiyA hai tathA adhyAtmakA nizcaya nahIM kiye haiM . aura apane bhAvoM meM durlezyAko dUra nahIM kiye haiM / aise puruSa dhyAnasAdhanameM niSecita haiM / kyoMki inameM dhyAnakI yogyatA nahIM hai ! 46-47 // narmakautuka kauTilyapApasUtropadezakAH / ajJAnajvarazIrNAGgA mohanidrAsta cetanAH // 48 // anudyuktAstapaH kartuM viSayagrAsalAlasAH / sasaGgAH zaGkitA bhItA manye'mI daivavaJcitAH // 49 // ete tRNIkRtakhArthA muktizrIsaGga niHspRhAH / prabhavanti na saddhyAnamanveSitumapi kSaNaM // 50 // artha - jo hAsya, kautUhala, kuTilatA, tathA hiMsAdi pApa pravRttike zAstroMkA upadeza karanevAle haiM, tathA mithyAtvarUpI jvara rogase jinakI AtmA zIrNa ( rogI ) hai vikArarUpa hai / aura moharUpa nidrAse jinakI cetanA naSTa ho gaI hai / jo tapa karaneko udyamI nahIM haiM / viSayoMkI jinake atizaya lAlasA hai / jo parigraha aura zaMkAsahita haiM / vastukA nirNaya jinako nahIM hai / tathA jo bhayabhIta haiN| maiM aisA mAnatA hUM ki, aise puruSa daivake dvArA Thage gaye haiM / phira aise puruSoMse dhyAna kaise ho sakatA hai ? ina puruSoMne apane hitako tRNake samAna samajhaliyA hai tathA muktirUpI strIke saMgama karanemeM nispRha ho gaye haiM / isa kAraNa ye samIcIna dhyAnake anveSaNa karaneko kSaNamAtrabhI samartha nahIM ho sakate haiM / bhAvArtha - jinake khoTI bhAvanA lagI rahatI haiM aura jinake apane hitAhitakA vicAra nahIM hotA, ve samIcIna dhyAnakA anveSaNa nahIM kara sakate // 48-49-50 // 1 pApAbhicArakarmANi sAtarddhira salampaTaiH / yaiH kriyante'dhamai mahAdA hataM taiH khajIvitaM // 51 // -
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / artha-jo sAtAvedanIyajanita sukha aura aNimA mahimAdi tathA dhanAdika Rddhi tathA rasIle bhojanAdikameM laMpaTa haiM / mohase pApAbhicAra karma karate haiM / unake liye AcArya mahArAja khedasahita kahate haiM ki, hAya ! hAya ! inhoMne apane jIvanakA nAza kiyA aura apaneko saMsArasamudrameM DuvA diyA // 51 // ve pApAbhicAra karma kauna 2 haiM, so kahate haiM, vazyAkarSaNavidepaM mAraNocATanaM tthaa| jalAnalavipastambho rasakarma rasAyanam // 52 // . purakSobhendrajAlaM ca valastambho jayAjayo / vidyAcchedastathA vedhaM jyotirjJAnaM cikitsitam // 53 // yakSiNImannapAtAlasiddhayaH kaalvnycnaa| pAdukAsananistriMzabhUtabhogIndrasAdhanaM // 54 // ityaadivikriyaakrmrkssitairdussttcessttitaiH| AtmAnamapi na jJAtaM naSTaM lokavyacyutaiH // 55 // artha-vazIkaraNa, AkarSaNa, vidveSaNa, mAraNa, uccATana, tathA jala agni viSakA staMbhana, rasakarma, rasAyana // 52 // nagarameM kSobha utpanna karanA, indrajAlasAdhana, senAkA staMbhana karanA, jItahArakA vidhAna batAnA, vidyAke chedanekA vidhAna sAdhanA, vedhanAM, jyotiSakA jJAna, vaidyakavidyAsAdhana // 53 // yakSiNImaMtra, pAtAlasiddhike vidhAnakA abhyAsa karanA, kAlavaMcanA (mRtyu jItanekA maMtra sAdhanA), pAdukAsAdhana (khar3AU pahanakara AkAza vA jalameM vihAra karanekI vidyAkA sAdhana) karanA, adRzya hone tathA gar3e hue dhana dekhaneke aJjanakA sAdhanA, zastrAdikakA sAdhanA, bhUtasAdhana, sarpasAdhana // 54 // ityAdi vikriyArUpa kAryomeM anurakta hokara duSTa ceSTA karanevAle jo haiM unhoMne AtmajJAnase bhI hAtha dhoyA aura apane donoM lokakA kAryabhI naSTa kiyA / aise purupoMke dhyAnakI siddhi honI kaThina hai // 55 // yatitvaM jIvanopAyaM kurvantaH kiM na lajitAH / mAtuH paNyamivAlambya yathA kecidgataghRNAH // 56 // nisnapAH karma kurvanti yatitve'pyatininditam / tato virAdhya sanmArga vizanti narakore // 57 // artha-kaI nirdaya, nirlajja sAdhupanameM bhI atizaya niMdA karaneyogya kArya karate hai / ve samIcIna hitarUpa mArgakA virodha kara narakameM praveza karate haiM / jaise koI apanI mAtAko vezyA banAkara usase dhanopArjana karate haiM, taisehI jo muni hokara usa muni 11
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm dIkSAko jIvanakA upAya banAte haiM aura usake dvArA dhanopArjana karate haiM, ve atizaya nirdaya tathA nirlajja haiM // 56-57 // avidyAzrayaNaM yuktaM prAragRhAvasthitairvaram / muktyaGga liGgamAdAya na zlAghyaM lokadambhanaM // 58 // artha-jo gRhasthAvasthAmeM haiM, unako to aisI avidyAkA Azraya karanA kadAcit yukta bhI kahA jA sakatA hai, parantu muktike aMgasvarUpa munike bhepako dhAraNa karake lokakA ThaganA kadApi prazaMsanIya nahIM hai / bhAvArtha-sAdhukA bheSa dhAraNa karake kukriyA karanese to pahilI gRhasthAvasthAhI acchI hai| kyoMki aisI avasthAmeM ukta kArya karanevAloMkI koI vizeSa niMdA to nahIM karate / yatikA bheSa dhAraNa karake niMdA nahIM karAnI cAhiye, dhyAna to dUra rahA // 58 // manuSyatvaM samAsAdya yatitvaM ca jagannutam / heyamevAzubhaM kArya vivecya suhitaM budhaiH // 59 // artha-manuSyapana pAkara usameM phira jagatpUjya munidIkSAko grahaNa karake vidvAnoMko apanA hita vicAra azubha karma avazyahI chor3anA cAhiye // 59 // aho vibhrAntacittAnAM pazya puMsAM viceSTitam / - yatprapaJcaiyatitve'pi nIyate janma niSphalam // 6 // artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki-dekho, bhramarUpa cittavAle puruSoMkI ceSTA sAdhupanameMbhI pAkhaMDa prapaMca karake janmako niSphala kara detI hai // 60 // uktaM ca granthAntare vsnttilkaa| "bhuktAH zriyaH sakalakAmadudhAstataH kim santarpitAH praNayinaH svadhanaistataH kim / nyastaM padaM zirasi vidviSatAM tataH kim kalpaM sthitaM tanubhRtAM tanubhistataH kim // 1 // artha-"isa jagatameM jIvoMkI samasta kAmanAoMke pUrNa karanevAlI lakSmI huI aura vaha bhoganemeM AI to usase kyA lAbha ? athavA apanI dhanasampadAdikase parivAra lehI mitroMko santuSTa kiyA to kyA huA ? tathA zatruoMko jItakara unake mastakapara pAMva rakha diye, to isameMbhI kaunasI siddhi huI ? tathA isI prakAra zarIra bahuta varSaparyanta sthira rahA to usa zarIrase kyA lAbha ? kyoMki ye savahI niHsAra aura vinazvara
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / tathA 83 itthaM na kiMcidapi sAdhanasAdhyamasti svapnendrajAlasadRzaM paramArthazUnyam / tasmAdanantamajaraM paramaM vikAzi tadbrahma vAncchata janA yadi cetanAsti" // 2 // artha - ukta prakArase jagatameM kuchabhI sAdhane yogya sAdhya ( kArya ) nahIM hai / kyoMki jagatakA kArya khanake samAna athavA indrajAlake samAna kSaNavinazvara aura paramArtha se zUnya hai / isa kAraNa AcArya mahArAja kahate haiM ki, he prANI jana ho / yadi tumameM cetanA (buddhi) hai to aise parama utkRSTa prakAzarUpa jJAnAnaMda svarUpa apane AtmAkI vAMchA karo, jo anta aura jarArahita hai. aura anya samasta prakArakI abhilASAoMkA tyAga kara do" // 2 // zArdUlavikrIDitam / kiM te santi na koTizo'pi sudhiyaH sphArairvacobhiH param ye vArtA prathayantyaya mahasAM rAzeH parabrahmaNaH / tatrAnandasudhAsarakhati punarnirmajya muJcanti ye 1 santApaM bhavasambhavaM tricaturAste santi vA nAtra vA // 61 // artha -- AcArya mahArAja kahate haiM ki, isa jagatameM pracura vacanoMse ( vyAkhyAnoMse ) amaryAda pratApakI rAzirUpa paramAtmAkI vArtAko vistAra karanevAle karoMr3o vidvAn kyA nahIM hote ? avazya hote hI haiM ! parantu usa parabrahmasvarUpa amRtake samudra meM magna hokara saMsArase utpanna hue santApako naSTa karanevAle jagatameM tIna vA cArahI hote haiM; athavA nahIM bhI hote / bhAvArtha - paramAtmAkI kathanIko vistArarUpase kahanevAle to jagatameM" aneka vidvAna hote haiM, parantu paramAtmakharUpameM lIna honevAle viralehI hote haiM / yahAM tIna cAra kahane se viralavacana jAnanA cAhiye, saMkhyAkA niyama samajhalenA ucita nahIM hai. kyoMki thor3e kahane hoM, to laukikamaMbhI aisehI prAyaH kahA karate haiM // 61 // aba isa adhikArako pUrNa karate hue sAmAnyarUpase kahate haiM,zArdUlavikrIDitam / ete paNDitamAninaH zamadamakhAdhyAyacintAyutAH rAgAdigrahavacitA patiguNapradhvaMsatRSNAnanAH / vyAkRSTA viSayairmadaiH pramuditAH zaGkAbhiraGgIkRtA Tarif vivecanaM na ca tapaH kartuM varAkAH kSamAH // 62 // artha - jo paMDita to nahIM haiM, kintu apaneko paMDita mAnate haiM, aura zama, dama,
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm 84 svAdhyAyase rahita, tathA rAgadveSa mohAdi pizAcoMse vaJcita haiM, evam jo munipanake guNa naSTa karanese apanA mu~ha kAlA karanevAle, vipayoMse AkarSita, madoMse prasanna, zaMkA saMdeha zalyabhayAdikase pakar3e gaye haiM, aise raMka puruSa na dhyAna karaneko samartha haiM, na bhedajJAna karane meM samartha haiM aura na tapahI kara sakte haiM // 62 // isa prakAra dhyAtAke guNa doSa varNana kiye / jisameM gRhastha, mithyAdRSTI, anyamatI, bheSI, pASaMDiyoMke tathA jo jainake yati (sAdhu) kahAkara AcArase bhraSTa haiM, vA jo yatipaneko kevala AjIvikAke nimitta khonevAle haiM, unake dhyAna karanekI yogyatAkA niSedha kiyA hai / soraThA / jo gRhatyAgI hoya, samyagraratnantrayavinA / dhyAnayogya nahiM soya, gRhavAsIkI kA kathA // 1 // iti zrIjJAnArNave yogapradIpAdhikAre zubhacandrAcAryaviracite caturthaH sargaH // 4 // atha paJcamaH sargaH / Age dhyAtA yogIzvaroMkI prazaMsA karate haiM, - atha nirNItatattvArthA dhanyAH saMvignamAnasAH / kIrtyate yamino janmasaMbhUtasukhaniHspRhAH // 1 // artha -- athAnantara jo saMyamI muni tattvArthakA ( vastukA ) yathArtha svarUpa jAnate haiM, ! manameM saMvegarUpa haiM, mokSa tathA usake mArga meM anurAgI haiM, aura saMsArajanita mukhoMmeM nispRha ( bAMchArahita ) haiM ve muni dhanya haiN| unakA kIrttana vA prazaMsA kI jAtI hai // 1 // bhavabhramaNanirviNNA bhAvazuddhiM samAzritAH / santi kecicca bhUpRSThe yoginaH puNyaceSTitAH // 2 // artha - isa pRthivItalapara aneka yogIzvara saMsArake cakrase virakta haiM, bhAvoMkI zuddhatAsahita haiM, tathA pavitra ceSTAvAle haiN| yahAM koI yaha pUche ki, "isa kAlameM to aise koI sAdhu dIkha nahIM par3ate ?" to isakA yaha uttara hai ki, yaha graMtha jisa samaya racA gayA thA, usa samaya aise aneka yogIzvara the. aura aba bhI kisI dUra kSetrameM hoM kyA Azcarya hai ? 2 // virajya kAmabhogeSu vimucya vapuSi spRhAm / yasya cittaM sthirIbhUtaM sa hi dhyAtA prazasyate // 3 //
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 85 artha --- jisa munikA citta kAmabhogoM meM virakta hokara aura zarIrameM spRhAko chor3ake sthirIbhUta huA hai, nizcaya karake usIko dhyAtA kahA hai / vahI prazaMsanIya dhyAtA' // 3 // satsaMyamadhurA dhIrairnahi prANAtyaye'pi yaiH / tyaktA mahatvamAlambya te hi dhyAnadhanezvarAH // 4 // artha-jina muniyoMne mahAn munipanako aMgIkAra karake prANoMkA nAza hote bhI samIcIna saMyamakI dhurIko nahIM chor3A hai, vehI dhyAnarUpI dhanake Izvara (svAmI) hote haiM / kyoMki saMyamase cyuta honepara dhyAna nahIM hotA // 4 // parISahamahAyAgrasyairvA kaNTakaiH / manAgapi mano yeSAM na kharUpAtparicyutam // 5 // artha-jina muniyoMkA citta parISaharUpa duSTa hastiyoM athavA sarpoMse tathA grAmINa manuSyoMke durvacanarUpI kAMToMse kiMcinmAtramI apane kharUpase cyuta nahIM huA; tathA // 5 // krodhAdibhImabhogindre rAgAdirajanIcaraiH / ajayyairapi vidhvastaM na yeSAM yamajIvitam // 6 // artha - jina munijanoM kA saMyamarUpI jIvana krodhAdi kapAyarUpa sarpoMse tathA ajeya rAgAdi nizAcaroMse naSTa nahIM huA; tathA // 6 // manaH prINayituM yeSAM kSamAstA divyayoSitaH / maitryAdayaH satAM sevyA brahmacarye'pyanindite // 7 // artha-jina muniyoMke anindita ( prazaMsanIya ) brahmacaryake hotehue manako tRpta karanevAlI prasiddha maitrI, pramoda, kAruNya, mAdhyasthya, ye 4 bhAvanArUpI suMdara tathA samartha striyA haiM / arthAt ina bhAvanAoMke bhAvanese jinake cittameM kAmAdi vikArabhAva nahIM upajate; tathA -- // 7 // tapastaralatIvrAciHpracaye pAtitaH smaraH / yai rAgaripubhiH sArddhaM pataGgapratimIkRtaH // 8 // artha - jina muniyoMne taparUpI tIvraagnikI jvAlAke samUhameM rAgAdi zatruoMke sAtha kAmako DAla diyA aura pataMgake samAna bhasma kara diyA, tathA // 8 // niHsaGgatvaM samAsAdya jJAnarAjyaM samIpsitam / jagatrayacamatkAri citrabhUtaM viceSTitam // 9 // artha - ninhoMne niSparigrahapanako aMgIkAra karake tIna jagatameM camatkAra karanevAle tathA AzcaryarUpa ceSTAvAle jJAnarUpI rAjyakI vAMchA kI, tathA // 9 // 1
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm atyugratapasA''tmAnaM pIDayanto'pi nirdayam jagadvidhyApayantyuccairye mohadahanakSatam // 10 // - artha- jo muni apane AtmAko ati tIvra tapase nirdayIke samAna pIDhA karate haiM to bhI moharUpI agnise jalate hue jagatako atizayatAke sAtha vujhAte haiM arthAt zAnta karate haiM; tathA -- // 10 // T 86 svabhAvajanirAtaGkanirbharAnandananditAH / tRSNArciH zAntaye dhanyA ye kAlajaladodgamAH // 11 // artha - jo dhanya muni tRSNArUpI agnikI jvAlAko zAnta karaneke liye akAlameM (grISmakAlameM ) khabhAvase utpanna, dAharahita, pUrNa Anandase AnandarUpa meghake udayake samAna haiM, tathA // 11 // azeSasaMga saMnyAsavazAjitamanodvijAH / viSayoddAmamAtaGgaghaTAsaMghaTTaghAtakAH // 12 // artha - jo muni samasta parigrahake tyAgake kAraNa manarUpa caMcala pakSIko jItanevAle haiM, tathA viSayarUpI madonmatta hastiyoMke saMghaTTake ( samUhake ) ghAtaka haiM, tathA -- // 12 // vAkpathAtItamAhAtmyA vizvavidyAvizAradAH / zarIrAhArasaMsArakAma bhogeSu niHspRhAH // 13 // artha -- jinakA vacanapathase agocara mAhAtmya hai, jo samasta vidyAoM meM vizArada haiM aura zarIra AhAra- saMsAra - kAma-bhogoM meM nispRha ( vAMchArahita ) haiM, tathA // 13 // vizuddhabodha pIyUSapAnapuNyIkRtAzayAH / sthiretara jagajjantukaruNAvArivArddhayaH // 14 // artha -- jinakA citta nirmala jJAnarUpa amRtake pAnase pavitra hai aura jo sthAvara trasa bhedayukta jagatake jIvoMko karuNArUpI jalake samudra haiM, tathA // 14 // varNAcala 'ivAkampA jyotiHpatha ivAmalAH / samIra iva niHsaGgA nirmamatvaM samAzritAH // 15 // artha ----meruparvatake samAna acala haiM, AkAzavat nirmala haiM, pacanake samAna niHsaGga haiM aura nirmamatAko jinhoMne Azraya diyA hai; tathA -- // 15 // hitopadezaparjanyairbha vyasAraGgatarpakAH / * nirapekSA zarIrespi sApekSAH siddhisaGgame // 16 // artha -- ve muni hitopadezarUpa zabdAyamAna meghoMse bhavyajIvarUpI cAtaka vA mayUroMko tRpta karanevAle haiM, tathA zarIrameM nirapekSa haiM, to bhI muktike saMgama karanemeM sApekSa haiM // 16 // :
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / ityAdiparamodArapuNyAcaraNalakSitAH / dhyAnasiddheH samAkhyAtAH pAtraM munimahezvarAH // 17 // artha -- ityAdika parama-udAra - pavitra AcaraNoMse cihnita, muniyoMmeM pradhAna, munIzvara dhyAnakI siddhike pAtra kahe gaye haiM // 17 // tavAroDhuM pravRttasya mukterbhabanamunnatam / sopAnarAjikA'mISAM pAdacchAyA bhaviSyati // 18 // artha - AcArya mahArAja kahate haiM ki, he Atman ! muktirUpI maMdirapara car3hanekI pravRtti karate hue tujhe pUrvokta prakArake muniyoMke caraNoMkI chAyAhI sopAnakI paMktisamAna hovegI / bhAvArtha - jinako dhyAnakI siddhi karanI ho, unheM aise muniyoMkI sevA karanI 1 cAhiye // 18 // dhyAnasiddhirmatA sUtre munInAmeva kevalam / ityAdyamalavikhyAtaguNalIlAvalambinAm // 19 // 87 - artha -- sUtrameM (siddhAntameM ) uparyukta guNoMko Adi lekara nirmala prasiddha guNoMmeM pravartanarUpa krIr3Ake avalamvana karanevAle kevala muniyoMkehI dhyAnakI siddhi mAnI hai / arthAt muktike kAraNakharUpa dhyAnakI siddhi anyake nahIM ho saktI // 19 // zArdUlavikrIDitam / niSpandIkRtacittacaNDavihagAH paJcAkSakakSAntakAH dhyAnadhvastasamastakalmapaviSA vidyAmbudheH pAragAH / lIlonmUlitakarmakandanicayAH kAruNyapuNyAzayA yogIndrA bhavabhImadaityalanAH kurvantu te nirvRtiM // 20 // artha-pUrvokta guNoMke dhAraka yogIndra gaNa hamAre tathA bhavya puruSoMke nirvRti (sukha) rUpa mokSako karo / kaise haiM ve yogIndra ? nizcalarUpa kiyA hai cittarUpI pracaMDa pakSI jinhoMne, paMcendriyarUpa vanake dUgdha karanevAle haiM, dhyAnaMse samasta pApoMke nAza karanevAle haiM, vidyArUpa samudrake pAragAmI haiM, krIDAmAtrase karmoMke mUlako ukhAr3anevAle haiM, karuNAbhAvarUpa puNyase pavitra cittavAle haiM aura saMsArarUpa bhayAnaka daityako cUrNa karanevAle haiM // 20 // vindhyAdrirnagaraM guhA vasatikAH zayyA zilA pArvatI dIpAcandrakarA mRgAH sahacarA maitrI kulInAGganA / vijJAnaM salilaM tapaH sadazanaM yeSAM prazAntAtmanAM dhanyAste bhavapaGkanirgamapathapro dezakAH santu naH // 21 //
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha - jina prazAntAtmA muni mahArAjAoMke vindhyAcala parvata nagara hai, parvatakI guMphAyeM vasatikA (gRha) haiM, parvatakI zilA zayyAsamAna haiM, candramAkI kiraNeM dIpakavat haiM, mRga sahacArI haiM, sarvabhUtamaitrI (dayA) kulIna strI hai, pInekA jala vijJAna aura tapa uttama bhojana hai, vehI dhanya haiN| aise munirAja hamako saMsArarUpa kardamase nikalane ke mArgakA upadeza denevAle hoM // 21 // 88 sragdharA / ruddhe prANapracAre vapuSi niyamite saMvRte'kSaprapaJce netrapade niraste pralayamupagate'ntarvikalpendrajAle bhinne mohAndhakAre prasarati mahasi kApi vizvapradIpe dhanyo dhyAnAvalambI kalayati paramAnandasindhupravezaM // 22 // artha - zvAsocchvAsake rukate hue, zarIrake nizcala hotehue, indriyoMke pracArakA saMvaraNa hotehue, netroMkI calanakriyAke rahita hote hue, samasta vikalparUpa indrajAlakA pralaya hote hue, mohAndhakArake dUra hote hue, aura samasta vastuoMko prakAza karanevAle tejaHpuMjako apane hRdayameM vistarate hue jo dhanya muni dhyAnAvalaMbI hote haiM vahI paramAnandarUpI samudrameM praveza karanekA abhyAsa karate haiM // 22 // zikhariNI / aheyopAdeyaM tribhuvanamapIdaM vyavasitaH zubhaM vA pApaM vA iyamapi dahatkarma mahasA / nijAnandAvAdavyavadhividhurIbhUtaviSayaH pratItyoccaiH kazcidvigalitavikalpaM viharati // 23 // artha--apane svAbhAvika AnaMda ke khAdase dUra haiM indriyaviSaya jisake aisA koI muni apane tejase zubhAzubha karmoMkA dahana karatA huA, bhale prakAra pratItigocara karake isa aheyopAdeyarUpa tribhuvanameM vikalparahita bhramaNa karatA hai / bhAvArtha - dhyAnastha ho tava to nizcala avasthA haihI; parantuM vihAra karate huebhI nizcalake samAna hai, arthAt jagatameM jisake tyAga karane vA grahaNa karane yogya kuchabhI nahIM hai, aura viSayoMkI vAMchA. nahIM hai vahI nirvikalparUpa hokara karmokI nirjarA karatA huA vicaratA hai // 23 // zArdUlavikrIDitam / duHprajJA valluptavastunicayA vijJAnazUnyAzayAH vidyante pratimandiraM nijanijakhArthodyatA dehinaH / AnandAmRtasindhuzIkaracayairnirvApya janmajvaraM ye muktervadanenduvIkSaNaparAste santi dvitrA yadi // 24 //
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| artha--buddhike vala vastusamUhako lopanevAle (nAstika), satyArthajJAnase zUnya cittavAle tathA apane viSayAdikake prayojanameM udyamI aise prANI to gharagharameM vidyamAna haiM; parantu AnandarUpa amRtake samudrake kaNasamUhase saMsArarUpa jvarake dAhako (amiko) bujhAkara muktirUpI strIke mukharUpI candramAke vilokana karanemeM jo tatpara haiM, ve di haiM to do tIna hI nahIM, 24 yaiH suptaM himazailazRGgasubhagaprAsAdagarbhAntare palyaGke paramopadhAnaracite divyAGganAbhiH saha / tairevAdya nirastavizvaviSayairantaHsphurajyotiSi kSoNIrandhrazilAdikoTaragataiInyairnizA nIyate // 25 // artha-jinhoMne pUrvAvasthAmeM himAlayake zikharasamAna suMdara mahaloMmeM utkRSTa upadhAna haMsatUlikAdise racI huI zayyAma suMdara striyoMke sAtha zayana kiyA thA, vahI, samasta saMsArake viSayoMke nirasta karanevAle puNyazAlI puruSa antaraMgameM jJAnajyotike sphuraNa honese pRthvImeM tathA parvatoMkI guphAoMmeM evam zilAoMpara athavA vRkSake koTaroMmeM prApta hokara rAtri bitAte haiM. unheM dhanya hai // 25 // citte nizcalatAM gate prazamite rAgAdyavidyAmaye vidrANe'kSakadambake vighaTite dhvAnte bhramArambhake / Anande pravijRmbhite purapateAne samunmIlite tvAM dRzyanti kadA vanasthamabhitaH pustecchayA zvApadAH // 26 // artha-he Atman ! tere manameM nizcalatA hote hue, rAgAdi avidyArUpa rogoMmeM upazamatA hote hue, indriyoM ke samUhako viSayoMmeM nahI pravartate hue, amotpAdana karanevAle ajJAnAMdhakArake naSTa hote hue, aura AnaMdako vistArate hue AtmajJAnake pragaTa honepara aisA kaunasA dina hogA jaba tujhe vanameM cAroM orase mRgAdi pazu citralikhita mUrti athavA sUkhe hue vRkSake DhUMThake samAna dekheMge / jisa samaya tU aisI nizcalamUrtimeM dhyAnastha hogA, usI samaya dhanya hogA // 26 // / svgdhraa| AtmanyAtmapracAre kRtasakalabahiH saGgasanyAsavIryA dantajyoti prakAzAdilayagatamahAmohanidrAtirekaH / nirNIte svasvarUpe sphurati jagadidaM yasya zUnyaM jaDaM vA / tasya zrIvodhavAdhairdizatu tava zivaM pAdapaGkerahazrIH // 27 // 1 yahAM do tInakA artha viralavacana jAnanA. saMkhyAkA kucha niyama nahIM hai| - 12
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / artha-jisakI AtmAmeM apanA pravartana hai, paradravyameM nahIM hai aura bAhyaparigrahake tyAgase tathA antaraMgavijJAnajyotike prakAza honese jisakA mahAmoharUpa nidrAkA utkarSa naSTa hogayA hai aura jisako svarUpakA nizcaya honese yaha jagat zunyavat vA jar3avat pratibhAsatA hai, aise zrIjJAnasamudra munike caraNakamalakI lakSmI (zobhA / tumako mokSapada pradAna karai. aisA AzIrvAdAtmaka upadeza hai // 27 // ___mndaakraantaa| AtmAyattaM viSayavirasaM tatvacintAvalInaM nirvyApAra vahitanirataM nirvRtAnandapUrNa / jJAnArUDhaM zamayamatapodhyAnalabdhAvakAzaM kRtvA''tmAnaM kalaya sumate divyabodhAdhipatyam // 28 // artha-he subuddhi ! apaneko prathama to AtmAyatta kahiye parAdhInatAse chur3Akara khAdhIna kara / dUsare-iMdriyoMke viSayoMse virakta kara / tIsare-tatvacintAmeM magna (lIna) kara / cauthe-sAMsArika vyApArase rahita nizcala kara / pAMcaveM-apane hitameM lgaa| chaThe-nivRta arthAt kSobharahita AnaMdase paripUrNa kara / sAtaveM-jJAnArUDha kara / AThaveMzama yama dama tapameM avakAza milai aisA karake phira divyabodha kahiye kevala jJAnake adhipatipaneko prApta kara / bhAvArtha-uparyukta ATha kAryose kevalajJAnakI prApti hotI hai // 28 // aba isa adhikArako pUrNa karate hue kahate haiM zArdUlavikrIDitam / dRzyante bhuvi kiM na te kRtadhiyaH saMkhyAvyatItAzciram ye lIlAH parameSThinaH pratidinaM tanvanti vAgbhiH praaN| taM sAkSAnubhUya nityaparamAnandAmburAziM puna-. / ye janmabhramamutsRjanti puruSA dhanyAstu te durlabhAH // 29 // artha-isa pRthivIpara parameSThIkI nityaprati kevala vacanoMse bahuta kAlaparyanta lIlAstavanako vistRta karanevAle kRtavuddhi kyA gaNanAse atIta nahIM haiM ? api tu asaMkhyeya dekhanemeM Ate haiM / parantu nityaparamAnandAmRtakI rAzirUpa usa parameSThIko sAkSAt anubhavagocara kara saMsArake zramako dUra karate haiM, aise puruSa durlabha haiM. aura aise hI puruSa dhanya haiM // 29 // isa prakAra dhyAna karanevAle yogIzvaroMkI prazaMsA kI gii| yadyapi isa paMcama kAlameM aise yogIzvara dekhanemeM nahIM Ate, to bhI unake guNAnuvAda sunakara smaraNa karanese bhavyajIcoMkA mana pavitra hotA hai aura anya kuliMgiyoMkI zraddhArUpa mithyAtvakA nAza hotA hai / /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / dohaa| ratnatrayako dhAra je, zama dama yama cita deya / dhyAna kareM mana rokika, dhana te muni ziva leya // 1 // iti zrIjJAnArNave yogapradIpAdhikAre zubhacandrAcAryaviracite paJcamaH sargaH // 5 // atha SaSThaH srgH| Age dhyAtA dhyAnake aMgasvarUpa samyagdarzanAdikakA vyAkhyAna karate haiM suprayuktaiH svayaM sAkSAtsamyagdRgbodhasaMyamaiH / tribhirevApavargazrIrghanAzleSaM prayacchati // 1 // artha-bhaleprakAra prayukta kiye hue samyagdarzana samyagjJAna aura samyakacAritra ina tInoMse arthAt tInoMkI ekatA honese mokSarUpI lakSmI usa ratnatrayayukta AtmAko svayaM dRDhAliMgana detI hai / bhAvArtha-tInoMkI ekatA hI mokSamArga hai // 1 // kyoMki taireva hi vizIryante vicitrANi balInyapi / / dRgyodhasaMyamaiH karmanigaDAni zarIriNAm // 2 // artha-ina samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritrase hI jIvoMkI nAnAprakArakI valavAn karmarUpI veDiyAM jharatI haiM (TUTatI haiM) // 2 // trizuddhipUrvakaM dhyAnamAmananti manISiNaH / vyartha syAttAmanAsAdya tadevAna zarIriNAm / / 3 // artha-vidvAnoMne darzana jJAna cAritrakI zuddhatApUrvakahI dhyAna kahA hai / aisA : AmAya hai / isa kAraNa ina tInoMkI zuddhatA pAyevinA jIvoMkA dhyAna karanA vyartha hai| kyoMki vaha dhyAna mokSaphalake artha nahIM hai // 3 // ratnatrayamanAsAdya yaH sAkSAddhyAtumicchati / khapuSpaiH kurute mUDhaH sa vandhyAsutazekharam // 4 // __ artha-jo puruSa sAkSAt ratnatrayako (samyagdarzana samyagjJAna samyakcAritrako) prApta na hokara dhyAna karanA cAhatA hai, vaha mUrkha AkAzake phUloMse vaMdhyAke putrake liye seharA (maura) banAnA cAhatA hai / bhAvArtha-ratnatraya pAye binA dhyAna honA asAdhya hai // 4 // aaryaa| . . tattvaruciH samyaktvaM tatvaprakhyApakaM bhavejjJAnam / pApakriyAnivRttizcaritramuktaM jinendreNa // 5 //
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha - jinendra bhagavAnane tattvoMkI ruci arthAt zraddhApratItiko samyaktva ( samyagdarzana ) tattvoMko prakarSarUpa kahane arthAt jAnaneko samyagjJAna, aura pApakriyAoMse nivRtta honeko samyakcAritra kahA hai // 5 // ina samyagdarzana, jJAna aura cAritrameMse prathama samyagdarzanakA varNana karate haiM,jIvAdipadArthAnAM zraddhAnaM taddhi darzanam / nisargeNAdhigatyA vA tadbhavyasyaiva jAyate // 6 // artha --jo jIvAdi padArthokA zraddhAna karanA hai vahI niyamase darzana hai / yaha samyagdarzana nisarga ( svabhAvase) athavA adhigamase ( paropadezase ) bhavya jIvoMkehI utpanna hotA hai / abhavya nahiM hotA // 6 // kSINaprazAntamizrAsu mohaprakRtiSu kramAt / tat syAdravyAdisAmagryA puMsAM saddarzanaM tridhA // 7 // artha -- yaha samyagdarzana puruSoMke dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa sAmagrIse darzana moha karmakI tIna prakRtiyoMke kSaya, upazama tathA kSayopazamarUpa hone se kramazaH tIna prakArakA hai -1 kSAyikasamyaktva 2 upazamasamyaktva aura 3 kSayopazamasamyaktva // 7 // uktaM ca granthAntare " bhavyaH praryAptakaH saMjJI jIvaH paJcendriyAnvitaH / kAlalabdhyAdinA yuktaH samyaktvaM pratipadyate // 1 // samyaktvamatha tattvArthazraddhAnaM parikIrtitaM / tasyopazamiko bhedaH kSAyiko mizra ityapi // 2 // artha - " jo bhavya ho, paryAptaka ho manasahita saMjJI paMcendrI ho aura kAlalavdhi Adi sAmagrIsahita ho vahI jIva samyaktvako prApta hotA hai // 1 // sAta tattvoMkA zraddhAna karanA samyagdarzana kahA gayA hai / usake upazama, kSAyaka aura mizra arthAt kSAyopazamika ye tIna bheda haiM // 2 // saptAnAM prazamAtsamyak kSayAdubhayato'pi ca / prakRtInAmiti prAhustatraividhyaM sumedhasaH // 3 // artha-mohakarmakI mithyAtva, samyagmithyAtva, samyakprakRtimithyAtva tathA anantAnubaMdhI krodha mAna mAyA lobha ina sAta prakRtiyoM ke upazama, kSAyaka aura kSAyopazama tIna prakAra samyaktva honA samyagjJAnI paMDitoMne kahA hai / bhAvArtha - upazamase upazamasamyaktva aura kSayase kSAyika samyaktva aura kucha kSaya tathA kucha upazama honese - kSAyopazamika samyaktva hotA hai // 3 //
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / - 93 ekaM prazamasaMvegadyAstikyAdilakSaNam / AtmanaH zuDimAnaM syAditaraca smnttH||4||" artha-eka samyaktva to prazama, saMvega, anukampA aura Astikya cihase cihita hai, jise sarAgasamyaktva kahate haiN| aura dUsarA samasta prakArale AtmAkI zuddhimAtra hai, jise vItarAgasamyaktva kahate haiM // 4 // " dravyAdikamathAsAdya tajjIvaiH prApyate kvacit / / paJcaviMzatimutsRjya doSAstacchaktighAtakam // 8 // artha-athavA yaha samyagdarzana dravya, kSetra, kAla bhAvarUpa sAmagrIko prApta hokara tathA samyagdarzanakI zaktike ghAta karanevAle paccIsa dopoMko chor3anese kacit prApta hotA hai // 8 // uktaM ca granyAntare"mUDhannayaM madAzcASTau tathA'nAyatanAni sstt|| __ aSTau zaGkAdayazceti dRgdopAH pnycviNshtiH||1||" artha-"tIna mUDhatA, ATha mada (garva), chaH anAyatana aura zaMkAdi ATha doSa isa prakAra paccIsa doSa samyagdarzanake kahe gaye haiM, inakA nAma svarUpa Adi zAstroMmeM prasiddha haiM. yahAM granthavistArabhayase nahIM likhA gayA hai // 1 // " aba samyaktvake viSayabhUta sapta tattvoMkA varNana karate haiM, jIvAjIvAsravA vandhaH saMvaro nirjarA tathA / .. mokSazcaitAni saptaiva tattvAnyUcurmanIpiNaH // 9 // artha-paMDitoMne jIva, ajIva, Asava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAtahI tattva kahe haiM // 9 // ava ina sapta tattvoMkA vizeSa varNana karate haiM, anantaH sarvadA sarvo jIvarAzirdidhA sthitH| siddhetaravikalpena trailokyabhuvanore // 10 // artha-isa tIna lokarUpI bhuvanameM jIvarAzi sadAkAla sarva (ananta) hai, aura vaha do bhedarUpa hai-1 siddha tathA 2 saMsArI // 10 // siddhastvekakhabhAvAsyAdRgvodhAnandazaktimAn / mRtyuutpaadaadijnmotykleshpcyvicyutH|| 11 // - artha-una do bhedoM se jo siddha hai, so to darzana-jJAna-sukha-vIrya-sahita eka svabhAva hai, aura maraNa-janma-Adi sAMsArika klezoMse rahita hai // 11 //
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAya candra jainazAstramAlAyAm carasthirabhavodbhUtavikalpaiH kalpitAH pRthak / bhavantyanekabhedAste jIvAH saMsAravartinaH // 12 // artha - aura saMsArI jIva trasa aura sthAvararUpa saMsArase utpanna hue bhedoMse bhinna 2 aneka prakArake haiM // 12 // pRthivyAdivibhedena sthAvarAH pazcadhA matAH / sAstvanekabhedAste nAnAyonisamAzritAH // 13 // artha - saMsArI jIvoMmeM sthAvara jIva pRthivI, apa, teja, vAyu aura vanaspati bhedase pAMca prakArake haiM aura trasa dvIndriyAdika bhedoMse aneka bhedarUpa haiM tathA aneka prakArakI yonike Azrita haiM // 13 // caturdhA gatibhedena bhidyante prANinaH param / manuSyAmaratiryaJco nAkAzca yathAyatham // 14 // artha -- aura saMsArI jIva gatike bhedase manuSya, deva, tiryaMca aura nAraka cAra prakArake haiM // 14 // 30% 94 bhramanti niyataM janmakAntAre kalmaSAzayAH / durantakarmasampAtaprapaJcavazavarttinaH // 15 // artha -- ye pApAzayarUpI saMsArI jIva duranta karmake saMpAtake prapaMcake vazavartI hokara saMsArarUpI vanameM nirantara bhramaNa karate haiM // 15 // kintu tiryaggatAveva sthAvarA vikalendriyAH / asaMjJinazca nAnyatra prabhavantyaGginaH kacit // 16 // artha -- kintu sthAvara, vikalendriya ( dvIndriya, trIndriya, caturindriya) aura asaMjJI (manarahita paMcendriya) ye tiryaMcagatimeMhI hote haiM, anyatra nahIM hote // 16 // upasaMhAravistAradharmA hagbodhalAnchanaH / karttA bhoktA vayaM jIvasta numAtro'pyamUrttimAn // 17 // artha -- jIva saMkoca vistAra dharmako liyehue darzana jJAnasahita hai aura svayam karttA, bhoktA tathA zarIrapramANa hokara amUrtimAn hai // 17 // uktaM ca granthAntare--- jIvavyutpattiH / " tatra jIvatyajIvaca jIviSyati sacetanaH / yasmAttasmAddudhaiH prokto jIvastattvavidAM varaiH // 1 // " artha - "ukta sAta tattvoMmeM jisase cetanAsahita 'jItA hai', 'jItA thA' aura 'jIvegA' isa liye tattvavettAoMmeM, jo zreSTha buddhimAn haiM unhoMne 'jIva kahA hai // 1 // "
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / eko divA tridhA jIvaH catuHsaMkrAntipazcamaH / SaTkarma saptabhaGgo'STAzrayo navadazasthitiH // 18 // artha-jIva sAmAnya caitanyarUpase eka prakArake haiM / trasa sthAvara bhedase do prakArake haiM / ekendriya, vikalendriya, sakalendriya bhedase tIna prakArake haiM / ekendriya, vikalendriya, saMjJI, asaMjJI, bhedase cAra prakArake haiM / ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya bhedase pAMca prakArake haiN| pAMca sthAvara aura eka trasa isa prakAra N bheda karanese chaha prakArake haiN| pAMca sthAvara, vikalendriya, sakalendriya, aise bheda karanese sAta prakArake haiN| pAMca sthAvara, vikalendriya, saMjJI, asaMjJI, aise ATha prakArake haiN| pAMca sthAvara, tIna vikalendriya, eka sakalendriya aise nava prakAra haiM. aura pAMca sthAvara, tIna vikalendriya aura saMjJI tathA asaMjJI aise bheda karanese daza prakAra bhI haiM / isa prakAra sAmAnya vizeSake bhedase jIva saMkhyAta asaMkhyAta tathA anantabhedarUpa haiM // 18 // bhavyAbhavyavikalpo'yaM jIvarAzirnisargajaH / 95 mataH pUrvo'pavargAya janmapaGkAya cetaraH // 19 // artha-yaha jIvarAzi svabhAvase bhavya aura abhavya bheda svarUpa hai / pahilA apavarga arthAt mokSake liye aura itara arthAt dUsarA abhavya saMsArake liye mAnA gayA hai arthAt bhavya mokSagAmI hotA hai aura abhavyako kabhI mokSa nahIM hotA hai // 19 // samyagjJAnAdirUpeNa ye bhaviSyanti jantavaH / prApya dravyAdisAmagrIM te bhavyA munibhirmatAH // 20 // artha - jo jIva dravyakSetrakAlabhAvarUpa sAmagrIko pAkara samyagjJAnAdirUpa pariNamaiMge, unhIko AcAryoMne 'bhavya' kahA hai // 20 // andhapASANakalpaM syAdabhavyatvaM zarIriNAm / yasmAjjanmazatenApi nAtmatattvaM pRthagbhavet // 21 // artha - jIvoMkA abhavyapana andhapApANake samAna hai, jisase saikar3oM janmoMgaMbhI Atmatattva pRthak nahIM hotA // 21 // abhavyAnAM khabhAvena sarvadA janmasaMkramaH / bhavyAnAM bhAvinI muktirniHzeSaduritakSayAt // 22 // artha - abhavyajIvoMkA svabhAvase saMsAra meM sarvadAhI janma, saMkrama arthAt bhramaNa hotA hai aura bhavya jIvoMko samasta karmoke kSayase mukti hotIhI hai // 22 // yathA dhAtormalaiH sArddhaM sambandho'nAdisaMbhavaH / tathA karmamajJeyaH saMzleSo'nAdidehinAm // 23 //
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm __ artha-jisa prakAra suvarNAdi dhAtuoMkA malake sAtha anAdi saMbaMdha hai, usI prakAra jIvoMkA karmamalase anAdikAlakA saMbaMdha hai aise jAnanA cAhiye // 23 // dvayoranAdisaMsAraH sAntaH pryntvrjitH| vastukhabhAvato jJeyo bhavyAbhavyAginaH kramAt // 24 // artha-bhavya abhavya donoMhIko saMsAra Adirahita hai, parantu bhavyakA saMsAra to antasahita hai (kyoMki isako mukti hotI hai / ) aura abhavyakA antarahita hai, (kyoMki isako mukti nahIM hotii)| aisA vastukhabhAvasehI jAnanA cAhiye / isameM koI anya hetu nahIM hai // 24 // caturdazasamAseSu mArgaNAsu guNeSu ca / jJAtvA saMsAriNo jIvAH zraddheyAH zuddha dRSTibhiH // 25 // artha-saMsArI jIvoMko caudaha jIvasamAsa, caudaha mArgaNA aura caudaha guNasthAnoM meM jAnakarake samyagdRSTiyoMko zraddhAna karanA cAhiye / bhAvArtha-saMsArI jIvoMke bheda bahuta haiM, ve kahAMtaka kahe jAveM, isa kAraNa yahAM saMkSepameMhI kaha diyA gayA hai ki; jIva samAsa, mArgaNA, guNasthAnoM meM jIvoMkA vizeSa svarUpa jAnakara zraddhAna karanA cAhiye / jIva samAsAdikA vizeSa kharUpa gomaThasArAdi anya granthoMse jAnanA cAhiye // 25 // saMkSepase jIvatattvakA varNana karake ajIva tattvakA varNana karate haiM, dharmAdharmanabhAkAlAH punalaiH shyogibhiH| dravyANi SaT praNItAni jIvapUrvANyanukramAt // 26 // artha-jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla yogIzvaroMne ye chaha dravya anukramase kahe haiM // 26 // tatra jIvAdyaH paJca pradezapracayAtmakAH / kAyAH kAlaM vinA jJeyA bhinnaprakRtayo'pyamI // 27 // artha-una chaha dravyoMmeM eka kAlako chor3akara jIvAdika pAMca dravya aneka pradezAsmaka honeke kAraNa 'kAya' kahe jAte haiM / kAlANu ekahI pradezakharUpa hai, ataH use 'kAya' nahIM kahA / ina saba dravyoMko bhinna 2 khabhAvavAle jAnanA cAhiye // 27 // __ acidrUpA vinAjIvamamUrtI pudgalaM vinaa| padArthA vastutaH sarve sthityutpattivyayAtmakAH // 28 // artha-ina chaha dravyoMmeMse jIvake vinA anya pAMca acidrUpa haiM arthAt cetanArahita ajIva dravya haiM / aura pudgala dravyake vinA anya pAMca amUrta haiM / sparza- rasa, gandha, varNa, guNa inameM nahIM hai / pudgala ina guNoMsahita mUrta hai / tathA ina dravyoMko. padArtha bhI kahate haiM, kyoMki ye utpAda, vyaya, dhauvya-sahita haiM / padArthakA kharUpa dravya paryAyA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 97 tmaka kahA gayA hai, isa kAraNa jo utpAda, vyaya, prauvya-rUpa hotA hai, vahI paryAyarUpa bhI hotA hai // 28 // aNuskandhavibhedena bhinnAH syuH pudgalA dvidhA / mUrtI varNarasasparzaguNopetAzca rUpiNaH // 29 // artha-aNuskandha bhedase yahAM pudgala do prakArakA hai aura varNa, rasa, sparza, guNa sahita honese rUpI (mUrta) haiM / / 29 // kintvekaM pudgaladravyaM paDikalpaM budhairmatam / / sthUlAsthUlAdibhedena sUkSmAsUkSmena ca kramAt // 30 // . artha-kintu eka eka pudgala dravyako vidvAnoMne sthUla aura sUkSmAsUkSmAdi bhedoMke kramase chaha prakArakA kahA hai / yathAH-sthUlAsthUla, to pRthivI parvatAdika haiM / sthUlajala dugdhAdika tarala padArtha haiM / sthUlasUkSma-chAyA AtapAdi netraindriyagocara haiM / sUkSmasthUla-netrake vinA anya cAra indriyoMse grahaNameM AnevAle zabda gandhAdika haiN| sUkSma-karmavargaNA hai aura sUkSmasUkSma-paramANu haiM / isa prakAra pudgalake chaha bheda haiM // 30 // pratyekamekadravyANi dharmAdIni yathAyatham / AkAzAntAnyamUrtAni niSkriyANi sthirANi ca // 31 // artha-dharma, adharma, AkAza, ye tIna dravya bhinna 2 eka eka dravya haiM aura tInoMhI amUrtika, niSkriya aura sthira haiM // 31 // salokagaganavyApI dharmaH syaadgtilkssnnH| . tAvanmAno'pyadharmo'yaM sthitilakSmaH prakIrtitaH // 32 // artha-dharmadravya lokAkAzameM vyApaka hai aura gatimeM sahakArI honA usakA lakSaNa vA khabhAva hai / aura adharma dravyamI lokAkAzavyApI hai, tathA sthitisahakArI usakA khabhAva hai // 32 // svayaM gantuM pravRttepu jIvAjIveSu srvdaa| dharmo'yaM sahakArI syAjalaM yAdo'GginAmiva // 33 // artha-yaha dharmadravya jIvapudgalakA preraka sahakArI nahIM hai, kintu jIvapudgala khayam gamana karanemeM pravarte to yaha sarvakAla sahakArI (sahAyaka ) hai / jaise jalameM rahanevAle matsyAdikako jala sahakArI hai / jala preraNa karake matsyAdika jalacaroMko nahIM calAtA kintu ve calate hai to unakA sahAyaka hotA hai // 33 //
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm datte sthitiM prapannAnAM jIvAdInAmayaM sthiti / adharmaH sahakAritvAdyathA chAyA'dhyavartinAm // 34 // . . artha-adharma dravya sthitiko prApta hue jIvapudgaloMkI sthiti karAne meM sahakArI hai| jaise mArgameM calate hue pathikoMko baiThaneke liye chAyA sahakArI hai, usI prakAra adharma dravya bhI jIvoMke ThaharAnemeM sahakArI hai / preraka nahIM hai // 34 // avakAzapradaM vyoma sarvagaM khapratiSThitam / lokAlokavikalpena tasya lakSma prakIrtitam // 35 // artha-AkAzadravya anya pAMcadravyoMko avakAza denevAlA aura sarvavyApI hai / tathA khapratiSThita hai / arthAt apane ApahIke AdhAra hai, anya koI AdhAra ( Azraya ) nahIM hai| yaha loka alokake bhedase do prakArakA hai // 35 // lokAkAzapradezeSu ye bhinnA aNavaH sthitaaH| . parivAya bhAvAnAM mukhyakAlaH sa varNitaH // 36 // artha-lokAkAzake pradezoMmeM jo kAlake bhinna 2 aNu dravyoMkA parivartana karaneke . liye sthita haiM unhe mukhya kAla arthAt nizcayakAla kahate haiM // 36 // samayAdikRtaM yasya mAnaM jyotirgaNAzritam / vyavahArAbhidhaH kAlaH sa kAlajJaiH prapazcitaH // 37 // artha-jisa kAlakA parimANa jyotiSI devoMke samUhake gamanAgamanake Azrayase samaya Adi bhedarUpa kiyA gayA hai, use kAlake jAnanevAle vidvAnoMne vyavahArakAla kahA hai // 37 // yadamI parivartante padArtho vishvvrtinH| navajIrNAdirUpeNa tatkAlasyaiva ceSTitam // 38 // artha-lokameM rahanevAle e samasta padArtha jo nayese purAnI avasthAko dhAraNa karate haiM, so saba kAlakI ceSTAse hI karate haiM / arthAt samasta dravyoMke pariNamaneko kAlakI vartanA hI nimitta hai // 38 // bhAvino vartamAnatvaM vartamAnAstvatItatAm / padArthAH pratipadyante kAlakelikarthitAH // 39 // artha-padArtha kAlahIkI lIlAse (vartanA) se eka avasthAse anya avasthAko prApta hote haiM / arthAt jo AgAmI avasthA honevAlI hai vaha to vartamAnatAko prApta hotI hai aura vartamAna hai vaha atItapanako prApta hotI hai / isa prakAra samaya samaya avasthA palaTatI rahatI hai // 39 //
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / dharmAdharmabhakAlA arthaparyAyagocarAH / vyaJjanAkhyasya saMvandhau dvAvanyau jIvapudgalau // 40 // artha - dharma, adharma, AkAza aura kAla ye cAra padArtha to arthaparyAyagocara haiM, aura anya do arthAt jIva tathA pudgala vyaJjanaparyAyake sambandharUpa haiM / bhAvArtha-dharmAdikaM cAra dravyoMke AkAra palaTate nahIM, isa kAraNa hAnivRddhi ke pariNamanarUpa arthaparyAyahI inake mukhya kahe haiM / aura jIva tathA pudgaloMke AkAra palaTate rahate haiM isakAraNa inake vyaJjanaparyAya mukhya kahe gae haiM // 40 // 99 bhAvAH pazcaiva jIvasya dvAvantyau pudgalasya ca / dharmAdInAM tu zeSANAM syAdbhAvaH pAriNAmikaH // 41 // artha - jIvake audayikAdi pAMcoM hI bhAva haiM aura pulake antima do arthAt sUtrapAThakI apekSA antima audayika aura pAriNAmika haiM, tathA zeSa dharmAdika cAra dravyoMke eka pAriNAmika bhAvahI hai // 41 // anyo'nya saMkramotpanno bhAvaH syAtsAnnipAtikaH / SaDviMzadabhinnAtmA sa SaSTho munibhirmataH // 42 // artha - jIvake ina pAMca bhAvoMke paraspara saMyogase utpanna huA sAnnipAtika nAmakA eka chaThA bhAva bhI AcAryoMne mAnA hai / vaha chavvIsa prabhedoMse bhedarUpa hai, tathA chattIsa bhedarUpa aura ikatAlIsa bhedarUpabhI kahA hai / 'tantrArthavArtika' nAma tatvArthasUtrakI TIkA bhAvoMkA acchA vistAra kiyA hai. yahAM yadi koI prazna kare ki, jIvake pAMca vA chaha Adi bhAva kyoM kiye ? kyoMki jIvakA yathArtha bhAva eka pAriNAmikahI hai / audayika Adika bhAva to karmajanya haiM, TIkAmeM unheM jIvake bhAva kaise kahate ho ? uttara- aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki ye bhAva yadyapi karmajanita haiM tathApi jIvahI ina bhAvoMke rUpameM pariNamatA hai / anAdi karmabandhake nimittase jIvakI aisI hI sAmarthya hai ki, jaba jaise karmakA udayAdika nimitta ho vaisA hI yaha bhAvarUpa pariNamatA 1 hai / yadi aisA nahIM mAnA jAyagA, to jIva sAMkhyamatI tathA vedAMtamatAvalambiyoM ke samAna nitya kUTastha ThaharaigA aura usake saMsArakA honA bhI nahIM ThahareMgA / aura java saMsAraavasthA hI nahIM hogI taba phira mokSakA abhAva mAnanA par3egA / tathA mokSakA abhAva mAnanese bar3AhI doSa AvegA / isa kAraNa jainamatame jIvake karmakA bandha honA tathA karmake nAza honepara mokSahonA kahA gayA hai / aura mokSa honekA upAya samyagdarzana, 1 audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika (mizra) aura pAriNAmika ye pAMca bhAva haiM /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 rAyacandrajainazAstramAlAyAm jJAna, cAritrasahita dhyAna karanA kahA hai / syAdvAdanyAyase saba saMbhavita hotA hai| vastukharUpa anantadharmI hai, aisA pramANasiddha hai / isa kAraNa jainiyoMkA kahanA sarvathA 'nirAbAdha hai| aura ekAntIkA kahanA sarvathA vAdhAsahita hai| aisA niHsaMdeha jAna- . kara zraddhAna karanA ucita hai // 42 // dharmAdhamaikajIvAnAM pradezA gnnnaatigaa| kiyanto'pi na kAlasya vyomnaH paryantavarjitAH // 43 // artha-dharmadravya, adharmadravya aura eka jIvadravyake pradeza gaNanAse atIta arthAt asaMkhyAta haiM aura kAladravyake ekahI aNu mAtra pradeza hai / isa kAraNa kAlake kitane pradeza haiM, aisI kathanIhI nahIM hai / aura AkAzake antavarjita anantapradeza haiM // 13 // ekAdayaH pradezAH syuH pudgalAnAM yathAyatham / saMkhyAtItAzca saMkhyeyA anantA yogikalpitAH // 44 // artha-yogIzvaroMne pudgaladravyake eka pradezako Adi le jaise haiM taise saMkhyAta asaMkhyAta aura ananta kahe haiM / bhAvArtha-pudgaladravya eka paramANu hai vaha milakara do paramANuse lekara saMkhyAta paramANutakakA skandha hotA hai tathA asaMkhyAta paramANu milakara . asaMkhyAta paramANukA skandha hotA hai aura ananta paramANuoMkA skandha bhI hotA hai / isa kAraNa pudgalaskandhake saMkhyAta asaMkhyAta vA ananta pradeza kahe haiM // 14 // mUrtI vyavanaparyAyo vAggamyo'nazvaraH sthirH| sUkSmaH pratikSaNadhvaMsI pryaayshcaarthsNjnyikH||45|| artha-vyaJjanaparyAya mUrtika hai, vacanake gocara hai, anazvara hai sthira hai / aura arthaparyAya sUkSma hai tathA kSaNavidhvaMsI hai // 45 // isa prakAra ajIvatattvakA varNana kiyA. aba vandha tattvakA varNana karate haiM: prakRtyAdivikalpena jJeyo bandhazcaturvidhaH / jJAnAvRtyAdibhedena so'STadhA prathamaH smRtaH // 46 // ___ artha-prakRtyAdi bhedase vandha cAra prakArakA hai| unameMse prathama prakRti bandha hai, jo ki jJAnAvaraNa darzanAvaraNAdi bhedase ATha prakArakA hai // 46 // mithyAtvAviratI yogaH kaSAyAzca yathAkramAt / pramAdaiH saha paJcate vijJeyA bandhahetavaH // 47 // artha-mithyAtva, avirati, yoga kapAya aura pramAda yathAkramase ye pAMca vandhake hetu arthAt kAraNa jAnane cAhiye / atatvazraddhAnako mithyAtva, atyAgarUpa pariNAmoMko avirati, nizcaya vyavahAra cAritrameM asAvadhAnarUpa pariNAmoMko pramAda, krodha mAna mAyA
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 101 lobha rUpa pariNAmoMko kapAya aura manavacanakAyake nimittase AtmAke caMcalarUpa honeko yoga kahate haiM. isa prakAra bandhake hetu kahe haiM // 47 // utkarSeNApakarSeNa sthitiryA karmaNAM matA / sthitibandhaH sa vijJeya itarastatphalodayaH // 48 // artha -- jo utkRSTa, jaghanya tathA madhyake bhedoMrUpa bar3hatI ghaTatI karmokI sthiti ( kAlakI maryAdA ) kahI gaI hai, use sthitibandha aura karmake phalake udaya honeko itara arthAt anubhAgabaMdha jAnanA cAhiye // 48 // parasparapradezAnupravezo jIvakarmaNoH / yaH saMzleSaH sa nirdiSTo bandho vidhvastabandhanaiH // 49 // artha - jo jIva aura karma ina donoMke pradezoMkA paraspara anupraveza kahiye ekakSetrAvagAha honese saMbandha hotA hai, use bandharahita sarvajJadevane pradezavandha kahA hai / isa prakAra baMdhatattvakA varNana kiyA hai // 49 // prAgeva bhAvanAta nirjarAtravasaMvarAH / afaar: kIrtayiSyAmi mokSamArga sahetukam // 50 // artha - nirjarA, Asrava aura saMvarakA varNana pahile dvAdaza bhAvanAke prakaraNa meM kara Aye haiM isa kAraNa yahAM nahIM kiyA / Age mokSatattvakA varNana hetusahita karate haiM // 50 // evaM dravyANi tattvAni padArthAn kAyasaMyutAn / yaH zrante vasiddhAntAtsa syAnmuktaH svayaM varaH // 51 // artha -- isa prakAra chaha dravya, sapta tattva, nava padArtha, vA paMcAstikAyakA apane siddhAtase jo AtmA zraddhAna karatA hai vaha muktikA svayaMvara hotA hai / arthAt muktirUpI kanyA use khayaM varaNa karatI hai / tAtparya yaha ki use mukti prApta hotI hai // 51 // iti jIvAdayo bhAvA diGmAtreNAtra varNitAH / vizeSarucibhiH samyagvijJeyAH paramAgamAt // 52 // artha- isa prakAra jIvAdi padArthoMkA digdarzanamAtra isa graMtha meM kiyA gayA. vizeSa jAnanekI ruci rakhanevAle puruSoMko paramAgamase arthAt tatvArtha sUtra kI TIkA tathA gomaThasArAdi anya zAstroMse jAnanA cAhiye // 52 // saddarzanamahAranaM vizvalokaikabhUSaNam / muktiparyantakalyANadAnadakSaM prakIrtitam // 53 // artha - yaha samyagdarzana mahArala samasta lokakA AbhUSaNa hai aura mokSa honeparyanta AtmAko kalyANa denevAloMmeM catura hai // 53 //
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ . rAyacandrajainazAstramAlAyAm caraNajJAnayoji yamaprazamajIvitam / tapAzrutAdyadhiSThAnaM sadbhiH saddarzanaM matam // 14 // artha-isa samyagdarzanako satpuruSoMkonivAritra aura jJAnakA bIja arthAt utpanna karanekA kAraNa mAnA hai / kyoMki isake vinA samyagjJAna aura samyakcAritra hotAhI nahIM, tathA yama ( mahAvratAdi) aura prazama (vizuddhabhAva) kA yaha jIvanasvarUpa hai / isa samyagdarzanake vinA yama va prazama nirjIvake samAna haiM / isI prakAra tapa aura svAdhyAyakA Azraya hai / isake vinA ye nirAzraya haiM / isa prakAra jitane zamadamavodhanatatapAdi kahe haiM unako yaha saphala karatA hai| inake vinA ve mokSaphalake dAtA nahIM ho sakate haiM // 54 // apyeka darzanaM zlAghyaM caraNajJAnavicyutam / na punaH saMyamajJAne mithyAtvaviSadUpite // 55 // artha-yaha samyagdarzana cAritrajJAnake honepara bhI prazaMsanIya kahalAtA hai. aura isake vinA saMyama ( cAritra ) aura jJAna mithyAtvarUpI vipase dUpita hote haiM. arthAt samyagdarzanakI prAptike vinA jJAna mithyAjJAna aura cAritra kucAritra kahAtA hai // 55 // atyalpamapi sUtra dRSTipUrva yamAdikam / praNItaM bhavasambhUtaklezamArabhArabheSajam // 56 // artha-samyagdarzanasahita yama niyama tapAdika thor3e bhI hoM, to unhe sUtrake jJAtA AcAryoMmeM saMsArase utpanna hue klezaduHkhoMke bar3e bhArako bhI auSadhike samAna kahA hai| bhAvArtha-samyagdarzanake hote hue vratAdika alpa hoveM, to bhI ve saMsArajanita duHkharUpI rogoMko naSTa karane ke liye aupadhake samAna haiM // 56 // manye muktaH sa puNyAtmA vizuddhaM yasya darzanam / yatastadeva muktyaGgamagrimaM parikIrtitam // 57 // artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki, jisako nirmala atIcArarahita samyagdarzana hai vahI puNyAtmA vA mahAbhAgya mukta hai aisA maiM mAnatA huuN| kyoMki samyagdarzanahI mokSakA mukhya aMga kahA gayA hai / mokSamArgake prakaraNameM samyagdarzanahI mukhya kahA gayA hai // 57 // prAmuvanti zivaM zazvacaraNajJAnavizrutAH / api jIvA jagatyasminna punadarzanaM vinA // 58 // artha-isa jagatameM jo jIva cAritra aura jJAnake kAraNa sadA jagatameM prasiddha haiM, ve bhI samyagdarzanake vinA mokSako nahIM pAte // 58 //
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / aba isa samyagdarzanake prakaraNako pUrNa karate hue kahate haiM mAlinI / atula sukhanidhAnaM sarvakalyANavIjaM jananajaladhipotaM bhavya sattvaikapAtram | duritatarukuThAraM puNyatIrthapradhAnaM pibata jitavipakSaM darzanAkhyaM sudhAmbum // 53 // . artha - AcArya mahArAjaM kahate haiM ki he bhavya jIvo ! tuma samyagdarzana nAmaka amRtakA pAna karo / kyoMki yaha samyagdarzana atulyasukhakA nidhAna ( khajAnA ) hai / samasta kalyANoMkA bIja arthAt kAraNa hai / saMsArarUpI samudrase tAraneke liye jahAja hai / tathA isako dhAraNa karanevAle eka mAtra pAtra bhavya jIvahI haiM | abhavya jIva isake pAtra kadApi nahIM ho sakate / aura yaha samyagdarzana pAparUpI vRkSako kATaneke liye kuThAra ( kulhAr3e ) ke samAna hai, tathA pavitra tIrthoMmeM yahI pradhAna hai, arthAt mukhya hai / aura jIta liyA hai apane vipakSa arthAt mithyAtvarUpI zatruko jinase aisA yaha samyagdarzana hai. ataH bhavyajIvoMko sabase pahile isehI aMgIkAra karanA cAhiye // 59 // 1 chappaya / sapta tattva paT dravya, padAratha nava muni bhAkhe / astikAyasamyaktva, viSaya nIke mana rAkhe // tinako sAMce jAna, Apa parabheda pichAnahu / upAdeya hai Apa Ana saba heya vakhAnahu || yaha saradhA sAMcI dhArakai, mithyAbhAva nivAriye / taba samyagdarzana pAyakai, sthira hai mokSa padhAriye // 1 // iti zrIjJAnArNave yogapradIpAdhikAre zubhacandrAcAryaviracite samyagdarzanaprakaraNam // 6 // atha saptamaM prakaraNam / ava samyagjJAnakA varNana karate haiM 103 trikAlagocarAnantaguNaparyAyasaMyutAH / yatra bhAvAH sphurantyuccaistajjJAnaM jJAninAM matam // 1 // artha - jisameM tInakAlake gocara anantaguNaparyAyasaMyukta padArtha atizayatAke sAtha pratibhAsita hote haiM usako jJAnI puruSoMne jJAna kahA hai / yaha sAmAnyatAse pUrNa jJAnakA
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 rAyacandrajainazAstramAlAyAm kharUpa hai / AkAzadravya anantAnantapradezI hai / usake madhyameM asaMkhyAtapradezI lokAkAza hai / usameM jIva, pudgala, dharma, adharma aura kAla ye anantadravya haiM / unake tIna kAla saMbaMdhI ananta 2 bhinna 2 paryAya haiM / una sabako yugapat ( eka samayameM) jAnanevAlA pUrNajJAna AtmAkA nizcaya khabhAva hai / karmake nimittase usake bheda ho gaye haiM // 1 // . dhrauvyAdikalita vairnirbhara kalitaM jagat / / cintitaM yugapadyatra tajjJAnaM yogilocanam // 2 // artha-utpAda-vyaya-dhrauvya-khabhAvI padArthoMse atizaya bharA huA yaha jagat jisa jJAnameM yugapat prativimbita ho vahI jJAna yogIzvaroMke netrake samAna hai bhAvArthaanyamatAvalambiyoMmeM yogipratyakSa jJAna mAnate haiM, vaha yathArtha nahIM hai / ukta jJAnahI satyArtha hai // 2 // aba karmake nimittase jo jJAnake bheda ho gaye haiM, unakA varNana karate haiM, matizrutAvadhijJAnaM manaHparyayakevalam / taditthaM sAnvayairbhedaiH paJcadheti prakalpitam // 3 // artha-yaha jJAna mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala ina bhedoMse pAMca prakArakA kalpanA kiyA gayA hai| bhAvArtha-karmake nimittase yaha pAMca prakArakI kalpanA kI gaI hai| paramArthase jJAnamAtrameM koI bheda nahIM hai| kevala pratyakSa aura parokSatAkA bheda mAtra hai // 3 // avagrahAdibhirbhadaivavAdyantarbhavaiH praiH| SatriMzatrizataM prAhurmatijJAnaM prapaJcataH // 4 // artha-avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA tathA bahu, bahuvidhi, Adi vAraha bhedoMse vistAra karanese matijJAnake tInasai chattIsa bheda hote haiM / so tattvArthasUtrakI TIkAoMse jAnanA cAhiye // 4 // prasRtaM bahudhA'nekairaGgapUrvaiH prakIrNakaiH / syAcchandalAJchitaM taddhi zrutajJAnamanekadhA // 5 // artha--gyAraha aMga, caudaha pUrva aura caudaha prakIrNaka inase bahuta prakArase vistRta, syAt zabdase cihnita zrutajJAna aneka prakArakA hai / bhAvArtha-zAstra sunaneke nimittase utpanna huA jJAna mukhyatAse zrutajJAna kahA jAtA hai. vaha zAstra aMgapUrvAdikase aneka bhedarUpa hai isa kAraNa jJAnabhI aneka prakArake haiM / aura 'syAt' zabda 'kisI prakArako' kahate haiM so isa zabdase vaha zrutajJAna cihnita hai / jisase isameM kisI prakArakI bAdhA nahIM AtI, isa kAraNa jo nirvAdha hai vahI zrutajJAna hai // 5 //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 jJAnArNavaH / devanArakayo yastvavadhirbhavasambhavaH / SaDikalpazca zeSANAM kSayopazamalakSaNaH // 6 // artha-deva aura nArakI jIvoMko to avadhijJAna bhavahIse utpanna hotA hai / usakA kAraNa narakagati vA devagatihI hai, isa kAraNa use bhavapratyaya avadhi kahate haiM. aura manuSya tathA tiryaJcoMko jo kSayopazamase hotA so chaha prakArakA hotA hai jaise-anugAmi 1 ananugAmi 2 hIyamAna 3 varddhamAna 4 avasthita 5 anavasthita 6 isa prakAra chaha bheda haiM // 6 // Rjurvipula ityevaM syAnmanaHparyayo dvidhA / vizuddhyapratipAtAbhyAM tadvizeSo'vagamyatAm // 7 // artha-manaHparyayajJAna-Rjumati tathA vipulamati bhedase do prakArakA hai / ina donoMmeM vizuddhatA aura apratipAtakI vizeSatA hai // 7 // azepadravyaparyAyaviSayaM vizvalocanam / anantamekamatyakSaM kevalaM kIrtitaM vudhaiH / / 8 // artha-jo samasta dravyoMke paryAyoMko jAnanevAlA hai, saba jagatake dekhane jAnanekA netra hai tathA anaMta hai, eka hai, aura atIndriya hai arthAt mati zruta jJAnake samAna indriyajanita nahIM hai, kevala AtmAsehI jAnatA hai, usako vidvAnoMne kevala jJAna kahA hai // 8 // kalpanAtItamabhrAntaM svaparAvabhAsakam / . jagajjyotirasaMdigdhamanantaM sarvadoditam // 9 // artha-tathA kevala jJAna kalpanAtIta hai. viSayako jAnanemeM kisI prakArakI kalpanA nahIM hai, spaSTa jAnatA hai, tathA Apako aura parako donoMko jAnatA hai / jagatakA prakAzakaranevAlA, saMdeharahita, ananta aura sadAkAla udayarUpa hai tathA isakA kisI samayameM kisI prakArasemI abhAva nahIM hotA hai / / 9 / / anantAnantabhAge'pi yasya lokshcraacrH| alokazca sphuratyuccaistajyotiryoginAM matam // 10 // ___ artha-jisa kevala jJAnake anantAnanta bhAga karaneparabhI yaha carAcara loka pratibhAsita hotA hai tathA alokAkAza anantAnanta pradezI hai, yahabhI prakaTa pratibhAsatA hai isa prakAra yogIzvaroMke jyotiprakAzarUpa kahA hai / bhAvArtha-kevala jJAnameM samasta lokAloka prakAzamAna hai / aura yaha jJAna yogIzvaroMko hI hotA hai // 10 // isa prakAra sAmAnya jJAnakI apekSA to ye pAMcohI jJAna eka haiM, tathApi karmake nimi 14
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 rAyacandrajainazAstramAlAyAm tase pAMca prakArake bheda kahe gaye / kyoMki mati zruta avadhi aura manaHparyaya ye cAra jJAna karmoMke kSayopazamase hote haiM aura kevala jJAna AtmAkA nijakhabhAva karmoMke sarvathA kSaya honese pragaTa hotA hai / yaha jJAna avinAzI aura jaisAkA taisA rahatA hai aura isako phira kabhI karmamala nahIM lagatA hai // hai, jo ghAtiyA ananta hai, sadA agamyaM yanmRgAGkasya durbhedyaM yadraverapi / tadurbodhoddhataM dhvAntaM jJAnabhedyaM prakIrtitam // 11 // artha - jisa mithyAjJAnarUpa utkaTa andhakArako candramA tathA sUryabhI naSTa nahIM kara sakatA aisA durbhedya hai / vaha mithyAtvAndhakAra jJAnasehI naSTa kiyA jAtA hai / arthAt jJAnahI usako bheda saktA hai // 11 // duHkhajvalanataptAnAM saMsArogramarusthale / vijJAnameva jantUnAM sudhAmbuprINanakSamaH // 12 // artha - isa saMsArarUpI ugramarusthala meM duHkharUpa agnise tapAyamAna jIvoMko yaha satyArtha jJAnahI amRtarUpa jalase tRpta karaneko samartha hai / bhAvArtha- saMsArake duHkha miTAneko samyagjJAnahI samartha hai // 12 // nirAlokaM jagatsarvamajJAnatimirAhatam / tAvadAste udetyuccairna yAvajjJAnabhAskaraH // 13 // artha -- jabataka jJAnarUpI sUryakA udaya nahIM hotA tabhItaka yaha samasta jaMgat ajJAnarUpI andhakArase AcchAdita hai / arthAt jJAnarUpI sUryakA udaya hotehI ajJAnarUpI andhakAra naSTa ho jAtA hai // 13 // bodha eva dRDhaH pAzo hRSIkamRgabandhane / gAruDazca mahAmantraH cittabhogivinigrahe // 14 // artha - indriyarUpI mRgoMko bAMdhaneke liye jJAnahI eka dRDhaphAMsI hai, arthAt jJAnake vinA indriyAM vaza nahIM hotIM, tathA cittarUpI sarpakA nigraha karaneke liye jJAnahI eka gAruDa mahAmantra hai / arthAt mana bhI jJAnahIse vazIbhUta hotA hai // 14 // nizAtaM viddhi nistriMzaM bhavArAtinipAtane / tRtIyamathavA netraM vizvatattvaprakAzane // 15 // artha - jJAnahI to saMsArarUpa zatruko nipAta ( naSTa) karaneke liye tIkSNa khana hai aura jJAnahI samasta tattvoMko prakAzita karaneke liye tIsarA netra hai // 15 // kSINatandrA jitaklezA vItasaGgAH sthirAzayAH / tasyArthe'mI tapasyanti yoginaH kRtanizcayAH // 16 //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 107 artha-pramAdako kSINa karanevAle, klezoMko jItanevAle, parigraharahita, sthira AzayavAle ye yogigaNa usa jJAnakI prAptike liye yatnapUrvaka tapasyA karate haiM / bhAvArthaaise jJAnI munihI isa jJAnako pAte haiM // 16 // .. veSTayatyA''tmanAtmAnamajJAnI krmvndhnaiH| vijJAnI mocayatyeva pravuddhaH samayAntare // 17 // artha-ajJAnI puruSa Apako apanehIse karmarUpI vandhanoMse veSTita karaletA hai| aura jo bhedavijJAnI hai vaha kisI kAlameM sAvadhAna hokara apaneko karmabaMdhoMse chur3AletA hai||17|| yajanmakoTibhiH pApaM jayatyajJastapovalAt / tadvijJAnI kSaNArddhana dahatyatulavikramaH // 18 // artha-jo ajJAnI hai vaha to karor3o janma lekara tapake prabhAvase pApako jItatA hai / aura usI pApako atulya parAkramavAlA bhedavijJAnI Adhe kSaNahImeM bhasa kara detA hai||18|| ajJAnapUrvikA ceSTA yateryasyAna bhuutle| sa banAtyAtmanAtmAnaM kurvannapi tapazciraM // 19 // artha-jisa yatikI isa pRthivIpara ajJAnapUrvaka ceSTA (kriyA) hai vaha cirakAlase tapasyA karatA huA bhI apane AtmAko apanehI kRtyase bAMdha letA hai| kyoMki ajJAnapUrvaka tapa vandhahIkA kAraNa hai // 19 // jJAnapUrvamanuSThAnaM niHzeSaM yasya yoginaH / na tasya bandhamAyAti karma kasminnapi kSaNe // 20 // artha-jisa munike samasta AcaraNa jJAnapUrvaka hote haiM isako kisI kAlameM mI karmabaMdha nahIM hotA hai / bhAvArtha-ajJAnIko to bahuta kAla tiSThanevAlA karmabaMdha hotA hai, kintu jJAnIko kabhI nahIM hotA hai // 20 // yatra bAlazcaratyasminpathi tatraiva paNDitaH bAlaH khamapi bannAti mucyate tattvavidbhuvam // 21 // artha-jisa mArga meM ajJAnI calate haiM usI mArgameM vidvajjana calate haiM, parantu ajJAnI to apane AtmAko bAMdha letA hai aura tattvajJAnI bandharahita ho jAtA hai / yaha jJAnakA mAhAtmya hai / / 21 // maalinii| duritatimirahasaM mokSalakSmIsarojaM madanabhujagamanaM cittamAtaGgasiMha /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 rAyacandrajainazAstramAlAyAm vyasanaghanasamIraM vizvatavaikadIpaM viSaya pharajAlaM jJAnamArAdhaya tvaM // 22 // artha - he bhavyajIva ! tU jJAnakA ArAdhana kara / kyoMki jJAna pAparUpI timira (aMdhakArako) naSTa karaneke liye sUryake samAna hai, aura mokSarUpI lakSmIke nivAsa karaneke liye kamalake samAna hai, tathA kAmarUpI sarpake kIlaneko maMtrake samAna aura manarUpI hastIko siMhake samAna hai, tathA - vyasana ApadA kaSTarUpI meghoMko ur3Aneke liye pavanake samAna aura samasta tattvoMko prakAza karaneke liye dIpakake samAna hai tathA vipayarUpI matsyoMko pakar3aneke liye jAlake samAna hai // 22 // aba jJAnake prakaraNako pUrNa karate hue kahate haiM, -- sragdharA / asminsaMsArakakSe yamabhujagaviSAkrAntaniHzeSasatve krodhAdyuGgale kuTilagatisaritpAtasantApabhIme / mohAndhAH saMcaranti skhalanavidhuritAH prANinastAvadete yAvadvijJAna bhAnurbhavabhayadamidaM nocchinattyandhakAram // 23 // artha- --jabataka isa saMsArarUpI banameM yaha samyagjJAnarUpI sUrya saMsArarUpa bhayake denevAle ajJAna andhakArakA uccheda nahIM karatA tabatakahI mohase aMdhe hue prANI apane kharUpa uttama mArgase chUTane se girate par3ate pIr3ita hue calate haiM / kaisA hai saMsArarUpI bana ? jisameM ki-pAparUpI sarpake viSase samasta prANI vyApta haiM arthAt dave haiM. tathA - krodhAdika pAparUpI bar3e 2 UMce parvata haiM / aura vakra gamanavAlI durgatirUpI nadiyoMmeM giranese utpanna hue santApase atizaya bhayAnaka haiM / jJAnarUpI sUryake prakAza hone se kisI prakArakA duHkha vA bhaya nahIM rahatA / isa prakAra samyagjJAnakA varNana kiyA // 23 // dohA / samyaka darzana pAikai, jJAnavizeSa bar3hAya / cAritakI vidhi jAnike, lAgau dhyAna upAya // 1 // iti zrIjJAnArNave zrIzubhacaMdrAcAryaviracite yogapradIpAdhikAre samyagjJAnaprakaraNaM nAma saptamaH sargaH // 7 //
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| atha aSTamaH srgH| -weAge samyakcAritrakA varNana karate haiM, yadizuddheH paraM dhAma yadyogijanajIvitam / tavRttaM sarvasAvadhaparyudAsaikalakSaNam // 1 // artha-jo vizuddhatAkA utkRSTa dhAma hai tathA yogIzvaroMkA jIvana hai aura samasta prakArakI pAparUpa pravRttiyoMse dUra rahanekA lakSaNa hai, usako samyakUcAritra kahate haiN| bhAvArtha-jo cAritra samastapApoMse nivRttikharUpa hai vahI darzanako zuddha karatA hai aura munijanoMkA vahI eka jIvanasarvasva hai. isake vinA munipadavI ho hI nahIM sakatI hai.||1|| sAmAyikAdibhedena paJcadhA parikIrtitam / RSabhAdijinaiH pUrvaM cAritraM saprapaJcakam // 2 // . artha yaha cAritra pUrvakAlameM zrIRSabhadevatIrthaMkara mahArAjase lekara samasta tIrthaMkaroMne sAmAyika 1, chedopasthApanA 2, parihAravizuddhi 3, sUkSmasaMparAya 4 aura yathAkhyAtacAritra 5 aise pAMca prakArakA kahA hai // 2 // paJcamahAvratamUlaM samitimasaraM nitAntamanavadyam / gusiphalabhArananaM sanmatinA kIrtitaM vRttam // 3 // artha-tathA vahI cAritra zrIvarddhamAnakhAmI tIrthaMkara bhagavAnne teraha prakArakA kahA hai| pAMca mahAvrata haiM mUla jisakA tathA pAMca samiti haiM prasara (phailAva) jisakA aura atyanta nirdoSa tIna guptirUpa phalake bhArase namrIbhUta aisA caritrarUpI vRkSa hai| bhAvArtha-caritra teraha prakArakA hai / vaha vRkSakI upamAko dhAraNa karatA hai / usakI jaDa pAMca mahAvrata haiM, usakI vistRtazAkhAyeM pAMca samiti haiM aura usake phala tIna guptiyAM haiM // 3 // - paJca paJca tribhirbhedaiyaduktaM muktasaMzayaiH / bhavabhramaNabhItAnAM caraNaM zaraNaM param // 4 // artha-saMzayarahita gaNadharAdikoMne pAMca pAMca aura tIna bhedase jo cAritra kahA hai vaha saMsArake bhramaNase bhayabhIta puruSoMke hetu eka uttama zaraNa hai / arthAt jo muni saMsArake bhayase bhayabhIta haiM ve isa cAritrakA pAlana karanese bhayarahita (abhaya ) ho jAte haiM // 4 // paJcavrataM samipaMca guptitrayapavitritam / zrIvIravanohINa caraNaM candranirmalam // 5 //
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 rAyacandra jainazAstramAlAyAm artha - pAMca mahAvrata, pAMca samiti aura tIna guptirUpa teraha prakArakA cAritra jo zrIvIra (varddhamAna) tIrthaMkara bhagavAn ke mukhase pragaTa huA hai vaha candramAke samAna nirmala hai // 5 // hiMsAyAmanRte steye maithune ca parigrahe / viratirbratamityuktaM sarvasazvAnukampakaH // 6 // artha - hiMsA, anRta, corI, maithuna aura parigraha ina pApoMmeM virati kahiye tyAgabhAva honA hI vrata hai / samasta jIvoMpara dayAlu muniyoneM aisAhI kahA hai // 6 // isa prakAra saMkSepase kahakara ava prathamahI ahiMsA mahAtratakA varNana karate haiM, satyAdyuttaraniHzeSayamajAtanibandhanam / zItaizcaryAdyadhiSThAnamahiMsAkhyaM mahAvratam // 7 // artha - ahiMsA nAmA mahAtrata satyAdika agale 4 mahAvratoMkA to kAraNa hai, kyoMki satya cauryAdi vinA ahiMsAke nahIM ho sakate / aura zIlAdisahita uttaraguNoMkI caryAkA sthAna bhI yaha ahiMsAhI hai / arthAt samasta uttara guNabhI isa ahiMsA mahAtratake Azraya haiM // 7 // vAkacittatanubhiryatra na khapne'pi pravarttate / carasthirAGginAM ghAtastadAdyaM vratamIritam // 8 // artha -- jisameM manavacanakAyase trasa aura sthAvara jIvoMkA ghAta svapnameM bhI na ho use Adyavrata (prathama mahAvrata - ahiMsA) kahate haiM // 8 // mRte vA jIvite vA syAjjantujAte pramAdinAm / bandha eva na bandhaH syAddhiMsAyAH saMvRtAtmanAm // 9 // artha - jIvoMke marate vA jIte pramAdI puruSoMko to nirantarahI hiMsAkA pApavandha hotAhI rahatA hai / aura jo saMvarasahita apramAdI haiM unako jIvoMkI hiMsA hote hue bhI hiMsArUpa pApakA baMdha nahIM hotA / bhAvArtha - karmabandha hone meM pradhAna kAraNa AtmAke pariNAma haiM; isa kAraNa jo pramAdasahita vinA yatna ke pravarttate haiM unako to jIva mare athavA na mare kintu karmabandha hotAhI hai, aura jo pramAdarahita yatnapUrvaka pravRtti karate haiM unake daivayogase jIva marai taubhI karmabandha nahIM hotA hai // 9 // saMrambhAditrikaM yogaiH kaSAyairvyAhataM kramAt / zatamaSTAdhikaM jJeyaM hiMsA bhedaistu piNDitam // 10 //
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 111 artha-saMraMbha, samAraMbha aura AraMbha isa trikako manavacanakAyakI tIna 2 pravRttiyauMse tathAM krodha, mAna, mAyA, lobha ina cAra kaSAyoM aura kRta, kArita, anumodanA ( anumati vA sammati ) se kramase guNana karanepara hiMsAke bheda (108) hote haiM, tathA anantAnubaMdhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna aura saMjcalinI kaSAyoMke uttarabhedoMse guNana karanese 432 bheda bhI hiMsAke hote haiM // 10 // ataH pramAdamutsRjya bhAvazuddhyAGgisantatim / yamaprazamasiddhyarthaM bandhuvuddhyA vilokaya // 11 // artha -- uparyukta saMraMbhAdika hiMsApariNAmake 108 athavA 432 bheda haiM. ataH he Atman ! tU pramAdako chor3akara bhAvoMkI zuddhike liye jIvoMkI santatiko ( samUhako ) bandhu (bhAI, hita, mitra) kI dRSTise avalokana kiyA kara / arthAt prANImAtrase zatrubhAva na rakhakara sabase mitrabhAva rakha aura sabakI rakSAmeM manavacanakAyAdikase pravRtti kara // 11 // 'yajantubandhasaMjAtakarmapAzAccharIribhiH / zvanAdau sahyate duHkhaM tadvaktuM kena pAryate // 12 // artha - jIvoMke ghAta ( hiMsA) karanese pApakarma upArjana hotA hai usakA jo phala arthAt duHkha narakAdika gatimeM jIva bhogate haiM vaha vacanake agocara hai / arthAt bacanase kahane meM nahIM AsakatA // 12 // hiMsaiva narakAgArapratolI prAMzuvigrahA / kuThArI dvidhA kartuM bhettuM zUlo'tinirddayA // 13 // 1 hiMsA meM udyamarUpa pariNAmoMkA honA to saMraMbha hai, hiMsAMke sAdhanoMmeM abhyAsa karanA ( sAmagrI miThAMnA) samAraMbhahai aura hiMsAmeM pravartana karanA AraMbha hai / ina tInako manavacanakAyake yogase 'guNA karanese nava hote haiM aura kRta, kArita, anumodanAse guNA karanese 27 phira inako krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAra kapAyoMse guNanese 108 hiMsAke bheda hote haiM / kRta- Apa svAdhIna hokara karai, kArita - anyase karavAye aura anya koI hiMsA karatA ho usako bhalA jAne use anumodanA vA anumata kahate haiN| jaise dhakRtakAyasaMraMbha 1 mAnakRtakAyasaMraMbha 2 mAyAkRtakAyasaMraMbha 3 lobhakRtakAyasaMraMbha 4 krodhakAritakA saMraMbha 5 mAnakA rita kAyasaMraMbha 6 mAyAkArita kAyasaMraMbha 7 lobhakArita kAyasaMraMbha 8 krodhAnumata kAyasaMraMbha 9 mAnAnumata kAyasaMraMbha 10 mAyAnumata kAyasaMraMbha 11 lobhAnumata kAyasaMraMbha isa prakAra kAyake saMraMbhake 12 bheda, isI prakAra vacanasaMraMbhake 12 bheda aura manasaMraMbhake 12 bheda milakara 36 bheda saMraMbhake hue aura isI prakAra 36 samAraMbhake aura 36 AraMbhake saba milakara 108 bheda hiMsAke hote haiN| aura krodha, mAna, mAyA, tathA lobha ina cAra kapAyoMke anantAnubaMdhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna aura saMjvalana ina cAra bhedoM guNana karanese 432 bheda bhI hiMsAke hote haiM. japa karanekI mAlAmeM 3 dAne Upara aura 108 dAne mAlA meM hote haiM so isI saMraMbha samAraMbha AraMbhake tIna dAne mUlameM rakhakara usake bhedarUpa ( zAkhArUpa 108 dAne DAle jAte haiM / arthAt sAmAyika (saMndhyAvaMdana jApyAdi ) karate samaya kramase 108 AraMbhoMkA ( hiMsArUpa pApakamoMkA) parameSThIke nAmasmaraNapUrvaka tyAga karanA cAhiye, tatpazcAt dharmadhyAnameM laganA cAhiye |
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 rAyacandrajainazAstramAlAyAm ___ artha. yaha hiMsAhI narakarUpI gharameM praveza karaneke liye pratolI (mukhya daravAjA) hai. tathA jIvoMko kATaneke liye kuThAra (kulhAr3A) aura vidAraneke liye nirdayarUpI zUlI hai // 13 // kSamAdiparamodArairyamaioM varddhitazviram / hanyate sa kSaNAdeva hiMsayA dhpaadpH|| 14 // artha--jo dharmarUpa vRkSa uttama kSamAdika parama udAra saMyamoMse bahuta kAlase bar3hAyA hai vaha isa hiMsArUpa kuThArase kSaNamAtrameM naSTa ho jAtA hai / bhAvArtha-jahAM hiMsA hotI hai vahAM dharmakA lezamI nahIM hai // 14 // tapoyamasamAdhInAM dhyaanaadhyynkrmnnaaN| tanotyavirataM pIDAM hRdi hiMsA kSaNasthitA // 15 // artha- hRdayameM kSaNabharabhI sthAna pAI huI yaha hiMsA tapa, yama, samAdhi aura dhyAnAdhyayanAdi kAryoMko niraMtara pIr3A detI hai / bhAvArtha-krodhAdi kapAyarUpa pariNAma ( hiMsArUpa pariNAma) kisI kAraNase ekavAra utpanna ho jAtA hai to unakA saMskAra (smaraNa) lagA rahatA hai / vaha tapa, yama, samAdhi aura dhyAnAdhyayanakAryomeM cittako nahIM Thaharane detA, isa kAraNa yaha hiMsA mahA anarthakAriNI hai // 15 // aho vyasanavidhvastairlokaH pAkhaNDibhirvalAt / nIyate narakaM ghoraM hiMsAzAstropadezakaiH // 16 // artha-AcArya mahArAja Azcaryake sAtha kahate haiM ki dekho! dharma to dayAmayI jagatameM prasiddha hai parantu viSayakaSAyase pIDita pAkhaNDI hiMsAkA upadeza denevAle (yajJAdikameM pazuhomane tathA devI Adike balidAna karane Adi hiMsAvidhAna karanevAle) zAstroMko racakara jagatake jIvoMko balAtkAra narakAdikameM le jAte haiN| yaha bar3AhI anartha hai // 16 // rauravAdiSu ghoreSu vizanti pishitaashnaaH| teSveva hi karthyante jantughAtakRtodyamAH // 17 // artha-jo mAMsake khAnevAle haiM ve sAtaveM narakake rauravAdi biloMmeM praveza karate haiM aura vahIMpara jIvoMko ghAta karanevAle zikArI Adika bhI pIDita hote haiM / bhAvArthajo jIvaghAtaka mAMsabhakSI pApI haiM, ve narakameM hI jAte haiM / aura jo jIvaghAtako hI dharma mAnakarake upadeza karate haiM ve apane aura parake donoMke ghAtaka haiM; ataH ve bhI narakahIke pAtra haiM // 17 //
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / zAntyarthaM devapUjArthaM yajJArthamathavA nRbhiH / kRtaH prANabhRtAM ghAtaH pAtayatyavilambitaM // 18 // artha - apanI zAntike artha athavA devapUjAke tathA yajJake artha jo manuSya jIvadhAta ( jIvahiMsA ) karate haiM vaha ghAta bhI jIvoMko zIghrahI narakameM DAlatA hai // 18 // hiMsaiva durgaterdvAraM hiMsaiva duritArNavaH / hiMsaiva narakaM ghoraM hiMsaiva gahanaM tamaH // 19 // artha - hiMsA hI durgatikA dvAra hai, pApakA samudra hai tathA hiMsAhI ghora naraka aura mahA andhakAra hai / bhAvArtha- - samasta pApoMmeM mukhya hiMsAhI hai / jitanI khoTI upamAyeM haiM; saba hiMsAko lagatI haiM // 19 // niHspRhatvaM mahattvaM ca nairAzyaM duSkaraM tapaH / kAyaklezazca dAnaM ca hiMsakAnAmapArthakam || 20 || 113 artha -- jo hiMsaka puruSa haiM unakI nispRhatA, mahattA, AzArahitatA, duSkara tapa karanA, kAyakleza aura dAna karanA Adi samasta dharmakArya vyartha haiM arthAt niSphala haiM // 20 // kula kramAgatA hiMsA kulanAzAya kIrtitA / kRtA ca vighnazAntyarthaM vighnaughAyaiva jAyate // 21 // artha - kulakramase jo hiMsA calI AI hai vaha usa kulako nAza karaneke liyehI kahI gaI hai tathA vikI zAntike artha jo hiMsA kI jAtI hai vaha vighnasamUhako bulAneke liyehI hai / bhAvArtha- koI kahai ki hamAre kulameM devI AdikA pUjana calA AtA hai ataeva hama bakare bhaiMsekA ghAta karake devIko car3hAte haiM aura isIse kuladevIko santuSTa huI mAnate haiM. tathA aisA karane se kuladevI kulakI vRddhi karatI hai, isa prakAra zraddhAna karake jo bakare AdikI hiMsA kI jAtI hai vaha kulanAzake liyehI hotI hai, kulavRddhike liye kadApi nahIM / tathA koI 2 ajJAnI vighnazAntyartha hiMsA karate haiM aura yajJa karAte haiM unako ulaTA vighnahI hotA hai aura unakA kabhI kalyANa nahiM ho sakatA hai // 21 // saukhyArthe duHkhasantAnaM maGgalArthe'pyamaGgalam / jIvitArthe dhruvaM mRtyuM kRtA hiMsA prayacchati // 22 // artha-sukhake artha kI huI hiMsA duHkhakI paripATI karatI hai, maMgalArtha kI huI hiMsA amaGgala karatI hai, tathA jIvanArtha kI huI hiMsA mRtyuko prApta karatI hai / isa bAtako nizcaya jAnanA // 22 // titIrSati dhruvaM mUDhaH sa zilAbhirnadIpatiM / dharmayuddhyA'dhamo yastu ghAtayatyaGgisaMcayam // 23 // 15
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 rAyacandra jainazAstramAlAyAm artha - jo mUDha adhama dharmakI buddhise jIvoMko mAratA hai so pApANakI zilAoMpara baiThakara samudrako tairanekI icchA karatA hai / kyoMki vaha niyamase DUvegA // 23 // pramANIkRtya zAstrANi yairvadhaH kriyate'dhamaiH / # sahyate paraloke taiH zvabhre zUlAdhirohaNam // 24 // artha - jo adhama zAstroMkA pramANa dekara jIvoMkA vadha karanA dharma batAte haiM ve mRtyu honepara narakameM zUlI para car3hAye jAte haiM / bhAvArtha - aneka ajJAnI kahate haiM ki vedazAstrameM yaMjJake samaya jIvavadha karanA kahA hai, usIko IzvarakRta pramANabhUta mAnakara hama pazuvadha - karate haiM / paraMtu aisA kahanevAle adharmI haiM / kyoMki jisa zAstrameM jIvavadha dharma kahA ho vaha zAstra kadApi pramANabhUta nahIM kahA jA sakatA / usako jo ajJAnI pramANa mAnakara hiMsA karate haiM ve avazyahI narakameM par3ate haiM // 24 // nirdayena hi kiM tena zrutenAcaraNena ca / yasya svIkAramAtreNa jantavo yAnti durgatim // 25 // artha - jisameM dayA nahIM hai aise zAstra tathA AcaraNa se kyA lAbha? kyoMki aise 1. zAstrake vA AcaraNake aMgIkAra mAtrahIse jIva durgatiko cale jAte haiM // 25 // varamekAkSaraM grAhyaM sarvasattvAnukampanam / na tvakSapoSakaM pApaM kuzAstraM dhUrttacarcitam // 26 // artha - sarva prANiyoM para dayA karanevAlA to eka akSara zreSTha hai aura grahaNa karane yogya hai, parantu dhUrta tathA viSayakaSAyI puruSoMkA racA huA indriyoMko popanevAlA jo pAparUpa kuzAstra hai vaha zreSTha nahIM hai // 26 // mauSadhAnAM vA hetoranyasya vA kacit / kRtA satI naraihiMsA pAtayatyavilambitam // 27 // artha-devatAkI pUjAke liye rahuMcee naivedya tathA maMtra aura auSadhake nimitta athavA anya kisIbhI kAryake liye kI huI hiMsA jIvoM ko narakameM lejAtI hai // 27 // vaMzastham / vihAya dharma zamazIlalA JchitaM dayAvahaM bhUtahitaM guNAkaram / madoddhatA akSakaSAyazcitA dizanti hiMsAmapi duHkhazAntaye // 28 // artha - jo puruSa garvase uddhata haiM aura indriyoMke viSaya tathA kapAyoMse Thage gaye haiM vehI mandakaSAya tathA upazamarUpa zIlase cihnita dayAmayI jIvoM ke hitakaranevAle guNoMkI
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 1.15 khAMni dayAdharmako chor3akara duHkhakI zAntike liye hiMsAko bhI dharma kahakara... upadeza karate haiM / bhAvArtha - hiMsAmeM dharma karanevAle vighAtake garvameM madonmatta ho rahe haiM. aura ke viSayalampaTa aura kaSAyI haiM // 28 // = dharma vuddhyA'dhamaiH pApaM jantughAtAdilakSaNam / kriyate jIvitasyArthe pIyate viSamaM viSaM // 29 // . artha -- jo pApI dharmakI buddhise jIvaghAtarUpI pApako karate haiM ve apane jIvanakI icchAse hAlAhala viSako pIte haiM // 29 // etatsamaya sarvasvametatsiddhAntajIvitam / yajjantujAtarakSArthaM bhAvazuddhyA dRDhaM vratam // 30 // artha - vahI to matakA sarvatra hai aura vahI siddhAntakA rahasya hai jo jIvoMke samUhakI rakSAke liye hai | evam vahI bhAvazuddhipUrvaka dRDha vrata hai // 30 // zrUyate sarvazAstreSu sarveSu samayeSu ca / "ahiMsAlakSaNo dharmaH" tadvipakSazca pAtakam // 31 // artha- - samasta matoMke samasta zAstroMmeM yahI sunA jAtA hai ki ahiMsAlakSaNa to dharma hai aura isakA pratipakSI hiMsA karanAhI pApa hai. isa siddhAntase jo viparIta bacana ho vaha saba viSayAbhilApI jihvAlaMpaTa jIvoMke dUrahIse tajane yogya jAnanA cAhiye // 31 // ahiMsaiva jaganmAtA'hiMsaivAnandapaddhatiH / ahiMsaiva gatiH sAdhvI zrIrahiMsaiva zAzvatI // 32 // artha - ahiMsAhI to jagatakI mAtA hai / kyoMki samasta jIvoMkI pratipAlanA karane - vAlI hai | ahiMsAhI AnandakI santati arthAt paripATI hai / ahiMsAhI uttama gati aura zAzvatI lakSmI hai / jagatameM jitane uttamottama guNa haiM ve saba isa ahiMsAhI meM haiM // 32 // ahiMsaiva zivaM sUte datte ca tridivazriyaM / ahiMsaiva hitaM kuryAdyasanAni nirasyati // 33 // artha - yaha ahiMsAhI muktiko karatI hai tathA svargakI lakSmIko detI hai aura ahiMsAhI AtmAkA hita karatI hai tathA samasta kaSTarUpa ApadAoMko naSTa karatI hai // 33 // saptadvIpavatIM dhAtrIM kulAcalasamanvitAm / huruaatree datvA doSaM vyapohati // 34 // artha-yadi kulAcala parvatoMke sahita sAtadvIpakI pRthvI bhI dAna karadI jAya tau bhI eka prANIko mAranekA pApa dUra nahIM ho sakatA hai| bhAvArtha- samasta dAnoMmeM abhaya,
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 rAyacandrajainazAstramAlAyAm dAna pradhAna hai / kyoMki eka prANIke ghAtase utpanna huA pApa sAta dvIpa aura kulAcaloMsahita pRthivI dAna karanese bhI dUra nahIM hotA // 34 // sakalajaladhivelAvArisImAM dharitrI nagaranagasamagrAM varNaratnAdipUrNAm / yadi maraNanimitte ko'pi dadyAtkathaMcit tadapi na manujAnAM jIvite tyAgavuddhiH // 35 // artha-jo koI kisI manuSyako marajAneke badalemeM nagara, parvata tathA suvarNa ranadhana dhAnyAdise bharI huI samudraparyantakI pRthivIkA dAna karai tau bhI apane jIvanako tyAga karanemeM usakI icchA nahIM hogii| bhAvArtha-manuSyoMko jIvana itanA pyArA hai ki maraneke liye jo koI samasta pRthivIkA rAjya de to bhI maranA nahIM cAhatA / isa kAraNa eka jIvako bacAne meM jo puNya hotA hai vaha samasta pRthivIke dAnase bhI adhika hotA hai // 35 // AtmaivotkSipya tenAza prakSiptaH shvbhrsaagre| lehabhramabhayenApi yena hiMsA samarthitA // 36 // artha-jisa puruSane kisIkI prItike zramase athavA kisIke bhayase hiMsAkA samarthana kiyA ki hiMsAkaranA burA nahIM hai to aisA samajho ki usane apanI AtmAko usI samaya narakarUpI samudrameM DAla diyA // 36 // zUlacakrAsikodaNDairuyuktAH stvkhnnddne| ye'dhamAste'pi nistrizaivatvena prakalpitAH // 37 // artha-jo pApI trizUla cakra, taravAra aura dhanuSa ityAdi zastroMse jIvoMko ghAta karanemeM udyata haiM aise caMDI, kAlI, bhairavAdikoMko bhI nirdaya puruSa devatA mAnakara unakI sthApanA karate haiM / bhAvArtha-jo jIvoMke ghAta karane meM pravRtti kare vaha kAhekA deva ? parantu jo nirdayI jana haiM unako aise nirdayI devahI iSTa lagate haiM // 37 // balibhibalasyAtra kriyate yA parAbhavaH / paraloke sa taistasmAdanantaH praviSahyate // 38 // artha-jo balavAn puruSa isa lokameM nirbalakA parAbhava karatA vA satAtA hai vaha paralokameM usase anantaguNA parAbhava sahatA hai / arthAta-jo koI balavAn nirbalako duHkha detA hai to usakA ananta guNA duHkha vaha khayam agale janmameM bhogatA hai // 38 // * , bhayavepitasarvAGgAnanAthAn jIvitapriyAn / . . nighnadbhiH prANinaH kiM taiH khaM jJAtamajarAmaraM // 39 / /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 117 artha- jinake saba aMga bhayase kaMpita haiM, jinakA koI rakSaka nahIM, jo anAtha haiM, jinako jIvanahI eka mAtra priyavastu hai, aise prANiyoMko jo mArate haiM unhoMne kyA apaneko ajarAmara jAna liyA ! / bhAvArtha - apaneko bhI koI mAregA yaha unhoMne nahIM jAnA // 39 // svaputrapautrasantAnaM varddhayantyAdarairjanAH / vyApAdayanti vAnyeSAmatra heturna vuddhyate // 40 // artha - yaha bar3A Azcarya hai ki apane putrapautrAdisantAnako to baDe yattrase pAlate aura bar3hAte haiM parantu dUsaroMkI santAnakA ghAta karate haiM / na mAlUma ki isameM kyA hetu hai ? / bhAvArtha - yaha mahAmohakA ( ajJAnakA ) hI mAhAtmya hai // 40 // paramANoH paraM nAlpaM na mahadduganAtparaM / yathA kiJcittathA dharmoM nAhiMsAlakSaNAtparaH // 41 // artha -- isa loka meM jaise paramANuse to koI choTA vA alpa nahIM hai aura AkAzase koI bar3A nahIM hai / isI prakAra ahiMsArUpa dharmase bar3A koI dharma nahIM hai / yaha jagatmasiddha lokokti hai / yathA-" ahiMsA paramo dharma: hiMsA sarvatra garhitA" // 41 // tapaHzrutayamajJAnadhyAnadAnAdikarmaNAM / satyazIlavratAdInAmahiMsA jananI matA // 42 // artha - tapa, zruta (zAstrakA jJAna ), yama ( mahAvrata ), jJAna ( bahuta jAnanA ), dhyAna aura dAna karanA tathA satyazIla vratAdika jitane uttama kArya haiM una sabakI mAtA eka ahiMsAhI hai | ahiMsAtratake pAlana vinA uparyukta guNoMmeMse eka bhI nahIM hotA isa kAraNa ahiMsAhI samasta dharmakAryoMkI utpanna karanevAlI mAtA hai // 42 // karuNArdraM ca vijJAnavAsitaM yasya mAnasam / indriyArtheSu niHsaGgaM tasya siddhaM samIhitam // 43 // artha - jisa purupakA mana karuNAse Ardra ( gIlA ) ho tathA viziSTa jJAnasahita ho aura indriyoMke viSayoMse dUra ho usIko manovAMchita kAryakI siddhi hotI hai // 43 // nistriMza eva nistriMzaM yasya ceto'sti jantuSu / tapaH zrutAdyanuSThAnaM tasya klezAya kevalam // 44 // artha - jisa puruSakA citta jIvoMke liye zastrake samAna nirdaya hai usakA tapa karanA aura zAstrakA par3hanA Adi kArya kevala kaSTake liyehI hotA hai kiMtu kucha bhalAI ke liye nahIM hotA // 44 //
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm .. . dayorapi samaM pApaM nirNItaM paramAgame / - vadhAnumodayoH kaurasatsaMkalpasaMzrayAt // 45 // artha-ghAtakaranevAlA aura ghAtakaranevAlekI prazaMsA karanevAlA ina donoMkA pApa paramAgamameM samAnahI nirNaya kiyA gayA hai / kyoMki jaise ghAta karanevAleko jo pApa huA sobhI azubha pariNAmoMse huA hai, usI prakAra bhale jAnanevAleke bhI azubha saMkalpa hue vinA usakI anumodanA nahIM ho sakatI hai| isakAraNa hiMsA karane aura usako bhalA jAnanevAleko pApa barAbara lagatA hai // 45 // saMkalpAcchAlimatsyo'pi svyNbhuurmnnaarnnve| mahAmatsyAzubhena khaM niyojya narakaM gataH // 46 // artha-dekho vayaMbhUramaNasamudrameM zAlimatsya mahAmatsyake pariNAmAMse apane pariNAma milAkara narakako gayA / yaha anya koI hiMsA karai usakA jo Apa anumodana kare to usake saMkalpamAtrase usIke samAna pApa honekA udAharaNa hai // 46 // ahiMsaikA'pi yatsaukhyaM kalyANamathavA zivam / datte taddehinAM nAyaM tapAzrutayamotkaraH // 47 // . artha-yaha ahiMsA akelIhI jIvoMko jo sukha, kalyANa vA abhyudaya detI hai vaha tapa, khAdhyAya aura yamaniyamAdi nahIM de sakate haiN| kyoMki dharmake samasta aMgoMmeM ahiMsAhI eka mAtra pradhAna hai // 17 // . dUyate yastRNenApi khazarIre kadarthite / . . . sa nirdeyaH parasyAoM kathaM zastraM nipAtayet // 48 // . artha-jo manuSya apane zarIrameM tinakA cubhanepara bhI apaneko duHkhI huA mAnatA hai vaha nirdaya hokara parake zarIrapara zastra kaise calAtA hai ? yaha bar3A anartha hai // 48 // janmograbhayabhItAnAmahiMsaivauSadhiH praa| __ tathA'marapurI. gantuM pAtheyaM pathi puSkalam / / 49 // artha-isa saMsArarUpa tIvra bhayase bhayabhIta honevAle jIvoMko yaha ahiMsAhI eka parama auSadhi hai / kyoMki yaha sabakA bhaya dUra karatI hai tathA varga jAneke liye ahiMsAhI mArgameM atizaya vA puSTikAraka pAtheyakharUpa ( bhojanAdikI sAmagrI) hai // 49 // . kintvahiMsaiva bhUtAnAM mAteva hitkaarinnii| . . . tathA ramayituM kAntA vinetuM ca sarakhatI // 50 // artha-yaha ahiMsA itanIhI nahIM hai, kintu jIvoMko mAtAke samAna rakSA karanevAlI
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / aura strIke samAna cittako Ananda denevAlI hai tathA sadupadeza deneke liye sarakhatIke samAna hai // 50 // ': ': khAnyayorapyanAlokya sukhaM duHkhaM hitAhitam / . . ...jantUna yA pAtakI hanyAtsa naratve'pi rAkSasaH // 51 // .. artha-jo pApI nara apane aura anyake sukha duHkha vA hita anahitako na vicAra kara jIvoMko mAratA hai vaha manuSyajanmameM bhI rAkSasa hai| kyoMki manuSya hotA to apanA vA parakA hitAhita vicAratA // 51 // : . abhayaM yaccha bhUteSu kuru maitriimninditaam| . . __..pazyAtmasadRzaM vizvaM jIvalokaM carAcaram // 52 // . : artha-AcArya mahArAja upadeza karate haiM ki- he bhavya ! tU jIvoMke liye abhayadAna de tathA unase prazaMsanIya mitratA kara aura samasta trasa tathA sthAvara jIvoMko apane samAna dekha // 52 // * jAyante bhUtayaH puMsAM yAH kRpAkrAntacetasAm / cireNApi na tA vaktuM zaktA devyapi bhAratI / / 53 // artha-jinakA citta dayAlu hai una puruSoMko jo sampadA hotI haiM, unakA varNana sarakhatI devI bhI bahuta kAlaparyanta kare to bhI usase nahIM ho sakatA phira anyase to kiyA hI kaise jA sakatA hai ? // 53 // kiM na taptaM tapastena kiM na dattaM mahAtmanA / vitIrNamabhayaM yena prItimAlambya dehinAm // 54 // artha-jisa mahApurupane jIvoMko prItikA Azraya dekara abhayadAna diyA usa mahAtmAne kaunasA tapa nahIM kiyA aura kaunasA dAna nahIM diyA hai| arthAt usa mahApuruSane samasta tapa, dAna kiyA / kyoMki abhayadAnameM saba tapa, dAna AjAte haiM | 54 / / . . yathA yathA hRdi sthaiya karoti karuNA nRNAm / / " tathA tathA vivekazrIH parAM prIti prakAzate // 55 // . : / artha-puruSoMke hRdayameM jaise-jaise karuNAbhAva sthiratAko prApta karanA hai taise taise vivekarUpI lakSmI usase paramaprIti pragaTa karatI rahatI hai / bhAvArtha-karuNA (dayA) vivekako bar3hAtI hai / / 55 // anyayogavyavacchedAdahiMsA zrIjinAgame / / paraizca yogamAtreNa kIrtitA sA yadRcchayA // 56 // : artha-jinendra bhagavAnke mArgameM to ahiMsA anyayogyavyavacchedase kahI hai| arthAt anyamatoMmeM aisI ahiMsAkA yogahI nahIM hai / isa jinamatameM to hiMsAkA sarvathA niSedhahI
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 rAyacandrajainazAstramAlAyAm hai aura anyamatiyoMne jo ahiMsA kahI hai so yogamAtrasehI kahI hai / arthAt kahIM ahiMsA kahI hai aura kahIM hiMsAkA poSaNa kiyA hai, so khecchApUrvaka unmattakI taraha kahI hai| bhAvArtha-jinAgamameM hiMsAkA sarvathA niSedha hai kintu anyamatiyoMne pAgalake jaise kahIM to hiMsAkA niSedha kiyA hai aura kahIM usakA popaNa kiyA hai / / 56 // ___ AryA / .: tannAsti jIvaloke jinendradevendracaRkalyANam / yatprAmuvanti manujA na jIvarakSAnurAgeNa // 57 // artha-isa jIvalokameM (jagatameM) jIvarakSAke anurAgase manupya samasta kalyANarUpa padako prApta hote haiN| aisA koI bhI tIrthakara devendra cakravartitvarUpa kalyANapada lokameM nahIM hai jo dayAvAn nahIM pAveM / arthAt ahiMsA (dayA)sarvottamapadakI denevAlI hai // 57 // yatkicitsaMsAre zarIriNAM duHkhazokabhayavIjam / daurbhAgyAdi samastaM taddhisAsaMbhavaM jJeyam // 58 // artha-saMsArameM jIvoMke jo kucha duHkha zoka bhayakA vIja karma hai tathA durbhAgyAdika haiM ve samasta ekamAtra hiMsAse utpanna hue jAno / bhAvArtha-samasta pApakarmoMkA mUla hiMsAhI hai // 58 // ava ahiMsAkA prakaraNa pUrNa karate hue kahate haiM, sragdharA / jyotizcakasya candro hariramRtabhujAM caNDarociGgrahANAm / kalpAuMpAdapAnAM salilanidhirapAM khaNazailo giriinnaam| bhabha devazrIvItarAstridazamunigaNasyAtra nAtho yathA'yas tabacchIlavratAnAM zamayamatapasAM viddhyahiMsAM pradhAnAm // 59 // artha he bhavya jIva ! jisa prakAra jyotizcakroMmeM pradhAna khAmI caMdramA hai tathA devoMmeM indra, grahoMmeM sUrya, vRkSoMmeM kalpavRkSa, jalAzayoMmeM samudra, parvatoMmeM meru, aura devoMmeM muniyoMke nAtha (khAmI) zrIvItarAga deva pradhAna haiM usI prakAra zIla aura vratoMmeM tathA zamabhAva, yama (mahAvrata) aura tapoMmeM ahiMsAko pradhAna jAno / aise ahiMsA mahAvratakA varNana kiyA gayA // 59 // ___ dohaa| rAgAdika nizcaya kahI, vyavahArai paraghAta / hiMsA tyAgeM je jatI, meTeM sava utapAta // 1 // iti zrIjJAnArNave yogapradIpAdhikAre zubhacandrAcAryaviracite ahiMsAmahAvrataprakaraNaM // 8 //
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 121 atha satyamahAvratakharUpam / Age satya mahAvratakA varNana karate haiM, yaH saMyamadhurAM dhatte dhairyamAlamvya sNymii| sa pAlayati yatnena vAgvane satyapAdapam // 1 // artha-jo saMyamI muni dhairyAvalaMbana karake saMyamakI dhurAko (munidIkSAko) dhAraNa karatA hai vaha muni vacanarUpI vanameM satyarUpI vRkSako yatnake sAtha pAlana karatA hai // 1 // ahiMsAvatarakSArtha yamajAtaM jinamatam / ... . nArohati parAM koTiM tadevAsatyadUSitam // 2 // artha-jinendra bhagavAnne jo yamaniyamAdivatoMkA samUha kahA hai vaha ekamAtra ahiMsAvratakI rakSAke liyehI kahA hai| kyoMki ahiMsAvrata yadi asatyavacanase dUpita ho to vaha utkRSTapadako prApta nahIM hotA / arthAt asatya vacanake honese ahiMsAvata pUrNa nahIM hotA // 2 // asatyamapi tatsatyaM yatsattvAzaMsakaM vcH| sAvadhaM yaca puSNAti tatsatyamapi ninditam // 3 // artha-jo vacana jIvoMkA iSTa hita karanevAlA ho vaha asatya ho to bhI satya hai aura jo vacana pApasahita hiMsArUpa kAyako puSTa karatA ho vaha satyabhI ho to asatya aura nindanIya hai / / 3 // anekajanmajaklezazuddhyartha yastapasyati / sarva sattvahitaM zazvatsa brUte sUnRtaM vacaH // 4 // artha-jo muni aneka janmameM utpanna klezoM (duHkhoM) kI zAntike liye tapazcaraNa karatA hai vaha jIvoMke hitarUpa nirantara satyavacanahI volatA hai / kyoMki asatyavacana bolanese munipana nahIM saMbhavatA hai // 4 // - sUnRtaM karuNAkAntamaviruDamanAkulam / . . agrAmyaM gauravAzliSTaM vacaH zAstre prazasyate // 5 // artha-jo vacana satya ho, karuNAse vyApta ho, viruddha na ho, AkulatArahita ho, choTe grAmoMkAsA ga~vArIvacana na ho aura gauravasahita ho arthAt jisameM halakApana nahIM ho / vahI vacana zAstrameM prazaMsA kiyA gayA hai / / 5 / / . satha yastapasyati / .. 16
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122H rAyacandrajainazAstramAlAyAm maunameva hitaM puMsAM zazvatsarvArthasiddhaye / vaco vAci priyaM tathyaM sarvasatvopakAri yat // 6 // artha-puruSoMko prathama to samasta prayojanoMkA siddha karanevAlA niraMtara maunahI ava. laMbana karanA hitakArI hai / aura yadi vacana kahanAhI par3e to aisA kahanA cAhiye jo sabako pyArA ho, satya ho aura samasta janoMkA hita karanevAlA ho.|| 6 // . yo jinairjagatAM mArgaH prnniito'tyntshaashvtH| . asatyavalataH so'pi nirdayaiH kathyate'nyathA // 7 // / artha-jinendra sarvajJa devAdhidevane jagatke jIvoMko jo antarahita zAzvata. (sanAtana, dhruva) mArga kahA hai, usa mArgako bhI nirdaya puruSoMne asatyake valase anyathA varNana kiyA hai / bhAvArtha-viSayI tathA kaSAyI puruSa apane viSayakapAya puSTa karaneke liye uttama mArgakA bhI utthApana karake kumArgako calAte haiN| yaha mithyAtvakA mAhAtmya hai / saMsArameM mithyAtva bar3A balavAn hai / / 7 / / . vicAsatyasaMdohaM khalailokaH khliikRtH| kuzAstraiH khamukhodvIyarutpAdya gahanaM tamaH // 8 // artha-duSTa niHsAra puruSoMne asatyake samUhakA vizeSa prakArase Andolana karake apane kapolakalpita mithyAzAstroMdvArA gahana ajJAnAndhakArako utpanna karake isa jagatako duSTa vA niHsAra banA diyA hai / so ThIka hai, jo khArthI hote haiM ve aisI hI duSTatA karate haiN| kintu parake hitAhitameM kucha bhI vicAra na karake jisa kisI prakArase apanA khArtha sAdhana karate haiM // 8 // jayanti te jagadvandyA yaiH stykrunnaamye| . . ! avaJcake'pi loko'yaM pathi zazvatpratiSTitaH // 9 // artha-jina puruSoMne isa lokako satyarUpa, karuNAmaya tathA vaMcanArahita mArgameM niraMtara calAyA vehI jayazAlI haiM aura vehI jagatameM vandanIya va pUjanIya haiM / / 9 // asagadanavalmIke vizAlA visssrpinnii| ... . __uddhejayati vAgeva jagadantarviSolbaNA // 10 // .. * artha--duSTa puruSoMke mukharUpI bAMbImeM antaraMgameM viSase utkRSTa aisI vistIrNa viSavAlI jo asatyavANIrUpI sarpiNI rahatI hai, vahI jagata bharako duHkha detI hai-|| 10 // . induvNshaa| na sAsti kAcidvyavahAravartinI na yatra vAgvisphurati prvrtikaa| . : bruvannasatyAmiha tAM hatAzayaH karoti vizvavyavahAraviplavam // 11 //
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 123 . artha-isa jagatameM vyavahArameM pravartanevAlI vANI aisI nahIM hai ki jisameM "samasta vyavahAroMko siddha karanevAlI syAdvAdarUpa satyArtha vANI sphurAyamAna na ho, kintu aisI syAdvAdarUpa satyArtha vANIko bhI mithyAdRSTI naSTacittapuruSa asatya kahate hue samasta vyavahArakA lopa karate haiN| bhAvArtha-mithyAdRSTI (sarvathA ekAntI) svAdvAdakA niSedha karate haiM ataeva vaha naSTAzaya haiN| kyoMki sarvathA ekAnta asatya hai / usa asatya vacanase na to lokavyavahArakI siddhi hotI aura na dharmavyavahArahIkI siddhi hotI hai / aise asatya vacanako kahate hue mithyAdRSTI samasta vyavahAroMkA lopa karate haiM // 11 // . pRSTairapi na vaktavyaM na zrotavyaM kthNcn| . vacaH zaGkAkulaM pApaM doSADhyaM cAbhisUyakam / / 12 // artha-jo vacana sandeharUpa ho tathA pAparUpa ho aura doSoMse saMyukta ho evam IrSAko utpanna karanevAlA ho vaha anyake pUchaneparabhI nahIM kahanA cAhiye / tathA kisI prakAra sunanA bhI nahIM cAhiye / bhAvArtha-nipiddhavacanakA prasaMgabhI nahIM karanA cAhiye / / 12 // marmacchedi manaHzalyaM cyutasthairya virodhakam / nirdayaM ca vacastyAjyaM prANaiH kaNThagatairapi // 13 // artha-tathA marmakA chedanevAlA, manameM zalya upajAnevAlA, sthiratArahita (caMcalarUpa), virodha upajAnevAlA tathA dayArahita vacana kaNThagataprANa honepara bhI nahIM / bolanA cAhiye // 13 // dhanyAste hRdaye yeSAmudIrNaH krunnaambudhiH| . vAgvIcisaJcayollAsainirvApayati dehinaH // 14 // artha-isa jagatameM ve puruSa dhanya haiM jinake hRdaya meM karuNArUpa samudra udaya hokara vacanarUpa laharoMke samUhoMke ullAsoMse jIvoMko zAntipradAna karatA hai| bhAvArthakaruNArUpa vacanoMko sunakara duHkhI jIvabhI sukhI ho jAte haiM // 14 // dharmanAze kriyAdhvaMse susiddhAntArthaviplave / __ apRSTairapi vaktavyaM tatsvarUpaprakAzane // 15 // artha-jahAM dharmakA nAza ho, kriyA bigar3atI ho tathA samIcIna siddhAntakA lopa hotA ho usa jagaha samIcIna. dharmakriyA aura siddhAntake prakAzanArtha vinA pUche bhii| vidvAnoMko bolanA cAhiye / kyoMki yaha satpuruSoMkA kArya hai // 15 // .: . yA muhurmohayatyeva vizrAntA karNayojanam / . . viSamaM viSamutsRjya sA'vazyaM pannagI na gIH // 16 // -
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 rAyacandra jainazAstramAlAyAm artha - jo vANI lokake kAnoM meM vAraMvAra par3I huI tathA vipamavipako ugalatI huI jIvoMko moharUpa karatI hai aura samIcInamArgako bhulAtI hai vaha vANI nahIM hai kintu sarpiNI hai / bhAvArtha - jina vacanoMko sunatehI saMsArI prANI uttama mArgako chor3akara kumArgameM par3a jAya vaha vacana sarpa ke samAna haiM // 16 // asatyenaiva vikramya cArvAkadvijakaulikaiH / sarvAkSapoSakaM dhUrteH pazya pakSaM pratiSThitam // 17 // artha--isa asatya vacanake prabhAvasehI cArvAka ( nAstikamatI ) aura brAhmaNakula (mImAMsaka Adi) pAkhaNDiyoMne satyArtha mArgase cyuta hokara samasta indriyoMke viSayoMko poSanevAlA apanA pakSa (mata ) sthApana kiyA hai // 17 // manye purajalAvarttapratimaM tanmukhodaram / yato vAcaH pravarttante kazmalAH kAryaniSphalAH // 18 // artha - AcArya mahArAja kahate haiM ki maiM aisA mAnatA hUM ki cArvAka Adi anya tI tathA anya aneka asatyavAdiyoMke mukhakA jo chidra hai vaha nagarake jala nikalaneke paunAle (morI )ke samAna hai / kyoMki jaise nagarake paunAlekA jala mailA hotA hai tathA kisIke kAmakA nahIM hotA / taisehI unake mukhase jo vacana nikalate haiM vebhI malIna haiM, va kAryase zUnya aura niHsAra haiM // 18 // prApnuvantyatighoreSu rauravAdiSu saMbhavam / tiryakSvatha nigodeSu mRSAvAkyena dehinaH // 19 // artha - isa asatyavacanase prANI atitIvra rauravAdi narakoMke biloM meM tathA tiryagyoni evam nigodameM utpanna hue duHkhoM ko prApta hote haiM // 19 // na tathA candanaM candro maNayo mAlatIsrajaH / kurvanti nirvRtiM puMsAM yathA vANI atipriyA // 20 // artha - jIvoMko jisaprakAra karNapriya vANI sukhI karatI hai usa prakAra candana, caMdramA, candramaNi motI tathA mAlatIke puSpoMkI mAlA Adi zItala padArtha sukhI nahIM kara sakate haiM / yaha prasiddha lokokti hai // 20 // api dAvAnalaghuSTaM zADulaM jAyate vanam / na lokaH sucireNApi jihvAnalakadarzitaH // 21 // artha --- dAvAnala agnise dagdha huA vana to kisI kAlameM harita ( harA ) ho bhI jAtA hai, parantu jihvArUpI agnise ( kaThora marmacchedI vacanoMse ) pIDita huA loka bahutakAla bIta jAneparabhI harita ( prasannamukha ) nahIM hotA / bhAvArtha - durvacanakA dAga miTanA kaThina hai // 21 //
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / sarvalokapriye tathye prasanne lalitAkSare / vAkye satyapi kiM brUte nikRSTaH paruSaM vacaH // 22 // artha- jo vacana sarvalokako priya, satya tathA prasanna karanevAle va lalitAkSaravAle haiM unake hote hue bhI nIcapuruSa kaThora vacana kisaliye kahate haiM so mAlUma nahIM hotA hai ? // 22 // satAM vijJAtatattvAnAM satyazIlAvalambinAm / caraNasparzamAtreNa vizuddhyati dharAtalam // 23 // artha - jo mahApuruSa satyavacana bolanevAle haiM, tatvoMke yathArtha svarUpako jAnate haiM, aura satyazIlAdike avalaMbI haiM unake caraNoMke sparzamAtra se yaha dharAtala pavitra hotA hai / aisehI loga uttama puruSa haiM / aura jo asatya bolate haiM vehI nIca haiM // 23 // yamavrataguNopetaM satyazrutasamanvitam / yairjanma saphalaM nItaM te dhanyA dhImatAM matAH // 24 // artha -- jina puruSoMne apanA janma yamatratAdi guNoMse yukta satyazAstroMke adhyayanapUrvaka saphala kiyA hai vehI dhanya aura vidvAnoMke dvArA pUjanIya haiM // 24 // 125 nRjanmanyapi yaH satyapratijJApracyuto'dhamaH / sa na karmaNA pazcAjanmapaGkAntariSyati // 25 // artha- jo adhama pApI capuruSa manuSyajanma pAkarabhI satyapratijJAse rahita hai, vaha pApI phira saMsArarUpa karddamase kisa kArya se pAra hogA ? / bhAvArtha - taranekA avasara to manuSyajanmahI hai / isameM hI dharmAcaraNa tathA pratijJAdi bana sakate haiM / isake calejAne para phira taranekA avasara prApta honA kaThina hai; ataeva manuSyajanmako satyazIlAdise saphala karanA cAhiye // 25 // artha adayaiH saMprayuktAni vAkchastrANIha bhUtale / sadyo marmANi kRntanti zitAstrANIva dehinAm // 26 // artha -- nirdaya puruSoMke dvArA calAye hue vacanarUpa zastra isa pRthivItalapara jIvoMke marmako tIkSNazastroMke samAna tatkAla chedana karate haiM / kyoMki asatya vacanake samAna dUsarA koI bhI zastra nahIM hai // 26 // vratazrutayamasthAnaM vidyAvinayabhUSaNam / caraNajJAnayorvIjaM satyasaMjJaM vrataM matam // 27 // yaha satyanAmA vrata, vrata, zruta aura yamoMkA to sthAna hai, tathA vidyA
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 aura vinayakA bhUSaNa hai / hote haiM / aura samyak cAritra canahI hai // 27 // rAyacandra jainazAstramAlAyAm kyoMki vidyA aura vinaya satyavacanahIse zobhAko prApta tathA samyagjJAnakA bIja utpanna karanekA kAraNa satyava - na hi satyapratijJasya puNyakarmAvalambinaH / pratyUhakaraNe zaktA api daityoragAdayaH // 28 // artha - satyapratijJAvAle puNyakarmAvalaMbI puruSakA duSTa daitya tathA sarpAdika kucha bhI burA karaneko samartha nahIM ho sakata haiM // 28 // candramUrttirivAnandaM varddhayantI jagatraye / svargibhirdhiyate mUrdhnA kIrtiH satyotthitA nRNAM // 29 // artha-tIna lokameM candramAke samAna AnaMdako bar3hAnevAlI satyavacanase utpanna huI manuSyoMkI kIrtiko devatA bhI mastakapara dhAraNa karate haiM // 29 // skhaNDitAnAM virUpANAM durvidhAnAM ca rogiNAm / kulajAtyAdihInAnAM satyamekaM vibhUSaNaM // 30 // artha - jinake hAtha nAka Adi avayava kaTe hoM tathA jo virUpa hoM, aura jo daridrI tathA rogI hoM vA kulajAtyAdise hIna hoM unakA bhUpaNa satyavacana bolanAhI hai / arthAt yahI unakI zobhA karanevAlA hai / kyoMki jo ukta samasta vAtoMse hIna aura satyavacana bolatA ho, usakI saba koI prazaMsA karate haiM // 30 1, yastapakhI jaTI muNDo nagno vA cIvarAvRtaH / so'pyasatyaM yadi brUte nindyaH syAdantyajAdapi // 31 // artha - jo tapakhI ho, jaTAdhArI ho, mastaka mu~DAye ho athavA nagna ( digambara) ho, vA vastradhArI ho aura asatya bolatA ho to vaha caMDAlasebhI burA aura atizaya niMda'nIya hai // 31 // kuTumbaM jIvitaM vittaM yadyasatyena varddhate / tathApi yujyate vaktuM nAsatyaM zIlazAlibhiH // 32 // artha - yadi asatya vacanase apane kuTuMba, jIvana aura dhanakI vRddhi ho tau bhI; zIlase zobhita puruSoMko asatyavacana kahanA ucita nahIM hai // 32 // ekataH sakalaM pApamasatyotthaM tato'nyataH / sAmyameva vadantyAryAstulAyAM ghRtayostayoH // 33 // . artha - Arya puruSoMne tarAjU meM eka tarapha to samasta pApoMko rakkhA aura eka tarapha 1
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- jJAnArNavaH / / 127 asatyase utpanna hue pApako rakhakara taulA to dono samAna hue / bhAvArtha-asatya ake-. lAhI samasta pApoMke barAbara hai // 33 // mUkatA mativaikalyaM mUrkhatA bodhvicyutiH| . . bAdhirya mukharogitvamasatyAdeva dehinAm // 34 // : artha-gUMgApana, vuddhikI vikalatA, mUrkhatA, ajJAnatA, badhiratA tathA mukhameM roga) honA ityAdi jo savahI jIvoMke hote haiM ve asatyavacana bolaneke pApahIse hote haiM ||34||ii shvpaakoluukmaarjaarvRkgomaayumnnddlaaH| , khIkriyante kacillokainai satyacyutacetasaH // 35 // artha-caNDAla, ullU (ghUdhU), vilAva, bher3iyA aura kuttA Adi yadyapi niMdita haiM! tathApi inheM aneka loga aMgIkAra karate haiM; parantu asatyavAdiyoMko koI aMgIkAra nahIM karatA ataeva asatyavAdI ina sabase bhI adhika niMdanIya hai // 35 // prasannonnatavRttAnAM guNAnAM cndrrocissaaN|| saGghAtaM ghAtayatyeva sakRdapyuditaM mRSA // 36 // artha-ekavAra bhI bolA huA asatyavacana candramAkI kiraNoMke samAna prasanna (nirmala ) tathA unnata guNoMke samUhako naSTa karatA hai / bhAvArtha-asatya vacana aisA malina hai ki caMdravat nirmala guNoMko bhI malina kara detA hai // 36 // na hi khame'pi saMsargamasatyamalinaiH saha / ___ kazcitkaroti puNyAtmA duritolmukazaGkayA // 37 // artha-jo asatyase malina puruSa hai unake sAtha pAparUpa kAlimAke bhayase koI puNyAtmA puruSa khamameM bhI sAkSAt ( mulAkAta) nahIM karate / bhAvArtha-jhUThekI saMgatase saccako bhI kAlimA lagatI hai // .37 // jagadanye satAM sevye bhvyvysnshuddhide| zubhe karmaNi yogyaH syAnnAsatyamalino janaH // 38 // . artha-jagatake vaMdanIya, satpuruSoMke pUjanIya, saMsArake kaSTa ApadAoMse zuddhike dene-. vAle zubha kAryoMmeM asatyase maile puruSa yogya nahIM gine jAte / bhAvArtha-zubhakAryoMmeM. jhUThekA adhikAra nahIM hai // 38 // . : . mahAmatibhirniSThayUtaM devadevainiSedhitam / . ... . - ..., - asatyaM poSitaM pApairduHzIlAdhamanAstikaiH // 39 // . . . . . . - artha-bar3e 2 buddhimAnoMne to asatya vacanako tyAga diyA hai aura devAdhideva sarvajJa bItarAgane isakA niSedha kiyA hai kintu khoTe khabhAvavAle nIca nAstika pApiyoMne isakA
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 rAyacandrajainazAstramAlAyAm poSaNa kiyA hai / ThIkahI hai, pApiyoMko pApahI iSTa hotA hai / mahApuruSa jisakI niMdA. karate haiM, nIca usakI prazaMsA kiyA hI karate haiM // 39 // sutakhajanadArAdivisabandhukRte'thavA / AtmArthe na vaco'satyaM vAcyaM prANAtyaye'thavA // 40 // .: artha-putra, khajana, strI, dhana, aura mitroMke liye athavA apane liye prANa jAnepara bhI asatya vacana nahIM bolanA cAhiye, yahI upadeza hai // 40 // . . . . : vaMzastham / paroparodhAdatininditaM vaco bruvannaro gacchati nArakI purii| anindyavRtto'pi guNI narezvaro vasuryathA'gAditi lokavizrutiH // 41 // artha-manuSya anyake anurodhase (prArthanAse ) anyake liye ati nindanIya asatya kahakara narakapurIko calA jAtA hai / jaise-vasu rAjA anindha AcaraNavAlA aura guNI thA, parantu apane sahAdhyAyI guruputra(parvata) ke liye jhUThI sAkSI denese nrkkogyaa| yaha jagatprasiddha vArtA hai. (isakI kathA purANoM meM prasiddha hai ) isa kAraNa parake liye bhI jhUTha bolanA narakako le jAtA hai // 11 // aba isa satyamahAvratake prakaraNako pUrNa karate hue kahate haiM zArdUlavikrIDitam / caJcanmastakamauliratnavikaTajyotizchaTADambarai devAH pallavayanti yaccaraNayoH pIThe lutthnto'pymii| - kurvanti grahalokapAlakhacarA yatprAtihArya nRNAM ... zAmyanti jvalanAdayazca niyataM tatsatyavAcaH phalam // 42 // artha-jagatprasiddha devabhI apane dedIpyamAna (camakate hue) mastakaparake mukuToMke ratnoMkI utkaTa jyotikI chaTAke ADaMbaroMse jina manuSyoMke caraNayugaloMke nIceke sihAMsanake nikaTa loTate hue caraNoMkI zobhAko praphullita karate haiM (bar3hAte haiM) tathA sUryAdika graha, lokapAla aura vidyAdhara jinake dvArapara dvArapAla hokara rahate haiM aura ami, jalAdika niyamase upazamarUpa ho jAte haiM unake satyavacana bolanekAhI yaha phala hai| bhAvArtha-jina manuSyoMkI sevA prasiddha devAdikabhI karate haiM aise mahAn puruSa tIrthaMkara tathA cakravartyAdika hote haiN| unake agnimeM praveza karanepara aura jalameM giranepara bhI ve (agyAdi) unakI sahAyatA karate haiN| yaha saba satyavacanakAhI phala hai / isa prakAra satyamahAvratakA varNana kiyA // 42 //
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| dohaa| satyavacana saMsAramai, karai sakala kalyAna / muni pAlai pUraNa ise, pAvai mokSanidhAna // 1 // iti zrIjJAnArNave yogapradIpAdhikAre zubhacandrAcAryaviracite satyamahAvrata nAma navamaM prakaraNaM // 9 // atha asteyamahAvrataprakaraNam / Age asteya mahAvatakA varNana karate haiM, anAsAdya vrataM nAma tRtIyaM guNabhUSaNam / nApavargapathi prAyaH kaciddhatte muniH sthitim // 1 // artha-muni guNoMkA bhUSaNasvarUpa tIsare asteyanAmA mahAvratako aMgIkAra nahiM kare to mokSamArgameM prAyaH kahIMbhI sthiratAko prApta nahiM hotA // 1 // yaH samIpsati janmAbdheH pAramAkramituM sudhIH / sa trizuddhyAtiniHzaGko nAdatte kurute matiM // 2 // artha-jo puruSa saMsArasamudrase pAra honekI icchA rakhatA hai vaha suvuddhi niHzaMka (niHzalya ) hokara manavacanakAyase adatta (vinA dIhuI ) vastuke grahaNa karanekI icchA nahiM karatA // 2 // vittameva mataM sUtre prANA vAhyAH zarIriNAm / tasyApahAramAtreNa syuste prAgeva ghaatitaaH||3|| artha-dhana zAstroMmeM jIvoMko vAhyaprANa kahA gayA hai. isakAraNa, usa dhanakA haraNa karanese jIvoMke prANa ghAtita ho jAte haiM / bhAvArtha-yadi kisIne kisIkA dhana haraNa kiyA to usane usake prANahI hare aisA samajhanA cAhiye / isa corIkA karanAbhI hiMsA hai // 3 // guNA gauNatvamAyAnti yAnti vidyA viDambanAm / cauryeNAkIrtayaH puMsAM zirasyAddhate padaM // 4 // arthaH-corI karanevAleke guNa to gauNatAko prApta ho jAte haiM tathA vidyA viDaMbanAko prApta hotI hai aura akIrtiye (niMdAyeM ) mastakapara paga dharatI haiM / bhAvArtha-corI karanevAle puruSake guNako koI bhI nahiM gAtA hai tathA zAstra par3hanA Adi vidyAyeM viparIta ho jAtI haiM aura akIrtikA TIkA lalATapara lagAnA par3atA hai // 4 //
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 rAyacandrajainazAstramAlAyAm puNyAnuSThAnajAtAni praNazyantIha dehinAm / paravittAmiSagrAsalAlasAnAM dharAtale // 6 // artha-isa pRthivImeM paradhanarUpI mAMsake grAsameM Asakta janoMke puNyarUpa AcaraNoMke samUha isI lokameM naSTa ho jAte haiM / bhAvArtha-corI karanevAleke AcaraNa uttama nahiM rahate // 5 // . paradravyagrahAtasya taskarasyeha nirdayA / / gurubandhusutAnhantuM prAyaH prajJA pravartate // 6 // artha-paradravyakA graha kahiye grahaNa karanA athavA paradravyarUpI pizAcase pIr3ita corake guru, bhAI aura putrako mAra DAlanekI nirdayarUpa icchA prAyaH ho jAyA karatI hai| bhAvArtha-corako kisIko mAranemeM dayA nahiM hotI // 6 // hRdi yasya padaM dhatte paravittAmipaspRhA / karoti kiM na kiM tasya kaNThalagneva sarpiNI // 7 // artha-jisa puruSake hRdayameM paradhanarUpa mAMsabhakSaNakI icchA thAna pAletI hai vaha usake kaMThameM lagIhuI sarpiNIke samAna hai, aura vaha kyA kyA icchA nahiM karatI ! arthAt saMvahI aniSTa karatI hai / / 7 / / . curAzIlaM vinizcitya parityajati shngkitaa| vittApahAradopeNa jananyapi sutaM nijam // 8 // artha-jisakA khabhAva corI karanekA ho jAtA hai aise apane putrako mAtAbhI yaha jAnakara apane dhana harejAneke bhayase bhayabhIta hokara chor3a detI hai / anyakI to kathAhI kyA ? // 8 // bhrAtaraH pitaraH putrAH svakulyA mitravAndhavAH / saMsargamapi necchanti kSaNArddhamiha taskaraiH // 9 // artha-bhAI, pitA, putra, nijastrI, mitra tathA hitU Adi koIbhI corakA saMsarga kSaNabharake liye nahiM cAhate, arthAt corakA koIbhI sagA (saMghAtI) nahiM hotA // 9 // na jane na vane cetaH khasthaM caurasya jAyate / mRgasyecokhatavyAdhAdAzaGkaya vdhmaatmnH||10|| artha-corakA citta na to manupyoMmeM baiThanepara sthira rahatA hai aura na vanahIma ni zcinta rahatA hai. jaise kisI mRgake pIche zikArI laga jAya to apanA ghAta honeke bhayase usakA citta ThikAne nahiM rahatA, usI prakAra corakobhI apane pakar3e jAnekA bhaya niraMtara rahA karatA hai / / 10 //
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / saMtrAsoddhAntacetaskazcauro jaagrtyhrnishm| . . vadhyeyAtra dhiyeyAna mAryayAtreti zaGkitaH // 11 // artha-maiM yahAM pakar3A jAUMgA yA mArA jAUMgA tathA yahAMpara pITA jAUMgA ityAdi AkulatAse pAgalasA hokara cora rAtadina jAgatA rahatA hai, arthAt saceta rahatA hai ataH kabhI asAvadhAna nahiM rahatA // 11 // nAtmarakSAM na dAkSiNyaM nopakAraM na dhrmtaaN|| - na satAM zaMsitaM karma cauraH khamepi buddhyati // 12 // artha-cora apanI rakSAko nahiM jAnatA aura sava caturAI bhUla jAtA hai, vaha paropakAra tathA dharmakobhI nahiM jAnatA aura na satpuruSoMke karane yogya kAryoMkohI khapnameM yAda karatA hai / bhAvArtha-corakA citta nirantara corI karanemeM aura bhayameM magna rahatA hai, use uttamakArya karanekA avasara kaise milai ? // 12 // guravo lAghavaM nItA guNino'ppana khnndditaaH| caurasaMzrayadoSeNa yatayo nidhanaM gatAH // 13 // artha-isa lokameM corakI saMgatise bar3e 2 mahApuruSa to laghutAko prApta hue tathA guNI puruSa khaMDita kiye gaye aura munigaNabhI mAre gaye / bhAvArtha-corakA saMsargamAtra bhI mahAduHkhadAyaka hai // 13 // tRNAGkuramivAdAya ghAtayantyavilamvitam / . cauraM vijJAya niHzaGka dhImanto'pi dharAtale // 14 // artha--isa pRthivItalameM cora jAnanepara buddhimAn puruSa bhI tatkAla use tRNAMkurake samAna pakar3akara niHzaMka ho mArane pITane laga jAte haiN| bhAvArtha-corapara koIbhI dayA nahiM karatA // 14 // vizanti narakaM ghoraM duHkhajvAlAkarAlitaM / amutra niyataM mUDhAH prANinazcauryacarvitAH // 15 // artha-corI karanevAle mUDha puruSa paralokameM duHkharUpI jvAlAse bhayAnaka ghora narakameM niyamapUrvaka praveza karate haiM // 15 // sritpurgirigraamvnveimjlaadissu| . sthApitaM patitaM naSTaM parasvaM tyaja sarvathA // 16 // artha-AcArya mahArAja upadeza karate haiM ki he Atman ! nadI, nagara, parvata, grAma, vana, ghara tathA jala ityAdimeM rakkhehue, girehue tathA naSTa hue dhanako mana-vacana-kAyase grahaNa karanA chor3a // 16 //
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 rAyacandrajainazAstramAlAyAm cidacidrUpatApannaM yatparakhamanekadhA / tattyAjyaM saMyamodAmasImAsaMrakSaNodyamaiH // 17 // artha - paraghanake do bheda haiM. eka cetana, dUsarA acetana. cetana to dAsI, dAsa, putra, pautra, strI, gau, mahiSa tathA ghor3e Adi haiM, aura acetana dhana dhAnya, suvarNAdi haiM / ve aneka prakArake haiM / ataH yadi saMyamakI uttama maryAdA ( pratijJA ) kI rakSA karanI ho to unako avazya chor3anA yogya hai. arthAt paradravya kuchabhI nahiM lenA cAhiye // 17 // AstAM paradhanAditsAM kartuM svame'pi dhImatAm / tRNamAtramapi grAhyaM nAdattaM dantazuddhaye // 18 // artha- buddhimAnoMko paradhana grahaNa karanekI icchA karanI to khamameM bhI dUra rahe; kintu danta dhoneko tRNa ( dAMtona ) bhI vinA diyA huA parakA grahaNa karanA yogya nahIM hai // 18 // AryA / atula sukhasiddhideto, dharmayazazcaraNarakSaNArthaM ca / iha paralokahitArtha, kalayata citte'pi mA cauryam // 19 // artha -- AcArya mahArAja upadeza karate haiM ki he bhavya jIvo ! tuma isa corIko uparyukta prakArase niMdya jAnakara atulya sukhakI siddhike liye; evam dharma, yaza aura cAritrakI rakSA liye tathA ubhaya lokameM hitake liye cittameMbhI ise mata vicAro / arthAt corI karanA to dUra rahA, isako cittameMbhI na lAo // 19 // aba isa adhikArako pUrNa karate hue kahate haiM, - mAlinI / viSayaviratimUlaM saMyamoddAmazAkham yamadalazamapuSpaM jJAnalI lAphalADhyam / vibudhajanazakuntaiH sevitaM dharmavRkSaM dahati munirapIha steyatIvAnalena // 20 // artha - jisa dharmarUpI vRkSakI jar3a viSayoMse virakta honA hai. jisakI saMgramarUpI bar3I zAkhAyeM haiM, yama niyamAdi patra haiM, upazama-bhAva puSpa haiM. jJAnAnandarUpI phaloMse bharA hai aura jo paMDita tathA devatArUpI pakSiyoMse sevita hai / aise dharmarUpI vRkSako munI corIrUpI tIna agnise jalA detA hai to anya sAdhAraNakI to kathA hI kyA ? isa kAraNa corIkA saMsarga karanAbhI mahApApa hai / isa prakAra asteyamahAtratakA varNana kiyA gayA 20 //
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133 * jJAnArNavaH / sortthaa|. jo adatta kachu leta, tAko sago.na koi hai| . guNani jalAMjali deta, narakavAsa parabhava lahai // 1 // iti zrIjJAnArNave yogapradIpAdhikAre asteya-mahAvrataprakaraNam // 10 // atha brahmacaryamahAbataprakaraNaM / Age brahmacaryamahAvratakA nirUpaNa karate haiM vindanti paramaM brahma yatsamAlambya yoginaH / tadvataM brahmacarya syAdvIradhaureyagocaram // 1 // artha-jisa vratakA AlaMbana karake yogIgaNa parabrahma paramAtmAko jAnate haiM arthAt use anubhavate haiM. aura jisako dhIravIra puruSahI dhAraNa kara sakate haiN| kiMtu sAmAnya manuSya dhAraNa nahiM kara sakate, vaha brahmacarya nAmakA mahAvrata hai // 1 // samapaJcaM pravakSyAmi jJAtvedaM gahanaM vratam / khalpo'pi na satAM klezaH kAryo'syAlokya vistaram // 2 // artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki maiM isa vratako gahana jAnakara vistArake sAtha kahUMgA; parantu satpuruSoko isake vistArako dekhakara khalpabhI kleza na karanA cAhiye // 2 // ___ ekameva vrataM zlAdhyaM brahmacarya jayatraye / yadizuddhiM samApannAH pUjyante pUjitairapi // 3 // artha-ina tIna jagatoMmeM brahmacaryanAmakA vrata hI prazaMsA karane yogya hai. kyoMki jina puruSoMne isa vratakI nirmalatA niraticAratApUrvaka prApta kI hai ve pUjya puruSoMke dvArA bhI pUje jAte haiM / bhAvArtha-arhanta bhagavAn brahmacaryakI pUrNatAko prApta hue haiM, ataH unakI pUjA muni aura gaNadharAdika savahI pUjya puruSa karate haiM // 3 // brahmatratamidaM jIyAcaraNasyaiva jIvitam / syuH santo'pi guNA yena vinA klezAya dehinAm / / 4 / / ' artha-AcArya mahArAja AzIrvAdapUrvaka kahate haiM ki yaha brahmacaryamono mahavrata jayavanta ho / kyoMki yaha cAritrakA to ekamAtra jIvana hai aura isake vinA anya jitane guNa haiM ve saba jIvoMko klezakehI kAraNa hote haiM // 4 //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 rAyacandrajainazAstramAlAyAm nAlpasatvaina niHzIlaina dInai kssnirjitH| khame'pi carituM zakyaM brahmacaryamidaM naraiH // 5 // artha-jI alpazakti purupa haiM, zIlarahita haiM, dIna haiM aura indriyoMse jIte gaye haiM ve isa brahmacaryako dhAraNa karaneko khamameM bhI samartha nahIM hosakate haiM. arthAt vaDI zaktike dhAraka puruSahI aise kaThinavratake AcaraNa karaneke liye samartha hote haiM // 5 // aba isa brahmacaryako dhAraNa karanevAloMke tyAgane yogya daza prakArake maithunako kahate haiM, paryantavirasaM viddhi dazadhAnyacca maithunam / yoSitsaMgAdviraktena tyAjyameva manIpiNA // 6 // artha-isa brahmacarya vratakA pratipakSI maithuna (kAmasevana ) hai / so dazaprakArakA hai| aura antameM virasa hai, isa kAraNa jo puruSa strIse virakta haiM tathA buddhimAn haiM unako avazyahI tyAganA yogya hai // 6 // una dazaprakArake maithunoMke nAma tIna zlokoMse kahate haiM, AdyaM zarIrasaMskAro dvitIyaM vRSyasevanam / tauryatrikaM tRtIyaM syAtsaMsargastUryamiSyate // 7 // yoSidviSayasaMkalpaH paJcamaM parikIrtitam / tadaGgavIkSaNaM SaSThaM saMskAra: saptamaM matam // 8 // pUrvAnubhogasaMbhogasmaraNaM syAttadaSTamam / navamaM bhAvinI cintA dazamaM vastimokSaNam // 9 // ' artha-prathama to zarIrakA saMskAra karanA (zRMgArAdi karanA) 1, dUsarA-puSTarasakA sevana karanA 2, tIsarA-tauryatrika kahiye gItanRtyavAditrakA dekhanA sunanA 3, cauthAstrIkA saMsarga karanA 4, pAMcavAM-strImeM kisI prakArakA saMkalpa vA vicAra karanA 5, chaThA-strIke aMga dekhanA 6, sAtavAM-usa dekhanekA saMskAra (hRdayameM aMkita ) rahanA 7, AThavAM-pUrvameM kiye hue saMbhogakA saraNa karanA 8, navAM-AgAmI bhoganekI cintA karanI 9 aura dazavAM zukrakA kSaraNa 10 / isa prakAra maithunake daza bheda haiM. inhe brahmacArIko sarvathA tyAganA cAhiye // 7 // 8 // 9 // . kimpAkaphalasaMbhogasannibhaM taddhi maithunam / ApAtamAtraramyaM syAdvipAke'tyantabhItidam // 10 // artha-jisa prakAra kiMpAkaphala (indrAyaNakA phala) dekhane, sUMghane aura khAnemeM ramaNIya (sukhAda) hai aura vipAka honepara hAlAhala (viSa)kA kAma karatA hai usI prakAra yaha maithuna bhI kucha kAlaparyanta ramaNIka vA sukhadAyaka . mAlUma hotA hai| parantu vipAkasamayameM ( antameM) bahutahI bhayakA denevAlA hai // 10 //
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / virajya kAmabhogeSu ye brahma smupaaste| ete daza mahAdoSAstaistyAjyA bhAvazuddhaye // 11 // artha-jo purupa kAma aura bhogoMmeM virakta hokara brahmacaryakA sevana karate haiM unako bhAvazuddhike liye uparyukta daza prakArake maithuna tyAga dene cAhiye / kyoMki ina doSoMke tyAge vinA bhAvoMkI zuddhi nahiM hotI // 11 // aba aura bhI vizeSatAse kahate haiM, smaraprakopasaMbhUtAntrIkRtAnmaithunotthitAn / saMsargaprabhavAnjJAtvA doSAn strISu virajyatAm // 12 // artha he Atman ! kAmake prakopase utpanna hue dopoM tathA strIke kiye doSoM aura maithunakRta doSoM tathA saMsargajanya dopoMko jAnakara striyoMse virakta ho // 12 // aba prathamahI kAmakA prakopa honese jo doSa hote haiM unakA varNana karate haiM, sikto'pyamvudharavAtaiH plAvito'pyamyurAzibhiH / na hi tyajati saMtApaM kAmavahnipradIpitaH // 13 // artha-kAmarUpI agmikA tApa aisA hotA hai ki vaha prajvalita honepara medhake samUhoMse siMcana honepara bhI dUra nahiM hotA / athavA kAmAnise prajvalita puruSako samudrameM DavA rakkho to bhI santApa dUra nahiM hotA // 13 // mUle jyeSTasya madhyAhne vyane nabhasi bhaaskrH| na ploSati tathA lokaM yathA dIpaH smarAnalaH / / 14 // artha-kAmarUpa agni pracalita hokara jisa prakAra lokako santApita karatI hai usa prakAra jeThamahIneke mUlanakSatrameM bAdalarahita AkAzameM prakAzamAna sUryabhI nahiM kara sakatA // 14 // hRdi jvalati kAmAgniH pUrvameva zarIriNAm / / bhasmasAtkurute pazcAdaGgopAGgAni nirdayaH // 15 // . artha-kAmarUpI nirdaya agni prathama to jIvoMke hRdayameM prajvalita hotI hai, tatpazcAt jaba vRddhiko prApta hotI hai tava zarIrake aMga upAMgoMko bhasma kara detI hai / arthAt sukhA detI hai // 15 // acintyakAmabhogIndraviSavyApAramUJchitam / vIkSya vizvaM vivekAya yatante yoginaH paraM // 16 // artha-jo parama yogI haiM ve isa lokako acintya kAmarUpI sarvake viSakI kriyAse
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 rAyacandrajainazAstramAlAyAm mUrchita huA dekhakarahI apane AtmakharUpake bhedavijJAnArtha yala karate haiM / bhAvArtha-isa kAmase yogIzvarahI bace haiM // 16 // saravyAlaviSonArairvIkSya vizva karthitam / ___ yaminaH zaraNaM jagmurvivekavinatAsutam // 17 // artha-kAmarUpI sarpake viSodgArase pIDita samasta jagatako dekhakara saMyamI munigaNa vivekarUpI garuDakI zaraNameM prApta huya haiM / bhAvArtha-kAmase vacanekA upAya viveka arthAt bhedajJAnahI hai // 17 // eka eva smaro vIraH sa caiko'cintyavikramaH / avajJayaiva yainedaM pAdapIThIkRtaM jagat // 18 // artha-isa jagatameM vIra ekamAtra kAmahI hai, aura vaha advitIya hai / kyoMki jisakA acintya parAkrama hai, jisane avajJAmAtrase isa jagatako apane pAryAtale davAliyA hai| arthAt vazIbhUta kara liyA hai / jaise-koI kisIko tiraskAramAtra kara vaza karale usIprakAra vaza kara liyA hai // 18 // ekAkyapi nayatyeSa jIvalokaM carAcaram / manobhUbhaGgamAnIya khazaktyA'cyAhatakramaH // 19 // artha-jisakA parAkrama avyAhata arthAt akhaNDita hai aisA yaha kAma akelAhI isa carAcarakharUpa jagatako apanI zaktise bhaMgatAko prApta kiye hai / arthAt bhinna 2 ko apane mAgemeM calAtA hai // 19 // pIDayatyeva niHzaGko manobhUrbhuvanatrayam / pratIkArazatenApi yasya bhaGgo na bhUtale // 20 // artha-yaha kAma nirbhaya hokara isa tIna bhuvanako pIr3ita (duHkhita ) karatA hai aura isa pRthivIpara saikar3oM upAya karanepara bhI isakA bhaMga ( nAza ) nahiM hotA // 20 // __ kAlakUTAdahaM manye smararsajhaM mahAviSam / syAtpUrva sapratIkAraM niHpratIkAramuttaram // 21 // artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki isa kAmasvarUpI vipako maiM kAlakUTa ( halAhala ) viSase bhI mahAviSa mAnatA huuN| kyoMki pahilA jo kAlakUTa vipa hai vaha to upAya karanese miTa jAtA hai| parantu dUsarA jo kAmarUpI vipa hai vaha upAyarahita hai| arthAt ilAja karanese bhI nahIM miTatA hai // 21 // jantujAtamidaM manye smaravahnipradIpitam / / majatyagAdhamadhyAsya purandhrIkAyakardamam // 22 //
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH 137 artha - phira bhI kahate haiM ki maiM isa jIvoMke samUhako kAmarUpI agnise jalatA huA mAnatA hUM / kyoMki yaha prANisamUha strIke zarIrarUpI kIcar3a meM praveza karake DUbatA hai / bhAvArtha - kAmI puruSa kAmarUpa anike tApase saMtapta ho strIke zarIrarUpI kIcar3a meM praveza karake zItala honA cAhatA hai // 22 // 1 anantavyasanAsAradurge bhavamarusthale / smarajvarapipAsAta vipadyante zarIriNaH // 23 // artha- saMsArI jIva kAmajvarake dAhase utpanna huI tRSAse pIr3ita hokara ananta kaSToMkA samUhasrarUpa durgama saMsArarUpI marusthala meM duHkha sahana karate haiM // 23 // ghRNAspadamatikrUraM pApAkhyaM yogidUSitam / jano'yaM kurute karma smarazArdUla carcitaH // 24 // artha- kAmarUpI siMhase carvita huA yaha manuSya yogiyoMse nindita, pApase bhare, atizaya krUratArUpa tathA ghRNAspada kAryako bhI karatA hai // 24 // digmUDhamatha vibhrAntamunmattaM zaGkitAzayam / vilakSyaM kurute lokaM smaravairIvijRmbhitaH // 25 // artha - prakopako prAptahuA yaha kAmarUpI vairI logoMko dizAmUr3ha athavA vibhramarUpa karatA hai / tathA unmatta aura bhayabhIta karatA hai / evam vilakSya kahiye lakSya bhraSTa (iSTakArya se vimukha ) karatA hai / bhAvArtha- jaba kAmoddIpana hotA hai taba samasta samIcIna kA - yauMko bhUlakara ekamAtra usakAhI citavana- smaraNakA dhyAna rahatA hai // 25 // na hi kSaNamapi svasthaM cetaH khame'pi jAyate / manobhavazaratrAtairbhidyamAnaM zarIriNAm // 26 // artha -- kAmake vANoMke samUhase bhidatA huA jIvoMkA citta kSaNabharake liye khama bhI svasthatAko prApta nahiM hotA // 26 // jAnannapi na jAnAti pazyannapi na pazyati / lokaH kAmAnalajvAlAkalApakavalIkRtaH // 27 // artha - yaha loka hai so kAmarUpI agnikI jvAlAke samUhase grasAhuA jAnatA huAbhI kucha nahiM jAnatA aura dekhatA huAbhI kucha nahiM dekhatA / isa prakAra aceta ( bekhabara ) ho jAtA hai // 27 // bhogiSTasya jAyante vegAH saptaiva dehinaH / smarabhogIndradaSTAnAM daza syuste bhayAnakAH // 28 // artha - sarpase kATe hue prANIke toM sAtahI vega hote haiM; parantu kAmarUpI sarpake Dasehue jIvoMke daza vega hote haiM. jo bar3e bhayAnaka haiM // 28 // . 18.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 rAyacandrajainazAstramAlAyAm prathame jAyate cintA dvitIye draSTumicchati / tRtIye dIrghanizvAsAzcaturthe bhajate jvaram // 29 // paJcame dahyate gAtraM SaSThe bhuktaM na rocate / saptame syAnmahAmUrcchA unmattatvamathASTame // 30 // navame prANasandeho dazame mucyate'subhiH / etairvagaiH samAkrAnto jIvastattvaM na pazyati // 31 // artha - kAmake uddIpana honepara prathamahI to cintA hotI hai ki strIkA saMparka kaise ho, dUsare vegameM usake dekhanekI icchA hotI hai, tIsare vegameM dIrghaniHzvAsa letA hai aura kahatA hai, ki hAya dekhanA nahIM huA, cauthe vegameM jvara hotA hai arthAt bukhAra (tAva ) car3ha AtA hai, pAMcaveM vegameM zarIra dagdha hone lagatA hai, chaThe vegameM kiyAhuA bhojana nahIM rucatA, sAtaveM vegameM mahAmUrcchA ho jAtI hai arthAt aceta ( behoza ) ho jAtA hai, AThaveM vegameM unmatta (pAgala ) ho jAtA hai tathA yadvA tadvA pralApa karane ( bakane ) laga jAtA hai, naveM vegameM prANoMkA saMdeha ho jAtA hai ki aba maiM jIvita nahIM rahU~gA / aura dazavAM vega aisA AtA hai ki jisase maraNa ho jAtA hai daza vega hote haiM / ina vegoMse vyApta huA jIva yathArtha tattva nahiM dekhatA / jaba lokavyavahArahIkA jJAna nahiM rahe taba ho // 29 // 30 // 31 // / isa prakAra kAmake arthAt vastukharUpako paramArthakA jJAna kaise saMkalpavazatastItrA vegA mandAzca madhyamAH / kAmajvaraprakopena prabhavantIha dehinAm // 32 // artha - saMkalpake vazase aura kAmajvarake prakopake tItra, manda, madhyama honese ye daza vega tItra, madhyama aura maMda bhI hote haiM / sabahI ekase nahiM hote // 32 // api mAnasamuttuGganagazRGgAgravarttinAm / smaravIraH kSaNArddhena vidhatte mAnakhaNDanam // 33 // artha -- jo puruSa mAnarUpI UMce parvata ke zikharake agrabhAgapara car3hehue haiM arthAt balake bar3e abhimAnI haiM unakAbhI mAna yaha smaravIra AdhekSaNase khaMDita kara detA hai / bhAvArtha - kAmakI jvAlAke sAmane kisIkA mAna nahiM rahatA / yaha kAma nIcase nIca kAma karAkara usake mAnarUpI pahAr3ako dhUlimeM milA detA haiM // 33 // zIlazAlamatikramya dhIdhanairapi tanyate / dAsatvamantyajastrINAM saMbhogAya smarAjJayA // 34 // artha - jo bar3e 2 buddhimAn haiM vebhI kAmadevakI AjJAse apane zIlarUpI koTako
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / ullaMghana kara saMbhogake liye cAMDAlakI strIkA dAsatva khIkAra karalete haiN| bhAvArthakAmake vazIbhUta hokara bar3e 2 vuddhimAn cAMDAlakI striyoMtakake dAsa ho jAte haiM. aura ve jo jo nAca nacAtI haiM ve savahI unako nAcane par3ate haiM // 34 // pravRddhamapi cArinaM dhvaMsayatyAzu dehinAm / / niruNAddhi zrutaM satyaM dhairya ca madanavyathA // 35 // artha-madanakI vyathA jaba uThatI hai taba jIvoMke vahuta dinase bar3Aye tathA pAlehue cAritrako dhvaMsa karadetI hai / evam zAstrAdhyayana, dhairya aura satyabhASaNAdikobhI baMdakara detI hai| bhAvArtha-java kAmakI pIr3A vyApatI hai tava cAritra bigar3a jAtA hai| zAstra par3hanA, satya bolanA aura dhairya rakhanA Adi sabahI bhUla jAte haiM // 35 // nAsane zayane yAne khajane bhojane sthitim / kSaNamAtramapi prANI prApnoti smarazalyataH // 36 / / ___ artha-jisako kAmarUpI kATA cubhatA rahatA hai vaha prANI vaiThane, sone, calane, bhojana karane tathA khajanoMmeM kSaNabharabhI sthiratAko prApta nahiM hotA / arthAt sarvatra DAmADola rahatA hai // 36 // vittavRttavalasyAntaM svakulasya ca lAJchanam / maraNaM vA samIpasthaM na smarAtaH prapazyati // 37 / / artha-kAmapIDita purupa apane dhana, cAritra aura balake nAza honeko tathA apane kulapara kalaMka laganeko, vA maraNabhI nikaTa AjAya to usakobhI nahiM dekhatA hai / arthAt usake cittameM hitAhitakA kucha bhI vicAra nahiM rahatA // 37 // na pizAcoragA rogA na daitygrhraaksssaaH| pIDayanti tathA lokaM yathA'yaM madanajvaraH // 38 // artha-jaisA kaSTa yaha kAmajvara jagatako detA hai aisA pizAca, sarpa, roga, Adi nahiM dete aura na daitya-graha-rAkSasAdikahI dete haiM / bhAvArtha-kAmakI pIDA sabase adhika hai // 38 // anAsAdya janaH kAmI kAminI hRdayapriyAm / viSazastrAnalopAyaiH sadyaH khaM hantumicchati // 39 // artha-kAmI purupa yadi apanI manakI pyArI kAminIko nahiM prApta hotA hai to viSa, zastra, agni Adise tvaritahI apanA apaghAta karaneko taiyAra ho jAtA hai| bhAvArtha-jisa- strIse kAmIkA mana AkarSita hotA hai vaha prApta nahiM hotI to phira apanA mareMnA vicAra letA hai // 39 // .
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 rAyacandra jainazAstramAlAyAm dakSo mUDhaH kSamI kruddhaH zUro bhIrurgururlaghuH / tIkSNaH kuNTho vazI bhraSTo janaH syAtsmaravaJcitaH // 40 // artha - kAmase ThagA huA manuSya caturabhI mUrkha ho jAtA hai, kSamAvAn krodhI hojAtA hai, zUravIra kAyara ho jAtA hai, guru laghu ho jAtA hai, udyamI AlasI ho jAtA hai aura jitendriya bhraSTa ho jAtA hai // 40 // kurvanti vanitAhetoracintyamapi sAhasam / narAH kAmahAtkAravidhurIkRta mAnasAH // 41 // artha - kAmake balAtkAra ( jabaradastI se ) se jinakA citta duHkhita hai ve strIkI prAptike liye aise kAma karanekA bhI sAhasa karate haiM jo cintavanameM nahiM AyeM // 41 // unmUlayatyavizrAntaM pUjyaM zrIdharmapAdapam / manobhavamahAdantI manuSyANAM niraGkuzaH // 42 // artha -- kAmarUpI hastI niraMkuza hai isakAraNa vaha manuSyoMke nirantara pUjane yogya dharmarUpI vRkSako jar3a se ukhAr3a DAlatA hai // 42 // prakupyati naraH kAmI bahulaM brahmacAriNe / janAya jAgrate cauro rajanyAM saMcaranniva // 43 // artha - jisa prakAra rAtrimeM dhanArtha phirate hue aura jAganevAle manuSyapara kopa karate haiM; usIprakAra kAmI puruSabhI bahudhA brahmacArI puruSoMpara kopa kiyA karatA hai / yaha khAbhA'vika niyama hai // 43 // SAM va sutAM dhAtrIM gurupatnIM tapakhinIm / tirazcImapi kAmAta naraH strIM bhoktumicchati // 44 // artha -- kAma se pIr3ita puruSa putravadhU, sAsa, putrI, dugdha pilAnevAlI dhAya athavA mAtA, gurukI strI, tapakhinI aura tirazcI ( pazujAtikI strI ) ko bhI bhoganekI icchA karatA hai / kyoMki, kAmI puruSake yogya ayogyakA kuchabhI vicAra nahiM hotA // 44 // kiM ca kAmazaravrAtajarjare manasi sthitim / nimeSamapi badhnAti na vivekasudhArasaH // 45 // I artha - hitAhitakA vicAra na honekA kAraNa yaha hai ki kAmake bANoMke samUha se jarjarita hue manameM nimeSamAtrabhI vivekarUpI amRtakI bUMda nahiM Thahara sakatI hai / bhAvArthajaise phUTe ghar3e meM pAnI nahiM ThaharatA usI prakAra kAmake vANoMse chidra kiye hue cittarUpI ghar3emeM vivekarUpI amRta jala nahiM ThaharatA 45 //
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / AryA / hariharapitAmahAdyA valino'pi tathA smareNa vidhvastAH / tyaktanapA yathaite khAGkAnnArIM na muJcanti // 46 // artha - jaise ye nirlajja jana apanI goda meM sthita strIko nahiM chor3ate vaisehI hari, hara, aura brahmAdika valiSThoM ko bhI kAmane naSTa karadiyA hai arthAt ve bhI strIko godase kabhI bAhara nahiM karate // 46 // 141 yadi prAsaM tvayA mUDha tvaM janmograkramAn / tadA tatkuru yeneyaM smarajvAlA vilIyate // 47 // artha - he mUDha prANI! jo tUne saMsArameM bhramaNa karate 2 isa manuSyabhavako pAyA hai to tU vaha kAma kara jisake ki terI kAmarUpI jvAlA naSTa ho jAya // 47 // aba isa prakaraNako pUrNa karate hue ahate haiM, mAlinI / smaradahanasutIvAnantasantApaviddha bhuvanamiti samastaM vIkSya yogipravIrAH / vigataviSayaGgAH pratyahaM saMzrayante prazamajaladhitIraM saMyamArAmaramyam // 48 // artha - viSayasaMgarahita yogipravIra ( zreSTha yogIjana ) isa saMsArako kAmAnike pracaNDa aura anaMta saMtApoMse pIDita dekhakara pratidina saMyamarUpa vagIcese zobhAyamAna aise zAntisAgarake taTakA Azraya lete haiM // 48 // iti zrIjJAnArNave yogapradIpAdhikAre zubhacandrAcAryaviracite kAmaprakopaprakaraNam // 11 // atha dvAdazaM prakaraNam / kurvanti yanmadodrekadarpitA bhuvi yoSitaH / zatAMzamapi tasyeha na vaktaM kazcidIzvaraH // artha - isa pRthvItalameM madake Adhikyase garvita striyAM jo kara DAlatI haiM, usakA zatAMza kahaneke liye bhI koI samartha nahiM hai // 1 // dhArayantyamRtaM vAci hRdi hAlAhalaM viSam / nisargakuTilA nAryo na vidmaH kena nirmitAH // 2 // artha- jo vANI meM to amRtako dhAraNa karatI haiM aura hRdayameM viSa bharehue haiM, isa prakAra khabhAvasehI kuTila ina striyoMko kisane banAyA haiM yaha hama nahiM jAnate / bhAvArtha
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 rAyacandrajainazAstramAlAyAm jinakA bola to amRtake samAna mIThA hai, aura hRdayameM jahara bharA huA hai| isa prakAra krUra khabhAvavAlI striyoMko kisane banAyA ? yaha hama nahiM jAna sakate // 2 // vajrajvalanalekheva bhogidaMSTreva kevalam / vaniteyaM manuSyANAM saMtApabhayadAyinI // 3 // artha-yaha strI manuSyoMko vajrAmiki jvAlAke samAna aura sAMpakI DAr3hake samAna bhaya tathA saMtApa denevAlI hai / bhAvArtha-jaise vajrapAtajanita agnijvAlA aura sApakI DAr3ha manuSyoMko kaSTa aura bhaya upajAnevAlI hai, vaisehI yaha strIbhI hai / isameM kuchabhI saMdeha nahiM hai // 3 // udAsayati nizzaGkA jagatpUjyaM guNavrajam / banatI vasatiM citte satAmapi nitambinI // 4 // artha-zaMkArahita manameM sthAna (aDDA ) jamAtI huI strI sajjanoMke bhI jagatameM pUjaneyogya guNasamUhako dUra bhagAdetI hai / bhAvArtha-sAdhAraNa manuSyoMkI kyA kathA ? kiMtu yadi veDara strIne manameM DerA kara liyA to satpuruSoMke bhI vizvavandha guNoMko dUra haTA detI hai / arthAt manase strIkA dhyAnamAtra karanesehI vaMdanIya puruSa bhI niMdanIya ho jAte haiM // 4 // varamAliGgitA kruddhA calallolA'tra srpinnii| na punaH kautukenApi nArI narakapaddhatiH // 5 // artha-krodhase phukAra mAratI calatI huI sarpiNIkA AliMgana karanA zreSTha hai kintu strIko kautukamAtrase bhI AliMgana karanA zreSTha nahiM / kyoMki sarpiNI yadi daMzana karai (kATai) to ekabArahI maranA hotA hai; aura strI to narakakI paddhatikharUpa hai arthAt yaha bArabAra bharaNa karAkara narakameM lejAnevAlI hai // 5 // hRdi datte tathA dAhaM na spRSTA hutbhukshikhaa| vaniteyaM yathA puMsAmindriyArthaprakopinI // 6 // artha-yaha vI indriyoMke kopako bar3hAnevAlI hai, so sparza kIhuI aisA dAha utpanna karatI hai ki jaisA sparza kIhuI agnikI zikhA bhI nahIM karatI // 6 // sandhyeva kSaNarAgAcyA ningevaadhrpriyaa| . __vakrA bAlendulekheva bhavanti niyataM striyaH // 7 // artha-ye striye sandhyAkI samAna kSaNabhara rAgasahita rahanevAlI (kSaNabhara prIti rakhanevAlI) haiM aura nadIkI samAna adharapriyA haiM arthAt jaise nadI nIcI bhUmikI tarapha jAtI hai usI prakAra striyeM bhI prAyaH nIca purupase rabhaNa karanevAlI hotI haiM / tathA dvitIyAke
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 143 candramAko samAna vakra (Ter3hI ) rahatI haiN| arthAta striye hRdayameM kapaTabhAva avazya rakhatI . dhUmAvalya ivAzaGkayAH kurvanti malinaM kSaNAt / madanonmAdasaMbhrAntA yopitaH svakulaM gRham // 8 // artha-madanake vegase unmAdayukta hokara striyAM apane kula aura gharako kSaNabharameM malina (kalaMkita ) karadetI haiN| isa kAraNa dhUmAvalIke samAna AzaMkA karane yogya haiM / arthAt jisa prakAra dhUmAvalIse ghara kAlA honekI zaMkA hai isI prakAra striyoMkI taraphase bhI zaMkA rahanI cAhiye // 8 // nirdayatvamanAryatvaM mUrkhatvamaticApalam / vazcakatvaM kuzIlatvaM strINAM dopAH khabhAvajAH / / 9 / / artha-nirdayatA, anAryatA (apavitratA), mUrkhatA, aticapalatA, vaMcakatA aura kuzIlatA itane doSa prAyaH striyoMke svAbhAvika hote haiM / arthAt vinA zikhAyehI AjAte vicaranti kuzIleSu layanti kulakramam / na smaranti guruM mitraM patiM putraM ca yossitH||10|| artha-ye striyAM vyabhicArI puruSoMmeM vicarane laga jAtI haiM aura apane kulakamakA ullaMghana karadetI haiM tathA apane guru mitra (hitaiSI) pati putrakA saMraNataka nahiM karatIM // 10 // vazyAJjanAditantrANi mnnyntraadynekdhaa| ___ vyarthIbhavanti sarvANi vanitArAdhanaM prati // 11 // artha-strIkI ArAdhanAke liye (prasanna karaneke liye ) vazIkaraNa, aJjanAdi tathA aneka prakArake yantra-mantra-taMtrAdi samasta vyartha ho jAte haiM // 11 // agAdhakrodhavegAndhAH karma kurvanti tstriyH| sadyaH patati yenaitadbhuvanaM duHkhasAgare // 12 // artha-ye striyAM agAdha krodhake vegase aMdhIhuI aisA kAma karatI haiM jisase zIghrahI yaha jagat duHkhasAgarameM par3a jAtA hai / / 12 / / sAtavyamabhivAJchantyaH kulakalpamahIraham / / avicAryaiva nighnanti striyo'bhISTaphalapradam // 13 // artha-khatantratAkI vAMchA karatI huI striyeM abhISTa (manovAMchita ) phala denevAle apane kularUpI kalpavRkSako vinA vicArehI mUrkhatAse kATa DAlatI haiM // 13 //
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 rAyacandrajainazAstramAlAyAm na dAnaM na ca saujanyaM na pratiSThAM na gauravam / na ca pazyanti kAmAndhA yoSitaH khAnyayohitam // 14 // artha-kAmAndha striyAM na to dAna sujanatAko dekhatIM haiM, na apane gaurava' aura pratiSThAkA vicAra karatI haiM aura na apanA vA parAyA hitahI dekhatI haiM, kintu jo cittameM AyA so vinA vicArehI kara baiThatIM haiM // 14 // na tat kruddhA hrivyaaghrvyaalaanlnreshvraaH| kurvanti yatkarotyekA nari nArI niraGkuzA // 15 // artha-eka niraMkuza strI hI narake ( manuSyake ) liye vaha kAma karatI hai ki jisako krodhita hue siMha, vyAghra, sarpa, ami aura rAjAbhI nahiM karasakate / bhAvArtha-puruSoMko khataMtra strI jaisA kaSTa detI hai vaisA koIbhI nahiM de sakatA // 15 // yAmAsAdya tvayA kAntAM soDhavyA nArakI vyathA / tasyA vAtApi na zlAghyA kathamAliGganAdikam // 16 // artha-AcArya mahArAja samajhAte haiM ki he Atman ! jisa strIkI saMgatise tajhe narakake duHkha sahane paDeM aisI strIkI carcA karanAbhI tere liye prazaMsanIya nahIM hai, to usase AliMganAdi karanA kaise prazaMsanIya ho sakatA hai ? // 16 // sa ko'pi smayatAM devo mantro vA''lambya sAhasam / yato'GgAnApizAcIyaM grasituM nopasapaiti / / 17 // artha-AcArya mahArAja upadeza karate haiM ki he Atman ! tU aise kisI deva vA maMtrako smaraNa kara athavA aisA koI sAhasa kara jisase yaha strIrUpI pizAcinI tujhe bhakSaNa karaneko nikaTa na Avai // 17 // ekaica vanitAvyAlI durvicintypraakrmaa| __ lIlayaiva yayA mUDha khaNDitaM jagatAM trayam // 18 // artha-he mUDha ! Atman! yaha strI rUpI sarpiNI aisI hai ki jisakA parAkrama acintya hai arthAt cintavanameM nahiM AsakatA / kyoMki lIlAmAtrase jisa akelInehI ina tInoM bhuvanoMko khaNDita karadiyA hai, so tU dekha // 18 // na tadRSTaM zrutaM jJAtaM na tacchAstreSu carcitam / yatkurvanti mahApApaM striyaH kAmakalaGkitAH // 19 // artha-ve striyeM kAmase kalaMkita ho aisAhI koI mahApApa kara baiThatI haiM ki jisako na to kisIne dekhA, na sunA tathA na zAstroMmeMhI jisakI carcA AI // 19 //
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ : jJAnArNavaH / yamajihvAnalajvAlAvavizudviSAGkurAn / samAhRtya kRtA manye vedhaseyaM vilAsinI // 20 // artha-AcArya mahArAja utprekSA karate haiM ki maiM aisA mAnatAhUM ki-vidhAtAne yamarAjakI jIbha, amikI jvAlA, vijalI tathA vipa inake aMkura (sAra bhAga) ina sabako saMgraha karake yaha vilAsinI (strI) banAI hai. kyoMki isase koIbhI nahIM bacatA // 20 // manasyanyavacasyanyapuSyanyadviceSTitam / / yAsAM prakRtidoSeNa prema tAsAM kiyatsthiram // 21 // . artha-jina striyoMke khabhAvasehI manameM to kucha, vacanameM kucha aura zarIrase kucha aura hI ceSTA hai unakA prema kabataka sthira raha sakatA hai ? arthAt bahuta samayataka nahIM ThaharatA // 21 // apyuttuGgAH patiSyanti narA naarysNgtaaH| yathAvAmiti lokasya stanAbhyAM prakaTIkRtam // 22 // artha-striyoMke donoM stana prakaTa karate haiM arthAt paraspara kahate haiM ki dekho, bhAI! strIke aMgasaMgase jisaprakAra hamArA adhaHpatana huA hai isI prakAra jagatake bar3e 2 puruSa strIke aMgasaMgase nIce gireMge / arthAt nIcI avasthAko prApta hoMge / / 22 // . yadIndustIvratAM dhatte caNDarocizva zItatAm / / daivAttathApi no dhatte nari nArI sthiraM manaH // 23 // artha-kadAcit daivayogase candramA uSNakhabhAvI aura sUrya zItala bhalehI hojAya parantu strIkA mana kisI eka puruSameM sthira nahIM hosakatA / arthAt use anya 2 puruSakI kAmanA banIhI rahatI hai // 23 // devadaityoragavyAlagrahacandrArkaceSTitam / . vidanti ye mahAprAjJAste'pi vRttaM na yoSitAm // 24 // artha-jo mahAvidvAn deva, daitya, nAga, hastI, graha, candramA aura sUrya ina sabakI ceSTAoMko jAnate haiM, ve bhI striyoMke caritrako nahIM jAna sakate / kyoMki strIcaritra agAdha hai. yaha jagatprasiddha ukti hai // 24 // sukhaduHkhajayaparAjayajIvitamaraNAni ye vijAnanti / muhyanti te'pi nUnaM tattvavidazceSTite strINAm // 25 // artha-jo tattvajJAnI sukha-duHkha, jaya parAjaya aura jIvita maraNa Adikako nimitajJAnake balase jAnate haiM, vebhI striyoMkI ceSTA jAnanemeM mohako prApta hote haiM / arthAt / striyoMke caritra jAnaneke liye ajJAnamUDha hojAte haiM // 25 //
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm jaladheryAnapAtrANi grahAdyA gaganasya ca / yAnti pAraM na tu strINAM duzcaritrasya kecana / / 26 // artha - yadyapi samudra aura AkAza apAra hai tathApi jahAjapara baiThanevAle samudra ke aura grahAdika AkAzake antakoM pAsakate haiM parantu striyoMke duzcaritrakA pAra koIbhI nahIM pAsakatA // 26 // Aropayanti saMdehalAyAmatinirdayAH / nAryaH patiM ca putraM ca pitaraM ca kSaNAdapi // 27 // artha - striye aisI nirdaya haiM ki kSaNamAtrameM apane pati putra pitAdiko saMdehakI tulApura car3hAdetI haiM / bhAvArtha - striye jo duzcaritra kareM aura pati pitAdikako jJAta hojAya to tatkAla aisI ceSTA karatI haiM ki jisase unako aisA saMdeha hojAtA hai ki isane yaha duzcaritra nahIM kiyA hogA; mujhe vyarthahI bhrama hogayA hai // 27 // *146 gRhNanti vipine vyAghraM zakuntaM gagane sthitam / saridradgataM mInaM na strINAM capalaM manaH // 28 // artha - kaI puruSa banameM se vyAghrako pakar3ate haiM; AkAzagAmI pakSIko pakar3ate haiM tathA 'nadI vA tar3AgameMse machalIko pakar3ate haiM; parantu striyoMke manako koIbhI pakar3a nahIM sakatA arthAt vazIbhUta nahIM karasakatA // 28 // na tadasti jagatyasmin maNimantrauSadhAJjanam / vidyAzca yena sadbhAvaM prayAsyantIha yoSitaH // 29 // artha - isa jagatameM aisA koIbhI maNi, mantra, auSadha, aMjana athavA vidyA nahIM hai ki jisase striyeM sadbhAvako prApta hoM arthAt kuTilatArahita hojA~ya // 29 // manobhavasamaM zUraM kulInaM bhuvanezvaram / hatvA patiM striyaH sadyo ramante ceTikAsutaiH // 30 // artha - striye aisI duSTa haiM ki apanA pati kAmadevakI samAna suMdara zUravIra, kulIna aura rAjA hI kyoM na ho tobhI use mArakara tatkAla dAsIke putrase ramane laga jAtI haiM // 30 // smarotsaGgamapi prApya vAJchanti puruSAntaram / nAryaH sarvAH khabhAvena vadantItyanalAzayAH // 31 // artha - nirmalAzaya vidvajjana aisA kahate haiM ki sabahI striyeM kAmadevasarIkhe patiko pAkaramI svabhAvase anya puruSakI vAMchA karatI haiM // 31 //
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / vinAJjanena tantreNa mantreNa vinayena ca / vazcayanti naraM nAryaH prajJAdhanamapi kSaNAt // 32 // artha-striyoMmeM koI aisIhI mohinI vidyA hai ki vinA mantra taMtra aJjanake athavA vinA prArthanAkebhI kSaNamAtrameM paMDita puruSakobhI ThagaletI haiM / arthAt apane premameM pha~sA letI haiM // 32 // kulajAtiguNabhraSTaM nikRSTaM duSTaceSTitam / / aspRzyamadharma prAyo manye strINAM priyaM naram // 33 // artha-maiM aisA mAnatA ki kula-jAti-guNase bhraSTa, nikRSTa, duzcaritra, aspRzya aura nIca puruSahI striyoMko priya hotA hai / kyoMki prAyaH aisAhI dekhanemeM AtA hai ki striye uttama puruSako chor3a nIcasehI prIti kara letI haiM // 33 // vairivAraNadantAgre samAruhya sthiriikRtaa| vIrazrImahAsatvairyoSidbhiste'pi khaNDitAH // 34 // artha-jina mahAparAkramI vIra puruSoMne yuddhameM zatruke hastIke dAtoMpara caDhakara vIrazrIko . dRDha kiyA hai, arthAt vijaya prApta kiyA hai, aise zUravIra yoddhAbhI striyoMke dvArA saNDita (bhUpatita) hojAteM haiM. arthAt strIke sAmane kisIkAbhI parAkrama nahIM calatA // 34 // gauraveSu pratiSThAsu guNeSvArAdhyakoTiSu / dhRtA api nimajanti doSapaGke khayaM striyaH // 35 // artha-gaurava, pratiSThA aura ArAdhanA karaneyogya guNoMse bhUSita kara rakkhI huIbhI striye apane duzcaritrarUpI kIcar3ame pha~sa jAtI haiN| arthAt striyeM kisIkebhI vazameM nahIM rahatI kiMtu khacchanda vartane laga jAtI haiM // 35 // doSAnguNeSu pazyanti priye kurvanti vipriyam / _ sanmAnitAH prakupyanti nisargakuTilAH striyH||36|| artha-kuTila striyoMkA svabhAva aisA hai ki-ce guNoMmeM to doSa dekhatI haiM . aura jo pyAra kare usameM apriyatAkA AcaraNa karatI haiM aura sanmAna karanese kupitaM hotI haiM / / 36 // kRtvA'pakAryalakSANi pratyakSamapi yoSitaH / / chAdayantyeva niHzaGkA vizvavacanapaNDitAH // 37 // artha-ye striyAM lAkhoM bure kArya pratyakSameM karakebhI niHzaMka hokara unheM chipAletI haiN| kyoMki ye striyeM jagatako Thaganeke liye atizaya catura haiM / inakI mAyAcAturIkA koI bhI pAra nahIM pAsakatA // 35 //
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 rAyacandrajainazAstramAlAyAm daansnmaansNbhogprnntiprtipttibhiH| . api sevAparaM nAthaM nanti nAryo'tinirdayAH // 38 // . artha-ye striyeM aisI nirdaya hotI haiM ki dAna, sanmAna, saMbhoga, namaskAra karane, Adara karane Adi khuzAmatake kAryoMse sevA karanemeM tatpara aise patiko bhI mAraDAlatI haiM // 38 // viSamadhye sudhAsyandaM sasyajAtaM shilocye| saMbhAvyaM na tu saMbhAvya cetaH strINAmakazmalam // 39 // artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki viSameM kadAcit amRtakA jharanA athavA parvatapara (zilAoMke samUhapara) dhAnyakA utpanna honA saMbhava hai, parantu striyoMkA citta niSpApa kadApi na samajhanA / arthAt ye striyeM nippApa (ujvala) kabhI nahIM hotIM // 39 // vandhyAGgajasya rAjyazrI puSpazrIgaMganasya ca / sthAhaivAnna tu nArINAM manAzuddhirmanAgapi // 40 // artha-daivAt vandhyAputrakI rAjyalakSmI aura AkAzameM puSpoMkI zobhA honA saMbhava hai; parantu striyoMke manakI zuddhi kiMcinmAtrabhI nahIM hotI // 40 // kuladvayamahAkakSaM bhasmasAtkurute kSaNAt / duzcaritrasamIrAlIpradIso vnitaanlH||41|| " artha-duzcaritrarUpI pavanase pradIpta huI vanitArUpI ami kSaNamAtrameM apane ubhayakularUpI vanako bharasa karadetI hai // 41 // surAcala ivAkampA agAdhA vArDivamRzam / nIyante'tra narAH strIbhiravadhUti kSaNAntare // 42 // . artha-jo puruSa sumeru parvatake samAna acara (akaMpa ) haiM tathA samudrake samAna agAdha arthAt gaMbhIraprakRti haiM vebhI isa jagatameM striyoM ke dvArA kSaNamAtrameM calAyamAna vA tiraskRta kiye jAte haiM to anya sAmAnya puruSoMkI to kathAhI kyA ? // 42 // vittahIno jarI rogI durvala sthaanvicyutH| kulInAbhirapi strIbhiH sadyo bhartA vimucyate // 43 // . artha-striyoMkA pati yadi dhanarahita (daridrI) ho, bRddha ho, rogI athavA nirbala ho tathA. sthAnabhraSTa ho to bhale kulakI striyemI apane bharatArako zIghrahI chor3a detI haiM aura kisI anyase ramaNa karane laga jAtI haiM // 43 //
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 149 jnyaanaarnnvH| bhettuM zUlamasiM chettuM kartituM krakacaM dRDham / narAnpIDayituM yantraM vedhasA vihitAH striyaH // 44 // artha-AcArya mahArAja utprekSA karate haiM ki kahiye brahmAne jo striyeM banAI haiM, ve manuSyoMko vedhaneke liye zUlI, kATaneke liye taravAra, kataraneke liye dRDha karota (ArA), athavA pelaneke liye mAnoM yaMtra hI banAye haiM // 14 // vidhurvadhUbhimanye'haM nabhastho'pi prtaaritH| anyathA kSIyate kasmAtkalaGkA'pahataprabhaH // 45 // artha-AcArya mahArAja phirabhI utprekSA karate haiM ki AkAzameM rahanevAlA yaha candramAbhI striyoMse vaMcita kiyA gayA hai, arthAt mohita kiyA gayA hai / kyoMki yadi aisA na mAnA jAya to yaha kalaMkase prabhArahita hokara pratidina kSINa kyoM hotA hai| // 15 // AcArya mahArAja phirabhI utprekSA karate haiM yadrAgaM sandhyayoddhatte yadbhamatyavilambitam / tanmanye vanitAsAthai vipralabdhaH khrdyutiH||46|| artha-yaha sUrya jo donoM sandhyAoMke samaya lalAIko dhAraNa karatA hai aura nirantara bhramaNa karatA rahatA hai so maiM aisA mAnatA hUM ki yaha bhI striyoMke samUhoMse ThagA gayA hai // 46 // phirabhI utprekSA karate haiM antaHzUnyo bhRzaM rauti velAvyAjena vepte|| dhIro'pi mathito baddhaH strInimitte saritpatiH // 47 // artha-yaha samudra strIke nimittahI nArAyaNase mathAgayA aura rAmacandrajIse bAMdhA gayA isa kAraNa antaHzUnya hokara garjanAke bahAnese (misase) to rotA hai aura dhIra hote hue bhI laharoMke vahAnese mAnoM kampAyamAna hotA hai // 47 // surendrapratimA dhIrA apycintypraakrmaaH| / dazagrIvAdayo yAtAH kRte strINAM rasAtalam // 48 // artha-dekho, indrake samAna dhIra vIra acintyaparAkramI rAvaNa Adika bar3e 2 chatradhArI rAjAbhI striyoMke nimitta rasAtalako (narakako) cale gaye to anya sAmAnya janoMkI to kahanAhI kyA // 18 // duHkhakhAniragAdheyaM kalemUlaM bhayasya ca / pApabIjaM zucAM kandaH zvanabhUminitambinI // 49 //
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 rAyacandra jainazAstramAlAyAm artha - yaha strI duHkhoMkI to agAdha khAni hai, jisameMse ki duHkhahI duHkha nikalate rahate haiM aura kalaha tathA bhayakI jar3a hai, pApakA bIja aura cintAoMkA kaMda (mUla) hai tathA narakakI pRthivI hai // 49 // yadi mUrttAH prajAyante strINAM doSAH kathaMcana / pUrayeyustadA nUnaM niHzeSaM bhuvanodaram // 50 // artha - AcArya mahArAja utprekSAse kahate haiM ki - striyoMke doSa yadi kisi prakArase mUrtimAn hojAya~ to maiM samajhatA hUM ki una doSoMse nizcaya karake samasta trilokI paripUrNa bharajAyagI // 50 // kautukena samAhartuM vizvavartyaGgisaMcayam / vedhaseyaM kRtA manye nArI vyasanavAgurA // 51 // artha - AcArya mahArAja utprekSA se kahate haiM ki - brahmAne jo strI banAI hai so mAnoM usane kautUhalase jagata ke samasta jIvoMkA saMddha karaneke vAste AkarSaNa karaneke liye kaSTarUpI phAMsIhI banAI hai // 51 // adhIra ekaM dRzA paraM bhAvairvAgbhiranyaM tatheGgitaiH / saMjJayA'nyaM rataizcAnyaM ramayantyaGganA janam // 52 // artha - striye kisI ekako to dRSTisehI prasanna karadetI haiM, kisI dUsareko bhAvoMse - - hI ramAtI haiM, aura anya kisI ekako vacanamAtrase tRpta karake kisIko izAroMsehI prasanna karadetI haiM, aura zarIrake kisI saMketa aurahIse karatI haiM aura ratise kisI aurahIse ramaNa karatI haiM / isa prakAra aneka puruSoMke cittako prasanna karake apane vaza kara letI haiM // 52 // atta samAnya vivekAmalalocanaiH / tyaktAH khame'pi niHsaGgairnAryaH zrIsUripuGgavaiH // 53 // artha - AcArya mahArAja kahate haiM ki jo dhIra vIra aura jJAna hI hai nirmala netra jinake AcAryoM meM pradhAna hai unhoMne dhIrajakA avalaMbana karake khamameMbhI striyoMkA tyAga kara diyA hai. aise mahApuruSahI dhanya haiM // 53 // aba isa kathanako pUrNa karaneke liye saMkocate hue upadeza karate haiMzArdUlavikrIDitam / yadvaktuM na bRhaspatiH zatamakhaH zrotuM nasAkSAtkSamaH tatstrINAmaguNatrajaM nigadituM manye na ko'pi prabhuH /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / Alokya skhamanISayA katipayaivaNairyaduktaM mayA tacchrutvA guNinastyajantu vanitAsaMbhogapApagrahaM // 54 // artha-AcArya mahArAja upadeza karate haiM ki striyoMke doSasamUhako kahaneke liye to vRhaspati samartha nahIM, aura sunaneke liye iMdra samartha nahIM, isa kAraNa maiM aisA mAnatA hUM ki aura koIbhI striyoMke doSoMkA varNana nahIM karasakatA / tisaparabhI maiMne striyoMke avaguNa dekhakara kitanehI akSaroM meM jo kahe haiM so inako sunakara jo guNI puruSa haiM ve vanitAke saMmogarUpI pApake Agrahako chor3o, yaha hamArA upadeza hai / / 54 / / maalinii| paribhavaphalavallI dukhadAvAnalAlIm viSayajaladhivelAM zvabhrasaudhamatolIm / madanabhujagadaMSTrAM mohatandrAsavitrIs __parihara pariNAmaidhairyamAlamvya nArauM // 55 // artha-he Atman ! tU dhairyake avalambanapUrvaka cittase strIkA prasaMga chor3a / kyoMki yaha strI apamAnarUpI phalako utpanna karaneke liye to bela (latA) hai aura duHkharUpI dAvAgnikI paMkti hai tathA viSayarUpI samudrakI lahara aura narakarUpI mahalameM praveza karaneke liye pratolI hai arthAt pravezadvAra vA ghara hai tathA kAmarUpI sarpakI dADha aura moha vA taMdrA (Alasya )kI mAtA hai // 55 // ___ isa prakAra doSoMke Azraya strIkA niSedha kiyA. aba yaha kahate haiM ki, samasta striyeM doSayuktahI haiM aisA ekAnta nahIM hai| kintu jinameM zIlasaMyamAdi guNa hote haiM ve prazaMsA pharaneyogyamI haiM yamibhirjanmaniviNNairdUSitA yadyapi striyaH / tathApyekAntatastAsAM vidyate nAghasaMbhavaH // 56 // artha-yadyapi saMsArase virakta hue saMyamI muniyoMne striyoMko dUSitahI kiyA hai arthAt doSayuktahI varNana kiyA hai. tathApi unameM ekAntatAse pApakAhI saMbhava nahIM hai kiMtu unameMse kisI 2 strImeM guNabhI hote haiM. sohI kahate haiM / / 56 / / nanu santi jIvaloke kaashvicchmshiilsNymopetaaH| nijavaMzatilakabhUtAH zrutasatyasamanvitA nAryaH // 57 // artha-aho ! isa jagatameM aneka striyAM aisIbhI haiM ki jo zamabhAva (maMdakapAyarUpa pariNAma) aura zIlasaMyamase bhUSita haiM . tathA apane vaMzameM tilakabhUta haiM arthAt
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 rAyacandrajainazAstramAlAyAm apane vaMzako zobhAyamAna karatI haiM aura zAstrAdhyayana tathA satyavacanakarake sahita bhI haiM // 57 // satItvena mahattvena vRttena vinayena ca / vivekena striyaH kAzcid bhUSayanti dharAtalam // 58 // artha-aneka striyAM aisI haiM jo apane pativratapanase, mahattvase, cAritrase ( sadAcaraNoMse ), vinayase aura vivekase isa pRthivItalako bhUpita ( zobhAyukta) karatI zArdUlavikrIDitam / nirviSNairbhavasaMkramAcchrutadharairekAntato nispRhai. naryo yadyapi dUSitAH zamadhanairbrahmavratAlamvibhiH / nindyante na tathApi nirmalayamasvAdhyAyavRttAGkitA nirvedaprazamAdipuNyacaritairyAH zuddhibhUtA bhuvi // 59 // . artha-jo saMsArake bhramaNase virakta haiM, zAstroMke paragAmI aura striyoMse sarvathA nispRha haiM tathA upazamabhAvahI hai dhana jinake aise brahmacaryAvalaMbI munigaNoMne yadyapi striyoMkI niMdA kI hai tathApi jo striyAM nirmala aura pavitra yamaniyamakhAdhyAyacAritrAdise bhUSita haiM aura vairAgya-upazamAdi pavitrAcaraNoMse pavitra haiM ve niMdA karaneyogya nahIM haiN| kyoMki niMdA doSoMkIhI kI jAtI hai, kiMtu guNoMkI niMdA nahIM hotI // 59 // isaprakAra striyoMkI doSoMke Azraya niMdA aura guNoMke Azraya niMdA nahIM aisA varNana kiyA / kRvitta / je pramadAjana hai jagameM tinake guNa dopa kahe lakhi nainana / kAmakalaMkita hai tinake kucaritra aneka baleM tanusainana // varNana kauna sakai karane kachu dekhi sune varane baca ainana / zIla kSamAvatavAna suyoSita haiM tinakI mahimA jinavainana // 12 // . iti zrIjJAnArNave yogapradIpAdhikAre zrIzubhacandrAcAryaviracite svIkharUpavarNanarUpo dvAdazaH sargaH // 12 // 1"ninditAH" ityapi paatthH|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / atha trayodazaH srgH| aba maithuna ( kAmasevana ) kA varNana karate haiM smarajvalanasaMbhrAnto yaH pratIkAramicchati / maithunena sa durbuddhirAjyenAgniM niSedhati // 1 // * artha-jo puruSa kAmarUpI amise pIr3ita hokara maithunase usa pIDAko zAnta karanekI. icchA karatA hai, vaha durbuddhi dhRtase amikoM vujhAnA cAhatA hai // 1 // varamAjyacchaTAsiktaH parirabdho hutAzanaH / na punaDhuMgateAraM yoSitAM jaghanasthalam // 2 // artha-ghRtakI chaTAoMse siMcana kiye hue agnikA AliMgana karanA zreSTha hai, parantu strIke naghanasthalakA AliMgana karanA kadApi zreSTha nahIM; kyoMki vaha durgatikA dvAra hai| arthAt agnise jalA huA to isa janmameM hI kiMcit kaSTa pAtA hai, kintu strIkA AliMgana karanese durgatimeM nAnA prakArake kaSTa sahane par3ate haiM // 2 // sarazItajvarAtaGkazaGkitAH shiirnnvuddyH| vizanti vanitApaGke tatpratIkAravAJchayA // 3 // artha-kAmarUpI zItajvarake bhayase naSTa buddhi puruSa usake pratIkArakI vAMchAkarake strIrUpI kardamameM (kIcar3ameM ) praveza karate haiM; parantu yaha samIcIna upAya nahIM hai / / 3 // vAsanAjanitaM manye saukhyaM strIsaGgasaMbhavam / / sevyamAnaM yadante syArasyAyaiva kevalam // 4 // artha-strIke saMgase utpanna hue sukhakA sevana karanA antameM kevala virasatAkA hI kAraNa hai| isa kAraNa AcArya mahArAja kahate haiM ki isa prANIkI pUrva vAsanA aisIhI hai| usIse aisA hotA hai, kiMtu paramArthase vicAra kiyA jAya to yaha sukha duHkhahI hai // 4 // prapazyati yathonmattaH zazvalloSTe'pi kAJcanam / ...maithune'pi tathA saukhyaM prANI rAgAndhamAnasaH // 5 // : artha-jisa prakAra koI puruSa dhatUrA khAnese unmatta hokara miTTIke DhelemeM sonA samajhatA hai, usI prakAra rAgase andha hogayA hai citta jisakA aisA yaha prANI maithunameMmI ( duHkhameMmI) sukhAnubhava karatA hai. kiMtu vAstavameM isameM sukha nahIM hai // 5 // ___ apathyAni yathA rogI pathyabuddhyA nissevte| . . sukhavuddhyA tathAGgAni strINAM kAmI gatatrapaH // 6 // ..
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha -- jaise rogI pathyakI icchAse apathya sevana karatA hai usI prakAra kAmI puruSa nirlajja hokara sukhakI icchAse striyoMke aMgoM kA darzanasparzanAdi karatA hai; paraMtu usakI - bar3I bhUla hai // 6 // te yathA dIpaM nirvANamapi nanditam / smaramUDhaH sukhaM tadvadduHkhamapyatra maithune // 7 // artha - jisaprakAra dIpakake vujhajAnepara aneka jana kahA karate haiM ki ' dIpaka bar3ha gayA, isI prakAra kAmamUDha puruSabhI maithunameM duHkhahI dukha hai tobhI usako sukha kalpanA karaletA hai // 7 // kimpAkaphalasaMmAnaM vanitAsaMbhoga saMbhavaM saukhyam / ApAte ramaNIyaM prajAyate virasamavasAne // 8 // artha -- strIke saMbhogase utpanna huA sukha kimpAkaphala ( indrAyaNake phala ) ke samAna sevana karate samaya to ramaNIya bhAsatA hai, parantu antameM virasa hai / bhAvArthajaise - indrAyaNakA phala dekhane meM sundara sugandhita aura khAne meM miSTa hotA hai; parantu udarameM jAkara halAhala viSakAsA kAma karatA hai. isI prakAra strIjanita sukhabhI sevana karate ramaNIka hai parantu tajjanya pApase naraka nigodAdi durgatiyoMke duHkha sahane par3ate haiM // 8 // maithunAcaraNe karma nirghRNaiH kriyate'dhamam / pIyate vadanaM strINAM lAlAmbukaluSIkRtam // 9 // artha -- nirdaya athavA glAnirahita puruSa maithunAvasthA meM kaisA nIcakarma karate haiM ki-striyoMke mukhase nikalI huI lAloMse maile kiye hue mukhakA pAna karate hai, arthAt cuMbana karate haiM / hA ! ina mUrkhoko glAnibhI nahIM AtI // 9 // kaNDUyanatanukhedAdvetti kuSThI yathA sukham / tIvrasmararujAtaGkapIDito maithunaM tathA // 10 // artha - jaise kor3hI puruSa zarIrako khujAne tathA tapAnese sukha mAnatA hai usI prakAra mAnatA hai / yaha bar3A kaSTadAyaka jalanako paidA tIvra kAmarUpI rogase duHkhita huA puruSabhI maithunakarmako sukha viparyaya hai,kyoMki jaise khujAnese khAja bar3atI hai aura antameM karatI hai isI prakAra strIkA sevanabhI kAmasevanecchAko uttaro uttara bar3hAtA hai aura antameM kaSTadAyaka hotA hai // 10 // azucInyaGganAGgAni smarAzIviSamUrcchitAH / jihvAbhirvilihantyucaiH zunInAmiva kukkurAH // 11 // artha---yadyapi striyoMke aMga azuci haiM arthAt apavitra haiM parantu unheM kAmarUpI
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 155 sarpase kATe hue aceta puruSa atizaya Asakta ho jaise kutte kutiyAke aMgoMko cATate haiM usI prakAra cATate haiM / hA! ina nirlajjoMko glAnibhI nahIM AtI // 11 // glAnirmUrcchA bhramaH kampaH zramaH khedo'GgavikriyA / kSayarogAdayo doSA maithunotthAH zarIriNAm // 12 // artha - jIvoMke yadyapi glAni, kSINatA, mUrcchA, acetanatA, bhrama, kaMpana, kheda, veda ( paseva), aMgavikAra aura kSayaroga ityAdi doSa maithunasehI upanate haiM taubhI yaha prANI mUrkhatAko sevatA hI hai // 12 // anekaduHkhasantAna nidAnaM viddhi maithunam / kathaM tadapi sevante hanta rAgAndhabuddhayaH // 13 // artha - he Atman ! isa maithunakarmako aneka duHkhakA kAraNa jAna / AcArya mahArAja khedapUrvaka kahate haiM, - pratyakSa duHkhadAyaka jAnakara bhI rAgAndha puruSa isakA sevana karate haiM, so bar3A kheda hai // 13 // kuSTavraNamivAjatraM vAti sravati pUtikam / yatstrINAM jaghanadvAraM rataye taddhi rAgiNAm // 14 // artha -- striyoMkA jaghanadvAra jo kuSThake ( kor3hake ) ghAvake samAna nirantara jharatA hai tathA durgandhase vAsatA hai vahabhI rAgI puruSoMkI rati (prIti) ke liye hai, yaha Azcarya hai // 14 // kAkaH kRmikulAkIrNe karake kurute ratiM / yathA aaaaaisi kAmI strIguhyamandhane // 15 // artha - jaise kAka kIr3oMke samUhase bhare hAr3a vA phalavizeSameM rati (prIti ) karatA hai usI prakAra yaha pAmara prANIbhI strIke guhyasthAnake maMthana karanemeM prIti karatA hai // 15 // AryA / vaktumapi lajjanIye durgandhe sUtrazoNitadvAre / jaghanavile vanitAnAM ramate bAlo na tattvajJaH // 16 // artha-striyoMke yonichidrakA nAma letehI lajjA AtI hai, phira durgandhamaya aura mUtra tathA rudhirake jharanekA dvAra hai / aisemeM ajJAnI hI ramatA hai. tattvajJAnI to kabhI nahIM ramatA // 16 // i vaMzasthaH / svatAluraktaM kila kukurAdhamaiH prapIyate yadadihAsthicarvaNAt / tathA viTairviddhi vapurviDambanairniSevyate maithunasaMbhavaM sukham // 17 //
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha he Atman ! tU aisA jAna ki-jaise nIca kutte hAr3ake carvaNa karanese apanehI tAlase nikalanevAle raktakA pAna karake prasanna hote haiM ki yaha rudhira isa hAimeMsehI nikalatA hai isI prakAra vyabhicArI jana apane aura strIke zarIrakI viDaMbanAse utpanna hae sukhakA sevana karate haiM // 17 // * azuciSvaGganAGgeSu saMgatAH pazya rAgiNaH / jugupsAM janayantyete lolantaH kRmayo yathA // 18 // __ artha-dekho, jisaprakAra apavitra malAdikameM kIr3a kalabalAhaTa karate haiM usI prakAra ye capala kAmIjana striyoMke apavitra aMgoMkI saMgati karate hue glAniko utpanna karate haiM // 18 // - yonirandhramidaM strINAM durgAramanimam / tattyajanti dhruvaM dhanyA na dInA devavaJcitAH // 19 // ___ artha-striyoMkA yonirandhra durgatikA prathama ( mukhya ) dvAra hai, isa kAraNa use jo dhanya puruSa haiM ve to avazyahI tyAgate haiM / kintu jo dIna hai arthAt nIca haiM ve nahIM chor3ate kyoMki ve devase Thage hue arthAt abhAgI haiM // 19 // mAlatIva mRdUnyAsAM viddhi cAGgAni yopitaaN| .. .. dArayiSyanti marmANi vipAke jJAsyasi khayam // 20 // artha-he Atman ! tU ina striyoMke aGgoMko mAlatI puSpake samAna komala jAnatA hai, parantu antameM jaba e tere maukA vidAraNa kareMge taba tujhe apane Apa mAlama ho jAyagA / bhAvArtha-tU striyoMke aMgoMko komala samajha sparzanAdi karatA hai, parantu inake phala (durgatiyAM) bahutahI kaSTakara hoNge-|| 20 // maithunAcaraNe mUDha niyante jantukoTayaH / yonirandhrasamutpannA liGgasaMgaprapIDitAH // 21 // artha-he mUDha ! yoniraMdhrameM asaMkhyajIvoMkI koTikI ( samUhakI) utpatti hotI hai so maithunAcaraNase ve saba jIva ghAte jAte haiM unakI hiMsAsehI durgatimeM duHkha sahane par3ate haiM // 21 // ... bIbhatsAnekadurgandhamalAktaM skhakalevaram / - yatra tatra vapuH strINAM kasyAstu raMtayeM bhuvi // 22 // artha-isa pRthivImeM jaba apanAhI zarIra jahAM tahAM bIbhatsa aneka durgandhiyoM tathA maloMse bharA hai to phira striyoMkA -zarIra kisake rati karane yogya ho / arthAt kisIko prItike artha nahIM hosakatA // 22 //
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / / uttAnocchUnamaNDUkadAritodarasannibhe / camarandhre manuSyANAmapUrvaH ko'pyasadahaH // 23 // artha-striyoMkA yonirandhra uttAna kahiye ulaTe kiye aura ucchUna kahiye sUjhe hue meMDakake vidAre phAr3e hue peTakI AkRtike samAna ghRNAspada hai / sohI kavi kahatA hai ki aise ghRNAspada apavitra sthAnameM koI apUrva asamIcIna durAgraha hai, jo manupya malinA caraNa karate haiM // 23 // .:. sarvAzucimaye kAye durgndhaamdhysNbhRte| . ramante rAgiNaH strINAM viramanti tapakhinaH // 24 // artha-durgandha viSThAdikase bhare aura sarvatra azucimaya striyoMke zarIra meM rAgIjanahI ramate haiM kintu tapakhI usase virakta hI rahate haiM // 24 // maalinii| kuthitakuNapagandhaM yoSitAM yonirandhaM kRmikulazatapUrNa nirjhrtkssaarvaari| tyajati muninikAyaH kSINajanmapravandho bhajati manavIraprerito'GgI varAkaH // 25 // : artha-striyoMkA yonirandhra bigar3e hue va sar3eM hue murdekIsI durgaMdhavAlA hai, kIr3oMke saikaDoM samUhoMse bharAhuA hai aura kSArajala (mUtra) jharatA rahatA hai so jinake saMsArakAM anta AgayA hai aise munigaNa to ise chor3ate haiM aura jo raMka kAmarUpI subhaTakarake prerita hai ve sevana karate haiM // 25 // sortthaa| - kAmIke rati hoya, azuci mlintiytnvissai| pAvai durgati soya, muni tyAga diva ziva lahai // 13 // iti zrIjJAnArNave yogapradIpAdhikAre zubhacandrAcAryaviracite maithuna prakaraNaM nAma trayodazaH sargaH // 13 // atha caturdazaH srgH| . . . * Age striyoMke saMsargase brahmacarya bhaGga hotA hai isa kAraNa usake niSedhakA varNana karate haiM, virajyAzeSasaMgebhyo yo ghRNIte zivazriyam / : sa kruddhAheriva strINAM saMsargAdvinivartate / / 1 / /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / artha-jo puruSa samasta parigrahoMse virakta ho (r)dhita sarpase koI jisa prakAra dara rahatA hai usI prakAra striyoMke saMsargase dUra rahatA hai, vahI muktirUpI lakSmIko varatA hai| arthAt prApta hotA hai // 1 // yathA sadyo vilIyante girayo vjrtaadditaaH| tathA mttaanggnaapaanggprhaarennaalpcetsH||2|| artha-jaise vajrapAtase tAr3e hue parvata zIgrahI khaMDa khaMDa hojAte haiM taise yauvanase madonmatta striyoMke netrakaTAkSoMke prahArase alpajJAnI khaNDa 2 ho striyoMmeM tanmaya ho jAte haiM / arthAt striyoMkA saMsarga alpajJoMko kharAva karatA hai // 2 // yastapakhI vratI maunI saMvRtAtmA jitendriyH| kalaGkayati niHzaGkaM strIsakhaH so'pi saMyamam // 3 // artha-jo muni, tapakhI, vratI, maunI, saMvarakharUpa, tathA jitendriya ho aura strIkI saMgati karatA ho vaha apane saMyamako kalaMka hI lagAvai // 3 // mAse mAse vyatikrAnte yaH pivatyambu kevalam / vimuhyati naraH so'pi saMgamAsAdya subhrvH||4|| __ artha-jo muni mahIne 2 kA upavAsa karake kevala jalahI mAtra grahaNa karatA hai aisA tapakhIbhI strIkI saMgati pA mohita hojAtA hai // 4 // . . sarvatrApyupacIyante saMyamAdyAstapastrinAm / guNAH kintvaganAsaGgaM prApya yAnti kSayaM kSaNAt // 5 // __ artha tapakhiyoMke saMyamAdi guNa saba jagaha vRddhiko prApta hote haiM kintu aMganAke saMsagako prApta hokara ve guNa kSaNamAtrase naSTa ho jAte haiM // 5 // saMcaranti jagatyasminkhecchayAyaminAM guNAH / vilIyante punArIvadanenduvilokanAt // 6 // artha-saMyamI gaNoMke guNa isa jagatameM khecchAse yatra tatra vistAratAko prApta hote haiM parantu striyoMke mukharUpI caMdramAke dekhanese vilIna ho jAte hai // 6 // tAvaddhatte muniH sthairya zrutaM zIlaM kulkrm| yAvanmattAGganAnetravAgurAbhine ruddhyte||7|| ' artha-muni hai so sthiratA, zAstrAdhyayana, zIla aura kulakrama (guru AmnAyako) tabatakahI dhAraNa karatA hai jabataka yauvana--madonmatta strIke netrarUpI phAMsIse nahIM ba~dhatA arthAt striyoMke netrakaTAkSapAta hote hI zAstrAdhyayanAdi sava naSTa ho jAte haiM // 7 //
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 159 navanItanibhaM puMsAM manaH sadyo viliiyte| vanitAvahnisaMtaptaM satAmapi na sNshyH||8|| artha-puruSoMkA mana navanIta (makkhana) sadRza haiM" so strIrUpI amikA saMyoga honepara satpuruSoMkA cittabhI calAyamAna ho jAtA hai, isameM koI saMzaya nahIM // 8 // antaHsupto'pi jAgarti smaraH saMgena yoSitAm / . rogavraja ivApathyasevAsaMbhAvitAtmanAm // 9 // __artha-jaise apathya sevana karanevAle manuSyoMke rogoMkA samUha utpanna ho jAtA hai, taisehI kAma hai so antaraMga ( manameM ) sotA hai tobhI strIke saMgamamAtrase jAgatA hai // 9 // kriyate yairmanaH svasthaM shrutprshmsNymaiH| te'pi saMsargamAsAdya vanitAnAM kSayaM gatAH // 10 // artha-jina puruSoMne zAstrAdhyayana, prazamabhAva aura saMyamase apane manako khastha (vazIbhUta) kara liyA hai ve bhI striyoMke saMsargako prApta hokara naSTa hogaye haiM // 10 // sthirIkRtya manastattve tAvattiSThati sNymii| yAvannitaMbinIbhogibhRkuTi na samIkSate // 11 // artha-saMyamI puruSa tabatakahI manako tattvameM sthira karake rahatA hai jabataka ki strIrUpI sarpakI bhUkuTIko nahIM dekhatA hai // 11 // yAsAM saMkalpalezo'pi tanoti madanajvaram / pratyAsattina kiM tAsAM ruNaddhi caraNazriyam // 12 // artha-jina striyoM ke saMkalpakA leza mAtra bhI manameM ho to vaha madanajvarako baDhA detA hai to unakI nikaTatA kyA cAritrarUpI lakSmIko naSTa bhraSTa nahIM karegI ? // 12 // __ yasyAH saMsargamAtreNa yatibhAvaH kalaGkayate / tasyAH kiM na kathAlApairbhUbhaGgaizvAruvibhramaiH // 13 // artha-jisa strIke saMsargamAtrase hI munipana kalaMkita hotA hai usake sAtha vArtA lApa karane, bhauMhake TeDhepana aura suMdara vibhrama vilAsoMke dekhanese kyA yatipana naSTa nahIM hotA ? arthAt hotAhI hai / / 13 // suciraM suSTu nirNItaM labdhaM vA vRddhsNnidhau| lupyate strImukhAlokAvRttaratnaM zarIriNAm // 14 // artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki hamane bahuta kAla baDoMkI saMgatimeM rahakara bhale prakAra nirNaya kara liyA hai tathA yaha siddhAnta prApta kiyA hai ki-strIke mukhAvalokana karanese jIvoMkA saMyamarUpI rana avazyahI naSTa hojAtA hai // 14 //
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm pustopalaviniSpannaM dArucitrAdikalpitam / api vIkSya vapuH strINAM muhyatyaGgI na saMzayaH // 15 // artha--- striyoMke zarIrakI AkRti pusta ( miTTI Adise ) va pASANase racI huI tathA kASTha citrAdise racI huIko dekhakarabhI prANI mohako prApta hotA hai, isameM kucha sande nahIM hai. phira sAkSAt strIko dekhanese kyoM nahIM mohita hogA ? arthAt avazyahI hogA // 15 // yahAM strIkA saMsarga honepara kyA kyA avasthA hotI haiM so kahate haiM --- 160 dRSTipAto bhavetpUrvaM vyAmuhyati tato manaH / praNidhatte janaH pazcAttatkathAguNakIrtane // 16 // artha - prathama tau strIpara dRSTi par3atI hai, tatpazcAt citta mohita hotA hai, tatpazcAt usa strIkI kathA aura guNakIrtana meM mana lagAtA hai // 16 // tataH premAnubandhaH syAdubhayorapi nirbharam / utkaNThate tatazcetaH premakASThapratiSThitam // 17 // artha - guNakIrtanake pazcAt donoMke paraspara premasnehakI atizayatA se premagraMthi par3a jAtI hai, tatpazcAt citta snehakI sImApara sthita ho utkaMThita rahatA hai ki ka milApa ho // 17 // dAna dAkSiNyavizvAsairubhayorvarddhate smaraH / tataH zAkhopazAkhAbhiH prItivallI visarpati // 18 // artha - pUrvoktaprakArase tathA dAna - dAkSiNya - vizvAsAdise donoMke zarIra meM kAmakI vRddhi hotI hai / tatpazcAt zAkhA upazAkhAoM se vaha prItirUpI latA (vela) vistRta ho jAtI hai // 18 // mano milati cAnyo'nyaM niHzaGkaM saMgalAlasaM / praNazyati tato lajjA premaprasarapIDitA // 19 // artha---tatpazcAt niHzaMka saMgamakA lolupa donoMkA mana paraspara eka ho jAtA hai / tatpazcAt premake prasara ( vega ) se pIDita hokara lajjA naSTa ho jAtI hai / arthAt donoM aise nirlajja ho jAte haiM, ki bar3oMke nikaTa rahanepara bhI paraspara vacanAlApa dRSTisAmyatA di nirlajjatAke kArya hone lagate haiM // 19 // niHzaGkaM kurute narma rahojalpAvalambitam / vIkSaNAdIndhanodbhUtaH kAmAgniH pravijRmbhate // 20 // 1 "mRdA vA dAruNA vApi vastreNApyatha carmaNA / loharatnaiH kRtaM vApi pustamityabhidhIyate" // 1 // artha - miTTI, kASTha, kapaDA, camaDA, loha aura ratna inase nirmANa kiye hue padArthako pusta kahate haiM // 1 //
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / artha-tatpazcAt donoM ekAntasthAna pAtehI niHzaMka ho hAsyarUpa vArtAlApa karate rahate haiM. tatpazcAddarzana sparzanAdi iMghanase utpanna huI kAmAmi prajvalita (tItra) ho jAtI hai // 20 // . vahirantastatastena dahyamAno'gninA bhRzam / avicArya janaH zIghra tataH pApe pravartate // 21 // artha-tatpazcAt yaha manuSya usa kAmarUpI amise vAhyameM tau zarIra aura antaraMgameM cittake atizaya dAharUpa honese vinA vicArehI pApakAryameM pravarttane laga jAtA hai. isaprakAra anukramase strIke saMsargase manupyakI pApAcaraNameM pravRtti ho jAtI hai // 21 // zrutaM satyaM tapaH zIlaM vijJAnaM vRttamuttamam / indhanIkurate mUDhaH pravizya vanitAnale // 22 // artha-isaprakAra yaha mUDha prANI strIrUpI agnimeM praveza karake zAstrAdhyayana, satyavrata, tapa, zIla (brahmacarya), vijJAna aura uttama cAritra inako iMdhanakI samAna jalA detA haiN| arthAt-strIke saMsargase samasta dharma karma naSTa kara detA hai // 22 // sphuranti hRdi saMkalpA ye striivyaasktcetsaaN| rAgiNAM tAni he bhrAtana ko'pi gadituM kSamaH // 23 // artha-he bhAI! jina puruSoMkA citta striyoMmeM Asakta hai una rAgiyoMke manameM jo jo saMkalpa hote haiM unhe kahaneko koIbhI samartha hai? kadApi nahIM. kyoMki kAmIke manameM kSaNakSaNameM aneka saMkalpa hote rahate haiM // 23 // saMsargaprabhavA nUnaM guNA doSAzca dehinAm / ekAntataH sa doSAya strIbhiH sAI kRtaHkSaNam // 24 // artha-sAmAnyatAse saMsargase jIvoMke guNa doSa donoMhI hote haiM, parantu striyoMke sAtha jo saMsarga kSaNabharake liyemI kiyAjAya to vaha kevala dopoMke liyehI hotA hai // 24 // puNyAnuSThAnasambhUtaM mahatvaM kSIyate nRNAm / sadyaH kalaGkayate vRttaM sAhacaryeNa yoSitAm // 25 // artha-striyoM ke sAtha saMsarga rahanese manuSyoMkA aneka puNyakAryose prApta huA mahattva (var3appana) tatkAla naSTa ho jAtA hai aura jobata cAritra haiM ve kalaMkita ho jAte haiM // 25 // . apavAdamahApaGke nimajanti na sNshyH| yamino'pi jagaindyavRttA rAmAspadaM zritAH // 26 // artha-jo saMyamI muni jagatase vaMdaneyogya cAritravAle haiM ve bhI strIke saMsargase apavAdarUpI mahAkardamameM niHsaMdeha DUvajAte haiM arthAt pha~sa jAte haiM / / 26 // 21
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm anantamahimAkIrNa prottuGgaM vRttapAdapam / vAmA kuThAradhAreva vicchinattyAzu dehinAm // 27 // - artha -- jIvoMke anantamahimAyukta, bahuta UMcA cAritrarUpI jo vRkSa hai use strI kulhAr3eke samAna tatkAla kATa DAlatI hai // 27 // 162 locaneSu mRgAkSINAM kSisaM kiMcittadaJjanam / yenApAGgaiH kSaNAdeva muhyatyAsAM jagatrayam // 28 // artha - AcArya mahArAja utprekSAse kahate haiM ki striyoMke netroM meM vidhAtAne koI aisAhI mohinI aMjana DAla diyA hai ki jisase inake kaTAkSoMko dekhanese kSaNabharameM yaha tIno loka mohita ho jAte haiM // 28 // kautukena bhrameNApi dRSTirlagnAGganAmukhe / RSTuM na zakyate lokaiH paGkamagneva hastinI // 29 // artha -- jaise hastinI kardamameM pha~sajAtI hai to usako nikAlanA bar3A kaThina hotA hai, usI prakAra manuSyoMkI dRSTi kautuka vA bhramase bhI strIke mukhapara par3ajAtI hai to ve use khIMcaneko asamartha hote haiM // 29 // ekatra vasatiH sAdhvI varaM vyAghoragaiH saha / pizAcairvA na nArIbhirnimeSamapi zasyate // 30 // artha -- vyAghra, sarpa tathA pizAcoMke sAtha ekatra rahanA to zreSTha hai parantu striyoMke sAtha nimeSamAtra bhI rahanA zreSTha nahIM hai // 30 // bhrUlatAcalanairyeSAM skhalatyamaramaNDalI / te'pi saMsargamAtreNa vanitAnAM viDambitA: // 31 // artha - jinakI bhauMharUpI latAke hilanemAtrase devoMkA samUha skhalita ( bhayabhIta vA kSubhita) ho jAtA hai, aise cakravartyAdika bar3e 2 mahapuruSa bhI striyoM ke saMsargamAtrase viDaMbanArUpa ho jAte haiM; phira sAmanya manuSyakA to kahanAhI kyA ? // 31 // tyajanti vanitAcaura ruddhAzcAritramauktikam / yatayo'pi tapobhaGgakalaGkamalinAnanAH // 32 // artha -- strIrUpI corake rokanese ( lalakAranepara ) tapa bhaMga karaneke kalaMkase malina hai mukha jinakA aise munigaNa bhI apanA cAritrarUpI motiyoMkA hAra usake sAmane DAla dete haiM, anyakI to kathAhI kyA ? // 32 // brahmacaryacyutaH sadyo mahAnapyavamanyate / sarvairapi janairloke vidhyAta iva pAvakaH // 33 //
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 166 artha-jo koI bar3A pratiSThita ho aura brahmacaryase cyuta hojAya to vahabhI sabake dvArA apamAnita kiyA jAtA hai / kyoMki jaise agnike vujha jAnepara usase kisIkobhI bhaya nahiM rahatA usI prakAra brahmacaryase bhraSTa honepara bar3e puruSakAbhI kisIko bhaya nahiM rahatA / arthAt usakA apamAna harakoI karasakatA hai // 33 // vizuddhyati jagadyeSAM svIkRtaM pAdapAMsubhiH / vazcitA bahuzaste'pi vanitApAGgavIkSaNAt // 34 // artha-jina mahApuruSoMke caraNoMkI rajase yaha jagat pavitra ho jAtA hai vebhI prAyaH striyoMke kiyehue kaTAkSoMke dekhanese vazcita (naSTa ) ho gaye haiN| aise mahApuruSoMkI kathA jagatameM tathA zAstroMmeM bahuta haiM // 34 // tapAzrutakRtAbhyAsA dhyAnadhairyAvalambinaH / zrUyante yaminaH pUrvaM yoSAbhiH kazmalIkRtAH // 35 // artha-jinake tapa aura zAstroMkA abhyAsa hai tathA jo dhyAnameM dhairya(dRDhatA)kA avalaMbana karanevAle haiM aise munibhI striyoMse kalaMkita hue sune jAte haiM, anya kSudra puruSoMkA to kahanAhI kyA // 35 // udyate yatra mAtaGgainagottaGgaijalaplave / tatra vyUDhA na saMdehaH prAgeva mRgazAvakAH // 36 // artha-kyoMki jisa jalake pravAhameM parvatasarIkhe bar3e 2 hAthIbhI baha jAte haiM, usameM yadi pahile mRgoMke bacce baha gaye to isameM kyA saMdeha hai| / / 36 // __maalinii| iha hi vadanakataM hAvabhAvAlasADhyaM mRgamadalalitAkaM visphuradudhUvilAsam / kSaNamapi ramaNInAM locanairvIkSyamANaM janayati hRdi kampaM dhairyanAzaM ca puMsAm // 37 // ___ artha-isa jagatameM hAvabhAva Adi vilAsoMse bhare hue, kastUrIkI sundara bindIvAle tathA vizeSatAke sAtha caMcala haiM bhauMhake vilAsa jisameM aise striyoMke mukharUpI kamalako kSaNabharabhI 'netroMse dekhanepara vaha puruSoMke hRdayameM kampa utpanna karake dhairyako naSTa kara detA hai // 37 // sragdharA / yAsAM sImantinInAM kurabakatilakAzokamAkandavRkSAH . . prApyocairvikriyante lalitabhujalatAliGganAdInvilAsAn / hai
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 rAya candrajainazAstramAlAyAm tAsAM pUrNendugauraM mukhakamalamalaM vIkSya lIlArasADhyaM ko yogI yastadAnIM kalayati kuzalo mAnasaM nirvikAram || 38 // artha - jina striyoMke suMdara bhujalatAoMke AliMganAdi vilAsoMko prApta hokara kurabaka, tilaka, azoka aura AmravRkSabhI atizaya vikArako prApta hote haiM arthAt phalate phUlate haiM to una striyoMke pUrNacandramAke samAna gaura lIlArasayukta mukhakamalako dekhakara aisA kaunasA yogI yati pravINa hai jo apane manako usa samaya nirvikAra rakhasakai ? arthAt koI bhI nahIM // 38 // phirabhI vizeSatAke sAtha kahate haiM, - tAvatte pratiSThAM pariharati manazcApalaM caiSa tAvat tAvatsiddhAntasUtraM sphurati hRdi paraM vizvatattvaikadIpam / kSIrAkUpAravelAvalayavilasitairmAninInAM kaTAkSe ryAvanno hanyamAnaM kalayati hRdayaM dIrghadolAyitAni // 39 // artha --- yaha puruSa jabataka kSIrasamudra kI laharoMke valayasarIkhe vilAsarUpa mAninI striyoMke kaTAkSoMse hananemeM Aye hue hRdayake dIrgha dolAyamAna caMcalabhAvakoM prApta nahiM hotA tabatakahI yaha manuSya pratiSThAko dhAraNa karatA aura manakI caMcalatAko chor3akara sthiratA rakhasakatA hai aura tabatakahI samasta tattvoMko prakAza karaneke liye dIpaka ke sama siddhAntasUtra hRdayameM sphurita hote haiM / arthAt striyoMke suMdara kaTAkSoMko dekhanese kisakA mana sthira raha sakatA hai ? // 39 // saMsargAddarbalAM dInAM saMtrastAmapyanicchatIm / kuSThinIM rogiNIM jINa duHkhitAM kSINavigrahAm // 40 // ninditAM nindyajAtIyAM khajAtIyAM tapakhinIm / bAlAmapi tirazcIM strIM kAmI bhoktuM pravartate // 41 // artha - strIke saMsargase bhraSTa huye kAmI puruSa durbala dIna ( bhikhArinI), bhayabhIta, vinAicchatI, kor3hanI, rogiNI, bur3hiyA, dukhinI, kSINazarIravAlI, niMdita ( vezyAdika) tathA nindyajAtikI caMDAlanI Adi, tathA khajAtIyA, tapakhinI, bAlikA, aura to kyA tiryacanIsebhI vyabhicAra karane laga jAte haiM. isakAraNa brahmacAriyoMko strIkA saMsarga sarvathA chor3anA cAhiye // 40 // 41 // aGganApAGgabANAlI prapatantIM nivAraya / vidhAya hRdayaM dhIra dRDhaM vairAgyavarmitam // 42 // artha -- aba AcArya mahArAja upadeza karate haiM ki - he dhIra vIra, apane hRdayako
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 165 vairAgyarUpI dRDha kavacase veSTita karake striyoMke kaTAkSavANoMkI par3atI huI paMktiko nivAraNa kara || 42 // brahmacaryavizuddhayarthaM saGgaH strINAM na kevalam / tyAjyaH puMsAmapi prAyo viTavidyAvalambinAm // 43 // artha- he bhAI! brahmacaryakI rakSAke liye kevala striyoMke saMsargakAhi niSedha nahIM kiyA hai; kintu viTavidyAbalambI vyabhicArI strIpuruSoMkA saMgabhI tyAganeyogya kahA hai // 43 // madAndhaiH kAmukaiH pApairvaJcakairmArgavicyutaiH / stabdhalubdhAdhamaiH sArddhaM saMgo lokadvayAntakaH // 44 // artha - jo madase aMdhe haiM, kAmI haiM, pApI haiM Thaga haiM kumArgI haiM, stabdha haiM, lobhI haiM, adhama haiM tathA nIca haiM, inameMse kisIkebhI sAtha saMsarga karanA donoM lokoMkA vigAr3anevAlA hai, isakAraNa inakI saMgati karanA sarvathA tyAjya hai // 44 // aba isa prakaraNako pUrNa karate hue kahate haiM, - sragdharA / sUtre dattAvadhAnAH prazamayamatapodhyAnalabdhAvakAzAH zazvatsaMnyastasaMgA vimalaguNamaNigrAmabhAjaH svayaM ye / zrUyante kAminInAM stanajaghanamukhA lokanAtte'pi bhagnA majjanto mohavA jinapatiyatayaH prAk prasiddhAH kathAsu // 45 // artha - siddhAntasUtroM meM diyA hai citta jinhoMne, aise tathA prazamabhAva aura yama-niyama-tapa-dhyAnAdimeM samasta kAla bitAnevAle, nirantara parigrahake tyAgI, nirmalaguNarUpI maNiyoMke samUhako dhAraNa karanevAle aise jainayatI ( rudrAdika ) bhI striyoMke stana, jaghana ca mukhake dekhanese bhraSTa hokara moharUpI samudrameM Duvehue kathAoM meM prasiddha haiM arthAt sune jAte haiM / bhAvArtha- strIkA saMsargahI aisA hai ki jisase koIbhI nahiM vacate / aura jo dhIra, vIra mahApuruSa isake saMsargase bacate haiM ve dhanya haiM // 45 // isaprakAra strIke saMsargakA niSedha varNana kiyA dohA | tapasI maunI saMyamI, zrutapAThI yuta mAna / taruNI saMsarga, vigardai tajahu sujAna // 14 // iti zrIjJAnArNave yogapradIpAdhikAre zrIzubhacandrAcAryaviracite brahmacaryamahAtratAntargatastrIsaMsarganiSeghavarNanaM nAma caturdazaM prakaraNam // 14
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm atha paJcadazaM prakaraNam / Age isa brahmacaryamahAtratake varNanameM vRddhasevAkA varNana karake isa mahAtratakA vyAkhyAna pUrNa karate haiM-- 166 ornarazuddha bhAvazuddhyarthamaJjasA / vidyAvinayavRddhyarthaM vRddhasevaiva zasyate // 1 // artha - anAyAsa donoM lokoMkI siddhike liye, bhAvoMkI zuddhatA ke liye tathA vidyAvinayakI vRddhike liye vRddhapuruSoMkI ( gurujanoMkI) sevAhIkI prazaMsA kIgaI hai / bhAvArtha- gurujanoMke (bar3oMke ) nikaTa rahane tathA unakI sevA karanese yaha loka paraloka sudharatA hai, apane pariNAma zuddha rahate haiM, vidyAvinayAdika bar3hate haiM aura mAnakapAyakI hAni ityAdi guNa hote haiM // 1 // kaSAyadahanaH zAntiM yAti rAgAdibhiH samam / cetaH prasattimAdhatte vRddhasevAvalambinAm // 2 // artha- jo puruSa vRddhasevA karanevAle haiM unakI kapAyarUpI abhi rAgAdisahita zAnta hojAtI hai aura citta prasanna vA nirmala hojAtA hai. bar3oMkI sevAsehI ye guNa hote haiM // 2 // nizcalIkuru vairAgyaM cittadaityaM niyantraya / AsAda varAM buddhiM durbuddhe vRddhasAkSikam // 3 // artha - AcAryamahArAja yahAM upadeza karate haiM ki - he durbuddhi AtmA ! gurujanoMkI sAkSIpUrvaka arthAt gurujanoMke nikaTa rahakara tU apane vairAgyako to nirmala kara aura saMsAradehabhogoM se lezamAtra bhI rAga mata kara tathA cittarUpI daitya (rAkSasa) jo ki svecchAse pravartatA hai use vazameM kara aura utkRSTa buddhiko (vivekitAko ) aMgIkAra kara / kyoMki ye guNa gurujanoMkI sevA karanesehI prApta hote haiM // 3 // aba vRddhoMkA kharUpa kahate haiM, - svatattva nikaSodbhUtaM vivekAlokavarddhitam / yeSAM bodhamayaM cakSuste vRddhA viduSAM matAH // 4 // artha -- jinake AtmatattvarUpa kasoTIse utpanna bhedajJAnarUpa Alokase bar3hAyA huA jJAnarUpI netra hai unakohI vidvAnoMne vRddha kahA hai / bhAvArtha - khapara padArthoko 1 'parAM zuddhi' ityapi pAThaH /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 167 jAnanevAlA jinakA jJAna hai aise jJAnIhI vRddha kahAte haiM kevala avasthAsehI vRddha nahiM hote // 4 // tapaHzrutadhRtidhyAnavivekayamasaMyamaiH / ye vRddhAste'tra zasyante na punaH palitAGkuraiH // 5 // artha - jo muni tapa zAstrAdhyayana, dhairya, dhyAna, viveka ( bhedajJAna ), yama, tathA saMyamAdikase vRddha (bar3he hue ) arthAt bar3e haiM vehI vRddha hote haiN| kevala avasthA ( umara ) mAtra adhika honese vA keza sapheda honesehI vRddha nahiM hote // 5 // pratyAsattiM samAyAtairviSayaiH svAntaraJjakaiH / na dhairya skhalitaM yeSAM te vRddhA vibudhairmatAH // 6 // artha - jinake nikaTa manako raMjana karanevAle viSayoMke prApta honeparabhI cittase dhIratA skhalita ( naSTa ) nahiM hotI unakohI vidvAnoMne vRddha mAnA hai, arthAt viSayoMse 'calAyamAna hojAMya ve bar3e kAheke ? // 6 // na hi mespi saMyAtA yeSAM sadvRttavAcyatA / yauvane'pi matA vRddhAste dhanyAH zIlazAlibhiH // 7 // artha- jinake sadAcaraNa svapnameMbhI kabhI kalaMkita (maile) nahiM hue ve yauvanAvasthAmeMbhI vRddha haiM aura vehI dhanya puruSa haiM aisA brahmacArI mahAtmAoMne mAnA hai || 7 || yahAM vizeSa kahate haiM, - prAyaH zarIrazaithilyAtsyAtvasthA matiraGginAm / yauvane tu kacitkuryAdRSTatatvo'pi vikriyAm // 8 // artha -- yadyapi zarIrake zithila honese ( vRddhAvasthA honese ) jIvoMkI buddhibhI svastha ( nizcita ) hojAtI hai parantu yauvanAvasthA meM tau jisane tattvoMkA svarUpa jAnA hai vahamI kucha vikriyAko dhAraNa karatA hai / bhAvArtha - yuvAvasthA meM jo calAyamAna nahiM hote vehI dhanya puruSa haiM // 8 // vArddhakayena vapurdhante zaithilyaM ca yathA yathA / tathA tathA manuSyANAM viSayAzA nivartate // 9 // artha - vRddhAvasthAse manuSyoMkA zarIra jaise jaise zithilatAko dhAraNa karatA hai taise taise hI viSayoMkI AzA ghaTatI hai. parantu yuvAvasthAmeM jinake AzAkA nAza ho yahI adhikatA hai || hInAcaraNasaMbhrAnto vRddho'pi taruNAyate / taruNospi satAM dhante zriyaM satsaMgavAsitaH // 10 //
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha-jo vRddha hokara hInAcaraNoMse vyAkula ho bhramatA phirai vaha. vRddha honeparamI taruNa hai aura jo satsaMgatise rahatA hai vaha taruNa honeparabhI satpuruSoMkIsI pratiSThA pAtA hai, arthAt vAstavika vRddha kahAtA hai // 10 // . sAkSAdRddhAnuseveyaM mAteva hitkaarinnii| vinetrI vAgivAsAnAM dIpikevArthadarzinI // 11 // artha-yaha vRddhasevA sAkSAt mAtAkI samAna tau hita karanevAlI hai aura AptavANI(jinavANI )ke samAna samIcIna zikSA denevAlI hai tathA dIpakake samAna padArthoMko dikhAnevAlI hai // 11 // kadAcidaivavaimukhyAnmAtApi vikRtiM bhajet / na dezakAlayoH kApi vRddhasevA kRtA satI // 12 // artha-daivake vimukha honese mAtA to kadAcit putrako ahitaipiNI homI jAya to Azcarya nahIM kintu kIhuI vRddhasevA kisIbhI deza vA kAlameM hAnikAraka nahiM hotii| bhAvArtha-yaha vRddhasevA nirantara jIvoMkA hitahI karatI hai // 12 // andha eva varAko'sau na satAM yasya bhaartii| zrutirandhaM samAsAdya prasphuratyadhikaM hRdi // 13 // artha-satpuruSoMkI pavitravANI jisake kAnoMmeM prApta hokara hRdayameM prakAzamAna nahiM huI vaha raMka andhAhI hai / kyoMki-satpuruSoMkI vANI manuSyake hRdayanetrako khola detI hai. so jisake hRdayameM satpuruSoMkI vANIne praveza nahiM kiyA vaha vAstavameM aMdhAhI hai // 13 // satsaMsargasudhAsyandaiH puMsAM hRdi pvitrite|| jJAnalakSmIH padaM dhatte vivekamuditA satI // 14 // . artha-satpuruSoMke satsaMsargarUpI amRtake jharanese puruSoMkI hRdaya pavitra hokara usameM vivekase prasanna huI jJAnalakSmI nivAsa karatI hai / bhAvArtha-satpuruSoMkI saMgatise samIcIna jJAnakI prApti hotI hai // 14 // vRddhopadezadharmAzuM prApya cittakuzezayam / . na prAbodhi kathaM tatra saMyamazrIH sthitiM dadhe // 15 // * artha-manuSyoMkA cittarUpI kamala yadi vRddhapuruSoMke upadezarUpI sUryako prApta hojAya to usameM saMyamarUpa lakSmI kyoM nahIM nivAsa karai? arthAt-satpuruSoMke vacana jaba cittameM rahaiM tabahI saMyama dRDha rahatA hai // 15 //
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / anupAsyaiva yo vRddhamaNDalI mndvikrmH| ___ jagattatvasthitiM vetti sa mimIte nabhaH karaiH // 16 // artha-jo puruSa alpazaktivAlA hai aura satpuruSoMkI maMDalImeM rahe vinAhI jagatke tattvakharUpakI avasthAko jAnanA cAhatA hai, vaha AkAzako hAthoMse mApatA hai| bhAvArtha-satpuruSoMkI sevAke vinA alpa zaktivAleko jagatakI rItinItikA jJAna nahiM ho sakatA // 16 // . zItAMzurazmisaMparkAdisarpati ythaambudhiH| tathA sadRttasaMsargAnnRNAM prajJApayonidhiH // 17 // artha-jisa prakAra candramAkI kiraNoMse samudra bar3hatA hai usI prakAra semIcIna vRttoMke dhAraNa karanevAle satpuruSoMkI saMgatise manuSyoMkA prajJArUpI samudra var3hatA hai // 17 // nairAzyamanubannAti vidhyApyAzAhavirbhujaM / AsAdya yaminAM yogI vAkpathAtItasaMyamam // 18 // artha-yogI (muni) saMyamI puruSoMke mahAn vacanamArgase agocara saMyamako prApta ho, AzArUpa amiko vujhAkara nirAzAkA avalaMbana karatA hai| bhAvArtha-saMyamI muniyoMkI saMgatise AzA naSTa hokara citta zAntiko prApta hotA hai // 18 // vRddhAnujIvinAmeva syuzcAritrAdisampadaH / / bhavatyapi ca nilepaM manaH krodhAdikazmalam // 19 / / . artha-vRddhoM (satpuruSoM kI sevA karanevAle puruSoMke hI cAritra Adi sampadA hotI . haiM aura krodhAdi kaSAyoMse mailA mana nirlepa (nirmala) ho jAtA hai // 19 // sulabheSvapi bhogeSu nRNAM tRSNA nivrtte| - satsaMsargasudhAsyandaiH zazvadAIkRtAtmanAm // 20 // . __ artha-jinakA AtmA satpuruSoMke saMsargarUpI amRtake jharanese Ardra (bhIjAhuA gIlA) rahatA hai una puruSoMke hI bhoga sulabha hote haiM aura unake hI una prApta hue bhogoMmeM sRSNAkI nivRtti (nispRhatA) hotI hai // 20 // kAtaratvaM parityajya dhairyamevAvalambate / satsaMgajaparijJAnaraJjitAtmA janaH svayam // 21 // * artha-saspuruSoMkI saMgatise utpanna hue jJAnase raMjAyamAna ho gayA hai 'AtmA jisakA aisA puruSa apane ApahI kAyaratAko chor3a dhairyAvalaMbana karatA hai / bhAvArthasatpuruSoMkI saMgatise jJAna hotA hai aura kAyaratA naSTa hokara dhIratA AtI hai. kaSTa Anepara puruSa samIcIna mArgase cyuta nahi hotA / / 21 / / 32
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 rAyacandrajainazAstramAlAyAm puNyAtmanAM gunngraamsiimaasNsktmaansaiH| tIryate yamibhiH kiM na kuvidyArAgasAgaraH // 22 // artha-puNyapuruSoMke guNagrAmakI sImAmeM jinakA mana lagAhuA hai ve muni kyA kuvidyAmaya rAgarUpI samudrako nahiM tireMge? avazya tireMge / kyoM ki jaba satpuruSoMke guNoMmeM mana laga jAtA hai taba anya padArthoMse prIti haTa jAtI hai // 22 // tattve tapasi vairAgye parAM prItiM smshnute| hRdi sphurati yasyocairvRddhavAgdIpasantatiH // 23 / / __ artha-jisa manuSyake hRdayameM satpuruSoMke vacanarUpI dIpakakI santati (paripATI) prakAzamAna hai usakI tattvoMmeM, tapameM tathA vairAgyameM atizaya utkRSTa prIti ho jAtI hai||23 // mithyAtvAdinagottuGgazRGgabhaGgAya klpitH| vivekaH sAdhusaMgottho vajrAdapyajayo nRNAm // 24 // - artha-satpuruSoMkI saMgatise utpanna huA manuSyoMkA viveka mithyAtvAdi parvatoMke UMce zikharoMko (vicArameM Aye mithyAtvAdi bhAvoMko) khaMDa khaMDa karaneke liye vajrase adhika ajeya hai // 24 // apyanAdisamudbhUtaM kSIyate niviDaM tamaH / vRddhAnuyAyinAM ca syAdizvatattvaikanizcayaH // 25 // artha-jo vRddhapuruSoMke (satpuruSoMke) anuyAyI haiM unakA anAdikAlakA utpanna nivir3a ajJAnarUpa andhakAra naSTa ho jAtA hai aura samasta tattvAkA advitIya nizcaya ho jAtA hai, arthAt ajJAnakA lezamAtrabhI nahiM rahatA // 25 // ____ antaHkaraNajaM karma yA sphottyitumicchti| sa yogivRndamArAdhya karotyAtmanyavasthitim // 26 // artha-jo puruSa antaHkaraNase (manase) upaje karmako dUra karanekI icchA karatA hai vaha puruSa yogIzvaroMke samUhakI sevA karatA hai aura vahI apanI AtmAmai tiSThatA hai| arthAt yogIzvaroMkI satsaMgatimeM rahanese hI AtmAnubhavakI prApti aura karmokA nAza hotA hai // 26 // ekaiva mahatAM sevA syAjetrI bhuvntrye| yayaiva yaminAmuccairantajyotirviz2ambhate // 27 // " artha-isa tribhuvanameM satpuruSoMkI sevA hI ekamAtra jayanazIla (kAko jItanevAlI) hai / isasehI muniyoM ke antaHkaraNameM jJAnarUpa jyotikA prakAza vistRta hotA hai // 27 // __ . dRSTvA zrutvA yamI yogI puNyAnuSThAnamUrjitam / AkrAmati nirAtaGka: padavIM tairupAsitAm // 28 //
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 171 artha-saMyamI muni yogIzvaroMke mahApavitra AcaraNake anuSThAnako dekhakara vA sunakara una yogIzvaroMkI seIhuI padavIko nirupadrava prApta karatA hai / bhAvArtha-jaba bar3oMkA bar3A pavitra AcaraNa dekhai, sunai taba ApabhI vaisA honekA yatna karatA hai // 28 // vizvavidyAsu cAturya vinayeSvatikauzalam / bhAvazuddhiH khasiddhAnte satsaMgAdeva dehinAm // 29 // artha-jIvoMko samasta vidyAoMmeM caturatA aura vinayameM atipravINatA tathA apane siddhAntameM bhAvoMkI zuddhi arthAt niHsaMdehatA Adi guNa satpuruSoMkI saMgatise hI prApta hote haiM // 29 // yathAtra zuddhimAdhatte varNamatyantamagninA / manAsiddhiM tathA dhyAnI yogI saMsargavahninA // 30 // artha-jaise isa jagatameM suvarNa amike saMyogase atyanta zuddha (nirmala) ho jAtA hai usIprakAra yogIzvaroMkI saMgatirUpI agnise dhyAnI muni apane manakI zuddhiko prApta hotA hai // 30 // bhayalajAbhimAnena dhairyamevAvalambate / sAhacarya samAsAdya saMyamI puNyakarmaNAm // 31 // artha-saMyamI muni pavitrAcaraNavAle satpuruSoMkI saMgatiko prApta ho, unake bhayase vA lajjA tathA abhimAnase dhairyakA hI avalaMbana karatA hai / bhAvArtha-karmoMke udayase pariNAma bigar3ane laga jAya to mahApuruSoMkI saMgatimeM rahanese bhaya, lajjA vA apane abhimAnase hI vaha muni mArgase cyuta nahiM hotA / isIkAraNahI satpuruSoM meM rahanA atizaya zreSTha hai||31|| zarIrAhArasaMsArakAmabhogeSvapi sphuTam / . virajyati naraH kSipraM sadbhiH sUtre pratiSThitaH // 32 // ' artha-satpuruSoM ke dvArA sUtrameM zikSita kiyA huA puruSa zarIra, AhAra, saMsAra, kAma, va bhogAdikameM tatkAla hI virakta ho jAtA hai / satpuruSoMkI zikSAkA hI phala aisA hotA hai, zarIrAdikameM vairAgya honeke kAraNa mokSamArgase cyuta nahiM hotA / yaha spaSTatayA jAno // 32 // . yathA yathA munirdhatte cetaH stsNgvaasitm| tathA tathA tapolakSmIH parAM prIti prakAzayet // 33 // artha-jaise jaise muni apane cittako satpuruSoMkI saMgatimeM lagAtA hai taise taise hI usase taparUpI lakSmI uttama prItiko prakAza karatI hai // 33 // .
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 rAyacandrajainazAstramAlAyAm uktaM ca grnthaantre| aayo| nahi bhavati nirvigopakamanupAsitagurukulasya vijJAnam / prakaTitapazcimabhAgaM pazyata nRtyaM mayUrasya // 34 // artha-jisane gurukulakI (satpuruSoMke samUhakI) upAsanA nahIM kI, usakA vijJAna (bhedajJAna, kalA, caturAI) prazaMsA karaneyogya nahIM hai, kintu niMdAsahita hotA hai| dekho! mayUra nRtya karatesamaya apanA pRSThabhAga (maladvAra) ughAr3a kara nRtya karatA hai ! bhAvArthamayUra nAcatA hai so apanI buddhise nAcatA hai, nRtya karanekA vidhAna suMdara zRMgArasahita hotA hai, so mayUrane kisIse sIkhA nahIM isI kAraNa vaha nAca karate samaya apane pRSThabhAgako (gudAko) ughAr3a detA hai; so aisA nRtya prazaMsanIya nahiM hotA / isI prakAra tapakhI guru janoMke nikaTa sIkhe vinA jo kriyA kI jAya vaha yathAvat nahiM hotii| isakAraNa bar3e yogIzvarAdi mahApuruSoMkI saMgatimeM rahakarahI unakI AjJAnusAra pravartanA cAhiye // 34 // tapaH kurvantu vA mA vA cettttddhaansmupaaste| tItvA vyasanakAntAraM yAnti puNyAM gati narAH // 35 // artha-jo puruSa satpuruSoMkI upAsanA (sevA) karate haiM ve tapa kareM athavA mata kareM kiMtu duHkharUpI vanako pAra karake avazyahI pavitra (uttama) gatiko prApta hote haiM / bhAvArtha-tapa to zaktyanusAra karanA kahA hai, yadi tapa karanekI zakti nahIM aura satpuruSoMkI saMgatimeM rahakara unakI upAsanA karatA rahai to usako bhI uttama gati prApta ho // 35 // kurvannapi tapastInaM vidannapi zrutArNavam / nAsAdayati kalyANaM cedRddhAnavamanyate // 36 // __ artha-tIvra tapa karatA huA bhI tathA zAstrarUpI samudrakA avagAhana karatA huA bhI yadi vRddhasevA nahIM karatA hai arthAt satpuruSoMkI AjJAmeM nahiM rahatA hai to usakA kadApi kalyANa naMhiM hosakatA // 36 // mano'bhimataniHzeSaphalasaMpAdanakSamam / kalpavRkSamivodAraM sAhacarya mahAtmanAm // 37 // artha-mahApuruSoMkA saMga karanA kalpavRkSakI samAna samasta prakArake manovAMchita phalako denemeM samartha hai| ata eva satpuruSoMkI saMgati avazya karanI cAhiye // 37 // jAyate yatsamAsAtha na hi khame'pi durmtiH| .: 'muktibIjaM tadekaM syAdupadezAkSaraM satAm // 38 // artha-satpuruSoMke upadezakA eka akSarahI muktikA vIja hotA hai / kyoM ki sadupa
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ . jJAnArNavaH / dezake prApta honese khamameM bhI manuSyake kubuddhikA prAdurbhAva nahiM hotA / bhAvArtha-satpurughoMke upadezase durmati naSTa hotI hai aura sumatikI prApti hotI hai / / 38 // tanna loke paraM dhAma na ttklyaannmnimm| . yadyogipadarAjIvasaMzritairnAdhigamyate // 39 // artha-jagatameM na to aisA koI utkRSTa sthAna (maMdira) hai aura na koI aisA kalyANa hai, jo yogIzvaroMke caraNakamaloMkI sevA karanevAloMko prApta na ho / arthAt yogIzvaroMkI sevA karanevAloMko samasta prakArake kalyANakI prApti hotI hai // 39 // antInamapi dhvAntamanAdiprabhavaM nRNAm / kSIyate sAdhusaMsargapradIpaprasarAhatam // 40 // artha-anAdikAlase utpanna huA puruSoMke antaraMgakA ajJAnarUpa andhakAra bhI sAdhu mahAtmAoMke saMsargarUpI pradIpake prakAzase naSTa ho jAtA hai / arthAt sAdhuoMkI saMgatise ajJAna nahiM rahatA // 40 // maalinii| dahati duritakakSa karmavandhaM lunIte vitarati yamasiddhiM bhAvazuddhiM tanoti / nayati jananatIraM jJAnarAjyaM ca datte . dhruvamiha manujAnAM vRddhasevaiva sAdhvI // 41 // artha-manuSyoMko vRddhoMkI (satpuruSoMkI) sevAhI karanA uttama hai. kyoMki yaha vRddhasevA pAparUpI vanako dagdha karatI hai; karmake baMdhoMko kATatI hai, cAritrakI siddhiko detI hai, aura bhAvoMkI zuddhatAkA vistAra karake saMsArase pArakara jJAnarAjyako (kevalajJAna vA zrutajJAnakI pUrNatAko) detI hai // 11 // ___ isaprakAra vRddhasevAkA (satsaMgatikA) varNana kiyA / isa vRddhasevAse manupyake samasta doSa bilAya jAte haiM aura samasta guNoMkI prApti hotI hai // ava brahmacarya mahAvratake kayanako samApta karate hue kahate haiM, virama virama saMgAnmuzca muzca prapaMcaM * visRja visRja mohaM viddhi viddhi khatattvam / kalaya kalaya vRttaM pazya pazya svarUpaM . kuru kuru puruSArtha nivRtAnandahetoH // 42 // __ artha-AcArya mahArAja upadeza karate haiM ki he Atman ! tU parigrahase virakta ho, virakta ho, prapaMca mAyAzalyako chor3a chor3a, aura jagatake mohako dUra kara dUra kara, niz2a
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm tattvako jAna jAna, cAritrakA abhyAsa kara kara, apane kharUpako dekha dekha, aura mokSake sukhArtha puruSArtha kara kara / isaprakAra dodobAra kahanese AcArya mahArAjane atyanta preraNA kI hai, kyoM ki zrIguru mahArAja bar3e dayAlu haiM so bAraMvAra hitake liye preraNA karate haiM // 42 // atulasukhanidhAnaM jJAnavijJAnabIja vilayagatakalaGka zAntavizvapracAram / galitasakalazaka vizvarUpaM vizAlaM / bhaja vigatavikAraM khAtmanAtmAnameva // 43 // artha-he Atman ! tU apane AtmAko ApahI kara bhaja arthAt seva / terA AtmA kaisA hai ki atulya (atIndriya) sukhakA nidhAna hai, jJAna aura vijJAna (bhedajJAna) kA vIja hai, jisake mithyAtvabhAvarUpI kalaMka naSTa hogaye haiM, jisameM nAnAprakArake vikalpoMkA vistAra zAnta ho gayA hai, arthAt jo nirvikalpa kharUpa hai tathA jisakI samasta zaMkAyeM naSTa ho gaI haiM, jo samasta jJeyoMke AkArakharUpa vizvamaya hai, vizAla hai, apane guNa paryAyoMmeM phailA huA hai aura samasta prakArake vikAroMse rahita hogayA hai / isa prakArake apane AtmAko bhajanA, usImeM lIna rahanA, isIko parama brahmacarya kahate haiN| brahma kahiye AtmAmeM caranA (lIna honA) so hI brahmacarya hai // 13 // zArdUlavikrIDitam / dhanyAste munimaNDalasya gurutAM prAptAH svayaM yoginaH 'zuddhyatyeva jagatrayI zamavatAM shriipaadraagaangkitaa| . teSAM saMyamasiddhayaH sukRtinAM khame'pi yeSAM mno| : :. nAlIDhaM viSayairna kAmavizikhainaivAGganAlocanaiH // 44 // ___ artha-jina muniyoMkA mana viSayoMse khamameM bhI AlIDha (viddha) nahIM huA aura kAmake bANa tathA striyoMke netrakaTAkSoMse spRSTa nahiM huA ve hI sukRtI dhanya haiM / unake hI saMyamakI siddhiyeM hotI haiM aura vehI muni yogIzvaroMke samUhameM pradhAnatAko (AcAryapadako) prApta hote haiM tathA unhI zAntabhAvayukta yogIzvaroMke zobhAyamAna caraNoMke rAgase aGkita yaha tIna bhuvana nizcaya karake pavitra hote haiM // 44 // yeSAM vAgbhuvanopakAracaturA prajJA vivekAspadaM dhyAnaM dhvastasamastakarmakavacaM vRttaM kalaGkojjhitam / samyagjJAnasudhAtaraGganicayaizcetazca nirvApitaM dhanyAste zamayantvanaGgavizikhavyApArajAtA rujaH // 45 // artha-jina yogIzvaroMke vaMcana to lokopakArameM catura haiM aura prajJA (buddhi) vivekakA sthAna hai aura jinake dhyAnane karmabandharUpI kavacako (baktarako) naSTa karadiyA hai tathA
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 179 jinakA cAritra kalaMkarahita (nirmala) hai, va jinakA citta samyagjJAnarUpI amRtakI taraMgoM ke samUhase zAnta hogayA hai vehI yogI muni dhanya haiM / vehI hamAre kAmavANake vyApArase utpanna huI pIDAkA zamana karo // 45 // caJcadbhirimappanaGgaparazuprakhyairvadhUlocane yeSAmiSTaphalapradaH kRtadhiyAM nAcchedi zIladrumaH / dhanyAste zamayantu santatamila durvArakA mAnalajvAlAjAlakarAlayAnasamidaM vizvaM vivekAmbubhiH // 46 // artha - jina muniyoMkA iSTa phalakA denevAlA zIlarUpI vRkSa caMcala tathA camakate hue kAma kuThArasamAna striyoMke netroMse cirakAlase nahiM chedA gayA ve mahAbhAgya kRtabuddhi dhanya haiM / ve munimahArAja nirantara prApta honevAlI durnivAra kAmarUpI agnikI jvAlAoMke samUhase jalate hue isa jagatako vivekarUpI kiraNoMse zItala karo // 46 // yadi viSayapizAcI nirgatA dehagehAt sapadi yadi vizINoM mohanidrAtirekaH / yadi yuvatikara nirmamatvaM prapanno jhagati nanu vidhehi brahmavIthI vihAram // 47 // artha - he Atman! jo tere deharUpI gharase viSayarUpI pizAcI nikalagaI ho, tathA moharUpa nidrAkI tIvratA kSINa ho gaI ho, aura strIke zarIra meM tU nirmamatva (nispRhatA) ko prApta huA ho to tU zIghrI brahmacaryarUpI galI meM vihAra kara (zera kara) / arthAt uktaprakArakA hogayA hai to brahmacarya aMgIkAra karanemeM DhIla mata kara, aisA upadeza hai // 47 // sArabhogIndradurvAraviSAnalakarAlitam / jagadyaiH zAntimAnItaM te jinAH santu zAntaye // 48 // artha- kAmarUpI sarpake durnivAra viSarUpI anikI jvAlAse prajvalita isa jagatako jina mahAtmAoMne zAntarUpa kiyA, aise solahaveM tIrthaMkara zAntinAtha bhagavAn jagatako zAntarUpa karanevAle hoM aisA AzIrvAda diyA hai // 48 // isaprakAra brahmacaryanAmA mahAvratakA varNana kiyA / jisameM kAmakA prakopa, maithuna, strIkA svarUpa, aura saMsarga inakA varNana kiyA, so inakA tyAga karake jaba munimahArAjoM ke nikaTa rahai aura unakI sevA kare taMtrahI brahmacarya dRDha rahe aura tavahIM paramArtharUpa brahmacarya (AtmAmeM lIna honerUpa dhyAna) kI siddhi hotI hai / isa kAraNa isa vratakA varNana kucha vistArase kiyA hai / yahAM bAraMbAra kahane meM punarukti doSa na samajhanA, kiMtu atispaSTatA jAnanI /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 rAyacandrajainazAstramAlAyAm chappaya / kAmako maithuna nivAri tiyachAra niraMtara / masaMga sAdhana visAri guru dhAri suantara || rasfnakA saMga vipayaAzA ju girAvahu / brahmacaryako pAri zuddha Atama laya lAvahu // i dhyAna siddhikara ghAti hati kevalavodha upAyakai / saMvodhya bhavya saba karma hari duHkha haro ziva pAyakai // iti zrIjJAnArNave yogapradIpAdhikAre zubhacandrAcAryaviracite brahmacaryamahAvratavarNanaM nAma paJcadazaM prakaraNam // 15 // atha SoDazaM prakaraNam / aba parigrahatyAga mahAtratakA varNana karate haiM; so prathama hI parigrahake doSa dikhAte haiM. yAnapAtramivAmbhodhau guNavAnapi majjati / parigrahagurutvena saMyamI janmasAgare // 1 // artha - jisaprakAra nAvameM pASANAdikA bojha bar3hanese guNavAn arthAt rassIse ba~dhI huIbhI nAva samudrameM DUba jAtI hai; usIprakAra saMyamI muni yadi guNavAn hai taubhI parigrahake bhArase saMsArarUpI sAgarameM DUba jAtA hai // 1 // bAhyAntarbhUtabhedena dvidhA te syuH parigrahAH / cicidrUpiNo bAhyA antaraGgAstu cetanAH // 2 // artha - vA antaraMga bhedase parigraha do prakArake haiM / bAhya parigraha to cetana aura acetana do prakArake haiM aura antaraMga parigraha kevala cetanarUpahI haiN| kyoMki ve sava AtmAke pariNAma haiM // 2 // daza grandhA matA bAhyA antaraGgAzcaturdaza / tAnmuktvA bhava niHsaMgo bhAvazuddhyA bhRzaM mune // 3 // artha - cAharake parigraha tau daza haiM aura antaraMgake parigraha caudaha haiM, so he sune.. ina donoM prakArake parigrahoMko chor3a kara atyanta niHsaMga (niSparigraharUpa ) hoo, yaha upadeza hai // 3 // : vAstu kSetraM dhanaM dhAnyaM dvipadAzca catuSpadAH / zayanAsanayAnaM ca kuSyaM bhANDamamI daza // 4 //
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 jJAnArNavaH / artha-vAstu (ghara), kSetra (kheta), dhana, dhAnya, dvipada (manuSya,) catuSpada (pazu, hAthI, ghor3e, zayanAsana, yAna; kupya aura bhAMDa ye vahArake daza parigraha haiM // 4 // niHsaGgo'pi munina syAtsamUrchaH sNgvrjitH| yato mUchaiva tattvajJaiH saMgasUtiH prakIrtitA // 5 // artha-jo muni niHsaMga ho arthAt bAhya parigrahase rahita ho aura mamatva karatA ho vaha niHparigrahI nahIM ho sakatA kyoMki, tattvajJAnI vidvAnoMne mUrchAko (mamattvarUpa pariNAmoMko) hI parigrahakI utpattikA sthAna mAnA hai // 5 // ___aaryo| khajanadhanadhAnyadArAH pazuputrapurAkarA gRhaM bhRtyAH / maNikanakaracitazayyA vastrAbharaNAdi bAhyArthIH // 6 // artha-khajana, dhana, dhAnya, strI, pazu, putra, pura, khAni, ghara, naukara, mANika, rata, sonA, rUpA, zayyA, vastra, AbharaNa, ityAdi sava hI padArtha vAhya parigraha haiM / / 6 / / uktaM ca / "mithyAtvavedarAgA doSA hAsyAyo'pi SaT caiva / catvArazca kaSAyAzcaturdazAbhyantarA grnthaaH||1|| __ artha-mithyAtva 1 vedarAga 3 hAsyAdika (hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA) 6 aura krodha, mAna, mAyA, lobha ye cAra kaSAya, isaprakAra antaraMgake caudaha parigraha haiN|||1||" saMvRtasya suvRttasya jitAkSasyApi yoginaH / vyAmuhyati manaH kSipraM dhanAzAvyAlaviplutam // 7 // artha-jo muni saMvarasahita ho, uttama caritrasahita ho tathA jitendriya ho usakA bhI mana. dhanAzArUpI sarpase pIr3ita hotA huA tatkAla hI mohako prApta hotA hai, isakAraNa dhanakI AzA avazya chor3anI cAhiye // 7 // tyAjya evAkhilaH saMgo munibhirmoktumicchubhiH / sa cettyaktuM na zaknoti kAryastahyAtmadarzibhiH // 8 // . artha-mukta honeke icchaka muniyoMko samasta prakArakA parigraha arthAt sarva padArthokA saMga chor3anA cAhiye / kadAcit antaraMgake parigrahameMse koI parigraha vidyamAna haiM to jo AtmadarzI bar3e muni hoM unakI saMgati meM rhai| kyoMki muniko samasta saMga tyAga dhyAnastha rahanA kahA hai| yadi dhyAnastha nahIM rahA jAya to acAryoMke sAtha saMghameM rahai // 8 // nANavo'pi guNA loke doSA shailendrsnnibhaaH| bhavantyatra na sandehaH saMgamAsAdya dehinAm // 9 // .. 23
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / * artha-isa lokameM jIvoMke parigrahake prApta honese guNa to aNumAtrabhI nahiM hote kintu doSa sumeru parvatasarIkhe bar3e 2 hote haiM, isameM kucha bhI saMdeha nahIM hai. // 9 // antarbAhyabhuvoH zuddhyoryogAyogI vizuddhyati / / nahyekaM patramAlambya vyoni patrI visarpati // 10 // artha-yogI bAhyAbhyantara donoMprakArakI zuddhiyoMkA yoga honese hI vizuddha hotA hai, kiMtu eka prakArakI vizuddhise hI nahIM hotA. jaise-pakSI eka hI paMkhake Alambanase AkAzameM nahIM ur3asakatA, kiMtu donoM pAMkhoMke honese hI ur3a sakatA hai isIprakAra doMnoprakArakI zuddhi honese hI muni nirmala ho sakatA hai / / 10 // sAdhvIya sthAvahiHzuddhirantaHzudhyAtra dehinAm / phalgubhAvaM bhajatyeva bAhyA svAdhyAtmikI vinA // 11 // ' artha-jIvoMke bAhyakI zuddhatA antaraMgakI zuddhatAse uttama hotI hai aura phaladAyaka hai ! kyoMki, antaraMgakI AdhyAtmikI zuddhike binA bAhyazuddhi vyartha hI rahatI hai / arthAt saMgAtkAmastataH krodhastasmAddhiMsA tayA'zubham / tena zvAbhrI gatistasyAM duHkhaM vAcAmagocaram // 12 // artha-parigrahase kAma (vAMchA) hotA hai, kAmase krodha, krodhase hiMsA, hiMsAse pApa, aura pApase narakagati hotI hai / usa narakagatimeM vacanoMke agocara atiduHkha hotA hai ! isaprakAra duHkhakA mUla parigraha hai // 12 // saMga eva mataH sUne nizeSAnarthamandiraM / __ yenAsanto'pi sUyante rAgAdyA ripavaH kSaNe // 13 // ' artha-sUtrasiddhAntameM parigraha hI samasta anarthokA mUla mAnA gayA hai| kyoMki, jisake honese rAgAdika zatru na hoM to bhI kSaNamAtrameM utpanna ho jAte haiM // 13 // rAgAdivijayaH satyaM kSamA zaucaM vitRssnntaa| muneH pracyAvyate nUnaM saMgaiyAmohitAtmanaH // 14 // artha-parigrahoMse mohita munike rAgAdikoMkA jItanA, satya, kSamA zauca aura tRSNArahitapana Adi guNa naSTa hojAte haiM // 14 // saMgAH zarIramAsAdya svIkriyante shriiribhiH|| tatmAgeva suniHsAraM yogibhiH parikIrtitam // 15 // artha saMsArI jIva zarIrako prApta hokara hI parigrahoMko grahaNa karate haiM, so yogI mahAtmAoMne zarIrako pahile hI niHsAra kahadiyA hai // 15 //
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 179 jnyaanaarnnvH| hRSIkarAkSasAnIkaM kapAyabhujagavrajam / vittAmiSamupAdAya dhatte kAmapyudIrNatAM // 16 // artha-indriyarUpI rAkSasoMkI senA aura kapAyarUpI sA~kA samUha dhanarUpI mAMsako grahaNa karake koI aisI utkaTatA dhAraNa karate haiM, jo ki cintavanameM hI nahIM AtI // 16 // unmUlayati nirvedvivekdrummtrii| pratyAsattiM samAyAtaH satAmapi parigrahaH // 17 // artha-yaha parigraha nikaTa prApta honepara satpuruSoMke bhI vairAgya vivekarUpI vRkSakI maMjariyoMkA unmUlana karadetA hai // 17 // lupyate viSayavyAlebhidyate maarmaargnnaiH| rudhyate vanitAvyAdhairnaraH snggairbhidrutH||18|| artha- yaha manupya parigrahoMse pIDita hokara viSayarUpI sA~se to kATA jAtA hai. kAmake vANoMse cIrA jAtA hai aura strIrUpI vyAdhase (zikArIse) rokA jAtA hai, arthAt bAMdhA jAtA hai // 18 // yaH saMgapaGkanirmano'pyapavargAya ceSThate / sa mUDhaH puSpanArAcaivibhinyAtridazAcalam // 19 // artha-jo prANI parigraharUpI kIcar3ameM pha~sA huA bhI mokSaprAptike liye ceSTA (upAya) karatA hai; vaha mUr3ha phUloMke vANase meruparvatako tor3anA cAhatA hai| bhAvArtha-parigraha dhAraNa karanevAloMko mokSakI prApti honA asaMbhava hai // 19 // aNumAtrAdapi granthAnmohagranthidRDhIbhavet / visarpati tatastRSNA yasyAM vizvaM na zAntaye // 20 // artha-aNumAtra parigrahake rakhanese mohakarmakI granthi (gAMTha) dRDha hotI hai aura isase tRSNAkI aisI vRddhi hojAtI hai ki usakI zAntike liye samasta lokake rAjyase bhI pUrA nahIM par3atA // 20 // parISaharipuvAtaM tucchavRttaikabhItidam / ___ vIkSya dhairya vimuJcanti yatayaH saGgasaGgatAH // 21 // artha-parigraha rakhanevAle yatI tucchavRttavAloMko bhayake denevAle parigraharUpI zatruoMke samUhako dekhate hI dhairyako chor3a dete haiM. arthAt parigrahI muni parIpahoMke Anepara dRDha nahIM rahasakatA, kiMtu mArgase haTa jAtA hai // 21 // sarvasaMgaparityAgaH kIrtyate zrIjinAgame / yastamevAnyathA brUte sa hInaH khAnyaghAtakaH // 22 //
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha -- zrImajjinendrabhagavAna ke paramAgamameM samasta parigrahoMkA tyAga hI mahAvrata kahA hai / usako jo koI anyathA kahatA hai vaha nIca hai tathA apanA aura dUsaroMkA ghAtaka hai // 22 // yamaprazamajaM rAjyaM tapaH zrutaparigrahaM / yoginospi vimuJcanti vittavetAlapIDitAH // 23 // artha- jo dhanarUmI pizAcase pIDita haiM aise yogI muni bhI yama, niyama va zAntabhAvoMse utpanna rAjyako tathA tapa aura zAstrasvAdhyAyAdike grahaNako choDa dete haiM // 23 // puNyAnuSThAnajAteSu niHzeSAbhISTasiddhiSu / kurvanti niyataM puMsAM pratyUhaM dhanasaMgrahAH // 24 // artha-dhanakA saMgraha puruSoMke puNyakAryoM se utpanna huI samasta manovAMchitakI denevAlI siddhiyoMmeM vighna karatA hai // 24 // atyaktasaMgasantAno moktamAtmAnamudyataH / Traft jAnAti khaM dhanaiH karmabandhanaiH // 25 // na artha -- nahIM tajI hai parigrahakI bAsanA jisane aisA puruSa apaneko mukta karaneke liye udyamI hai, parantu apanA AtmA parigrahake kAraNa karmoMke dRDhabaMdhanoM se ba~dhatA hai to bhI use nahIM jAnatA / kyoMki, parigrahalolupa prAyaH aMdhekI samAna hotA hai // 25 // api sUryastyajeddhAma sthiratvaM vA surAcalaH / na punaH saMgasaMkIrNo muniH syAtsaMvRtendriyaH // 26 // artha - kadAcit sUrya to apanA prakAza chor3ade aura sumeruparvata sthiratA (acalatA) chor3ade to saMbhava hai; parantu parigrahasahita muni kadApi jitendriya nahIM ho sakatA // 26 // bAhyAnapi ca yaH saGgAnparityaktumanIzvaraH / sa klIbaH karmaNAM sainyaM kathamagre haniSyati // 27 // artha - jo puruSa bAhya parigrahoMko chor3ane meM asamartha hai vaha napuMsaka ( nAmarda vA kAyara) Age karmoMkI senAko kaise hanaigA ? // 27 // smarabhogIndravalmIkaM rAgAdyariniketanaM / krIDAspadamavidyAnAM vudhairvittaM prakIrtitam // 28 // artha - vidvAnoMne (jJAnI puruSoMne ) dhanako kAmarUpI sarpakI bAMbI tathA rAgAdi duzmanoMke rahanekA ghara aura avidyAoMke krIDA karanekA sthAnasvarUpa kahA hai // 28 // alpe dhanajambAle nimagno guNavAnapi / jagatyasmin janaH kSimaM doSalakSaiH kalaGkayate // 29 //
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 jnyaanaarnnvH| artha-thor3ese bhI dhanarUpI kIcar3a saivAla meM phaMsA huA guNavAn puruSa bhI isa jagatameM tatkAla lakSAvadhi doSoMse kalaMkita hotA hai / bhAvArtha-thor3ese bhI dhanase kAlimA lagatI hai // 29 // saMnyastasarvasaMgebhyo gurubhyo'pyatizakyate / dhanibhirdhanarakSArtha rAtrAvapi na supyate // 30 // artha-dhanADhya puruSa samasta parigrahake tyAganevAle apane guruse bhI zaMkAyukta rahatA hai tathA dhanakI rakSAke liye rAtriko sotA bhI nhiiN| bhAvArtha-koI merA dhana na le jAya aisI zaMkA use nirantara rahatI hai // 30 // sutstrjnbhuupaaldussttcauraarividdraat|| . bandhuminakalanebhyo dhanibhiH zaGkayate bhRzaM / / 31 / / artha-jo dhanavAna hote haiM ve putra, khajana, rAjA, duSTa, caura, vairI, bandhu, strI, mitra athavA paracakra Adise nirantara zaMkita rahate haiM / / 31 // karma banAti yajIvo dhnaashaakshmliikRtH|| tasya zAntiyadi klezAhahubhirjanmakoTibhiH // 32 // . artha-yaha jIva dhanakI AzAse malina hokara jo karma vAMdhatA hai usa karmakI zAnti bahuta hI karor3oM janmase aura bar3e kaSTase hotI hai. kyoMki, eka janmakA vAMdhA huA karma aneka janmoMmeM kleza bhoganepara hI chUTatA hai // 32 // sarvasaMgavinirmuktaH saMvRtAkSaH sthiraashyH| dhatte dhyAnadhurAM dhIraH saMyamI vIravarNitAM // 33 // artha-samasta parigrahoMse to rahita ho aura indriyoMko saMvararUpa karanevAlA ho aisA sthiracitta saMyamI muni hI zrIvardhamAna bhagavAnakI kahI huI dhyAnakI dhurAko dhAraNa karasakatA hai. kyoMki aisA hue vinA dhyAnakI siddhi nahIM hotI // 33 // saMgapaGkAtsamuttIrNo nairAzyamavalamvate // tato nAkramyate duHkhaiH pAratatryaiH kacinmuniH // 34 // artha-jo muni parigraharUpI kardamase nikala gayA ho vahI nirAzatAkA (nispRhatAkA) avalaMbana kara sakatA hai. aura usa nirAzatAke honepara vaha muni paratantra svarUpa duHkhoMse kadApi na nahIM gherA vA davAyA jAtA so ThIka hI hai, AzArahita honepara phira parAdhInatAkA duHkha kyoM hoya? // 34 // . vijane janasaMkIrNe susthite duHsthite'pi vaa| sarvatrAprativaddha: syAtsaMyamI saMgavarjitaH // 35 // .
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha --- jo parigraharahita saMyamI hai vaha cAhe to nirjana vanameM raho, cAhe vasatI meM raho, cAhe sukhase raho, cAhe duHkhase raho, usako kahIM bhI prativaddhatA nahIM hai, arthAt vaha saba jagaha sambandharahita nirmohI rahatA hai // 35 // duHkhameva dhanavyAlaviSavidhvastacetasAM / arjane rakSaNe nAze puMsAM tasya parikSaye // 36 // artha - dhanarUpI sarpake viSase jinakA citta bigar3a gayA hai una puruSoM koM dhanopArjanameM, rakSA karanemeM athavA nAza hone vA vyaya (kharca) karanemeM sadaiva duHkha hI hotA hai // 36 // khajAtIyairapi prANI sayo'bhiyaMte dhanI / yathAtra sAmiSaH pakSI pakSibhirvamaNDalaiH // 37 // artha - jisaprakAra kisI pakSIke pAsa mAMsakA khaMDa ho to vaha anyAnya mAMsabhakSI pakSiyoMse pIr3ita cA duHkhita kiyA jAtA hai, usI prakAra dhanADhya puruSa bhI apanI jAtivAloMse duHkhita vA pIr3ita kiyA jAtA hai // 37 // Arambho jantughAtazca kaSAyAca parigrahAt / jAyante'tra tataH pAtaH prANinAM zvabhrasAgare // 38 // artha - jIvoMke parigrahase isa lokameM tau AraMbha hotA hai, hiMsA hotI hai, aura - kaSAya hote haiM. usase phira narakoM meM patana hotA hai // 38 // na syAddhyAtuM pravRttasya cetaH svapne'pi nizcalaM / muneH parigrahagrAhairbhidyamAnamanekadhA // 39 // artha - jisa munikA citta parigraharUpI pizAcoMse aneka prakAra pIDita hai usakA citta dhyAna karate samaya kadApi khajhameM bhI sthira (nizcala) nahIM raha sakatA // 39 // mAlinI / sakalaviSayabIjaM sarvasAvadyamUlaM narakanagaraketuM vittajAtaM vihAya / anusara munivRndAnanda santoSarAjya mabhilaSasi yadi tvaM janmabandhavyapAyam // 40 // artha -- aba AcArya mahArAja upadeza karate haiM ki he Atman ! yadi tU saMsArake baMdhakA nAza karanA cAhatA hai to dhanake samUhako chor3akara muniyoMke samUhako AnaMda denevAle santoSarUpI rAjyako aMgIkAra kara / kyoMki, dhanakA samUha samasta indriyoMke viSayakA (1 'abhibhUyate' ityapi pAThaH 1).
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 183 to bIja hai tathA samasta pApoMkA mUla hai aura narakanagarakI dhvajA hai / so aise anarthakArI dhanako chor3akara saMtoSako aMgIkAra kara jisase saMsArakA phaMda kaTatA hai // 40 // zArdUlavikrIDitam / enaH kiM ca dhanaprasaktamanasAM nAsAdi hiMsAdinA kastasyArjanarakSaNakSayakRtairnAdAhi duHkhAnaleH / tatprAgeva vicArya varjaya varaM vyAmUDha vittaspRhAM yenaikAspadatAM na yAsi viSayaiH pApasya tApasya ca // 41 // artha- he vyAmUDha Atman ! jinakA mana dhanameM lavalIna hai unhone kyA hiMsAdika kAryoMse pApArjana nahIM kiyA ? tathA usa dhanake upArjana, rakSaNa vA vyaya karanese duHkharUpI agnise kauna nahIM jalA ? isa kAraNa pahile hI vicAra kara isa dhanakI spRhAko (icchAko) chor3a; jisase tU viSayoMsahita pApa tApakI ekatAko prApta na ho arthAt viSayoM aura pApatApoMkA saMgI na ho // 41 // punazca / evaM tAvadahaM labheya vibhavaM rakSeyamevaM tatastadvRddhiM gamayeyamevamanizaM bhuJjIya caivaM punaH / dravyAzArasaruddhamAnasa bhRzaM nAtmAnamutpazyasi kruddhyatkrUrakRtAntadantapadalIyantrAntarAlasthitam || 42 / / - artha- he Atman ! dhanakI AzArUpI rasase mana ruka jAnese tU aisA vicAratA hai ki'prathama to maiM dhanopArjana kara sampadAko prApta hoUMgA, phira aise usakI rakSA karUMgA, isa prakAra usakI vRddhi karUMgA tathA amuka prakArase usako bhoga kara vyaya karUMgA' ityAdi vicAra karatA rahatA hai; parantu krodhAyamAna yamake dAMtoMkI dono paMktirUpI cakkIke bIcameM apaneko AyA huA nahIM dekhatA, so yaha terA bar3A ajJAna hai // 42 // isaprakAra parigrahatyAga mahAtratake varNanameM parigraha doSa varNana kiye ---- dohA | sarvapApako mUla yaha, grahaNa parigraha jAni / tyAgai so muni dhyAnameM, thiratA pAvai mAni // 16 // iti zrIjJAnArNave yogapradIpAdhikAre zubhacandrAcAryaviracite poDazaM prakaraNam // 16 //
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 rAyacandrajainazAstramAlAyAm atha saptadazaM prakaraNam / Age isa parigrahake varNanameM AzAke niSedhakA varNana karate haiM, bAhyAntarbhUtaniHzeSasaMgasaMnyAsasiddhaye / AzAM sadbhinirAkRtya nairAzyamavalaMvyate // 1 // artha-jo satpuruSa haiM ve vAhyAbhyantarake samasta parigrahoMke tyAgakI siddhike liye prathama hI AzAko chor3akara nirAzatAkA AlaMbana karate haiM. kyoMki, AzAke chUTanese hI parigrahakA tyAga hotA hai // 1 // yAvadyAvaccharIrAzA dhanAzA vA visarpati / tAvattAvanmanuSyANAM mohagranthidRDhIbhavet // 2 // artha-manuSyoMke jaise jaise zarIra tathA dhanameM AzA phailatI hai taise 2 unake mohakarmako gAMTha dRDha hotI jAtI hai / / 2 // aniruddhA satI zazvadAzA vizvaM prasarpati / / tato nivaDamUlA'sau punazchettuM na zakyate // 3 // artha-isa AzAko rokA nahIM jAya to yaha nirantara samasta lokaparyanta vistaratI rahatI hai aura usase isakA mUla dRDha hotA jAtA hai phira isakA kATanA azakya ho jatA hai : isakAraNa isakA rokanA zreSTha hai // 3 // yadyAzA zAntimAyAtA tadA siddhaM samIhitam / anyathA bhavasaMbhUto duHkhvaadhiduruttrH||4|| artha-yadi AzA zAntiko prApta ho jAtI hai to phira usI samaya sarva manovAMchitakI siddhi hojAtI hai, yadi zAnta na huI to phira saMsArase utpanna huA duHkharUpI samudra dustara ho jAtA hai / bhAvArtha-phira saMsArakA duHkha nahiM miTaigA // 4 // yamapazabharAjyasya sadbodhAryodayasya c| vivekasyApi lokAnAmAzaiva pratiSedhikA // 5 // artha-logoMke yama, niyama vA prazama bhAvoMke rAjyakA tathA samyagjJAnarUpI sUryake udayakA pratiSedha (niSedha) karanevAlI aura vivekako rokanevAlI eka mAtra yaha AzAhI hai. AzAke naSTa honesehI sarva siddhi hai // 5 // AzAmapi na sarpantIM yaHkSaNaM rakSituM kssmH| tasyApavargasiddhyarthaM vRthA manye parizramam // 6 //
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 185 artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki-jo purupa bar3hatI huI AzAko kSaNabhara bhI rokaneko asamartha hai usakA mokSakI siddhike liye parizrama karanA vyartha hai, aisA mai mAnatA hUM // 6 // Azaiva madirA'kSANAmAzaiva vipmnyjrii| AzAmUlAni duHkhAni prabhavantIha dehinAm // 7 // artha-saMsArI jIvoMke AzA hI to indriyoMkoM unmatta karanevAlI madirA hai aura AzA hI viSako bar3hAnevAlI maMjarI hai tathA saMsAra meM jitane duHkha hote haiM unakI ekamAtra yaha AzA hI mUlakAraNa hai // 7 // ta eva sukhino dhIrA yairAzArAkSasI htaa| mahAvyasanasaMkIrNazcottIrNaH klezasAgaraH // 8 // artha-jina puruSoMne AzArUpI rAkSasIko naSTa kiyA ve hI puruSa dhIra, vIra aura sukhI haiM tathA ve hI aneka ApadA vA kaSToMke bhare hue duHkharUpI saMsArasamudrase pAra hue haiM // 8 // yeSAmAzA kRtasteSAM manaHzuddhiH zarIriNAm / ato nairAzyamAlavya zivIbhUtA manISiNaH // 9 // artha-jina puruSoMke AzA lagI hai unake manakI zuddhi kaise ho, isakAraNa jo vuddhimAn puruSa haiM unhoMne nirAzatAkA avalaMbana karake hI apanA kalyANa sAdhana kiyA hai| bhAvArtha-jo jo nirAza hue unhoMne hI apanA kalyANa kiyA hai // 9 // sarvAzAM yo nirAkRtya nairaashymvlmvte| tasya kacidapi khAntaM saMgapakana lipyate // 10 // artha-jo purupa samasta AzAoMkA nirAkaraNa karake nirAzAkA avalaMbana karatA hai, usakA mana kisI kAlameM bhI parigraharUpI kardamase nahiM lipatA / bhAvArtha-jo AzA chor3e usako parigraharUpI mala kAheko lau // 10 // tasya satyaM zrutaM vRttaM vivekstttvnishcyH| nirmamatvaM ca yasyAzApizAcI nidhanaM gatA // 11 // artha-jisa puruSake AzArUpI pizAcI naSTatAko prApta huI usakA hI zAstrAdhyayana karanA, cAritra pAlanA, viveka, tattvoMkA nizcaya aura nirmamatA Adi satyArtha (sacce) hai vA sArthaka haiM // 11 // yAvadAzAnalazcitte jAjvalIti vishRngkhlH| tAvattava mahAduHkhadAhazAntiH kutastanI // 12 // 24
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 rAyacandrajainazAstramAlAyAm __ artha he Atman! jabataka tere cittameM AzArUpI agni khataMtratAse nitAnta prajvalita horahA hai tabataka tere mahAduHkharUpI dAhakI zAnti kahAMse ho // 12 // nirAzatAsudhApUrairyasya cetaH pavitritam / tamAliGgati sotkaNThaM zamazrIbaddhasauhRdA // 13 // artha-jisakA citta nirAzatArUpI amRtake pravAhoMse pavitra ho cukA hai, usa puruSako prItise ba~dhI huI upazamabhAvarUpI lakSmI utkaMThApUrvaka AliMgana karatI hai| bhAvArtha-AzAse maile hue cittameM upazamabhAva nahiM A sakate // 13 // na majjati mano yeSAmAzAmbhasi duruttre| teSAmeva jagatyasminphalito jJAnapAdapaH // 14 // artha-isa jagatameM jinakA mana dustara AzArUpI jalameM nahiM DUbatA unake hI jJAnarUpI vRkSa phalatA hai| bhAvArtha-AzArUpI dustara jalameM jJAnarUpI vRkSa gala jAtA hai, isakAraNa phala nahiM lagatA // 14 // zakro'pi na sukhI kharge syaadaashaanldiipitH| vidhyApyAzAnalajvAlAM zrayanti yaminaH zivam // 15 // artha-vargakA indra bhI AzArUpI agnise jalatA huA sukhI nahIM hai aura munigaNa to AzArUpI amikI jvAlAko vujhAkara mokSakA Azraya karalete haiM / arthAt munigaNa nirAzatAkA avalaMbana karake sarvathA sukhI ho jAte haiM // 15 // carasthirArthajAteSu yasyAzA pralayaM gtaa| kiM kiM na tasya loke'sminmanye siddhaM samIhitam // 16 // artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki jisa purupakI carAcara (cit acit) padAoMmeM AzA naSTa ho gaI hai, usake isalokameM kyA kyA manovAMchita siddha nahiM hue ? arthAt sarva manovAMchita siddha hue aisA maiM mAnatA hUM // 16 // cApalaM tyajati svAntaM vikriyaashcaakssdntinH| prazAmyati kaSAyAgninairAzyAdhiSThitAtmanAm // 17 // : artha-jinakI AtmAne nirAzatAko khIkRta kiyA hai, unakA mana to capalatAko chor3a detA hai aura indriyarUpI hastI viSayavikAratAko chor3a dete haiM tathA kaSAyarUpI agni zAnta ho jAtI hai // 17 // kimatra bahunoktena yasyAzA nidhanaM gtaa| sa eva mahatAM sevyo lokadvayavizuddhaye // 18 // . artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki bahuta kahAMtaka kahaiM? itanA hI bahuta hai ki
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 187 jisakI AzA naSTa ho gaI vahI purupa ubhayalokakI vizuddhatAke liye mahApuruSoMke dvArA sevA karaneyogya hai / bhAvArtha-AzArahita muniko bar3e 2 satpuruSa sevA karate haiM // 18 // __ AzA janmograpaGkAya shivaayaashaavipryyH| iti samyaksamAlocya yadvitaM tatsamAcara / / 19 // artha-AzA hai so saMsArarUpI kardamameM pha~sAnevAlI hai aura usake viparyaya arthAt AzAkA abhAva mokSakA karanevAlA hai / ava tU ina donoMkA bhalepakAra vicAra kara, jisameM apanA hita samajhe usIkA AcaraNa kara / yaha upadeza hai // 19 // na sthAdvikSiptacittAnAM kheSTasiddhiH kacinnRNAm / kathaM prakSINavikSepA bhavantyAzAgrahakSatAH // 20 // artha-jo AzArUpI pizAcase kSata arthAt pIDita haiM ve vikSiptacitta haiM / so jinakA citta vikSipta hai una manuSyoMkI iSTasiddhi kahIM bhI nahIM hai| unakI vikSiptatA kaise naSTa hogI so nahIM kahA jA sakatA // 20 // ava isa prakaraNako pUrA karate hue kahate haiM, maalinii| viSayavipinavIthIsaMkaTe paryaTantI jhaTiti ghaTitavRddhiH kApi lbdhaavkaashaa| . api niyaminarendrAnAkulatvaM nayantI ..: chalayati khalu kaM vA neyamAzApizAcI // 21 // artha-viSayarUpI vanakI galiyoM meM phiratI huI, tatkAla ghaTatI bar3hatI chipatI, jahAM tahAM khatantra (berokaToka) vicaranevAlI, saMyamI muniyoMko Akulita karanevAlI yaha AzArUpI pizAcI kisa 2 ko nahiM chalatI? / arthAt savako chalatI phiratI hai // 21 // isaprakAra azApizAcIkA varNana kiyA dohaa| AzA mAtA karmakI, AtamasoM pratikUla / - ' jete ghaTa varatai yahai, dhyAna na zivasukhamUla // 17 // iti zrIjJAnArNave zubhacandrAcAryaviracite yogapradIpAdhikAre AzApizAcIvarNanaM nAma saptadazaM prakaraNam // 17 //
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 rAyacandrajainazAstramAlAyAm athASTAdazaM prakaraNam / uktaprakArase samyakcAritrake varNanameM pAMca mahAvratoMkA varNana kiyA gayA. ava mahAvrata zabdakA artha ahakara inake dRDha karanevAlI pacIsa bhAvanAoMkA tathA pAMca samiti va, tIna guptiyoMko saMkSepatAse kahakara ranatrayake prakaraNako pUraNa kareMge; ataeva prathama hI mahAvrata zabdakA akSarArtha kahate haiM, upendrvjraa| mahatvahetosuNibhiH zritAni mahAnti matvA tridazairnutAni / mahAsukhajJAnanibandhanAni mahAvratAnIti satAM matAni // 1 // artha-prathama to ye mahAvrata mahattAke kAraNa haiM, isa kAraNa inakA guNI puruSoMne Azraya kiyA hai arthAt dhAraNa karate haiM / dUsare-ye khayaM mahAn haiM isakAraNa devatAoMne bhI inhe namaskAra kiyA hai / tIsare-mahAn atIndriya sukha aura jJAnake kAraNa haiM isakAraNa hI satpuruSoMne inakoM mahAvrata mAnA hai // 1 // uktaM ca grnthaantre| AryA / "AcaritAni mahadbhiryaca mahAntaM prasAdhayantyartham / khayamapi mahAnti yasmAnmahAvratAnItyatastAni // 1 // artha-anya granthameM bhI kahA hai ki ina pAMca mahAvratoMko mahApuruSoMne AcaraNa kiyA hai, tathA mahAn padArtha kahiye mokSako sAdhate haiM, tathA svayaM bhI bar3e haiM arthAt nidoSa haiM isakAraNa inakA mahAvrata aisA nAma kahA gayA hai // 1 // mahAvratavizuddhyarthaM bhAvanAH pnycviNshtiH| paramAsAdya nirvedapadavIM bhavya bhAvaya // 2 // artha-AcAryamahArAja kahate haiM ki he bhavya! e pAMca mahAvrata kahe unakI zuddhatAke liye (nirmalatAke liye) pacIsa bhAvanA kahI haiM, unheM aMgIkAra karake vairAgyapadavIkI bhAvanA kara // 2 // ___ ina 25 bhAvanAoMke nAma tattvArthasUtrAdikI TIkAmeM prasiddha haiM, isakAraNa yahAM nahIM kahe // ava pAMca samitiyoMko kahate haiM, I- bhaassessnnaadaannikssepotsrgsNjnykaaH| sadbhiH samitayaH paJca nirdiSTAH saMyatAtmabhiH // 3 // artha-saMyamasahita hai AtmA jinakA aise satpuruSoMne IrSyA, bhASA, eSaNA, AdAna, nikSepaNa aura utsarga ye haiM nAma jinake aisI pAMca samitiyeM kahI haiM // 3 //
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 . jJAnArNavaH / vAkAyacittajAnekasAvadhapratiSedhakam / triyogarodhanaM vA svAyattadguptitrayaM matam // 4 // artha-mana vacana kAyase utpanna aneka pApasahita pravRttiyoMkA pratiSedha karanevAlA pravartana, athavA tInoM yoga (manavacanakAyakI kriyA) kA rokanA ye tIna guptiye kahI gaI haiM // 4 // aba ina pAMca samiti aura tIna guptiyoMkA bhinna 2 svarUpa kahate haiM siddhakSetrANi siddhAni jinavizvAni vanditum / gurvAcAryatapovRddhAnsevituM brajato'thavA // 5 // divA sUryakaraiH spaSTaM mArga lokAtivAhitam / dayAdrasyAGgirakSArtha zanaiH saMzrayato muneH // 6 // prAgevAlokya yatnena yugamAtrAhite'kSiNaH / pramAdarahitasyAsya samitIryA prakIrtitA // 7 // artha-jo muni prasiddha siddhakSetroMko tathA jinapratimAoMko vaMdaneke liye tathA guru, AcArya vA jo tapase bar3e hoM unakI sevA karaneke liye gamana karatA ho usake // 5 // tathA dinameM sUryakI kiraNoMse spaSTa dIkhanevAle, bahuta loga jisameM gamana karate hoM aise mArgameM dayAse Ardracitta hokara jIvoMkI rakSA karatA huA dhIre 2 gamana kare usa munike // 6 // tathA calanese pahile hI jisane yuga (jUr3e) parimANa (cAra hAtha ) mArgako bhale prakAra dekhaliyA ho aura pramAdarahita ho aise munike iryA samiti kahI gaI hai // 7 // dhuurtkaamukkrvyaadcaurcaarvaaksevitaa| zaGkAsaGketapApADhyA tyAjyA bhASA mniissibhiH||8|| . dazadoSavinirmuktAM sUtroktAM sAdhusammatAm / gadato'sya munerbhASAM sthAdvASAsamitiH parA // 9 // artha-dhUrta (mAyAvI), kAmI, mAMsabhakSI, caura, nAstikamatI cArvAkAdise vyavahArameM lAI huI bhASA tathA saMdeha upajAnevAlI, va pApasaMyukta ho aisI bhASA buddhimAnoMko tyAganI cAhiye // 8 // tathA vacanoMke dazadoparahita sUtrAnusAra sAdhupuruSoMke mAnya ho aisI bhASAko kahanevAle munike utkRSTa bhApAsamiti hotI hai // 9 // rakaM ca grnthaantre| "karkazA paruSA kavI niSThurA prkopinii| chedyAGkurA madhyakRzA'timAninI bhayaMkarI // 1 // 1 "mAninyatibhayaMkarI" iti pAThaH samIcIna iti mAmakInamatam /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.90 rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhUtahiMsAkarI ceti durbhASAM dazadhA tyajet / hitaM mitamasaMdigdhaM syAdbhASAsamitirmuneH // 2 // artha - karkaza, paruSa, kaTu, niSThura, parakopI, chedyAMkurA, madhyakRzA, atimAninI, bhayaMkarI, aura jIvoMkI hiMsA karAnevAlI, ye daza durbhApA haiM. inako chor3e. tathA hitakArI, maryAdAsahita asaMdigdha vacana bole usI munike bhASAsamiti hotI hai // 12 // " udgamotpAdasaMjJaistairdhUmAGgArAdigaistathA / doSairvinirmuktaM vizaGkAdivarjitam // 10 // zuddhaM kAle parairdattamanuddiSTamayAcitam / adato'nnaM munerjJeyA eSaNAsamitiH parA // 11 // artha -- jo udgamadoSa 16, utpAdanadoSa 16, eSaNAdopa 10, dhuAM aMgAra pramANa saMyojana ye 4 cAra milAkara 46 doSarahita tathA mAMsAdika 14 maladopa aura anta - rAya zaMkAdise rahita, zuddha, kAlameM parake dvArA diyA huA, vinA uddezA huA aura yAcanArahita AhAra karai usa munike uttama eSaNA samiti kahI gaI hai // 10 // 11 // ina doSAdikoM kA kharUpa ( AcAravRtti ) Adika granthoMse jAnanA // zayyAsanopadhAnAni zAstropakaraNAni ca / pUrva samyaksamAlocya pratilikhya punaH punaH // 12 // gRhato'sya prayatnena kSipato vA dharAtale / bhavatyavikalA sAdhorAdAnasamitiH sphuTam // 13 // artha - jo muni zayyA, Asana, upadhAna, zAstra aura upakaraNa Adiko pahile bhale prakAra dekhakara phira uThAvai athavA rakkhai usake tathA bar3e yatnase grahaNa karate hueke tathA pRthivIpara dharate hue sAdhuke avikala (pUrNa) AdAna nikSepaNasamiti spaSTatayA phalatI hai // 12 // 13 // -vijantukagharApRSThe mUtrazleSmamalAdikam / kSipato'tiprayatnena vyutsargasamitirbhavet // 14 // artha -- jIvarahita pRthivIpara mala, mUtra zleSmAdikako bar3e yalase ( pramAdarahitatAse ) kSepaNa karanevAle munike utsargasamiti hotI hai // 14 // vihAya sarvasaMkalpAn rAgadveSAvalambitAn / svAdhInaM kurute cetaH samatve supratiSThitam // 15 // siddhAntasUtravinyAse zazvatprerayato'thavA / bhavatyavikalA nAma manogusirmanISiNaH // 16 // .
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 191 - jJAnArNavaH / artha-rAgadveSase avalaMvita samasta saMkalpIko chor3a kara jo muni apane manako khAdhIna karatA hai aura samatAbhAvoMmeM sthira karatA hai tathAH-siddhAntake sUtrakI racanAmeM nirantara preraNArUpa karatA hai usa vuddhimAn munike sampUrNa manoguptI hotI haiM / sAdhusaMvRtavAgvRttamaunAruDhasya vA muneH| saMjJAdiparihAreNa vAgguptiH syAnmahAmuneH // 17 // __ artha-bhale prakAra saMvararUpa (vaza) karI hai vacanoMkI pravRtti jisane aise munike tathA samasyAdikA tyAga kara maunarUDha honevAle mahAmunike vacanagupti hotI hai // 17 // sthirIkRtazarIratya paryaGkasaMsthitasya vaa| parISaprapAte'pi kAyaguptimetA muneH // 18 // artha-sthira kiyA hai zarIra jisane tathA parIpaha AnAya to bhI apane paryakAsanase hI sthira rahai, kiMtu Digai nahIM usa munike hI kAyagupti mAnI gaI hai arthAt kahI gaI hai // 18 // jananyo yaminAmaSTau ratnatrayavizuddhidAH / etAbhI rakSitaM doSairmunivRndaM na lipyate // 19 // artha-pAMca samiti aura tIna gupti ye AThoM saMyamI puruSoMkI rakSA karanevAlI mAtA haiM tathA ratnatrayako vizuddhatA denevAlI haiM. inase rakSA kiyA huA muniyoMkA samUha doSoMse lipta nahIM hotA // 19 // aba samyakcAritrake kathanako pUrNa karate hue kahate haiM: maalinii| iti katipayavarNaizcarcitaM citrarUpaM caraNamanaghamuccaizvetasAM zuddhidhAma / aviditaparamArtharyanna sAdhyaM vipakSa stadminusarantu jJAninaH zAntadopAH // 20 // artha-ukta prakArase kitane hI akSaroMdvArA varNana kiyA jo anekarUpa nirdoSa cAritra so atizaya UMce cittavAloMko to zuddhatAkA maMdira hai aura nahIM jAnA hai paramArtha jinhoMne aise vipakSiyoMdvArA jo aMsAdhya hai arthAt dhAraNa nahIM kiyA jA sakatA aise isa cAritrako zAntadoSI jJAnI puruSa dhAraNa karo aisA upadeza hai // 20 // ___ aba samyagdarzana-jJAna-cAritra-rUpa rakhatrayake kathana (jo abataka huA usako) ko pUrNa karate hue kahate haiM, samyagetatsamAsAdya trayaM tribhuvanArcitam / dravyakSetrAdisAmagryA bhavyaH sapadi mucyate // 21 //
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 rAyacandrajainazAstramAlAyAm . . artha-isa tribhuvanakarake pUjita samyakratnatrayako dravya-kSetra kAla-bhAvarUpa sAmagrI ke anusAra aMgIkAra karake bhavya purupa zIghra hI karmose chUTatA hai / arthAt mukta hotA hai // 21 // etatsamayasarvakhaM muktezcaitanivandhanam / hitametaddhi jIvAnAmetadevAgrimaM padam // 22 // artha-yaha ratnatraya hI siddhAntakA sarvakha hai aura yahI muktikA kAraNa hai tathA yahI jIvoMkA hita aura pradhAna aura pradhAna pada hai // 22 // ye yAtA yAnti yAsyanti yaminaH padamavyayam / samArAdhyaiva te nUnaM ratnatrayamakhaNDitam // 23 // artha-nizcayakarake isa ratnatrayako akhaMDita (paripUrNa) ArAdha karake hI saMyamI muni Ajataka pUrvakAlameM mokSa gaye haiM aura vartamAnameM jAte haiM tathA bhavipyatameM jAyage // 23 // sAkSAdidamanAsAdya janmakoTizatairapi / . dRzyate na hi kenApi muktizrImukhapaGkajam // 24 // . artha-isa ratnatrayako prApta na hokara karor3o janma dhAraNa karanepara bhI koI muktirUpI lakSmIke mukharUpI kamalako sAkSAt nahIM dekha sakatA // 24 // aba adhyAtmabhAvanA karake zuddha nizcayanayakI pradhAnatAse ratnatrayakA varNana karate haiM dRgbodhacaraNAnyAhuH khamevAdhyAtmavedinaH / yatastanmaya evAsau zarIrI vastutaH sthitaH // 25 // artha-jo adhyatmike jAnanevAle haiM ve darzana, jJAna, aura cAritra tInoMko eka AtmAhI kahate haiM kyoMki paramArthadRSTi se dekhA jAya to yaha zarIrI AtmA una tInoMse tanmaya hI hai, kucha bhI pRthak arthAt anya nahIM haiM / yadyapi bhAvabhAvike bhedase tIna bheda kiye gaye haiM, tathApi vAstavameM eka hI hai // 25 // nirNIte'sminkhayaM sAkSAnnAparaH ko'pi mRgyate / yato ratnatrayasyaiSaH prasUteragrimaM padam // 26 // artha-isa AtmAko khayaM ApahIse sAkSAt nirNaya karanese aura koI bhI anya nahIM herA jAtA / kevala mAtra yaha AtmA hI ratnatrayakI utpattikA mukhya pada hai // 26 // jAnAti yaH svayaM khasminvakharUpaM gtbhrmH| tadeva tasya vijJAnaM tadvRttaM tacca darzanam // 27 // artha-jo puruSa apanemeM apanehIse apane nijarUpako bhramarahita hokara jAnatA hai,
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 193 . jnyaanaarnnvH| vahI usake vijJAnaviziSTa jJAna hai aura vahI samyakcAritra tathA samyagdarzana hai, anya kucha bhI nahIM hai // 27 // strajJAnAdeva muktiH syaajnmvndhstto'nythaa| etadeva jinoddiSTaM sarvakhaM vandhamokSayoH // 28 // artha-AtmajJAnase hI mokSa hotA hai, AtmajJAnake vinA anyaprakArase saMsArakA vandha hotA hai, yahI jinendrabhagavAnakA kahAhuA vandha mokSakA sarvatra hai // 28 // Atmaiva mama vijJAnaM dRgvRttaM ceti nishcyH|| mattaH sarve'pyamI bhAvA vAhyAH saMyogalakSaNAH // 29 / / artha-mere AtmA hI vijJAna hai, AtmA hI darzana aura cAritra hai aisA nizcaya hai| isase anya saba hI padArtha mujhase vAhya aura saMyogakharUpa haiM / isaprakAra anubhava karanese ratnatrayameM aura AtmAmeM kucha bhI bheda nahIM rahatA // 29 // __ ayamAtmaiva siddhAtmA khazaktyA'pekSayA svayam / vyaktIbhavati saddhyAnavahninA'tyantasAdhitaH // 30 // __ artha-yaha AtmA saMsAraavasthAmeM bhI apanI zaktikI apekSAse siddhakharUpa hai aura samIcIna dhyAnarUpI amise atyanta sAdhanese vyaktarUpa siddha hotA hai / arthAt aSTakarmakA nAza honepara siddhakharUpa vyakta (prakaTa) hotA hai // 30 // etadeva paraM tattvaM jJAnametaddhi zAzvatam / - ato'nyo yaH zrutaskandhaH sa tadarthaM prapaJcitaH // 31 // artha-yaha AtmAhI parama tattva hai aura yahI zAzvata jJAna hai / ataeva anya zrutaskandha dvAdazAMga zAstrarUpa racanA isa AtmAhIko jAnane ke liye vistRta huA hai // 31 // apAsya kalpanAjAlaM cidAnandamaye khayam / / __ yaH kharUpe layaM prAptaH sa syAdratnatrayAspadam / / 32 // 'artha-jo muni kalpanAke jAlako dUra karake apane caitanya aura Anandamaya kharUpameM layako prApta ho, vahI nizcaya ratnatrayakA sthAna ( pAtra ) hotA hai // 32 // suseSvakSeSu jAgarti pazyatyAtmAnamAtmani / vItavizvavikalpo'sau saH khadarzI budhairmataH // 33 // artha-jo muni indriyoMke sote hue to jAgatA hai tathA AtmAmeM hI AtmAko dekhatA hai aura samasta vikalpoMse rahita hai vahI vidvAnoMkarake AtmadarzI mAnA gayA hai // 33 // niHzeSaklezanirmuktamamUrta paramAkSaram / niSprapaJcaM vyatItAkSaM pazya khaM khAtmani sthitam // 34 //
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha-he Atman ! tU apane AtmAmeMhI rahatA huA apaneko samarata klezoMse rahita. amUrtIka, parama utkRSTa, avinAzI, vikalpoMse aura indriyoMse rahita arthAt atIndriya kharUpa dekha // 34 // nityAnandamayaM zuddhaM citkharUpaM sanAtanam / pazyAtmani paraM jyotiradvitIyamanavyayam // 35 // artha-phira bhI kahate haiM ki tU apane AtmAmeM hI apaneko isaprakAra TikA huA dekha-ki-mai nitya Anandamaya hUM, zuddha hUM, caitanyakharUpa hUM aura sanAtana hUM, avinazvara hUM, paramajyoti jJAnaprakAzarUpa hUM, advitIya hUM aura anavyaya kahiye vyayavinA nahIM hUM / arthAt pUrvaparyAyake vyayasahita hUM // 35 // yasyAM nizi jagatsuptaM tasyAM jAgarti sNymii| niSpannaM kalpanAtItaM sa vettyAtmAnamAtmani // 36 // artha-jisa rAtrimeM jagat sotA hai usa rAtrimeM saMyamI muni jAgatA hai aura apane AtmAmeM hI apaneko niSpanna, svayaMsiddha tathA kalpanArahita jAnatA hai / bhAvArtha-jagat ajJAnarUpI rAtrimeM sotA hai aura saMyamI jJAnarUpa sUryake udaya honese jAgatA hai // 36 // yA nizA sarvabhUteSu tasyAM jAgarti sNymii| yasyAM jAgrati bhUtAni sA nizA pazyato muneH // 37 // artha-jo samasta prANiyoMmeM rAtri mAnIjAtI hai usameM to saMyamI jAgatA hai aura jisa rAtrimeM samasta prANI jAgate haiM vaha apane kharUpAvalokana karanevAle munikI rAtri hai| bhAvArtha-jagatake jIvoMko apane kharUpakA pratibhAsa nahIM hai isa kAraNa inako yahI rAtri hai / isameM saba jIva sote hue haiM aura saMyamI munijanoMko apane kharUpakA pratibhAsa hai isakAraNa ve isameM jAgate haiM / aura jagatake prANI ajJAnameM jAgate haiM / yaha ajJAna hI munikI rAtri hai / tAtparya yaha ki muniyoMke ajJAna hai hI nahIM / / 37 // yasya heyaM na vA''deyaM niHzeSa bhuvanatrayam / unmIlayati vijJAnaM tasya khAnyaprakAzakam // 38 // artha-jisa munike samasta tribhuvana heya athavA Adeya nahIM haiM usa munike khaparaprakAzaka jJAnakA udaya hotA hai / kyoMki jabataka heya upAdeya buddhimeM rahai tavataka jJAna nirmalatAse nahIM phailatA (bar3hatA) // 38 // zArdUlavikrIDitam / dRzyante bhuvi kiM na te'lpamatayaH saMkhyAvyatItAzciram ye lIlAM parameSThino nijanijaistanvanti vAgbhiH param /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 195 taM sAkSAnubhUya nityaparamAnandAmvurAziM puna- . - ye janmabhramamutsRjanti sahasA dhanyAstu te durlbhaaH|| 39 // artha-jo puruSa apane vacanoMse kevala parameSThIkI bahuta kAla paryanta lIlA guNAnuvAdakA vistAra karate haiM aise alpamatI saMsArameM kyA prAyaH saMkhyArahita dekhanemeM nahIM Ate? arthAt aise jIva asaMkhya haiM / parantu jo puruSa nitya paramAnandake samudrako sAkSAt anubhavagocara karake saMsArake bhramako tatkAla hI dUra karadete haiM ve mahAbhAgya isa pRthvIpara durlabha haiM // 39 // isaprakAra ratnatrayakA varNana kiyaa| yahAM tAtparya aisA hai ki jo samyagdarzana jJAna cAritrako nizcaya vyavahArarUpa bhaleprakAra jAnakara aMgIkAra karatA hai usake hI mokSake kAraNa apane kharUpake dhyAnakI siddhi hotI hai / anyamatI anyathA anekaprakArase dhyAnakA tathA dhyAnakI sAmagrIkA kharUpa sthApana karate haiN| unake kiMcinmAtra laukika camatkArakI siddhi kadAcit ho to ho sakatI hai kintu mokSamArga vA mokSakI siddhi kadApi nahIM ho sakatI // dohA / samyakadarzana jJAna vrata, zivamaga bhAkhyo nAma / tIna bheda vyavahArateM, nizcaya Atama rAma // ratnatraya dhAre vinA, AtamadhyAna na saar| je umaMgai nara karanako, vRthA kheda niradhAra // chappaya / aMtara vAhara tattva doya parakAra ju sohai / upAdeya nijarUpa jAni antara avarohai // vAhira heya visAri dhAri saradhA dRDha krnii| duhu~kI rIti aneka vAni jinakI madhi varanI // naya nizcaya aru vyavahAra do, paryaya naya vyavahAra hai / lakhi dravyadRSTi nizcaya bhale, cinmaya nija yaha sAra hai / dohaa| cetanake pariNAma nija, he asaMkhya zruta bhAkha / dRSTa alpa chadmasthake, zepa jinezvara sAkha // 19 // iti zrIjJAnArNave yogapradIpAdhikAre zubhacandrAcAryaviracite ratnatrayavarNanaM nAma __ aSTAdaza prakaraNam // 18 //
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 rAyacandra jainazAstramAlAyAm atha ekonaviMzaM prakaraNam / Age krodhAdika kaSAya aura indriyoMke viSaya cAritrake aura dhyAnake ghAtaka haiM; isa kAraNa unakA varNana karate haiM / tinameMse prathama hI krodhakapAyakA varNana karate haiM: satsaMyamamahArAmaM yamaprazamajIvitam / / dehinAM nirdahatyeva krodhavahiH samutthitaH // 1 // artha-jIvoMke yama, niyama tathA prazama ( zAntabhAva ) hI hai jIvana jisakA aise utkRSTa saMyamarUpI upavana (vAga) ko prajvalita huI krodharUpI agni bhasma kara detI hai // 1 // dRgbodhAdiguNAna_ratnapracayasaMcitam / bhANDAgAraM dahatyeva krodhavahniH smutthitH||2|| artha-tathA yaha krodharUpI agni pragaTa honepara samyagdarzana jJAnAdi amUlya ratnoMke samUhoMke saMcita kiye guNarUpI bhaMDArako bhI dagdha kara detI hai // 2 // saMyamottamapIyUSaM sarvAbhimatasiddhidam / kaSAyaviSaseko'yaM niHsArIkurute kSaNAt // 3 // artha-isa kaSAyarUpI viSakA siMcana karanA sarva manovAMchita siddhiko denevAle saMyamarUpI uttama amRtako bhI kSaNamAtrameM niHsAra kara detA hai // 3 // tapAzrutayamAdhAraM vRttavijJAnavarDitam / bhasmIbhavati roSeNa puMsAM dhAtmakaM vapuH // 4 // artha-cAritra aura viziSTa jJAnase bar3hAyA huA tathA tapa, svAdhyAya aura saMyamakA AdhAra jo puruSoMkA dharmarUpI zarIra hai so krodharUpI agnise bhasma ho jAtA hai // 4 // ayaM samutthitaH krodho dharmasAraM surakSitam / nirdahatyeva niHza zuSkAraNyamivAnalaH // 5 // artha-pragaTa huA yaha krodha sUkhe vanako agnike samAna surakSita dharmarUpI sAra kahiye jala athavA dhanako niHsaMdeha dagdha kara detA hai // 5 // pUrvamAtmAnamevAsau krodhAndho dahati dhruvam / __ pazcAdanyanna vA loko vivekviklaashyH|| 6 // artha-krodhase andhA huA vivekarahita yaha loka prathama tau apaneko nizcaya karake jalA detA hai, tatpazcAt dUsaroMko jalAvai athavA nahIM jalAvai, pahile apane samIcIna pariNAmoMkA ghAta to kara hI letA hai // 6 //
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / kurvanti yatayo'pyatra kruddhAstatkarma ninditam / hatyA lokadvayaM yena vizanti dharaNItalam // 7 // artha-krodhita hue munibhI isa jagatameM aisA nindita kArya karate haiM ki jisase dono loka naSTa karake narakama par3ajAte haiM phira anya sAmAnya janakA to kahanAhI kyA ? // 7 // krodhAvIpAyanenApi kRtaM karmAtigarhitam / dagdhvA dvArAvatI nAma pU: svarganagarInibhA // 8 // artha-dekho ! dvIpAyana nAmake munine krodhase aisA nindha kArya kiyA ki vargake samAna sundara dvArakApurI bhasma karadI // 8 // lokadayavinAzAya pApAya narakAya ca / svaparasyApakArAya krodhaH zatruH zarIriNAm // 9 // artha-jIvoMke krodharUpI zatru isa loka aura paralokako naSTa karanevAlA hai tathA narakameM le jAnevAlA aura pApako karanevAlA evaM nijapara arthAt donoMkA apakAra karanevAlA hai // 9 // anAdikAlasaMbhUtaH kapAyaviSamagrahaH / sa evaanntduvaarduHkhsNpaadnkssmH|| 10 // artha-yaha kapAyarUpI vipama graha anAdikAlase isa prANIke pIche lagA huA hai aura yahI ananta durnivAra duHkhoMko prApta karanemeM samartha hai / / 10 // tasmAtprazamamAlambya krodhavairI nivAryatAm / jinAgamamahAmbhodheravagAhazca sevyatAm // 11 // artha-AcArya mahArAja upadeza karate haiM ki he Atman ! zAntabhAvakA avalambana karake krodharUpa vairIko nivAraNa kara aura jinAgamarUpI mahAsamudrakA avagAhana kara / kyoMki krodhanivAraNa karanekA yahI eka upAya haiM // 11 // krodhavateH kSamaikeyaM prazAntau jalavAhinI / . uddAmasaMyamArAmavRttiA'tyantanirbharA // 12 // __ artha-krodharUpI agniko zAnta karaneke liye kSamA hI advitIya nadI hai| kSamAhIse krodhAgni vujhatI hai tathA kSamA hI utkRSTasaMyamarUpI vAgakI rakSA karaneke liye atizaya dRDha vAr3a hai / / 12 // jayanti yaminaH krodhaM lokaddhayavirodhakaM / tannimitte'pi saMprApte bhajanto bhAvanAmimAM // 13 //
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 rAyacandra rAyacandrajainazAstramAlAyAm ___ artha-isa loka aura paralokake vigAr3anevAle krodhako munigaNa hI jItate haiN| kyoM ki ve krodhake kAraNa prApta honepara isa prakAra bhAvanA karate haiM, jo ki Age kahate haiM // 13 // yadyadya kurute ko'pi mAM khasthaM karmapIDitam / cikitsitvA sphuTaM doSaM sa evAkRtrimaH suhRt // 14 // __ artha-munimahArAja aisI bhAvanA karate haiM ki maiM karmase pIDita hUM, karmodayase mujhameM koI doSa utpanna huA hai so usa doSako abhI koI pragaTa karai aura mujhe AtmAnubhavameM sthApita karake svastha karai vahI merA akRtrima mitra ( hitaipI) hai| bhAvArtha-jo mere kisI karmake udayase doSa AyA ho to use kATakara jo mujhe sAvadhAna karatA hai vahI merA parama mitra hai / kyoMki usake pragaTa karanese maiM usa dopako chor3a dUMgA, ataeva usase mukta ho jAUMgA / isa prakAra bhAvanA karanese doSa karanevAlese krodha nahIM upajatA // 14 // hatvA khapuNyasantAnaM maddoSaM yo nikRntati / tasmai yadiha ruSyAmi madanyaH ko'dhamastadA // 15 // artha--punaH aisI bhAvanA karate haiM ki jo koI apane puNyakA kSaya karake mere dopoMko kATatA hai ( kahatA hai ) usase yadi maiM ropa karUM to isa jagatameM merI samAna nIca vA pApI kauna hai ? bhAvArtha-jaise koI apanA dhanAdika vyaya karake parakA upakAra karatA hai usI prakAra jo apane puNyarUpI pariNAmoMko vigAr3akara mere dopa kahe arthAt mujhe sAvadhAna karake mere doSa kATe to aise upakArIpara krodha karanA kRtaghnatAhI hai // 15 // AkraSTohaM hato naiva hato vA na vidhaakRtH| mArito na hato dharmo madIyo'nena bandhunA // 16 // artha-jo koI apaneko durvacana kahai to muni mahArAja aisA vicAra karate haiM kiisane durvacanahI to kahe haiM, merA ghAta to nahIM kiyA ? aura koI ghAta bhI karai (arthAt lAThI vagairahase mArai) to aisA vicArate haiM ki-isane mujhe kevala mArAhI to; kATakara do khaMDa to nahIM kiyA ? yadi koI kATanehI lagai to munimahArAja vicArate haiM ki yaha mujhe mAratA hai ( kATatA hai) parantu merA dharma tau naSTa nahIM karatA ? merA dharma to mere sAthahI rahaigA / athavA aisA vicAra karate haiM ki yaha merA bar3A hitaiSI hai, kyoMki caitanyasvarUpa zuddhAtmA isa zarIrarUpI kArAgArameM ruddha hUM (kaida hUM) so yaha isa zarIrako (kArAgArako) tor3akara mujhe kaidakhAnese chuTAtA hai, ataH yaha merA bar3A upakAra kara rahA hai| ityAdi vicAranese kisIsebhI krodha nahIM hotA // 16 // saMbhavanti mahAvinA iha niHzreyasArthinAm / te cet kila samAyAtA: samatvaM saMzrayAmyataH // 17 //
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 199 artha-jo mokSAbhilASI haiM unake isa lokameM bar3e 2 vighna hone saMbhava haiM, yaha prasiddha haiM. vehI vighna yadi mere AveM to isameM Azcarya kyA huA ? isakAraNa aba maiM samabhAvakA Azraya karatA hUM, merA kisIpara bhI rAga dveSa nahIM hai // 17 // cenmAmuddizya azyanti zIlazailAttapakhinaH / amI ato'ntra majanma paraklezAya kevalam // 18 // artha-phira aisAbhI vicAra karate haiM ki yadi maiM krodha karUM to mujhe dekhakara a. nyAnya tapakhI muni apane zIlakhabhAvase cyuta ho jAya~ (bhraSTa ho jAya~) to phira isa lokameM merA janma kevala parake apakArArtha vA klezake liye hI huA, isakAraNa mujhe krodha karanA kisIprakAra bhI ucita nahIM hai // 18 // prAmayA yatkRtaM karma tanmayaivopabhujyate / manye nimittamAtro'nyaH sukhaduHkhodyato janaH // 19 // artha-phira aisA vicArate haiM ki-maine pUrvajanmameM jo kucha bure bhale karma kiye haiM unakA phala mujhehI bhoganA par3egA; so jo koI mujhe sukha duHkha dene ke liye tatpara haiM ve to kevala mAtra bAhya nimitta haiM, aisA maiM mAnatAhUM taba inase krodha kyoM karanA caahiye|||19|| madIyamapi cecetaH krodhAcaivipralupyate / ajJAtajJAtatattvAnAM ko vizeSastadA bhavet // 20 // artha-phira aisA vicAra karate haiM ki maiM muni hUM tattvajJAnI hUM, yadi krodhAdikase merA bhI citta bigar3a jAyagA to phira ajJAnI tathA tattvajJAnImeM vizeSa (bheda) hI kyA rahA? maiM bhI ajJAnIke samAna huA / isaprakAra vicAra karake krodhAdi rUpase nahIM pariNamate // 20 // nyAyamArge prapanne'sminkarmapAke purHsthite|| vivekI kastadAtmAnaM krodhAdInAM vazaM nayet // 21 // artha-phira aisA vicArate haiM ki-yaha jo karmokA udaya hai so nyAyamArga meM prApta hai| isake nikaTa honepara (Age Anepara ) aisA kauna vivekI hai jo apaneko krodhAdikake vazameM hone de ? / bhAvArtha-jo koI apanA vigAr3a karatA hai so apane pUrvajanmake karmake udayake anusAra karatA hai / karma bAMdhate haiM, so unakA udaya AnA nyAyamArga hai| isakAraNa karmodayake honepara krodha karanA yukta nahIM hai, krodha karanese phira bhI naye karmoMkI utpatti hotI hai aura Ageko santati calatI hai // 21 // sahakha prAktanAsAtaphalaM khasthena cetsaa| niSpratIkAramAlokya bhaviSyaduHkhazaGkitaH // 22 //
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha-he. Atman ! tUne pUrvajanmameM asAtA karma bAMdhA thA usIkA. phala yaha durvacanAdika haiM so inako upAyarahita samajhakara AgAmI duHkhakI zAntike liye svastha cittase sahana kara / bhAvArtha-jo durvacanAdika pUrvopArjita asAtA karmakA phala hai so usako bhoganesehI chuTakArA hai / isakA anya koI ilAja nahIM hai, cittako krodhAdiyukta karanese bhaviSyatameM duHkha hogA isakAraNa samabhAvoMse sahanAhI ucita hai // 22 // uddIpayanto roSAgniM bahu vikramya vidipaH / manye vilopayiSyanti kacinmattaH zamazriyam // 23 // artha-phira vicArate haiM ki-pUrvakRta karma mere vairI haiM so maiM aisA mAnatA hUM kive saba zatru apane udayarUpa parAkramase krodhAdike utpanna karanevAle nimittoMko milAkara mere krodharUpa agni uddIpana karate hue merI upazamabhAvarUpI lakSmIko lage / bhAvArthajaise zatru gharameM agmi lagAkara saMpadA lUTatA hai, usI prakAra karmarUpI vairI krodhAgni lagAkara merI zamabhAvarUpI saMpadAko naSTa kareMge aisA vicAra karate haiM // 23 // apyaso samutpanne mahAklezasatkare / tuSyatyapi ca vijJAnI praakmvilyovtH|| 24 // artha-phira aisA vicArate haiM ki-jo vijJAnI pUrvopArjita karmAko nAza karanemeM udyata (tatpara) huA hai vaha asahya bar3e 2 klezoMke prApta honepara santopa bhI karatA hai ! kyoMki jo pUrvajanmameM karma upArjana kiye the unakA udaya avazya honA hai, aba udaya Akara khiragaye so acchA huA / isaprakAra saMtoSa karalete haiM // 24 // . yadi vAkaNTakairviddho nAvalambe kSamAmaham / mamApyAkrozakAdasmAtko vizeSastadA bhavet // 25 // artha-durvacana kahanevAle puruSoMne mujhe vacanarUpI kAMToMse bIMdhA (pIDita kiyA) aba yadi maiM kSamA dhAraNa nahIM karUMgA to mere aura durvacana kahanevAle meM kyA vizeSatA hogI ? maiM yadi ise durvacana kahUMgA to maiM bhI isake samAna ho jAUMgA, isakAraNa kSamA karanAhI yogya hai // 25 // vicitrairvadhavandhAdiprayogairna cikitsyati / / __ yadyasau mAM tadA ka syAtsaMcitAsAtaniSkriyaH // 26 // artha jo koI merA aneka prakArake vadhavandhAdi prayogoMse ilAja nahIM karai to mere pUrvajanmoMke saMcita kiye asAtA karmarUpI rogakA nAza kaise ho / bhAvArtha-jo. mujhe vadhabandhanAdikase pIDita karatA hai vaha mere pUrvopArjita karmarUpI rogoMko naSTa karanevAlA vaidya hai, usakA to upakArahI mAnanA yogya hai| kiMtu usase krodha karanA kRtaghnatA hai // 26 //
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 201 yaH zamaH prAksamabhyasto vivekjnyaanpuurvkH| tasyaite'dya parIkSArtha pratyanIkAH samutthitAH / / 27. // artha-'jo ye durvacana kahanevAle vA vadhavandhanAdi karanevAle zatru utpanna hue haiM ve mAno maine bhedajJAnapUrvaka zamabhAvakA abhyAsa kiyA hai usakI Aja parIkSA karanekohI Ae haiM, so dekhate haiM ki isake zamabhAva aba hai ki nahIM' aisA vicAra karanA kiMtu krodharUpa na honA // 27 // yadi prazamamayodA bhitvA ruSyAmi shtrve| upayogaH kadA'sya syAttadA me jJAnacakSuSaH // 28 // __ artha-jo maiM prazamabhAvakI maryAdAkA ullaMghana karake vadhabaMdhAdi karanevAle zatruse krodha karUMgA to isa jJAnarUpI netrakA upayoga kaunase kAlameM hogA ? arthAt yaha jJAnAbhyAsa aisehI kAlake liye kiyA thA, so ava zamabhAvase rahanAhI yogya hai / isaprakAra vicArate haiM // 28 // ayatnenApi saiveyaM saMjAtA karmanirjarA / citropAyarmamAnena yatkRtA bhatsyayAtanA // 29 // _ artha-phira muni mahArAjaM aisA vicAra karate haiM ki isa zatrune mere aneka prakArake upAyoMse tiraskAra karake jo tIvra yAtanA (pIDA) karI isase yaha bar3A bhArI lAbha huA ki vinA yatna kiye hI mere pApakaukI nirjarA sahajahImeM hogaI / yaha upakArahI mAnanA, krodha kyoM karanA ? // 29 // uktaM ca granthAntare vaMzastham / / "mamApi cedrohamupaiti mAnasaM pareSu sadyA pratikUlavartiSu / apArasaMsAraparAyaNAtmanAM kimasti teSAM mama vA vizeSaNam // 1 // artha-jo pratikUla (vartanevAle upasarga karanevAle zatru) haiM unameM merA mana tatkAla jo drohako prApta hotA hai to isa apArasaMsArameM jinakA AtmA tatpara hai una zatruoMmeM aura mujhameM kyA bheda rahA? arthAt maiM unase bhinna mokSArthI kahalAtAI so unase merI samAnatAhI huI arthAt maiM bhI unake samAna saMsArameM bhramUMgA // 1 // ". apArayanbodhayituM pRthagjanAnasatpravRtteSvapi naa'sdaacret| azaknuvanpItaviSaM cikitsituM pivedviSaM kaH svayamapyavAlizaH // 30 // artha-asamIcIna kAryoMmeM pravarttanevAle anya puruSoMko upadeza karake rokaneko asamartha ho to kyA vaha paMDita puruSa bhI asadAcaraNa karane laga jAya? nahiM kadApi nahIM. jaisekoI purupa vipa pIjAve aura usakI cikitsA karanemeM vaidya asamartha ho jAya to aisA vaidya paMDita 26 .
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 rAyacandrajainazAstramAlAyAm kauna hai jo Apa bhI viSa pIle ? arthAt jJAnI paMDita to koI nahIM pIvegA / yadi pIve to vaha ajJAnI mUrkha hai / isIprakAra muni vicArate haiM ki kisIne apane pariNAma bigAr3akara merA burA karanA cAhA aura maiM usako nivAraNa karaneko (samajhAneko ) samartha na hoUM to kyA apane pariNAma bigAr3akara usIkI samAna burA karanA ucita hai ? kadApi nahIM // 30 // na cedayaM mAM duritaiH prakampayedahaM yateyaM prazamAya nAdhikam / ato'tilAbho'yamiti pratarkayan vicArarUDhA hi bhavanti nizcalAH 31 artha-yadi muniko koI duSTa durvacanAdika upasarga kare to vaha isaprakAra karatA rahai ki-- jo yaha durvacana kahanevAlA mujhe pApoMse bhaya nahiM upajAvai to maiM zAntabhAvoMke liye adhika prayatna nahIM karUM; isa kAraNa isane mujhe sAvadhAna kiyA hai ki - pUrvakAlameM jo krodhAdi pApa kiye the usIkA yaha upasarga phala hai, so mujhe yaha bar3A bhArI lAbha huA. isaprakArake vicAra meM ArUDha hokara munimahArAja nizcala rahate haiM // 31 // AryA / paraparitoSanimittaM tyajanti keciddhanaM zarIraM vA / durvacanabandhanAdyairvayaM ruSanto na lajjAmaH // 32 // artha -- phira munimahArAja kaisA vicAra karate haiM ki - parako santuSTa karaneke liye aneka jana apane dhana vA zarIrako chor3a dete haiM aura hama dUsaroMke durvacanavadhavandhanAdikase roSa karate hue kyoM lajjita nahIM hote ? / bhAvArtha- jo hamako upasarga karanese parako santoSa hotA hai to acchA hI hai / hamako krodha na karanese hamArI kyA hAni hai ? ulaTA arrant hai ? kyoMki krodha karanese to pApabandha hogA // 32 // hantuhanirmamAtmArthasiddhiH syAnnAtra saMzayaH hato yadi na ruSyAmi roSazced vyatyayastadA // 33 // artha - kisIne mujhe mArA aura jo maiM roSa nahIM karUM to mAranevAlekI to hAni huI arthAt pApabandha huA; parantu mere AtmAke arthakI siddhi huI arthAt pApa nahIM ba~dhA kintu pUrvake kiye pApoMkI nirjarA huI, isameM koI saMdeha nahIM hai / aura mere kadAcit roSa upajai to merI dviguNa hAni ho / arthAt eka to pApabaMdha ho, dUsare pUrvakamakI nirjarA nahIM ho / ityAdi vicAra karai // 33 // prANAtyaye'pi sampanne pratyanIkapratikriyA / matA sadbhiH khasiddhyarthaM kSamakA svasthacetasAm // 34 // artha -- apane prANakA nAza honeparabhI upasarga karanevAle zatrukA ilAja khasthacitta puruSoMkA apanI siddhike liye ekamAtra kSamA karanAhI satpuruSoMne mAnA hai /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 . jnyaanaarnnvH| bhAvArtha-upasarga karanevAlA apanA prANa nAza kare tobhI muniko kSamAhI karanI cAhiye, satpuruSoMne isakA ilAja yaha kahA hai, kiMtu krodha karanA samIcIna nahIM hai // 3 // iyaM nikapabharadya sampannA punnyyogtH| . zamatvaM kiM prapanno'smi na vetyadya parIkSyate / / 35 // artha-yaha kSamA hai so isasamaya merI parIkSA karanekI jagaha hai aura puNyayogase mujhe prApta huI hai so merI parIkSA karake dekhatI hai ki maiM zAntabhAvako prAptahUM kI nhiiN| bhAvArthajo upasarga Anepara kSamA karade to jAnanA ki isake zAnta bhAva hai, jo kSamA nahIM karato zAntabhAva nahIM / isaprakAra parIkSA kSamAsehI hotI hai / kSamA isakI kasauTI hai // 35 // sa eva prazamaH zlAdhyaH sa ca zreyonivandhanam / __ayahantukAmaiyo na puMsaH kazmalIkRtaH / / 36 // artha-purupoMke vahI prazama bhAva prazaMsanIya hai aura vahI kalyANakA kAraNa hai, jo mAranekI icchA karake nirdaya puruSoMne malina nahIM kiyA / bhAvArtha-upasarga Anepara krodharUpI mailase malina na ho vahI prazamabhAva sarAhane yogya hai / / 36 // cirAbhyastena kiM tena zamenAstreNa vA phalam / - vyarthIbhavati yatkArya samutpanne zarIriNAm // 37 // artha-jIvoMke cirakAlase abhyAsa kiye hue zamabhAva aura zastra calAnekA abhyAsa kAma par3anepara vyartha ho jAya to usa zamabhAva vA zastravidyA sIkhanese kyA phala / bhAvArtha-upasarga Anepara kSamA nahIM kI aura zatruke sammukha Anepara zastravidyAkA prayoga nahIM kiyA to unakA abhyAsa karanA vyarthahI huA // 37 / / pratyanIke samutpanne yadvairya taddhi zasyate / syAtsarvo'pi jana svasthaH satyazaucakSamAspadaH // 38 // artha-vastha cittavAle to savahI prAyaH satya zauca kSamAdi yukta hote haiM, parantu upasarga karanevAle zatruke Anepara dhairya rakhanA hI dhairyaguNa prazaMsA karane yogya hai // 38 // * vAsIcandanatulyAntarvRttimAlambya kevalam / _ ArabdhaM siddhimAnItaM prAcInamunisattamaiH // 39 // artha-prAcIna bar3e 2 munimahArAjoMne prAraMbha kiye hue mokSakAryako sAdhana kiyA hai so kevala vasUle aura caMdanake samAna antarvRttiko (zamabhAvarUpa vRttiko ) AlaMbana karake hI sAdhana kiyA hai / bhAvArtha-kuThArase caMdana kATA jAya to vaha caMdanavRkSa jisaprakAra kuThArakI dhArako sugandhita karatA hai athavA kATanevAleko sugandhapradAnase prasanna karatA hai usI prakAra munimahArAja koImI upasarga karatA ho to usakA
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 rAyacandrajainazAstramAlAyAm hitahI cAhate haiM ahita kadApi nahIM cAhate, isa vRttise hI rahanese muktikI siddhi hotI hai // 39 // kRtairvAnyaiH svayaM jAtairupasagaiH kalaGkitam / yeSAM cetaH kadAcittaine prAsAH kheSTasampadaH // 40 // artha-jinakA citta anyake kiye upasargase tathA acetana padArthoM se khayameva prApta hue upasarga vA parISahase kalaMkita (dUSita) huA unhone apane iSTakAryakI sampadAkI prApti kadApi nahIM kii| bhAvArtha-yaha prasiddha hai ki jo upasarga vA parIpahoMke Anepara munimArgase cyuta hogaye unake kabhI siddhi nahIM huI // 40 // prAkRtAya na ruSyanti karmaNe nirvivekinaH / tasminnapi ca krudhyanti yastadeva cikitsati // 41 // artha-vivekarahita ajJAnI puruSa pUrva janmameM kiye hue karmoMke (pApoMke ) liye roSa karate nahIM aura jo puruSa krodhake nimitta milAkara una pApakarmoMkI nirjarA karAtA hai arthAt vaidyake samAna cikitsA karatA hai usake Upara krodha karatA hai so yaha kisI prakAra bhI yukta nahIM hai / kyoMki apane karmakI nirjarA karAve vaha to vaidyake samAna upakArI hai / usakA to upakAra hI mAnanA cAhiye / usapara krodha karanA bar3I bhArI bhUla vA kRtanatA hai / / 41 // yA zvabhrAnmAM samAkRSya kssipytyaatmaanmstdhiiH| . vadhavandhanimitte'pi kastasmai vipriyaM caret // 42 // artha-jo koI nirbuddhi vadhavandhAdika upasargakA nimitta milAkara mujhe to naraka jAnese bacAtA hai arthAt pUrva karmoMkI nirjarI karAnekA nimitta banatA hai aura apaneko narakameM DAlatA hai, usake liye kauna turA AcaraNa karai ? usakA to upakAra mAnanA ucita hai // 42 // yasyaiva karmaNo nAzAjanmadAhaH prazAmyati / tacedbhaktisamAyAtaM siddhaM tahyadya vAMchitam // 43 // artha-jisa karmake nAza honese saMsArakA AtApa naSTa ho usa karmakA udaya isI kAlameM bhoganemeM AgayA to yaha vAMchita kArya siddha huA aisA samajhanA cAhiye / kyoMki karmakA nAza to karanAhI thA, sahajahI upasarga Anese aura usake saha lene mAtrase nirjarA huI to yaha vAMchita siddhi kyoM na huI ? // 43 // anantaklezasatArciApradIseyaM bhvaattvii| tatrotpannana kiM sahyastaduttho vyasanotkaraH // 44 //
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 205 artha-yaha saMsArarUpI aTavI hai so anantaprakArake klezarUpI agnise jalatI hai so usameM utpanna honevAle jIva kyA usa saMsArarUpa vanameM utpanna hue duHkhoMke samUhako nahIM sahate haiM ? arthAt sahatehI haiM taba maiM jo upasargajanita alpa duHkhako sahalaMgA to phira saMsArake anantaduHkha nahIM hoMge aisA vicAra karanA cAhiye // 44 // zArdUlavikrIDitam / samyagjJAnavivekazUnyamanasaH siddhAntasUtradvipo nistriMzAH paralokanaSTamatayo mohaanloddiipitaaH| daurjanyAdikalaGkitA yadi narA na syurjagatyAM tadA ___ kasmAttIvratapobhirunnatadhiyaH kAsanti mokSazriyam // 45 // artha-yadi isa jagatameM samyagjJAna aura vivekase zUnya cittavAle, siddhAntazAstrake dveSI, nirdaya, paralokako nahIM mAnanevAle nAstika, moharUpI amise jalanevAle durjanAdi kalaMkase kalaMkita manuSya nahIM hote to unnatabuddhivAle munigaNa tItra tapasyAdika karake mokSarUpa lakSmIko kyoM cAhate ? / bhAvArtha-uktaprakArake duSTa puruSa aneka haiM, tapa karanese ve upasarga kareMge, usa upasargako jIteMge tavahI hameM mokSakI siddhi hogI aisA vicAra karakehI mAnoM munigaNa mokSake artha tIvra tapasyA karate haiM / / 45 // . maalinii| vayamiha paramAtmadhyAnadattAvadhAnAH priklitpdaarthaasyktsNsaarmaargaaH| yadi nikaSaparIkSA sukSamA no tadAnIM bhajati viphalabhAvaM sarvathaiSa pryaasH||46|| artha-munimahArAja vicAra karate haiM ki-isa jagatameM hama paramAtmAke dhyAnameM citta lagAnevAle haiM, padArthoke kharUpako jAnanevAle aura saMsAramArgake tyAgI haiM / yadi hama aise hokara bhI upasarga parIpahoMkI kasoTIse parIkSAmeM asamartha ho jAve arthAt isasamaya jo hama apane upazama bhAvoMkI parIkSA nahIM kareM to hamArA munidharmake dhAraNa karanekA samasta prayAsa vyartha ho jaay-| kyoMki jaba upasarga Anepara zamabhAva rahai tavahIM upazama bhAvakI prazaMsA hotI hai // 46 // shikhrinnii| aho kaizcitkarmAnudayagatamAnIya rabhasA dazeSa nirdUtaM prabalatapasA janmacakitaiH / svayaM yadyAyAMtaM tadiha mudamAlambya manasA na kiM sA dhIrairatulasukhasiddhe vyavasitaiH // 47 //
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 rAyacandrajainazAstramAlAyAm __ artha-aho dekho ! aneka munigaNoMne saMsArase bhayabhIta hokara pravala (tIvra) tapAdikase udayameM lAkara samastaM karmoko zIghra hI naSTa karadiyA ve karma yadi upasargAdike nimittase apanI sthiti pUrI karake svayaM udayameM Aye haiM to amUlya mokSasukhakI siddhi ke liye udyama karanevAle dhIrapuruSoMko manobhilASapUrvaka kyA upasargAdi nahIM sahane cAhiye ? arthAt avazya hI sahane cAhiye / kyoMki jina karmoMko tIvra tapa karake naSTa karanA ve khayaM sthiti pUrI karake udayameM Aye to unakA phala saha lenese sahajahImeM unakI nirjarA ho jAtI hai-so yaha to uttama lAbha hai / so harSapUrvaka sahanI cAhiye / yahI mokSasiddhikA udyama saphala ho saktA hai // 47 // isaprakAra krodhakaSAyakA varNana karake usake nimitta Anepara aisI bhAvanA karanI varNana kiyA gayA / dohaa| upasargAdika krodhake, nimita bhaye munirAja / kSamA dharai krodha na kare, tinake dhyAnasamAja // iti krodhakaSAyavarNanam / aba mAnakaSAyakA varNana karate haiM, kuljaatiishvrtvaadimvidhvstbuddhibhiH| sadyaH saMcIyate karma nIcairgatinibandhanam // 48 // artha--kula, jAti, aizvarya, rUpa, tapa, bala vidyA aura dhana ina ATha bhedoMse jinakI buddhi bigar3a gaI hai arthAt mAna karate haiM ve tatkAla nIca gatike kAraNa karmako saMcaya karate haiM / arthAt koI aisA samajhai ki mAna karanese maiM UMcA kahalAUMgA so isa lokameM mAnI puruSa UMce to nahIM hote kintu nIca gatiko prApta hote haiM- // 48 // mAnagranthimanasyucairyAvadAste dRDhastadA / tAvadvivekamANikyaM prAptamapyapasarpati // 49 // artha-he mune ! jabataka tere manameM mAnakI gAMTha atizaya dRr3ha hai tabataka terA vivekarUpI ratna prApta huA bhI calA jAyagA / kyoMki mAnakaSAyake sAmane heya upAdeyakA jJAna nahIM rahatA // 19 // prottunggmaanshailaagrvrtibhilsvuddhibhiH| kriyate mArgamullaGghaya puujypuujaavytikrmH||50|| ___ artha-jo puruSa ati U~ce mAnaparvatake agrabhAgameM (coTIpara) rahate haiM ve naSTabuddhi haiM. aise mAnI samIcInamArgakA ullaMghana karake pUjyapuruSoMkI pUjAkA (pratiSThAkA) lopa kara dete haiM / bhAvArtha-mAnI puruSa pUjyapuruSoMkAbhI apamAna karanemeM zakkita nahIM hote||50||
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 207 jJAnArNavaH / lupyate mAnataH puMsAM vivekAmalalocanam / pracyavante tataH zIghraM zIlazailAgrasaMkramAt / / 51 / / artha-isa mAnakapAyase puruSoMke bhedajJAnarUpa nirmala locana (netra) lopa ho jAte haiM, jisase zIghrahI zIlarUpI parvatake zikharake saMkramase (calanese) Diga jAte haiN| kyoMki viveka jaba nahIM rahA to zIla kahAM? // 51 // jJAnaratnamapAkRtya gRhNAtyajJAnapannagam / gurUnapi jano mAnI vimAnayati garvataH // 52 // artha-mAnI puruSa garvase apane guruko bhI apamAnita karatA hai so mAnI jJAnarUpI ratnako dUra karake ajJAnarUpI sarpako grahaNa karatA hai // 52 // karotyuddhatadhIrmAnAdinayAcAralaMghanam / virAdhyArAdhyasantAnaM khecchAcAreNa vartate // 53 // artha-mAnase uddhatabuddhi puruSa garvase vinayAcArakA ullaMghana karatA hai aura pUjya guruoMkI paripATI (paddhati)ko choDakara svecchAcArase pravarttane laga jAtA hai / / 53 / / mAnamAlamvya mUDhAtmA vidhatte kama ninditam / / kalaGkayati cAzepacaraNaM candranirmalam // 54 // artha-isa mAnako avalambana kara mUDhAmA niMdita kAryako karatA hai tathA candramAkI samAna nirmala apane samasta sadAcaraNoMko kalaMkita karatA hai / / 54 // guNariktena kiM tena mAnenArthaH prasiddhyati / tanmanye mAninAM mAnaM yallokavyazuddhidam // 55 // ___ artha-guNarahita rIte mAnase kaunase arthakI siddhi hai / vAstavameM mAnI puruSoMkA vahI mAna kahA jA sakatA hai jo isa loka aura paralokakI zuddhi denevAlA ho / bhAvArthayadyapi mAnakaSAya durgatikA kAraNa hai, tathApi mAna do prakArake haiM; eka to prazasta mAna aura eka aprazasta mAna / jisa mAnake vazIbhUta hokara nIcakAryoko chor3a UMce kAryoM meM pravRtti ho vaha to prazaMsanIya prazasta mAna hai aura jisa mAnase nIcakAryoMmeM pravRtti ho aura jo parako hAnikAraka ho vaha aprazasta mAna hai- koI bar3A vidvAn vA uccavratadhArI ho aura koI asadAcArI vA dhanADhya puruSa usa vidvAn vA sadAcArIkA Adara satkAra na karai, manameM apane dhanake ghamaMDase use halakA samajhai to usake pAsa kadApi vidvAnoM vA vratadhAriyoMko nahiM jAnA cAhiye / kyoMki unake pAsa jAne vA unakI hAM meM hAM milAnese ucca jJAna aura AcaraNakA (dharmakA) apamAna hotA hai / yaha vidhAna vA udAharaNa gRhasthoMke liye hai, muniyoMke liye nahIM haiM // 55 //
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 rAyacandrajainazAstramAlAyAm apamAnakara karma yena dUrAnniSidhyate / sa uccaizcetasAM mAnaH paraH khaparaghAtakaH // 56 // artha-jisase apamAna karanevAle kArya dUrahIse chor3a diye jAya vahI uccAzayavAloMkA prazasta mAna hai / isake atirikta jo anyamAna haiM ve khaparake ghAtaka arthAt aprazasta haiM / / ka mAno nAma saMsAre jantuvrajaviDambake / yatra prANI nRpo bhUtvA viSThAmadhye kRmirbhavet // 57 // artha-jIvamAtrako viDaMbanA karanevAle isa saMsArameM mAna nAmakA padArtha hai hI kyA ? kyoMki jisa saMsArameM rAjA bhI marakara tatkAla viSThAmeM krimi Adi kITa ho jAtA hai / aura pratyakSameM bhI dekhA jAtA hai ki jo Aja rAjagaddIpara virAjamAna hai vahI kala rAjyarahita hokara raMka ho jAtA hai // 57 // janmabhUmiravidyAnAmakIrtervAsamandiram / pApapaGkamahAga? nikRtiH kIrtitA vudhaiH // 58 // isaprakAra mAnakaSAyakA varNana kiyA / ava mAyAkapAyakA varNana karate haiM, artha-mAyAkaSAya avidyAkI bhUmi hai, apayazakA ghara hai aura pAparUpI kardamakA bar3A bhArI gaDDA hai, isaprakAra vidvAnoMne mAyAkA kIrtana (kathana) kiyA hai / / 58 // argalevApavargasya padvI zvabhravezmanaH / zIlazAlavane vahnirmAyeyamavagamyatAm // 59 // artha-yaha mAyA mokSa rokaneko argalA hai| kyoMki jabataka mAyAzalya rahatA hai tabataka mokSamArgakA AcaraNa nahiM AtA / aura narakarUpI gharameM praveza karanekI padavI (dvAra) hai / tathA zIlarUpI zAlavRkSake vanako dagdha karaneke liye agnisamAna hai / kyoMki mAyAvIkI prakRti sadA dAharUpa rahA karatI hai // 59 // kUTadravyamivAsAraM khapnarAjyamivAphalam / . anuSThAnaM manuSyANAM manye mAyAvalamvinAm // 6 // artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki maiM mAyAvalambI puruSoMke anuSThAna AcaraNako kUTadravyake samAna (nirmAlyadravyake samAna) asAra samajhatA hUM / athavA khamameM rAjyaprAptike .samAna niSphala samajhatA hUM / kyoMki mAyAvAnkA AcaraNa satyArtha nahIM hotA kiMtu niphala hotA hai // 60 // lokadrayahita kecittapobhiH krtumudytaaH| nikRtyA vartamAnAste hanta hInA na lajitAH // 61 // artha-koI puruSa tapadvArA ubhaya lokameM apane hitasAdhanArtha udyamI to hue haiM
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 209 parantu kheda hai ki ve mAyAcArasahita rahate haiM. so bar3e nIca haiM aura nirlajja haiM. aisA nahIM 'vicArate ki hama tapasvI hokara jo mAyAcAra rakkheMge to loga hameM kyA kaheMge ? // 61 // mukteraviSTutaizvoktA gatiRjvI jinezvaraiH / tatra mAyAvinAM sthAtuM na svapne'pyasti yogyatA // artha -- vItarAga sarvajJa bhagavAnne muktimArgakI gati sarala kahI hai. janoMke sthira rahanekI yogyatA khamameM bhI nahIM hai // 62 // 62 // ihAkIrti samAdatte mRto yAtyeva durgatim / mAyAprapaJcadoSeNa jano'yaM jimitAzayaH // 64 // ant niHzalya eva syAtsazalyo vrataghAtakaH / mAyAzalyaM mataM sAkSAtsUribhirbhUribhItidam || 63 // artha-vratI to niHzalyahI hotA hai / zalyasahita to vratakA ghAtaka hotA hai / aura AcAryoMne mAyAko sAkSAt - zalya kahA hai / kyoMki mAyA atizaya bhayadAyaka hai / bhAvArtha- mAyAvIke apane mAyAcArake pragaTa honekA bhaya banAhI rahatA hai, ataeva usakA (kapaTIkA ) vrata satyArtha nahIM hotA // 63 // usameM mAyAvI artha -- isa mAyAprapaMcake doSase yaha kuTilAzaya manuSya isa lokameM to apayazako prApta hotA hai aura mRtyu honepara durgatimeM hI jAtA hai // 64 // chAdyamAnamapi prAyaH kukarma sphuTati svayam / 1 alaM mAyAprapaJcena lokadvayavirodhinA / / 65 / / 1 artha -- kukarma Dhakate hue bhI prAyaH apane Apa hI pragaTa ho jAtA hai; isakAraNa dono lokoMko bigADanevAle isa mAyAprapaMcase alaM ( basa ) hai / bhAvArtha - mAyAcArase niMdya kArya kiyA jAya aura chipAyA jAya to bhI pragaTa hue vinA nahIM rahatA / pragaTa honepara vaha ubhayalokako vigAr3atA hai; isa mAyAcArIse alaga rahanA hI cAhiye // 65 // kka mAyAcaraNaM hInaM kva sanmArgaparigrahaH / nApavargapathi bhrAtaH saMcarantIha vaJcakAH // 66 // artha -- mAyArUpa hInAcaraNa tau kahAM ? aura samIcIna mArgakA grahaNa karanA kahAM ? inameM bar3I viSamatA hai. isakAraNa AcArya mahArAja kahate haiM ki he bhAI ! mAyAvI Thaga isa mokSamArgameM kadApi nahIM vicara sakate // 66 // bakavRttiM samAlamvya vaJcakairvaJcitaM jagat / kauTilyakuzalaiH pApaiH prasannaM kamalAzayaiH // 67 // 1 mAyA, mithyA aura nidAna ye tIna zalya haiM / 'niHzalyo vratI' aisA tattvArthasUtrakA vidvAnta hai| 27
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 rAyacandrajainazAstramAlAyAm ___ artha-kuTilatAmeM catura aise malinacitta pApI Thaga vagaleke dhyAnakIsI vRttikA ( kriyAkA ) Alambana kara isa jagatako Thagate rahate haiN| bhAvArtha-bagalekI vRtti lokaprasiddha hai / bagalA jalameM samasta aMgoMko saMkocakara eka pAMvase khar3A rahakara dhyAnamagna ho jAtA hai / yadi macchiyeM use kamala-puppavat samajha usake nikaTa A jAtI haiM to tatkAla unheM uThAkara khA jAtA hai. isI prakAra mAyAvIkI vRtti hotI hai / 67 // isaprakAra mAyAkaSAyakA varNana kiyA / ava lobhakapAyakA varNana karate haiN| nayanti viphalaM janma pryaasairmRtyugocraiH| varAkA prANino'jasraM lobhAdaprAptavAJchitAH // 68 // artha-pAmara prANI niraMtara lobhakapAyake vazIbhUta hokara vAMchita phalako nahIM pAte hue mRtyukA sAmanA karanevAle aneka upAyoMko karake apane janmako vyartha hI naSTa kara dete haiN| bhAvArtha-yaha prANI lobhase aise upAya karatA hai ki jinase maraNa honA bhI saMbhava hai; tathApi apane manovAMchita kAryakI siddhiko prApta nahIM hotA aura apane janmako vyartha hI kho baiThatA hai // 68 // zAkenApIcchayA jAtu na bhartumudaraM kssmaaH| lobhAttathApi vAJchanti narAzcakrezvarazriyam // 69 // artha-aneka manuSya yadyapi apanI icchAse zAkase bhI peTa bharaneko kabhI samartha nahIM hote tathApi lobhake vazase cakravartIkIsI sampadAko vAMchate haiN| bhAvArtha-lobha aisA hai ki jisa vastukI prApti honekI yogyatA khapnameM bhI asaMbhava ho usakI bhI vAMchA karAtA hai, aura aisI niSphala vAMchA karAkara manuSyako durgatikA pAtra banAtA hai // 69 // aaryaa| khAmigurubandhuvRddhAnavalAvAlAMzca jIrNadInAdIn / . vyApAdya vigatazaGko lobhaato vittamAdatte // 7 // __ artha-isa lobhakaSAyase pIr3ita huA puruSa apane mAlika, guru, bandhu (hitaiSI), vRddha, strI, vAlaka, tathA kSINa, durvala, anAtha, dInAdikoMko bhI niHzaMkatAse mArakara dhanako grahaNa karatA hai, arthAt lobha aisA anartha karAtA hai // 70 // ye kecitsiddhAnte doSAH zvabhrasya sAdhakAH proktaaH| prabhavanti nirvicAraM te lobhAdeva jantUnAm // 71 // artha-narakako le jAnevAle jo jo doSa siddhAntazAstrameM kahe gaye haiM ve sava, jIvoMke niHzaMkatayA lobhase hI pragaTa hote haiM / bhAvArtha-lobha pApakA mUla hai' yaha lokokti jagatprasiddha hai, so sarvathA satya hai. kyoMki jitane ayogya kArya haiM ve isa lobhase khayameva bana jAte haiM // 71 //
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| isaprakAra lo bhakapAyakA varNana kiyA / aba sAmAnyarUpase cAroM kapAyoMke tyAga kara nekA upadeza karate haiM, vaMzastha / zamAmbubhiH krodhazikhI nivAryatAm niyamyatAM mAnamudAramArdavaiH / iyaM ca mAyA''rjavataH pratikSaNaM nirIhatAM cAzraya lobhazAntaye // 72 // artha-he Atman ! zAntabhAvarUpI jalase to krodharUpI ami nivAraNa kara aura udAra mArdava arthAt komala pariNAmoMse mAnako ( mAnarUpa hAthIko ) niyantrita kara (vaza kara ) tathA mAyAko nirantara Arjavase dUra kara aura lobhakI zAntike liye nirlobhatAkA Azraya kara / isaprakAra cAroM kaSAyoMko dUra karanekA upadeza hai / / 72 // yatra yatra prasUyante tava krodhAdayo dvissH| tattatprAgeva moktavyaM vastu tatsUtizAntaye // 73 // artha-he Atman ! tere jisa jisa padArthameM krodhAdika zatru utpanna hote haiM vahI vahI vastu una krodhAdikI zAntike liye prathamahIse tyAga denI cAhiye / isaprakAra kaSAyoMke vAdya kAraNoMke tyAgakA upadeza hai // 73 // yena yena nivAryante krodhAdyAH paripanthinaH / svIkAryamapramattena tattatkarma manISiNA // 74 // artha-tathA jisa jisa kAryake karanese krodhAdika zatruoMkA nivAraNa ho, vuddhimAnako vaha vaha kArya nirAlasya ho khIkAra karanA cAhiye / / 74 // . guNAdhikatayA manye sa yogI guNinAM guruH / / tannimitte'pi nAkSiptaM krodhAdyairyasya mAnasaM // 79 // artha-jisa munikA mana krodhAdika kapAyoMke nimitta milanepara krodhAdikase bhI vikSipta na ho arthAt jisake krodhAdika utpanna na hoM vahI yogI guNAdhikatAse guNIjanoMkA guru hai, aisA maiM mAnatA huuN| yahAM krodhAdikakA kAraNa milanepara bhI jinake krodhAdika na hoM unakI prazaMsA kIgaI / / 75 / / yadi krodhAdayaH kSINAstadA kiM khidyate vRthA / tapobhiratha tiSThanti tapastatrApyapArthakam // 76 // artha-he mune ! yadi krodhAdika kapAya kSINa ho gaye to tapa karake kheda karanA vyartha hai, kyoMki krodhAdikakA jItanA hI tapa hai / aura yadi krodhAdika tere tiSThate haiM to bhI tapa karanA vyartha hai, kyoMki kaSAyIkA tapa karanA vyartha hI hotA hai / / 76 //
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm svasaMvittiM samAyAti yaminAM tattvamuttamam / AsamantAcchamaM nIte kaSAyaviSamajvare // 77 // artha-saMyamI muniyoMke kaSAyarUpI viSamajvarake sarva prakArase upazamatAko prApta honepara uttama tattva (paramAtmAkA kharUpa) khasaMvedanatAko prApta hotA hai / bhAvArthakaSAyoM ke miTanese hI AtmasvarUpakA anubhava hotA hai || 77 || isa prakAra kapAyoMkA varNana kiyA / iti zrIjJAnArNave yogapradIpAdhikAre zubhacandrAcAryaviracite ekonaviMzaM prakaraNam // 19 // 212, atha viMzaM prakaraNam / aba kahate haiM ki indriyoMke jIte vinA, kaSAya jIte nahIM jA sakate; isakAraNa krodhAdika kaSAyoMke jItaneke liye prathama indriyoMko vazIbhUta karanA cAhiye ajitAkSaH kaSAyAgniM vinetuM na prabhurbhavet / ataH krodhAdikaM jetumakSarodhaH prazasyate // 1 // artha - jisane indriyoMko nahIM jItA vaha kapAyarUpI agnikA nirvANa karanemeM asamartha hai; isakAraNa krodhAdikako jItanekeliye indriyoMke vipayakA rodha karanA prazaMsanIya kahA jAtA hai // 1 // viSayAzAbhibhUtasya vikriyante'kSadantinaH / punasta eva dRzyante krodhAdigahanaM zritAH // 2 // : artha - jo puruSa indriyoMke viSayoMkI AzAse pIr3ita haiM, unake indriyarUpI hastI ! vikAratAko ( madonmattatAko ) prApta ho jAte haiM. phira ve hI puruSa krodhAdika kapAyoMkI gahanatAko Azrita hue dekhe jAte haiM // 2 // idamakSakulaM dhatte madodrekaM yathA yathA / kaSAyadahanaH puMsAM visarpati tathA tathA // 3 // artha - indriyoMkA samUha jaise 2 madakI utkaTatAko dhAraNa karate haiM taise 2 puruSoMke kaSAyarUpa agni vistRta hotI jAtI hai // 3 // vaMzastha | . . kaSAyavairivrajanirjayaM yamI karotu pUrva yadi saMvRtendriyaH / kilAnayornigrahalakSaNo vidhirna hi krameNAtra budhairvidhIyate // 4 // artha-saMyamI muni yadi jitendriya hai to pahile kaSAyarUpI zatruoMke samUhakA jaya
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 213 karo, kyoMki paMDitoMne ina donoMke ( kapAya aura indriyoMke ) nigraha karanekI tridhikA kisI kramase vidhAna nahIM kiyA hai ki pahale ekako jItai phira dUsareko jIte // 4 // yadakSaviSayodbhUtaM duHkhameva na tatsukham / anantajanmasantAnaklezasaMpAdakaM yataH // 5 // artha -- indriyoMke vipayasevanase jo sukha huA hai vaha duHkha hI hai / kyoMki yaha indriyajanita sukha ananta saMsArakI saMtati ke klezoM ko saMpAdana karanekA kAraNa hai aura vidvAnoMne duHkha tathA duHkhake kAraNako eka hI kahA hai // 5 // durdamendriyamAtaGgAnzIlazAle niyantraya / dhIra vijJAnapAzena vikurvanto yadRcchayA // 6 // artha- he dhIra vIra puruSa ! svatantratAse vikArako karate hue ina durdama indriyarUpI hastiyoMko zIlarUpI zAlake vRkSameM vijJAnarUpI rassese dRr3hatAse bAMdha / kyoMki zIlahI arthAt brahmacarya aura vijJAna hI inake vaza karanekA eka mAtra upAya hai || 6 || hRSIka bhImabhogIndra kruddhadarpopazAntaye / smaranti vIranirdiSTaM yoginaH paramAkSaram // 7 // 2. artha -- indriyarUpI bhayAnaka sarpoMke krodhakI zAntike liye yogIgaNa zrIvarddhamAna, tIrthaMkara bhagavAnake upadeza kiye hue paramAkSarako ( parameSThIke nAmamaMtrako ) smaraNa karate haiM / bhAvArtha -- parameSThIkA nAmasmaraNa karanese bhI indriyarUpI sapakA krodha zAnta // 7 // froar bodhapAzena kSiptA vairAgyapaJjare / hRSIkaharayo yena sa munInAM mahezvaraH // 8 // artha - jisa munine indriyarUpI baMdaroMko jJAnarUpI phAMsise bAMdhakara vairAgyake pIMjare meM baMda kara diyA vaha muni hI muniyoMmeM mahezvara ( munIzvara ) hai // 8 // hRdi sphurati tasyocaidhiratnaM sunirmalam / zIlazAlo na yasyAkSadantibhiH pravidAritaH // 9 // artha - jisa munikA zIlarUpI zAla ( hastizAlA ) vA vRkSa indriyarUpI hastiyoMne nahIM vidArA arthAt nahIM tor3A usa munike hRdayameM hI atipavitra bodhirUpI ratna uttamatAse sphurita ( prakAzita ) hotA hai // 9 // 1 "kSamAvairAgyapaJjare" ityapi pAThaH / 2 samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpI ratnatraya /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 rAyacandrajainazAstramAlAyAm duHkhamevAkSaja saukhyamavidyAvyAlalAlitam / mUrkhAstatraiva rajyante na vidmaH kena hetunA // 10 // artha-isa jagatameM indriyajanita sukha hI duHkha hai / kyoMki yaha sukha avidyArUpasarpase lAlita hai; parantu mUDha jana isImeM hI raMjAyamAna rahate haiN| so hama nahIM jAnate ki isameM kyA kAraNa hai ? // 10 // yathA yathA hRSIkANi khavazaM yAnti dehinAm / tathA tathA sphuratyuccaihRdi vijnyaanbhaaskrH|| 11 // artha-jIvoMke indriyeM jaise 2 vaza hotI haiM taise 2 unake hRdayameM vijJAnarUpI sUrya uccatAse ( uttamatAse ) prakAzamAna hotA hai // 11 // viSayeSu yathA cittaM jantomaignamanAkulam / tathA yadyAtmanastattve sadyaH ko na zivIbhavet // 12 // artha-jisaptakAra jIvoMkA citta viSayasevanameM nirAkularUpa tallIna hotA hai usaprakAra yadi AtmatattvameM lIna ho jAya to aisA kauna hai jo mokSasvarUpa na ho ? // 12 // atRptijanaka mohadAvavaDhemahendhanam / asAtasantate/jamakSasaukhyaM jagurjinAH // 13 // artha-isa indriyajanita sukhako jinendra bhagavAnane tRptikA utpanna karanevAlA nahIM kahA hai| kyoMki jaise jaise yaha sevana kiyA jAtA hai taise 2 bhogalAlasA bar3hatI jAtI hai| tathA yaha indriyajanita sukha moharUpI dAvAnalakI vRddhi karaneke liye indhanake samAna hai aura AgAmI kAlameM duHkhakI santatikA bIja ( kAraNa ) hai // 13 // narakasyaiva sopAnaM pAtheyaM vA taddhvani / apavargapuradvArakapAdayugalaM dRDham // 14 // vighnabIjaM vidanmUlamanyApekSaM bhayAspadam / karaNagrAhyametaddhi yadakSArthotthitaM sukham // 15 // artha-yaha indriyoMke viSayase utpanna huA sukha narakakA to sopAna (sIr3hI, jInA) hai. arthAt narakakA sthAna pRthivIse nIce hai so usameM utaranekI sIr3hI viSayasukha hI hai| aura usa narakake mArgameM calaneke liye pAtheya ( rAhakharca vagairaha ) bhI yahI hai. tathA mokSanagarake dvAra baMda karaneko dRr3ha kapATayugala (kivADoMkI jor3I) bhI hai // 14 // tathA yaha sukha vighnoMkA bIja, vipattikA mUla, parAdhIna, bhayakA sthAna tathA indriyoMse hI grahaNa karane yogya hai. yadi indriye bigar3a jAya~ to phira isakI prApti nahIM hotI. isa prakArakA yaha indriyajanita sukha hai.|| 15 //
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 215 jagahaJcanacAturya viSayANAM na kevalam / narAnnarakapAtAle netumapyatikauzalam // 16 // . artha-ina vipayoMmeM kevala jagatako ThaganekI hI caturAI nahIM hai, kintu manupyoMko narakake ninnabhAgameM ( sAtaveM narakameM ) le jAnekI bhI pravINatA hai // 16 // nisargacapalaizvitraivipayairvaJcitaM jagat / pratyAzA nirdayeSveSu kIdRzI puNyakarmaNAm // 17 // artha-svabhAvase caMcala nAnAprakArake ina vipayoMne jagatko ThagA to phira ina niyasvarUpa viSayoMmeM pavitrAcaraNavAloMkI AzA hI kaisI ? / bhAvArtha-nirdaya ThagakI pahicAna honepara bhale purupa unake pIche nahIM lagate, arthAt puNyake udayase prApta hue haiM, . so unakI AgAmI bAMchA nahIM karate // 17 // vaIte gRddhirazrAntaM santopazcApasarpati / viveko vilayaM yAti viSayaivaiJcitAtmanAm // 28 // artha-jinakA AtmA ina viSayoMse ThagA gayA hai arthAt viSayoMmeM mama ho gayA hai unakI vipayecchA to bar3ha jAtI hai aura santopa naSTa ho jAtA hai tathA viveka bhI vilIna ho jAtA hai // 18 // vipasya kAlakUTasya vipayAkhyasya cAntaram / vadanti jJAtatattvArthI merusarpapayoriva // 19 // artha-vastukharUpake jAnanevAle vidvAnoMne kAlakUTa, ( hAlahala ) viSa aura viSayoMmeM meru parvata aura sarasoMke samAna antara kahA hai| arthAt kAlakUTa viSa to sarasoMke samAna choTA hai aura viSayaviSa sumeruparvatake samAna hai // 19 // anAsAditanivedaM viparyAkulIkRtam / patatyeva jagajanmadurge duHkhAgnidIpite // 20 // artha-isa jagatane kabhI virAgatAko nahIM pAyA isakAraNa ise viSayoMne vyAkula (duHkhI ) karadiyA hai aura yaha duHkharUpI agnise prajvalita hue isa saMsArarUpI durga meM (jelakhAnemeM ) par3atA hai // 20 // indriyANi na guptAni nAbhyastazcittanirjayaH / na nirvedaH kRto mitra nAtmA duHkhena bhAvitaH // 21 // evamevApavargAya pravRttaiyAnasAdhane / svameva vazcitaM sRDhelokadayapathacyutaiH // 22 // artha-he mitra ! aneka mUrkha aise haiM ki-jinhoMne indriyoMko kabhI vaza nahIM kiyA,
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 rAyacandrajainazAstramAlAyAm cittake jItanekA bhI abhyAsa nahIM kiyA aura na kabhI vairAgyako prApta hue tathA na kabhI AtmAko duHkhI hI samajhA aura vRthA hI mokSaprAptike liye dhyAnasAdhanameM pravRtta ho gaye, unhoMne apane AtmAko ThagaliyA aura ve isaloka aura paraloka donoMhIse bhraSTa ho gaye / bhAvArtha - jo indriya aura manako jIte vinA tathA jJAnavairAgyakI prAptike vinA hI mokSake liye dhyAnakA abhyAsa karate haiM, ve mUrkha apane donoM bhava bigAr3ate haiM // 21 // 22 // aba kahate haiM ki yogiyoMkA sukha indriyoMke vinA aisA hai : adhyAtmajaM yadatyakSaM svasaMvedyamanazvaram / AtmAdhInaM nirAbAdhamanantaM yoginAM matam // 23 // artha -- yogiyoMkA adhyAtmase utpanna atIndriya sukha AtmAke hI ( apanehI ) adhIna hai arthAt svayaM hI utpanna huA hai, kiMtu indriyoMke dvArA viSayoMse nahIM huA hai| tathA-- AtmAhIse jAnane ( bhogane ) yogya hai arthAt svAnubhavagamya hai, aura avinAzI hai, arthAt indriyajanita sukhakI samAna vinAzI nahIM hai, svAdhIna hai, va bAdhArahita hai / arthAt jisameM kucha bhI bigAr3a vA vighna nahIM hotA tathA anaMta arthAt antarahita hai / jo koI yaha samajhate haiM ki indriyoMke vinA sukha kaisA ? unako yaha aniMdriya sukhakA svarUpa batalAyA gayA hai // 23 // 3 apAsya karaNagrAmaM yadAtmanyAtmanA svayam / sevyate yogibhistaddhi sukhamAdhyAtmikaM matam // 24 // artha - jo indriyoMke viSayoMke vinA hI apane AtmAmeM AtmAse hI sevana karanemeM AtA hai usako hI yogIzvaroMne AdhyAtmika sukha kahA hai // 24 // ApAtamAtra ramyANi viSayotthAni dehinAm / viSapAkAni paryante viddhi saukhyAni sarvathA // 25 // artha- he Atman ! jIvoMke viSayajanita sukha kaise haiM ki sevanake AraMbhamAtrameM to kucha ramya bhAsate haiM parantu vipAkasamayameM sarvathA viSakI samAnahI jAniye // 25 // hRSIkataskarAnIkaM cittadurgAntarAzritam / puMsAM vivekamANikAM haratyevAnivAritam // 26 // artha -- yaha iMdriyarUpI coroMkI senA ( phauja ) cittarUpI durga ( kile ) ke Azraya meM rahatI hai, jo puruSoMke vivekarUpI ratnako haratI hai arthAt curAtI hai aura rokI bhI nahIM rukatI hai // 26 // tvAmeva vaJcituM manye pravRttA viSayA ime / sthirIkuru tathA cittaM yathaitairna kalaGkayate // 27 //
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 217 maalinii| jnyaanaarnnvH| artha he Atman ! ye indriyoMke viSaya tujhakohI Thaganeke liye pravRtta hue haiM aisA mai mAnatA hUM isakAraNa cittako aisA sthira kara ki jisaprakAra una viSayoMse kala. kita na ho // 27 // udadhirudakapUrairindhanaizcitrabhAnu yadi kathamapi devAttRptimAsAdyetAm / na punariha zarIrI kAmabhogairvisaMkhyai zcirataramapi bhuktaistRptimAyAti kaizcit // 28 // : artha-isa jagatameM samudra to jalake pravAhAMse (nadiyoMke milanese ) tRpta nahIM hotA aura agni invanoMse tRpta nahIM hotI so kadAcit daivayogase kisI prakAra ye donoM tRpta ho mI jAya~ parantu yaha jIva cirakAlaparyanta nAnAprakArake kAma bhogAdike bhoganepara bhI kabhI tRpta nahIM hotA // 28 // AryA / yadyapi durgativIjaM tRSNAsantApapApasaMkalitam / tadapi na sukhasaMprApyaM viSayasukhaM vAJchitaM nRNAm // 29 // artha-yadyapi viSayajanita mukha durgatikA vIjabhUta kAraNa hai aura tRpNA-santApAdisahita hai tathApi yaha sukha vinA kaSTake icchAnusAra manupyoMko prApta honA kaThina hai|||29|| api saMkalpitAH kAmAH saMbhavanti yathA ythaa| tathA tathA manuSyANAM tRSNA vizvaM visarpati // 30 // artha-manupyoMke jaise jaise icchAnusAra saMkalpita bhogoMkI prApti hotI hai taiseM 2 hI : inakI tRSNA uttarottara bar3hatI huI samasta lokaparyanta vistAratAko prApta hotI hai // 30 // ___ anipidhyAkSasaMdohaM yaH sAkSAnmoktumicchati / vidArayati durbuddhiH zirasA sa mahIdharam // 31 // . artha-jo puruSa indriyasamUhako vaza nahIM karake sAkSAt mokSa ( karmarahita ) honA cAhatA hai vaha durbuddhi apane mastakakI Takkara lagAkara parvatako tor3anA cAhatA hai aisI avasthAmeM usakA mastakahI phUTaigA, parvata to kisI prakAra phUTaigA hI nahIM // 31 // maalinii| imiha vipayotyaM yatsukhaM taddhi duHkhaM vyasanavipinavIjaM tIvrasaMtApavidvam / kaTutaraparipAkaM ninditaM jJAnavRddhaH / parihara kimihAnyaidhUtavAcAM prapaJcaiH // 32 //
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 rAyacandrajainazAstramAlAyAm . artha-he Atman! isa jagatameM viSayajanita jo sukha hai so vAstavameM duHkha hI hai, kyoMki-yaha kaSTa arthAt ApadArUpI vRkSoMkA to vIja hai aura tIvra saMtApoMse vidhA huA hai tathA jisakA paripAka( phala )atizaya kaTu hai aura jJAnase vRddha vidvAnoMke. dvArA niMdanIya hai, isakAraNa he bhAI! isako chor3a dhuuloke prapaMcavAkyoMke mAnanese kyA lAbha ? // 32 // zArdUlavikrIDitam / tattatkArakapAratanyamacirAnnAzaH satRSNAnvayai- . starebhirnirupAdhisaMyamabhRto bAdhAnidAnaH praiH| . zarmabhyaH spRhayanti hanta viSayAnAzritya yaddehina- statkrudhyatphaNinAyakAgradazanaiH kaNDU vinodaH sphuTam // 33 // artha-yadyapi viSayajanita pUrvokta sukhakoM duHkhahI kahA hai so ThIka bhI haiM, kyoMki usa sukhako kArakoMkI parAdhInatA hai arthAt vaha sukha anyake dvArA hotA hai aura tatkAla nAzavAn bhI hai tathApi ye saMsArI jIva upAdhirahita saMyamake dhAraka honepara bhI tRSNAke sAtha sambandha karate hue bAdhAke kAraNa aise, anya dhanAdikoMke dvArA sukhake liye vipayoMkI icchA karate haiM so kyA karate haiM ki mAno krodhAyamAna nAgendrake agale dA~toMse (vipake dA~toMse) khujalAnekA sAkSAt vinoda hI karate haiN| bhAvArtha-sAMpake jaharIle dAMtoMse khujalAnA mRtyukA vA duHkhakA hI kAraNa hai // 33 // punaH / niHzeSAbhimatendriyArtharacanAsaundaryasaMdAnitaH prItiprastutalobhalacitamanA ko nAma nirvedyatAm / . asmAkaM tu nitAntaghoranarakajvAlAkalApaH puraH soDhavyaH kathamityasau tu mahatI cintA manaH kRntati // 34 // artha-aho! kheda hai ki-samasta manovAMchita indriyoMke viSayoMkI racanAke sauMdaryase jisakA mana ba~dhA huA hai tathA prItike prastAvameM (cakrameM) Anese lobhase khaMDita ho gayA hai mana jisakA aise jIvoMmeMse kauna aisA hai jo viSayoMse udAsIna honeke liye tatpara ho / yahAM AcArya mahArAja kahate haiM ki ye saMsArI jIva viSayoMse virakta to nahIM hote parantu ina viSayoMse utpanna hue atizaya rUpa tIvra narakAgnikI jvAlAke samUhako bhaviSyatameM kaise saheMge ? yahI mahAciMtA hamAre manako duHkhita kara rahI hai // 34 // __sragdharA / mInA mRtyu prayAtA rasanavazamitA dantinaH sparzaruddhA baddhAste vAribaMdhe jvalanamupagatAH patriNazvAkSidoSAt /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / bhRGgA gandhoddhatAzAHpralayamupagatA gItalolAH kuraGgAH kAlavyAlena dRSTAstadapi tanubhRtAmindriyArtheSu rAgaH // 35 // artha - are dekho ! rasanA indriyake vaza to matsya (macchiyeM haiM ve apane galeko chidAkara mRtyuko prApta hue) aura hastI sparza indriyake vazIbhUta ho gar3hemeM bAMdhe gaye tathA netra indriyake viSayadoSase pataMga ( choTe 2 jIva) dIpakAdika jvAlAmeM jalakara maraNako prApta hue haiM / aura bhramara nAsikA indriyake vazIbhUta hokara sugandhase mugdha ho nAzako prApta hue / isI prakAra hariNa bhI gItake (rAgake) lolupa ho karNa indriaise eka eka indriyake viSayase ukta jIva naSTa indriyaviSayoMmeM prIti (anurAga) hotI hai so yaha yake viSayase kAlarUpa sarpase mAre gaye. hote dekhate haiM tau bhI saMsArI jIvoMke bar3A kheda athavA Azcarya hai // 35 // 219 AryA / ekaikakaraNaparavazamapi mRtyuM yAti jantujAtamidam / sakalAkSaviSayalolaH kathamiha kuzalI jano'nyaH syAt // 36 // artha- jo yaha pUrvokta eka eka indriyake vaza huA jIvoMkA samUha maraNako prApta huA to jo anya prANI samasta indriyoMke viSayoMmeM Asakta hai usakA bhalA kisaprakAra ho sakatA hai. arthAt vaha kisaprakAra sukhI ho sakatA hai ? // 36 // saMvRNotyakSa sainyaM yaH kUrmo'GgAnIva saMyamI / sa loke doSapaGkAye carannapi na lipyate // 37 // artha - jisaprakAra kachuA apane aMgoMko saMkocatA hai usaprakAra jo saMyamI muni arthAt saMkocatA vA vazIbhUta karatA hai vicaratA huA bhI doSoMse lipta nahIM indriyoMke senAsamUhako saMvararUpa karatA hai vahI muni doSarUpI kardama se bhare isa loka meM hotA / bhAvArtha- jalameM kamalakI samAna alipta rahatA hai // 37 // 'ayanenApi jAyante tasyaitA divyasiddhayaH / viSayairna mano yasya manAgapi kalaGkitam // 38 // artha -- jisa munikA mana indriyoMke viSayoMse kiMcinmAtra bhI kalaMkita nahIM hotA usa munike Age jo divya siddhiyeM kahI jAya~gI ve vinA yatnake hI utpanna hotI haiM // 38 // isa prakAra dhyAnake ghAtaka kaSAya aura viSayoMkA varNana kiyA, isase nirNIta huA ki kaSAyI tathA viSayI puruSake prazasta dhyAnakI siddhi kadApi nahIM hotI | ghanAkSarI kavitta | hta kSamateM viDAri mAna mRdutA mAri, mAyA RjutA lobha topa miTAvanA / *
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandranazAstramAlAyAMm * niSkapAya bhaye indrI mana vazi ho tabai, __dhyAnayogya bhAva jage joga thira thAvanA // anyamatI yaha rIti jAna nAhIM jAna tAke, sarvathA ekAnta pakSa eka rUpa bhaavnaa| ekame aneka bhAva nitya vA anitya Adi, zuddha zrI azuddha mAne nijarUpa pAvanA // 21 // iti zubhacandrAcAryaviracite zrInAnANave yogapradIpAdhikAre akSaviSayanirodho nAma vizaM prakaraNam // 20 // . atha ekaviMzaM prakaraNam / Age tIna tattvoMke prakaraNakA prAraMbha hai, jisakA Azaya yaha hai ki anyamatI tIna tattvoMkI kalpanA karake unakA dhyAna karate haiM aura usa dhyAnase sarva siddhi honA kahate haiM, isakAraNa unakA bhrama dUra karaneke liye AcArya mahArAja tIna tatvoMke vyAkhyAnadvArA kahate haiM ki ye tattva eka AtmAhIkI sAmarthyarUpa haiM / yaha AtmA dhyAnake valase acintya sAmarthyarUpa ho ceSTA karatA hai / isa AtmAke atirikta anya kalpanA hai so sava mithyA hai| isa kAraNa AtmAkA sAmarthya varNana karate haiM / ayamAtmA svayaM saakssaadgunnrtnmhaarnnvH| sarvajJaH sarvaka sArvaH parameSTI niracanaH // 1 // artha-yaha AtmA svayaM sAkSAt guNarUpI ralokA bharA huA samudra hai tathA yahI AtmA sarvajJa haiM, sarvadI hai, sabake hitarUpa samasta padArthoMmeM vyApta hai, parameSThI (paramapadameM sthita ) hai aura niraMjana hai arthAt jisake kisI prakArakI kAlimA nahIM hai / zuddha nayakA viSayabhUta AtmA aisA hI hai // 1 // . tatsvarUpamajAnAno jano'yaM vidhivazcitaH / viSayeSu sukhaM vetti yatsyAtpAke vipAnnavat // 2 // artha- usa AtmAke svarUpako nahIM jAnatA huA yaha manuSya karmose vaMcita ho indriyoMke viSayoM meM mukha jAnatA hai so bar3I bhUla hai / kyoMki, indriyoMkA viSaya vipA- . kasamayameM vipamizrita annake samAna hotA hai // 2 // yatsukhaM vItarAgasya muneH prazamapUrvakam / na tasyAnantabhAgo'pi prApyate tridazezvaraiH // 3 //
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 221 artha-jo sukha vItarAga munike prazamarUpa (maMdakapAyarUpa) vizuddhatApUrvaka hai usakA anantavAM bhAga bhI indrako prApta nahIM hai // 3 // __ anantabodhavIryAdinirmalA gunnibhirgunnaaH| svasminneva svayaM mRgyA apAsya karaNAntaram // 4 // artha-ananta jJAna ananta vIryAdi guNa guNI puruSoMke dvArA apane AtmAmeM hI anya indriyAdikI sahAyatAko choDa apane Apa hI khojane cAhiye // 4 // aho anantavIryo'yamAtmA vizvaprakAzakaH / trailokyaM cAlayatyeva dhyAnazaktiprabhAvataH // 5 // artha-aho dekho, yaha AtmA anantavIryavAn hai tathA samasta vastuoMko prakAzita karanevAlA hai tathA dhyAnazaktike prabhAvase tIno lokoMko bhI calAyamAna kara sakatA hai| bhAvArtha-muni jaba dhyAna karate haiM taba tIno lokoMke indroMke Asana kampAyamAna hote haiM athavA dhyAnake phalase jo koI jIva tIrthaMkarapada prApta karatA hai usakA janma honeke samaya tInoM lokoMmeM kSobha hotA hai // 5 // asya vIryamahaM manye yoginApyagocaram / yatsamAdhiprayogeNa sphuratyavyAhataM kSaNe // 6 // artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki isa AtmAkI zaktiko maiM aisA samajhatA hUM ki vaha yogiyoMke bhI agocara hai / kyoMki samAdhi dhyAna laya svarUpake prayogoMse kSaNamAtrameM avyAhata prakAza hotI hai| bhAvArtha-ananta padArthoke dekhane jAnanekI zakti pragaTa hotI hai // 6 // ayamAtmA svayaM sAkSAtparamAtmeti nizcayaH / vizuddhadhyAnanidhUta-kamandhanasamutkaraH // 7 // artha-jisa samaya vizuddha dhyAnake valase karmarUpI indhanoMko bhasma kara detA hai usa samaya yaha AtmA hI khayaM sAkSAtparamAtmA ho jAtA hai, yaha nizcaya hai // 7 // dhyAnAdeva guNagrAmamasyAzeSaM sphuTI bhavet / kSIyate ca tathAnAdisaMbhavA karmasantatiH // 8 // artha-isa AtmAke guNoMkA samasta samUha dhyAnase hI pragaTa hotA hai tathA dhyAnase hI anAdikAlakI saMcita huI karmasantati naSTa hotI hai / / 8 // zivo'yaM vainateyazca smarazcAtmaiva kiirtitH| aNimAdiguNAnaya'ratnavAdhiqdhairmataH // 9 // artha-vidvAnoMne isa AtmAko hI ziva, garur3a aura kAma kahA hai / kyoMki yaha
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 rAyacandrajainazAstramAlAyAm AtmA. hI aNimA mahimAdi anarghya (amUlya) guNarUpI roMkA samudra hai / bhAvArthazivatattva, garuDatattva aura kAmatattva jo anyamatI dhyAnake liye sthApana karate haiM so AcArya mahArAja kahate haiM ki yaha AtmA hI kI ceSTA hai, AtmAse bhinna anya koI padArtha nahIM hai // 9 // uktaM ca grnthaantre| "AtyantikakhabhAvotthAnantajJAnasukhaH pumAn / paramAtmA vipaH kanturaho mAhAtmyamAtmanaH // 1 // artha-aho! AtmAkA mahAtmya kaisA hai ki-Atyantika kahiye antarahita avinazvara khabhAvase utpanna hue anantajJAna anantasukhavAlA aisA paramAtmA svarUpa ziva tathA garuDa aura kAma yaha AtmA hI hai // 1 // aba ina tInoM tattvoMko AcArya mahArAja gadyadvArA spaSTa karate haiM // 1 // yathAntarbahirbhUtanijanijAnandasandohasaMpAdyamAnadravyAdicatuSkasakalasAmagrIkhabhAvaprabhAvAtparisphuritaratnatrayAtizayasamullasitastrazaktinirAkRtasakalatadAvaraNaprAdurbhUtazukladhyAnAnalabahulajvAlAkalApakavalitagahanAntarAlAdisakalajIvapradezaghanaghaTitasaMsArakAraNajJAnAvaraNAdidravyabhAvavandhanavizleSastato yugapatprAdurbhUtAnantacatuSTayo dhanapaTalavigame savituHpratApaprakAzAbhivyaktivat sa khalvayamAtmaiva paramAtmavyapadezabhAgbhavati // 10 // ___ artha--yathA-jaisI cAhiye vaisI, antaraMga aura bahirbhUta, tathA nija (apanI) nijAnandasandoha-(apane Ananda kharUpa vizuddhatA sahita pariNAmoMke samUhase) saMpAdyamAna-arthAt utpanna kI huI vA prApta kI huI dravya kSetrakAlabhAvake catuSka kharUpa samasta sAmagrIrUpa svabhAvake prabhAvase pragaTa huA jo samyak darzana-jJAna-caritrarUpa ratnatraya usake atizayase (prakarSa) ullAsarUpa huI ( udayarUpa huI) apanI zaktise nirAkaraNa kiyA huA tadAvaraNa-mohakarmakA udaya, usase pragaTa huI zukladhyAnarUpa agnikI jvAlAke pRthak vitarka vicAra Adi bhedarUpa vizuddhatAke samUhase grAsIbhUta kiye haiM saghana, aura antarAlavartI anAdikAlake jIvake pradezomeM samUharUpa Thahare hue saMsArake kAraNasvarUpa jJAnAvaraNAdi dravyakarma bhAvakarmake baMdhanake vizeSa jisane aisA, tatpazcAt pragaTa huA hai yugapat (ekahI kAlameM) ananta jJAna-darzana-sukha-vIryarUpa catuSTaya jisake aisA, jaise meghapaTaloMke dUra honese sUryakA pratApa aura prakAza yugapat (eka sAtha) prakaTa hotA hai usI prakAra pragaTa huA AtmA hI nizcaya karake paramAtmAke vyapadezakA (nAmakA) dhAraka hotA hai / bhAvArtha-yaha AtmA saMsAra-avasthAmeM jIvAtmA kahAtA
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 223 jJAnArNavaH / hai aura jaba yahI AtmA antaraMga tathA vAhyatarUpa dravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa sampada sAmagrIko prApta hotA hai taba isake samyagdarzana, samyagjJAna, sanyakcAritrake atizayatAkI prApti hotI hai / usake sAdhanase mohakA kramakramase abhAva honepara zukladhyAna pragaTa hotA hai / usa zukladhyAnake pramAvase dhAtiyA kA~kA nAza honepara anantacatuSTaya pragaTa hotA hai, isa prakAra AtmA paramAtmA nAma pAtA hai aura isIko ziva vA zivatattva kahate haiM / yaha zivatattvakA svarUpa kahA gayA // 10 // atra garuDatattvako kahate haiM, so anyamatI garuDatattvakI aisI kalpanA karate haiM kigaruDapakSIkA sA to mukha, aura dUsare saba aMga manupyake samAna kintu donoM tarapha ghoMTaotaka (gor3oMtaka) laTakatI huI donoM pAMca aura mukhameM (coMcameM ) do sokI Thor3I (phaNa) unameMse eka sarpa tau mastakapara hokara pIThakI tarapha laTakatA huA aura dUsarA peTakI tarapha laTakatA huA tathA ghoMTuoMke nIce nIce to pRthivItattvakI racanA aura ghoMTuoMse upari nAbhiparyanta aptattvakI (jalatattvakI) racanA aura usake upari hRdayaparyanta amitattvakI racanA aura usake upari mukhameM pavanatattvakI racanA, isaprakAra AkAzatattvama garuDakI kalpanA karake dhyAna karate haiM aura use samanta upadrava meTanevAlA kahate haiM / usakA kharUpa saMskRta gadya (vacanikA) dvArA AcArya mahArAja kahate haiM / usameMse prathama pRthivI tattvakA svarUpa kahate haiM, aviralamarIcimArIputrapiJjaritabhAsurataraziromaNimaNDalIsahasramaNDitavikaTataraphUtkAramArutaparaMparolpAtapreholitakulAcalasaMmilitazikhizikhAsantApadravatkAJcanakAntikapizanijakAyakAnticchaTApaTalajaTilitadigvalayakSatriyabhujaGgapuGgavadvitayaparikSiptakSitibIjavi. sRSTaprakaTapavipanarapinaddhasavanagiricaturasramedinImaNDalAvalambanagajapatipRSThapratiSThitaparikalitakulizakarazacIpramukhavilAsinIzRGgAradarzanollasitalocanasahasranItridazapatimudrAlaMkRtasamastabhuvanAvalambisu. nAsIraparikalitajAnudaya iti pRthvItatvam // 11 // * artha-pracura avicchedarUpa kiraNoMkI latAoMke samUhase pItavarNa dedIpyamAna (camakate hue) mastakamaNiyoMkI maMDalIke sahasradvArA maMDita, aura atizaya vikaTa nikalate hue phUtkArarUpa pavanakI paraMparA (paMktirUpa paripATI) ke par3anese dravate hue suvarNakI kAntike samAna kapiza (pItaraktatAkharUpa), apane zarIrakI kAntikI chaTAoMke paTaloMse tadrUpa jaTilita kiyA hai dizAoMkA valaya jinhoMne aise, do vizeSaNayukta kSatriya jAtike 1 anantadarzana, anantajJAna, anantamunna aura anantavIrya /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 rAyacandrajainazAstramAlAyAm soMmeM pradhAna do sose (jinake nAma vAsukI aura zaMkharAja haiM ) veSTita aisA pRthivImaMDala hai so kSitike bIjAkSaroM sahita hai tathA vajrapaMjarake (vajrasahita rekhAke) catuSTayase ba~dhA huA aura savanagiri (meruparvata) sahita caukona, (isaprakAra pAMca vizeSaNa pRthvImaMDalake haiM) aisA pRthvI maMDala hai AdhAra jisakA (yaha indrakA vizeSaNa hai) aura airAvata hastIke skandhapara car3hA huA, hAthameM vana hai, zacI Adi sundara devAMganAoMke zrRMgAra dekhanemeM praphullita haiM hajAra netra jisake aisI devendrakI mudrAse zobhAyamAna hai, aise samastabhuvanakA AlaMbana karanevAle sunAzIra (indra) ke dvArA racanArUpa kiye haiM dono jAnu jisane aisA garuDa hai| yahAMtaka pRthivItattvasahita garuDakA vizeSaNa hai // 11 // Age jalatattvakA kharUpa kahate haiM tadupari punarAnAbhivipulatarasudhAsamudrasannibhasamullasannijazarIraprabhApaTalavyAptasakalagaganAntarAlavaizyAzIviSadharAvanaDavAruNavIjA kSaramaNDanapuNDarIkalakSmopalakSitapArAvAramayakhaNDendumaNDalAkAravaruNapurapratiSThitavipulatarapracaNDamudrAgraheti vikIrNaziziratarapayAkaNakAntikarvaritasakalakakupacakrakarimakaramArUDhaprazastapAzapANivaruNAmRtamudrAbandhavidhuritaniHzeSaviSAnalasaMtAnabhagavadaruNaniDhotsaMgapradeza iti aptattvam // 12 // artha-tathA usa jAnudvayake upari nAbhiparyanta aptattva hai, vahAM ativistIrNa jo sudhAsamudra (kSIrasamudra)samAna zuklavarNa ullAsako prApta hote apane zarIrakI prabhAke paTalase (tejasamUhase ) vyApta kiyA hai samasta AkAzakA madhyabhAga jinhoMne aise vaizyajAtike karkoTa aura padma haiM nAma jinake aise do AzIviSa sose veSTita apamaMDala hai aura vAruNa bIjoMse (jalake bIjAkSaroMse ) zobhita aura puMDarIka arthAt paMcapatropalakSita zveta kamalake cihnase cihnita aura pArAvAramaya kahiye kSIrasamudramaya, khaMDendu kahiye arddhacaMdrAkArake maMDalake samAna, varuNapurameM tiSThatA ativistIrNa pracaMDa mudrAvAlA aura agraheti kahiye mukhya kiraNoMse bakhere hue atizItala jalake kaNoMkI AkrAntise (vyAptise) karburita (nAnAvaNevAlA) kiyA hai samasta dizAoMkA samUha jisane aisA, aura karimakara kahiye-jalahastIpara car3hA huA sundara nAgapAza hai hAthameM jisake aisA jo varuNa dikpAla usake amRtakI mudrAke bandhase dUra kiyA hai sampUrNa viSarUpa agnikA samUha jisane aise samartha varuNa dikpAlake dvArA racita hai utsaMga (kaTisthAna) sthAna jisakA aisA yaha garuDakA dUsarA vizeSaNa hai // 12 // Age garuDake tIsare vizeSaNa amitattvakA rUpa kahate haiM,visphuritanijavapurbahulajvAlAvalIparikalitasakaladigvalayadvijad
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 225 ndazUkarakSitAzuzukSaNiravarNavisphuritavistIrNasvastikopapannatrikoNatejomayapuramadhyavaddhavasativastAdhirUDhajvaladalAtahastAnalamudroddIpitasakalalokavahniviracitora-pradeza iti vahnitattvam // 13 // ___ artha-sarvatra phailatI huI apane zarIrakI jvAlAkI paMktise vyApta kiyA hai samasta dizAoMkA valaya (maNDala) jinhoMne aise ananta aura kubalika nAma dhAraka vAtmaNa jAtike do sose rakSita aura raMkArarUpa vIjAkSarase sphurAyamAna vimtIrNa tIna kUToMpara tIna svastika (sAthiyA) sahita aisA trikoNa tejomaya dedIpyamAna pura agnimaMDhala usake vIcameM bA~dhI hai vastI jisane aisA, tathA vastAdhirUDha kahiye bakarepara car3hA huA, prajvalita alAta kahiye jalatA huA kASTha hai hAthameM jisake aisI agnikI mudrAse samasta lokako udyota karanevAle vahni dikpAlase rakSita hai ura pradeza jisakA aisA tIsarA garuDakA vizeSaNa huA / yaha agnitattvakA svarUpa hai // 13 // Age vAyutattvakA rUpa kahate haiM,: avirataparisphuritaphUtkAramArutAndolitasakalabhuvanAbhogaparibhUtaSaTcaraNacakravAlakAlimAnijatanusamucchalahulakAntipaTalapihitanikhilanabhastalazudrakAdraveyavalayitamarunmudropapannavindusandohasundaramahAmArutavalayatritayAtmakasakalabhuvanAbhogavAyuparimaNDalanabhakhatpurAntargatavAhanakuraGgavegaviharaNadurlalitakaratalakalitacalaviTapakoTikizalayazAlazAlimarunmudrocchalitasakalabhuvanapavanamayavadanAravindaiti vAyutattvam // 14 // __ artha-nirantara sphurAyamAna hotA jo phUtkArase vahatA huA pavana, usake dvArA kampAyamAna kiyA jo sakala bhuvanakA Abhoga (madhya) usake dvArA ur3Aye hue pramaroMke samUhakI kAlimAke samAna, tathA unase milI apane zarIrakI uchalatI huI pracura kAntike paTala (samUha)se AcchAdita kiyA hai samasta AkAzamaMDala jinhoMne aise takSaka aura mahApadma nAmaka zuddha jAtike do sose veSTita, aura marut mudrAse maMDita aura vinduoMke (jalakaNoMke ) samUhase sundara mahAmAruta pracaMDa pavanake valayake tritaya (trika) svarUpa sakalabhuvanake madhyameM vAyuke parimaMDala svarUpa nabhamtala puTake antargata tiSThA huA aisA aura vAhana jo vAtapramI jAtikA hiraNa usake vegase vihAra karanemeM durlalita (lIlAyukta) hAthoMse pakar3e hue calAyamAna zAkhAoMke agrabhAgameM kizalaya (kaoNpala) jisake aise zAlavRkSakI zobhAsahita mastamudrAse utpanna huA saphalamuvanoMmeM pavana usamaya hai mukhakamala jisakA aisA yaha garuDakA cauthA vizeSaNa huA aura vAyatattvakA kharUpa kahA gayA // 14 // 29
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 rAyacandrajainazAstramAlAyAm - aba ina cAroMhI tattvoMsahita garuDakA svarUpa kahate haiM gaganagocarAmUrtajaya vijayabhujaGgabhUSaNo'nantAkRtiparama vibhurnabhastalanilInasamastatattvAtmakaH samastajvararogaviSadharoDDAmaraDAkinIgrahayakSakinnara narendrArimAriparayantratantramudrAmaNDalajvalanaharizarabhazArdUladvipadaityaduSTaprabhRtisamastopasarganirmUlanakAri sAmarthyaH mastagAruDamudrADambarasamastatattvAtmakaH sannAtmaiva gAruDagIrgocaratvamavagAhate / iti vipatattvam // 15 // parikalitasa jayaM artha - AkAzagocarahI hai mUrti jinakI aise vijaya nAmake do sarpa haiM bhUSaNa jisake, tathA anantAkRti paramavibhu arthAt AkAzakI AkRtisvarUpa sarvavyApaka, tathA AkAzamaMDalameM lIna hai pRthvI varuNa vahni vAyunAmA samasta tattva jisameM, tathA samasta, vAta pitta zleSmase utpanna jvara Adiroga, aneka jAtike sarpa Adi viSadhara jIva, mahAbhaya, DAkinI, kutsita (khoTe maMtrakartRka tathA pizAca, yakSa, bhairavAdi kinnara, azvamukha, vyaMtara, narendra (rAjA), zatru, mahAmArI, tathA parake kiye yantra, tantra, mudrAmaMDala, tathA agni, siMha, zarabha, aSTApada, zArdUla, vyAghra, hastI, daitya, vyantarAdika duSTadurjanAdika sabake kiye hue upasargako nirmUlana karanevAlA hai sAmarthya jisakA, aisA tathA racA hai samasta gAruDa mudrAmaMDalakA ArDavara jisane aisA, tathA pRthvI Adi tattvakharUpa huA hai AtmA jisakA aisA gAruDagI: ke nAmako avagAhana karanevAlA gAruDa aisA nAma AtmAhI pAtA hai / bhAvArtha - pahile cAra tattvoMke rUpa kahe so garuDatattvake vizeSaNarUpa kahe gaye, una cAroM tattvoMsahita yaha garuDatattva haiM so yaha AtmAkI hI sAmarthyakA varNana hai / yaha AtmA dhyAnake balase anekasAmarthyasahita hotA hai / usameM dehakA rUpa hai vaha to saba pudgalakA rUpa hai aura AtmA hai so amUrtaka jJAna Adi guNoMkI zakti svarUpa hai, usake dhyAnake prabhAvase aneka vyaktirUpa ceSTA hotI hai, isaprakAra jAnanA 15 // Age kAmatattvakA rUpa kahate haiM, - yadi punarasa sakalajagacamatkArikArmukAspadanivezitamaNDalIkRtasarasekSukANDasvara sahita kusuma sAyakavidhilakSyIkRtadurlabhamokSalakSmIsamAgamotkaNThitakaThoratara munimanAH / sphuranmakaraketuH / kamanIyasakalalalanAvRndavandita saundaryaratikelikalApadurlalita cetAzcaturazreSTitadhUbhaGgamAtra vazIkRtajagatraya straiNasAdhano duradhigamAgAdhagahUna rAgasAgarAntaddalitasurAsuranarabhujagayakSasiddhagandharvavidyAdharAdivargaH / strIpuruSa 1 garuDavidyAko jAnai so gAruDa-aura gI kahiye zabdamaya - so gAruDagI /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / bhedabhinnasamastasattvaparasparamanaH sNghttnsuutrdhaarH| vividhavanarAjimaJjarIparimalaparimilitamadhukarakula vikasitakusumastacakataralitakaTAkSaprakasaubhAgyena sahakAralatAkizalayakaronmuktamakharIpa rAgapiSTAtakapizunitapravezotsavena madamukhara madhukara kuTumbinIkomalAlApasaMvalitamAMsalitakokilAkulakaNatkArasaMgItakapriyeNa malayagirimekhalAvanakRtanilayacandanalatAlAsyopadezakuzalaiH suratabhara khinnapannaganitambinIjanavadanakavalitazikhairapi virahiNInizvAsamAMsalIkRtakAyaiH keralIkaralAndolanadakSairutkampitakuntalakAminIkuntalaiH parigatasuratakhedonmiSitalATIlalATasvedAmbukaNikApAna dohadavadbhirAsAditAne kanirjhara zizirazIkarairvakulAmodasandarbhanirbhara pariluNThitapATalAsaurabhaiH parimilitanavamAlikAmodairmandasaMcaraNazIlairA kulI kRta sakalabhuvanajanamanobhirmalayamArutaiH samullasitasaubhAgyena vasantasuhRdA dUramAropita - tApaH / prArabdhottamatapastapanazrAntamunijanaprArthita pravezotsavena khrgaapvrgdvaarsNvighttnvjraarglH| sakalajagaddijayavaijayantIkRtacaturakAminIvibhramaH / kSobhaNAdimudrA vizepazAlI sakalajagadazIkaraNasamarthaH iti cintyate tadAyamAtmaiva kAmoktiviSayatAmanubhavatIti kAmatattvam // 16 // artha -- punaH yadi kAmatattva cittameM dhyAyA nAya vA vicArAjAya to aisA hai-- 'asau' kahiye svasaMvedanagocara sakalajagatako camatkAra karanevAle dhanupake sthAna nivezita kiyA aura khIMcakara kuMDalAkAra kiyAhuA rasasahita ikSukAMDake samAna kharasahita unmAdana, mohana, saMtApana, zoSaNa, mAraNa ina pAMcavANoMkI vidhise ( AropaNase ) lakSyarUpa (nisAnerUpa) kiyA hai durlabha parokSa mokSalakSmI ke samAgama honeke liye utkaMThita atikaThora muniyoMkA mana jisane aisA kAma hai| tathA - sphurAyamAna makarAkAra citrita dhvajA hai jisakI, aura kamanIya suMdara samasta striyoMke samUhadvArA vaMdanIya hai suMdaratA jisakI aisI ratinAmA kAmakI strIsahita jo keli (krIr3A ) usake kalApamaM (samUhameM) durlalita hai (anivArya hai) citta jisakA aisA hai / tathA -- caturoMkI ceSTA rUpa bhrUbhaMgamAtrase vazIbhUta kiyA striyoMkA samUhahI hai sAdhana senA jisake aisA hai / punaH duradhigama, agAva (gahana) hai madhyabhAga jisakA aise vistRta rAgarUpa samudrameM DulAye haiM sura (kalpavAsI deva), asura (bhuvanavAsI vyantara jyotipI deva), nara ( rAjAdi loka ), bhujaga dharaNIndra ( zeSanAgAdika ), yakSa (dhanadAdika ), siddha (jinake aMjanaguTikA rasAyanAdi vidyA siddha ho ), lokako raMjAyamAna karanevAle gandharva ( gAnake adhikArI devAdika), vidyAdhara ( AkAzameM vimAnoMdvArA calanevAle) hariharabrahmAdika ke samUha jisane aisA, tathA trIpuruSa ke bheda 227
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhinna samasta prANiyoMke mana milAneke liye sUtradhAra (zikSAdenevAlA AcArya) hai| tathA vasantaRturUpI mitrane atizayarUpa kara diyA hai pratApa jisakA aisA, kyoMki vaha vasantaRtu aisA haiM ki-vividhaprakArakI vanakI paMktike sugandhita parAgameM mile amaroMke samUha jisameM aise praphullita puSpoMke guccherUpI caMcalakaTAkSoMse pragaTa hai saubhAgyasuMdaratA jisakI, tathA sahakAralatA ( AmakI maMjarI) ke kizalaya (aMkura) rUpI hAthoMse bakherA hai maMjarIkA parAga vahI huA piSTAtaka (sugaMdhita avIra ) usake dvArA pragaTa kiyA hai apane pravezakA utsava jisane aisA, tathA-madase vAcAlita bhramariyoMke komala zabdoMke milanese puSTa hue kokilAoMke samUhoMke zabdarUpI saMgIta he priya jisako aisA tathA~malayAcalake sugaMdhita pavanaseM udaya huA hai saubhAgya jisakA, vaha malayAcalakA sugaMdhita pavana kaisA hai ki-malayagirike cautaraphake vanameM rahanevAle caMdanakI latAmaMjarIko nRtyake upadeza denemeM pravINa hai. arthAt pavanase caMdanalatAyeM hilatI haiM usakI utprekSA kIgaI hai ki mAno pavana hai so ina latAoMko nRtyakI zikSA de rahA hai / tathA phira kaisA hai malayAcalakA pavana ki-saMbhogakI atizayatAse khedakhinna jo sokI sarpiNI unake mukhase grAsIbhUta hogaI hai zikhA jinakI taubhI virahiNI jo vipralavdhA viyoginI strI unake nizvAsoMse puSTa huA hai kAya jisakA aisA, tathA-keralIjaM arthAt keraladezakI striyoMke kuraloMko (mukhake jalakSepaNako) kaMpita karanemeM catura hai-tathAutkaMpita kiye haiM kuMtaladezakI striyoMke keza jisane, tathA prApta hue saMbhogake khedase utpanna hue lATadezakI striyoMke lalATastha pasIneke jalakaNoMke pAna karanemeM icchAvAn hai tathA grahaNa kiye haiM aneka nirjharake zItala jalake kaNa jisane, tathA bakulasirI (maulasirI ) Adi sugaMdhita vRkSoMke Amodita parAgoMke samUhase bharA huA-phira kaisA hai pavana ? ki--samasta prakAra lUTa liyA hai pAThalavRkSoMkA saurabhaparAga jisane-tathA sampUrNatAse milA hai mAlatIkA sugaMdha jisameM tathA maMda saMcaraNa karanekA hai khabhAva jisameM tathA viSayoMmeM Akulita kiyA hai samasta bhuvanoMke jIvoMkA mana jisane, aise malayake pavanase vasaMta RtukI subhagatA prakaTa hotI hai| phira kaisA hai kAma?-AraMbha kiyA jo uttama tapa usako tapanese kheda khinna hue munijanoMdvArA vAMchita jo pravezakA utsava usake dvArA svarga mokSake dvArakA jo ughar3anA (khulanA) usameM vajramayI argalAke samAna hai, arthAt munijanoMke vargamokSake pravezadvArako baMda karanevAlA haiM tathA samasta jagatako jItanekI vaijayantI dhvajArUpa kiyA hai catura striyoMke bhauMharUpI vibhramako jisane aisA / tathA--kSobhaNa kahiye cittake calane Adi mudrAvizeSameM (AkAravi. zeSameM) zAlI kahiye catura hai, arthAt samasta jagatake cittako calAyamAna karanevAle AkAroMko pragaTa karanevAlA hai / isa prakAra samasta jagatako vazIbhUta karanevAle kA
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 229 jnyaanaarnnvH| makI kalpanA karake anyamatI jo dhyAna karate haiM, so yaha AtmA hI kAmakI ukti kahiye nAma vA saMjJAko dhAraNa karanevAlA hai // 16 // aba ukta prakArakI tIna tattvarUpI samasta ceSTAyeM isa AtmAhIkI haiM aisA kahate haiM tadevaM yadiha jagati zarIravizeSasamavetaM kimapi sAmarthyamupalabhA. mahe tatsakalamAtmana eveti vinizcayaH / AtmapravRttiparaMparotpAditatvAdigrahagrahaNasyeti / / 17 // . ___ artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki isa kAraNase pUrvokta prakAra zivatattvagaruDatattva-kAmatattvameM isa jagatameM zarIravizeSase milI huI jo kucha sAmarthya hama dekhate haiM so saba AtmAhIkI hai| yaha hamako bhale prakAra nizcaya hai / kyoMki, zarIrake grahaNa karanemeM AtmAkI pravRttikI paraMparA(paripATI) ko utpattihetutA hai| bhAvArtha-yaha AtmA jaisI zubha tathA azubha tathA azuddha dhyAnAdirUpa pravRtti karatA hai vaisehI vicivarUpa zarIra dhAraNa karatA hai / aura vaisIhI apane sAmarthyarUpa aneka cepTAyeM karanA usakA phala hotA hai // 17 // . Age AtmAkA varNana padyase karate haiN| maalinii| yadiha jagati kiJcivismayotpattivIja bhujagamanujadeveSvasti sAmarthyamuccaiH / takhilamapi matvA nuunmaatmaiknissttN| bhajata niyatacittAH zazvadAtmAnameva // 18 // artha he bhavya jIvo! isa jagatameM jo kucha adholokameM bhavanavAsI devAMkI, madhyalokameM manuSyoMkI aura UrdhvalokameM devoMkI sAmarthya visaya utpanna karanekA kAraNa hai so savahI sAmarthya nizcaya karake isa eka AtmAhImeM hai| isa kAraNa hama upadeza karate haiM ki nizcalacitta hokara, tuma eka AtmAhIko nirantara bhajo / bhAvArthaAtmA ananta zaktikA dhAraka hai, so isako jisa prakAra vA jisa rItise pragaTa kiyA jAve usI prakArase yaha AtmA vyaktarUpa (pragaTa) hotA hai / / 18 // acintyamasya sAmarthya pravaktuM kaH prabhurbhavet / taca nAnAvidhadhyAnapadavImadhitiSThati // 19 // artha-isa AtmAkI zakti acintya hai / usako pragaTa karaneko koI samartha nahIM hai / yaha zakti ( sAmarthya) nAnAprakArake dhyAnakI padavIke Azrayase hotI hai| arthAt nAnAprakArake dhyAnase hI AtmAkI acintya zaktiyeM pragaTa hotI haiM / / 19 //
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 rAyacandrajainazAstramAlAyAm tadasya kartu jagadaMhilInaM tirohitA''ste sahajaiva shktiH| pravodhitastAM samabhivyanakti prasahya vijJAnamayaH pradIpaH // 20 // artha-pUrvokta AtmAkI sAmarthya isa jagatako apane padameM (prabhAva) lIna karaneko khabhAvasvarUpahI hai, parantu vaha karmoMse AcchAdita hai / vijJAnarUpa utkRSTa dIpakako pracalita karanese vaha usa zaktiko pragaTa (svAnubhavagocararUpa) karatA hai / bhAvArthaAtmAkI zaktiye saba khAbhAvika haiM / so anAdikAlase karmoke dvArA DhakI huI haiM / dhyAnAdika karanese pragaTa hotI haiM / sava naI utpanna huI dIkhatI haiM / so jJAnarUpI dIpakake prakAza honepara pragaTa hotI haiM / parakI kI huI vastumeM koI bhI zakti nahIM hotI, anyanimittase utpanna honepara jo anyase huI mAnate haiM so bhrama hai / ve paryAyabuddhi haiN| jaba vastukA kharUpa dravyaparyAyavarUpa jAnai taba bhrama nahIM rahatA // 20 // athavA anyapakSa hai ki ayaM trijagatImA vizvajJo'nantazaktimAn / nAtmAnamapi jAnAti svasvarUpAtparicyutaH // 21 // artha--yaha AtmA tIna jagatako bhartA (svAmI) hai, samasta padArthokA jJAtA hai, anantazaktivAlA hai, parantu anAdikAlase apane kharUpase cyuta hokara apane Apako nahIM jAnatA / bhAvArtha-yaha apanIhI bhUla hai / arthAt karmake pakSase yaha dUsarA ajJAna pakSa batAyA gayA hai // 21 // anAdikAlasambhUtaiH kalakaiH kshmliikRtH| svecchayArthAnsamAdatte svato'tyantavilakSaNAn // 22 // artha--yaha AtmA anAdise utpanna hue kalaMkoMse malina kiyA huA atyanta vilakSaNa apanese bhinna padArthoko khecchAse grahaNa karatA hai / bhAvArtha-padArthoMmeM rAgadveSa mohase ahaMkAra mamakAra iSTa aniSTa Adi buddhi karatA hai // 22 // dRgvodhanayanaH so'ymjnyaantimiraahtH| jAnannapi na jAnAti pazyannapi na pazyati // 23 // artha yaha AtmA darzana jJAna netravAlA hai parantu ajJAnarUpI andhakArase vyApta ho rahA hai isa kAraNa jAnatA huA bhI nahIM jAnatA aura dekhatA huA bhI kucha nahIM dekhatA // 23 // avidyodbhuutraagaadigrvygriikRtaashyH| patatyanantaduHkhAgnipradIse janmadurgame // 24 //
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 231 artha-avidyAse (mohase) utpanna rAgAdikarUpI vipake vikArase vyagra citta honase yaha AtmA duHkharUpI amise jalatehue durgama saMsArameM par3atA hai // 24 // lopTeSvapi yathonmattaH svarNavuddhyA pravartate / __ arthapvanAtmabhRtepu svecchayA'yaM tathA bhramAt // 25 // artha-jaise dhatUrA khAyA unmatta puruSa pattharAdikameM suvarNabuddhise pravRtti karatA hai usI prakAra yaha AtmA ajJAnase apane svarUpase bhinna anya padArthoM meM vecchAcArampa pravRtti karatA hai / bhAvArtha-unase rAga dveSa moha karatA hai // 25 // vAsanAjanitAnyeva sukhaduHkhAni dehinAm / aniSTamapi yenAyamiSTamityabhimanyate // 26 // artha-jIvoMke jo sukhaduHkha haiM ve anAdi avidyAkI vAsanAse utpanna hue haiM isI kAraNahI yaha AtmA aniSTako bhI iSTa mAnatA hai| bhAvArtha-saMsArasambandhI sukha duHkha haiM ve karmajanita honeke kAraNa aniSTahI haiM tathApi yaha AtmA unako iSTa mAnatA hai // 26 // avizrAntamasau jIvo yathA kaamaarthlaalsH|| vidyate'tra yadi khArthe tathA kiM na vimucyate // 27 // artha-yaha AtmA jisa prakAra kAma aura arthake liye avizrAnta parizrama karatA hai usa prakAra yadi apane svArtha arthAt mokSa vA mokSamArgameM lAlasAsahita pravRtti kara tau kyA yaha karmose mukta na ho? avazyahI ho // 27 // isaprakAra isa tritattvake prakaraNameM tAtparya yaha hai ki ina tIna tattvoMkI jo ceSTA kahI gaI so saba isa AtmAhIkI ceSTA hai aura ve saba dhyAna karanese pragaTa hotI hai isa kAraNa AtmAke dhyAna karanekA vidhAna hai / so aisAhI karanA cAhiye / mithyAkalpanA kisa liye karanI ? / mithyAMkalpanAoMse kucha laukika camatkAra ho to ho saktA hai parantu usase mokSakA sAdhana nahIM hotA / isa kAraNa aisA dhyAnahI karanA uttama hai jisase mokSa aura sAMsArika abhyudaya pragaTai, isa prakAra upadeza hai / kvit-ghnaakssrii| ziva kAma vipatatva dhyAna thApi anyamatI, mAne hama svarga mokSa sAdhai haiM vidhaante| ziva kauna kAma kauna vipa kauna yaha marma, jAne nAhI yAthAtathya namai te azAnate // jainavAnI syAdvAda vasturUpa satya kaha, saya rUpa AtmAke shktivyktimaante| pudgalasaMyogate anAdi bhUli karmavazi, davI zakti dhyAna khole ApApara jAnate // iti zrIzubhacandrAcAryaviracite jJAnArNave yogapradIpAdhikAre tritattvavarNanaM nAma ekaviMzaM prakaraNam // 21 //
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 rAyacandrajainazAstramAlAyAm atha dvAviMzaM prakaraNam / Age anyamatI dhyAnakI siddhi yamaniyamAdika yogasAdhanase kahate haiM aura AcArya mahArAja kahate haiM ki yamaniyamAdika to pUrvAcAryoMne anya vastumeM vyApAra roka, kharUpameM lIna karaneke liye kahe haiM / anyamatI jisa prakAra kahate haiM vaise khArthasiddhi nahIM hotI aisA varNana karate haiM / so anyamatiyoMkA saMskRtasUtra jisaprakAra hai vaha AcArya mahArAja kahate haiN| atha kaizcidyamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhaya ityaSTAvaGgAni yogasya sthAnAni // 1 // ___ artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki kaI anyamatI "yama 1, niyama 2, Asana 3, prANAyAma 4, pratyAhAra 5, dhAraNA 6, dhyAna 7, aura samAdhi 8, isa prakAra ATha aMga yogake sthAna haiM" aisA kahate haiM // 1 // isI prakAra anyane bhI kahA hai, jaise: tathAnyairyamaniyamAvapAsyAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayaH iti SaT // 2 // artha-vaise hI anya kaI anyamatiyoMne yama niyamako chor3akara Asana 1, prANAyAma 2, pratyAhAra 3, dhAraNA 4, dhyAna 5 aura samAdhi 6 ye chaha hI kahe haiM // 2 // tathAnyaiHisI prakAra phira anyane anya prakAra kahA hai / usakA pAThaHutsAhAnnizcayAryAitsantoSAttattvadarzanAt / munechainapadatyAgAt SaDryoigaH prasiddhyati // 1 // artha-utsAhase, nizcayase, dhairyase, santoSase, tattvadarzanase, dezake tyAgase yogakI siddhi hotI hai // 1 // phira koI eka isa prakAra kahatA hai etAnyevAhuH kecicca manAsthairyAya zuddhaye / tasminsthirIkRte sAkSAtvArthasiddhirdhavaM bhavet // 2 // artha-koI aise kahate haiM ki ye yamAdika kahe haiM so manako sthira karaneke liye tathA manakI zuddhatAke liye kahe haiM kyoMki, manake sthira honese sAkSAtsarvasiddhi hotI hai // 2 //
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / tathA phira bhI kahate hai yamAdiSu kRtAbhyAso niHsaMgo nirmamo muniH / rAgAdikkezanirmuktaM karoti svavazaM manaH // 3 // artha - jisane yamAdikanaM abhyAsa kiyA hai, parigraha aura mamatA se rahita hai aisA munihI apane manako rAgAdikase nirmukta tathA apane vazameM karatA hai || 3 || aba pUrvAcAryoMkI ukti kahate haiM ki aSTAvaGgAni yogasya yAnyuktAnyAryasUribhiH / cittaprasattimArgeNa bIjaM syustAni muktaye // 4 // . . artha - yoga jo ATha aMga pUrvAcArya ne kahe haiM ve cittakI prasannatA ke mArga se mukti ke liye bIjabhUta (kAraNa) hote haiM, anyaprakArase nahIM hote isa prakAra pUrvAcAryoMne kahA hai // 4 // aGgAnyaSTAvapi prAyaH prayojanavazAtkacit / 233 uktAnyatraiva tAnyuccairvidAMkurvantu yoginaH // 5 // artha - AcArya mahArAja kahate haiM ki ye AThoM aMga bhI prayojanAnusAra prAyaH isI grantha kahe gaye hai, unheM bhaleprakAra sabako jAnanA cAhiye // 5 // aba manorodhakA varNana karate hai manorodhe bhaveduddhaM vizvameva zarIribhiH / prAyossaMvRtacittAnAM zeSarodho'pyapArthakaH // 6 // artha - jisane manakA rodha kiyA usane savahI rokA, vaza kiyA usane sabako vaza kiyA aura jisane apane usakA anya indriyAdikakA rokanA vyartha hI hai // 6 // 3 ava manake vyApArakA varNana karate haiM arthAt jisane apane manako manako vazIbhUta nahIM kiyA kalaGkavilayaH sAkSAnmanaH zuddhyaiva dehinAm / tasminnapi samIbhUte svArthasiddhirudAhRtA // 7 // artha - manakI zuddhatAse hI sAkSAt kalaMkakA vilaya hotA hai aura jIvoMke usakA samabhAvasvarUpa honepara svArthakI siddhi kahI hai| kyoMki jaba mana rAgadveparUpa nahIM pravartatA taba hI apane svarUpameM lIna hotA hai, yahI sArthakI siddhi hai // 7 // cittaprapaJcajAne kavikArapratibandhakAH / prAzuvanti narA nUnaM muktikAntAkaragraham // 8 // artha - jo puruSa cittake prapaMcase utpanna hue aneka prakAra ke vikAroMko rokanevAle ?
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 rAyacandrajainazAstramAlAyAm haiM ve hI nizcayataH muktirUpI strIke karagrahaNako prApta hote haiM / bhAvArtha-aise puruSoMse hI muktirUpI strI vivAhita hotI hai // 8 // atastadeva saMrudhya kuru vAdhInamAsA / yadi chettuM samudyuktastvaM karmanigaDaM dRDham // 9 // artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki ataeva he bhavyAtman ! yadi tU karmarUpI dRDha ver3iyoMko kATaneke liye udyamI huA hai to usa manako hI samasta vikalpoMse rokakara zIghra hI apane vazameM kara // 9 // samyagasminsamaM nIte doSA jnmbhrmodbhvaaH| - janminAM khalu zIryante jJAnazrIprativandhakAH // 10 // artha-isa manako bhaleprakAra samabhAvarUpa prApta karanese jIvoMke jJAnarUpI lakSmIke pratibandhaka, saMsArake bhramaNase utpanna hue doSa nizcaya karake naSTa ho jAte haiM // 10 // eka eva manodaityajayaH sarvArthasiddhidaH / __ anyatra viphalaH klezo yaminAM tajayaM vinA // 11 // artha-saMyamI muniyoMko eka mAtra manarUpI daityakA jItanA hI samasta arthoMkI siddhikA denevAlA hai; kyoMki isa manako jIte vinA anya vrata niyama tapa va zAstrAdikameM kleza karanA vyartha hI hai // 11 // eka eva manorodhaH sarvAbhyudayasAdhakaH / yamevAlamvya saMprAptA yoginastattvanizcayam // 12 // artha-eka manakA rokanA hI samasta abhyudayoMkA sAdhanevAlA hai kyoMki manorodhakA AlaMbana karake hI yogIzvara tattvanizcayatAko prApta hue haiM // 12 // pRthakkaroti yo dhIraH khaparAvekatAM gatau / sa cApalaM nigRhNAti pUrvamevAntarAtmanaH // 13 // artha-jo dhIravIra puruSa ekatAko prApta hue AtmA aura zarIrAdi paravastuko pRthak 2 karake anubhava karate haiM ve sabase pahile antarAtmAkI arthAt manakI caMcalatAko. roka lete haiM // 13 // manAzuddhyaiva zuddhiH syAdehinAM nAtra sNshyH| vRthA tavyatirekeNa kAyasyaiva kadarthanam // 14 // artha-niHsaMdeha manakI zuddhise hI jIvoMkI zuddhatA hotI hai, manakI zuddhike vinA kevala kAyako kSINa karanA vRthA hai // 14 // dhyAnazuddhiH bhanAzuddhiH karotyeva na kevalam / vicchinatyapi niHzaGkaM karmajAlAni dehinAm // 15 //
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 235 artha-manakI zuddhatA kevala dhyAnakI zuddhatAko hI nahIM karatI hai kintu jIvoMke karmanAlako (karmoke samUhako) bhI niHsaMdeha kATatI hai / bhAvArtha-manakI zuddhatAse dhyAnakI nirmalatA bhI hotI hai aura karmoMkI nirjarA bhI hotI hai // 15 // pAdapaGkajasaMlInaM tasyaitadbhuvanatrayam / . yasya cittaM sthirIbhUya svakharUpe layaM gatam // 16 // artha-jisa munikA mana sthira hokara AtmakharUpameM lIna ho gayA usake caraNakamaloMmeM yaha tIno jagat bhale prakAra lIna hue samajhane cAhiye // 16 // manaH kRtvAzu niHsaGgaM niHzeSaviSayacyutam / munibhRGgaiH samAlIDhaM muktervadanapaGkajam // 17 // artha-jina munirUpI bhramaroMne apane manako niHsaMgatAse zIghra hI samastaviSayoMse chur3AyA unhoMne hI muktirUpI strIke mukharUpI kamalako AliMgana kiyA // 17 // yathA yathA manaHzuddhimuneH saakssaatmjaayte| . tathA tathA vivekazrIhadi dhatte sthiraM padam // 18 // artha-munike jaise 2 manakI zuddhatA sAkSAt hotI jAya taise 2 viveka arthAt bhedajJAnarUpa lakSmI apane hRdayameM sthirapadako dhAraNa karatI hai / bhAvArtha-manakI zuddhatAse uttarottara viveka bar3hatA hai // 18 // cittazuddhimanAsAdya moktuM yaH samyagicchati / mRgatRSNAtaraGgiNyAM sa pivatyambu kevalam // 19 // artha-jo puruSa cittakI zuddhatAko na pAkara bhale prakAra mukta honA cAhatA hai vaha / kevala mRgatRSNAkI nadImeM jala pItA hai / bhAvArtha-mRgatRSNAmeM jala kahAMse AyA ? usI prakAra cittakI zuddhatAke vinA mukti kahAMse ho? // 19 // taddhyAnaM taddhi vijJAnaM taddhyeyaM tattvameva vA / yenAvidyAmatikramya manastattve sthirIbhavet // 20 // artha-vahI to dhyAna hai, vahI vijJAna hai aura vahI dhyeya tattva hai ki jisake prabhAvase / / avidyAko ullaMghakara mana nijasvarUpameM sthira ho jAya // 20 // vipayagrAsalubdhena cittadaityena srvthaa| vikramya svecchayAjasraM jIvalokaH karthitaH // 21 // . artha-viSaya grahaNa karanemeM lubdha aise isa cittarUpI daityane (rAkSasane) sarva prakAra parAkrama karake apanI icchAnusAra isa jagatako pIDita kiyA hai // 21 // . avAryavikramaH so'yaM cittadantI nivAryatAm / . na yAvaDiMsayatyeSa satsaMyamaniketanam // 22 //
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha-he mune! yaha cittarUpI hastI aisA prabala hai ki isakA parAkrama anivArya hai so jabataka yaha samIcInasaMyamarUpI gharako naSTa karatA, usase pahile 2 tUM isakA nivAraNa kara / yaha citta nirargala (khacchanda) rahegA to saMyamako vigAi~gA // 22 // vibhramadviSayAraNye clcctovliimukhH| yena ruddho dhruvaM siddha phalaM tasyaiva vAJchitam // 23 // artha-yaha caMcalacittarUpI vaMdara viSayarUpI vanameM bhramatA rahatA hai so jisa purupane isako rokA, vaza kiyA, usIke vAMchita phalakI siddhi hai // 23 // cittamekaM na zaknoti jetuM svAtantryavarti yH| dhyAnavArtA bruvanmUDhaH sa kiM loke na lajjate // 24 // / artha---jo puruSa khatantratAse vartanevAle eka mAtra cittako jItanemeM samartha nahIM hai vaha mUrkha dhyAnakI carcA karatA huA lokameM lajjita nahIM hotaa| bhAvArtha-cittako to jIta nahIM saktA aura lokameM dhyAnakI carcAvArtA karai ki maiM dhyAnI hUM, dhyAna karatA rahatA hUM so vaha bar3A nirlajja hai // 24 // yadasAdhyaM tponissttmunibhirviitmtsraiH| tatpadaM prApyate dhIraizcittaprasaravandhakaiH // 25 // artha-jo pada nirmatsara taponiSTha muniyoMke dvArA bhI asAdhya hai vaha pada cittake prasarako rokanevAle dhIra purupoMke dvArA hI prApta kiyA jAtA hai / bhAvArtha-kevala bAthatapase uttama pada pAnA asaMbhava hai // 25 // . anntjnmjaanekkrmvndhsthitiddhaa| bhAvazuddhiM prapannasya muneH prakSIyate kSaNAt // 26 // artha-jo ananta janmase utpanna huI dRr3ha karmavandhakI sthiti hai so bhAvazuddhiko prApta honevAle munike kSaNabharameM naSTa ho jAtI hai kyoMki karmakSaya karane meM bhAvoMkI zuddhatA hI pradhAna kAraNa hai // 26 // yasya cittaM sthirIbhUtaM prasannaM jJAnavAsitam / siddhameva munestasya sAdhyaM kiM kAyadaNDanaH // 27 // artha-jisa munikA citta sthirIbhUta hai, prasanna hai, rAgAdikakI kalupatA jisameM nahIM hai aura jJAnakI vAsanAsahita hai usa munike sAdhya arthAt apane kharUpAdikakI prApti Adi saba kArya siddhahI haiM / ataeva usa muniko bAhyatapAdikase kAyako daMDanese kucha lAbha nahIM tapAzrutamayajJAna-tanuklezAdisaMzrayam / aniyantritacittasya syAnmunestuSakhaNDanam // 28 //
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 jnyaanaarnnvH| artha-jisa munine apane cittako vaza nahIM kiyA usakA tapa; zAstrAdhyayana, vrata-/ dhAraNa, jJAna, kAyakleza ityAdi saba tupakaMDanake samAna niHsAra (vyartha ) haiN| kyoMki manake vazIbhUta hue vinA dhyAnakI siddhi nahIM hotI // 28 // ekaiva hi mnHshuddhiokaagrpthdiipikaa| skhalitaM bahubhistatra tAmanAsAdya nirmalAm // 29 // . . artha- manakI zuddhatA hI eka mokSamArgameM prakAza karanevAlI dIpikA (cirAga) hai so usako nirmala na pAnese aneka mokSamAgI cyuta ho gaye // 29 // asanto'pi guNAH santi yasyAM satAM zarIriNAm / santo'pi yAM vinA yAnti sA manaHzuddhiH zasyate // 30 // artha-jisa manakI zuddhatAke hote hue avidyamAna guNa bhI vidyamAna ho jAte haiM aura jisake na hote vidyamAna guNa bhI jAte haiM vahI manakI zuddhi prazaMsA karane yogya hai // 30 // api lokatrayaizvaryaM sarvAkSaprINanakSamam / ___ bhajatyacintyavIryo'yaM cittadaityo niraGkuzaH // 31 // artha-yaha cittarUpI daitya acintyaparAkramI hai so niraMkuza ho kara samasta indriyoMko tRpta karanemeM samartha aise tIna lokake aizvaryako bhogatA hai| bhAvArtha-javataka yaha mana rukatA nahIM tavataka apane saMkalpoMmeM yaha indrakese sukha bhogatA hai jisase ki aneka karma baMdhate haiM // 31 // zamazrutayamopetA jitAkSAH shNsitvrtaaH| vidantyanirjitavAntAH svasvarUpaM na yoginH|| 32 // artha-jo yogI zamabhAva, zAstrAdhyayana aura yama niyamAdise yukta haiM aura jite-:, ndriya hai, tathA jinake vrata prazaMsA karane yogya haiM ve bhI yadi manako nahIM jIte hue hoM . to apane svarUpako nahIM jAna sakate / bhAvArtha-manake jIte vinA AtmAkA anubhava nahIM hotA // 32 // vilInavipayaM zAntaM niHsaGgaM tyaktavikriyam / svasthaM kRtvA manaH prAptaM munibhiH padamavyayam // 33 // artha-munigaNoMne apane manako vilInaviSaya, zAnta, niHsaMga (parigrahake mamatvarahita), vikArarahita khastha karake hI avyayapadako (mokSapadako) pAyA hai / bhAvArthajaba manako anya vikalpa va vikAroMse rahita karake AtmasvarUpameM sthira karai tava hI mokSakI prApti hotI hai // 33 //
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 rAyacandrajainazAstramAlAyAm sragdharA / frees daitya aori tridazapatipurANyambuvAhAntarAlaM atur bhodhiprakANDaM khacaranarasurAhIndravAsaM samagram / etatrailokyanIDaM pavanacayacitaM cApalena kSaNArDe nAzrAntaM cittadaityo bhramati tanumatAM durvicintyaprabhAvaH // 34 // artha - jIvoMke manarUpI daityakA prabhAva durvicintya hai / kisIke cintavanameM nahIM A sakatA / kyoMki yaha apanI caMcalatAke prabhAvase dazoM dizAoM meM daityoMke samUhameM, indrake puroMmeM, AkAzameM tathA dvIpasamudroMmeM vidyAdhara manuSya deva dharaNI indrAdike nivAsasthAnoMmeM tathA cAtavalayoMsahita tIna lokarUpI gharameM sarvatra Adhe kSaNameM hI bhramaNa kara AtA hai / isakA rokanA atizaya kaThina hai / jo yogIzvara ise rokate haiM ve dhanya haiM // 34 // mAlinI / prazamayamasamAdhidhyAnavijJAnahetovinayanayavivekodAracAritrazuddhayai / ya iha jayati cetaH pannagaM durnivAraM khalu jagati yogivratavandho munIndraH // 35 // artha - isa jagatameM jo muni prazama (kapAyoMkA abhAva ), yama ( tyAga ), samAdhi (kharUpameM laya), dhyAna (ekAgracitta), vijJAnake ( viziSTajJAnake) arthAt bhedajJAnake liye tathA vinaya nayake ( kharUpakI prApti ke ), vivekake aura udAracaritrakI zuddhike. liye cittarUpI durnivAra sapakI jItate haiM ve yogiyoMke samUhakarake vaMdanIya haiM aura muniyoMmeM indra haiM // 35 // isa prakAra manake vyApArakA varNana kiyA / yahAM abhiprAya aisA hai ki- manako vaza kiye vinA dhyAnakI siddhi nahIM hotI aura isake vaza karanese sarva siddhi hotI hai / dohA / pavanave gahU prabala, mana bharamai saba Thaura / yAko vaza kari nija ramaiM, te muni saba ziramaura // 22 // iti zrIzubhacandrAcAryaviracite jJAnArNave yogapradIpAdhikAre manovyApArapratipAdanakharUpaM dvAviMzaM prakaraNaM samAptam // 22 // atha trayoviMzaM prakaraNam / aba aisA kahate haiM ki-yadi manake vyApArako saMkocakara ekAgra bhI karai tau rAgA
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 239 .dika aise prabala haiM ki ve manameM vikAra utpanna karake bigAr3a dete haiM, isa kAraNa prathamahI rAgAdikake dUra karanekA yatna karanA cAhiye niHzeSaviSayottIrNa vikalpavrajavarjitam / svatattvaikaparaM dhatte manISI niyataM manaH // 1 // kriyamANamapi svasthaM manaH sadyo'bhibhUyate / anAdyutpannasaMbaddhai rAgAdiripubhirbalAt // 2 // artha-manISI (buddhimAn) muni yadi apane manako samasta viSayoMse rahita aura jJeyoMmeM bhrama yA saMzayarUpa vikalpoMse varjita, apane kharUpameM hI ekAgra tatpara karai, tathApi AtmasvarUpake sanmukha svastha kiyA huA mana bhI anAdikAlase utpanna hue vA ba~dhe hue rAgAdi zatruoMse jabaradastI pIDita kiyA jAtA hai / bhAvArtha - manako rAgAdika zatru cyuta karake vikArarUpa kara dete haiM // 1 // 2 // svatattvAnugataM cetaH karoti yadi saMyamI / rAgAdayastathApyete kSipanti bhramasAgare // 3 // artha - yadyapi saMyamI muni nijakharUpake anugata manakA jaya karaletA hai tathApi rAgAdika bhAva usako phira bhI bhramarUpI samudrameM DAla dete haiM // 3 // AtmAdhInamapi svAntaM sadyo rAgaiH kalaGkayate / astatandrairataH pUrvamatra yatno vidhIyatAm // 4 // artha -- AcAryamahArAja upadeza karate haiM ki - apane AdhIna ( vaza ) kiyA huA -- mana bhI rAgAdika bhAvoMse tatkAla kalaMkita ( malina ) kiyA jAtA hai, isa kAraNa munigaNoMkA yaha kartavya hai ki isa viSaya meM ve pramAdarahita ho sabase pahile ina rAgAdikake dUra karanemeM yatna kareM // 4 // ayanenApi jAyante cittabhUmau zarIriNAm / rAgAdayaH svabhAvotthajJAnarAjyAGgaghAtakAH // 5 // artha -- jIvoMke svAbhAvika jJAnarUpI rAjyake aMgako ghAta karanevAle rAgAdika bhAva cittarUpI pRthivImeMse vinA yatnake hI svayameva utpanna hote haiM // 5 // indriyArthAnapAkRtya svatattvamavalambate / yadi yogI tathApyete chalayanti muhurmanaH // 6 // artha - jo yogI muni indriyoMke viSayoMko dUra kara nijakharUpakA avalaMbana karai tau bhI rAgAdika bhAva manako bAraMbAra chalate haiM arthAt vikAra utpanna karate haiM // 6 // kacinmUDhaM kacidrAntaM kacidbhItaM kacidratam / zaGkitaM ca kacitkliSTaM rAgAdyaiH kriyate manaH // 7 //
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm * artha-ye rAgAdika . bhAva manako kabhI to mUDha karate haiM, kabhI bhramarUpa karate haiM, - kabhI bhayabhIta karate haiM, kabhI rogoMse calAyamAna karate haiM, kabhI zaMkita karate haiM, kabhI klezarUpa karate haiM / ityAdi prakArase sthiratAse DigA dete haiM / / 7 // ajasraM rudhyamAne'pi ciraabhyaasaadRddhiikRtaaH| caranti hRdi niHzaGkA nRNAM rAgAdirAkSasAH // 8 // artha-manuSyoMke nirantara vaza kiye hue manameM bhI cirakAlase abhyasta kiye rAgAdika rAkSasa niHzaMka ho pravartate haiM / bhAvArtha-rAgAdikakA saMskAra aisA prabala hai ki ekAgra mana karai tau bhI calAyamAna kara dete haiM // 8 // prayAsaiH phalgubhirmUDha kimAtmA daNDyate'dhikam / . zakyate na hi ceJcetaH kartuM rAgAdivarjitam // 9 // artha- he mUDha prANI jo apane cittako rAgAdikase rahita karaneko samartha nahIM to vyartha hI anya klezoMse AtmAko daMDa kyoM detA hai ? kyoMki rAgAdikake miTe vinA anya kheda karanA niSphala hai // 9 // kSINarAgaM vyutadveSaM dhvastamohaM susaMvRtam / yadi cetaH samApannaM tadA siddhaM samIhitam // 10 // artha-kSINa huA hai rAga jisameM aura cyuta huA hai dveSa jisameM tathA naSTa huA hai moha jisameM aisA jo mana saMvaratAko prApta hai to vAMchita siddhi hai| bhAvArthacittameMse dveSa aura moha to naSTa hoM aura rAgAdika kSINa hoM tathA apanA kharUpa sAdhane meM rAga rahai to sarva prakArake manovAMchita siddha hote haiM // 10 // mohapake parikSINe prazAnte rAgavibhrame / pazyanti yaminaH svassinvarUpaM paramAtmanaH // 11 // artha-moharUpI karmake kSINa honepara tathA rAgAdika pariNAmoMke prazAnta honepara yogIgaNa apanemeM hI paramAtmAke kharUpako avalokana karate haiM vA anubhava karate haiM // 11 // mahAprazamasaMgrAme shivshriisNgmotsukaiH| . yogibhijJAnazastreNa rAgamallo nipAtitaH // 12 // artha-muktirUpI lakSmIke saMgakI vAMchA karanevAle yogIzvaroMne mahAprazamarUpI saMgrAmameM jJAnarUpI zastrase rAg2arUpI mallako nipAtana kiyA / kyoMki isake hate vinA mokSalakSmIkI prApti nahIM hai // 12 // asaMkliSTamavibhrAntamaviplutamanAkulam / khavazaM ca manaH kRtvA vastutattvaM nirUpaya // 13 //
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 241: artha-he Atman ! apane manako saMkleza, bhrAnti aura rAgAdika vikAroMse rahita karake apane manako vazIbhUta kara tathA vastuke yathArtha svarUpako avalokana kara // 13 // rAgAdyamihataM cetaH svatattvavimukhaM bhavet / . . tataH pracyavate kSipraM jJAnaratnAdrimastakAt // 14 // . artha-jo citta rAgAdikase pIr3ita hotA hai vaha khatattvase vimukha ho jAtA hai isI kAraNa hI manupya jJAnarUpI ratnamaya parvatase cyuta ho jAtA hai // 14 // rAgadvepabhramAbhAve muktimArga sthirIbhavet / saMyamI janmakAntArasaMkramaklezazaGkitaH // 15 // artha-saMsArarUpI bhramaNake klezoMse bhayabhIta saMyamI muni rAgadveSa mohake abhAva honese hI mokSamArga meM sthira hotA hai| bhAvArtha-rAgadvepamohake vidyamAna rahate mokSamArgameM sthiratA nahIM hotI // 15 // . rAgAdibhiravizrAntaM vazyamAnaM muhurmanaH / na pazyati paraM jyotiH puNyapApendhanAnalam // 16 // artha-yaha mana hai so rAgAdikase niraMtara vAraMvAra vaMcita huA puNyapAparUpI iMdha-. nako agnike samAna aisI paramajyotiko avalokana nahIM kara sakatA / bhAvArtha-jabataka manameM rAgadveSa rahatA hai tabataka paramAtmAkA kharUpa nahIM bhAsatA. rAgadveSamohake naSTa honepara hI zubhAzubha karmAko naSTa karanevAle paramAtmAke kharUpakI prApti hotI hai // 16 // . rAgAdipakavizleSAtprasanne cittavAriNi / parisphurati niHzepaM munarvastukadambakam // 17 // artha-rAgadvepamoharUpI kardamake abhAvase prasannacittarUpI jalameM muniko samasta : vastuoMke samUha spaSTa sphurAyamAna hote haiM arthAt pratibhAsate haiM // 17 // sa ko'pi paramAnando vItarAgasya jAyate / yena lokatrayaizvaryamapyacintyaM tRNAyate // 18 // . artha-tathA jo koI eka paramAnandavarUpa vItarAgake utpanna hotA hai usake sAmane tIna lokakA acintya aizvarya bhI tRNavat bhAsatA hai / arthAt paramAnaMdasvarUpake sAmane tIna lokakA aizvarya bhI kucha nahIM hai // 18 // prazAmyati virAgasya duryodhaviSamagrahaH / sa eva varddhate'jasraM rAgArtasyeha dehinaH // 19 //
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm * artha--isa saMsArameM rAgarahita jIvake ajJAnarUpa viSama Agraha zAnta ho jAtA hai aura rAgase pIr3itake vahI ajJAna baDhatA hai ghaTatA nahIM hai // 19 // khabhAvajamanAtavaM vItarAgasya yatsukham / na tasyAnantabhAgo'pi prApyate tridazezvaraiH // 20 // / artha-vabhAvase utpanna huA AtaMkarahita jo sukha vItarAgake hotA hai usase anantaveM bhAga bhI indrokai nahIM hotA / bhAvArtha-nirmalajJAna aura svAbhAvika mukha the donoM vItarAgake hI hote haiM // 20 // ____ etAvanAdi saMbhUtau rAgadveSau mhaagrhii| . anantaduHkhasantAnaprasUteH prathamAkurau // 21 / / artha-ye anAdise utpanna rAgadveparUpI mahA pizAca yA graha haiM so anantaduHkhoMke santAnakI prasUtike prathama aMkura hI haiM / bhAvArtha-duHkhakI paripATI isase hI calatI ___ uktaM ca grnthaantre| rAgI badhnAti karmANi vItarAgo vimucyte| jIvo jinopadezo'yaM samAsAdvandhamokSayoH // 1 // ' artha-rAgI jIva to karmIko bAMdhatA hai aura vItarAgI karmose chUTatA hai yaha baMdha aura mokSa ina donoMkA saMkSepa upadeza jinendra sarvajJa bhagavAn kA hai // 1 // isa kAraNa AcArya mahArAja kahate haiM ki tadvivecya bhuvaM dhIra jJAnArkolokamAzraya / vizuSyati ca yaM prApya rAgakallolamAlinI // 22 // artha-pUrvokta arthakA vicAra karake he dhIravIra / nizcayase jJAnarUpI sUryake prakAzakA Azraya kara, kyoMki jisako prApta hokara rAgarUpI nadI sUka jAtI hai // 22 // cidacidrUpabhAveSu sUkSmasthUleSvapi kSaNam / rAgaH syAdyadi vA dveSaH ka tadAdhyAtmanizcayaH // 23 // artha-sUkSma tathA sthUla cetana acetana padArthoMmeM kSaNabhara bhI rAga athavA dveSa hotA hai to phira adhyAtmakA nizcaya kahAM? // 23 // 1 mahAsurau ityapi pAThaH /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / :2:43 . . nityAnandamayIM sAdhvI zAzvatI cAtmasaMbhavAm / vRNoti vItasaMraMbho vItarAgAH zivazriyam // 24 // ..: ___ artha-jisakA saMraMbha rAgAdimayI vikalpa udyama vIta gaye haiM aisA vItarAga muni nityAnandamayI samIcIna, zAzvatI, AtmAse utpanna mokSarUpI lakSmIko- varatA hai| bhAvArtha- mokSakA khAmI hotA hai // 24 // yatra rAgaH padaM dhatte dveSastatraiti nizcayaH / ubhAveto samAlamvya vikrAmyatyadhika manaH // 25 // artha-jahAMpara rAga pada dhArai arthAt pravattai tahAM dveSa bhI pravartatA hai yaha nizcaya hai aura ina donoMko avalaMbana karake mana bhI adhikatara vikArarUpa hotA hai // 25 // .. sakalajJAnasAmrAjyaM svIkartuM yaH samIpsati / sadhanyaH zamazastreNa rAgazatru nikRntati // 26 // .. artha-jo puruSa samasta jJAnarUpa sAmrAjyake aMgIkAra karanekI icchA rakhatA hai vaha dhanya mahAbhAga upazamabhAvarUpa zastrase rAgarUpa zatruko kATatA hai // 26 // yathotpAtAkSamaH pakSI lanapakSaH prajAyate / / ... rAgadveSacchadacchede khAntapatrarathastathA // 27 / / artha-jisa prakAra kaTIhuI pAMkhoMkA pakSI ur3anemeM asamartha hotA hai taise manarUpa pakSI hai so rAgadveparUpa pAMkhoMke kaTa jAnese vikalparUpa zramaNase rahita ho jAtA hai||27|| cittaplavaGgadurvRttaM sa hi nUnaM vijeSyati / - yo rAgadvepasaMtAnatarumUlaM nikRntati // 28 // . artha-jo puruSa rAgadvepake saMtAnarUpa vRkSakI jar3ako kATatA hai vaha puruSa cittarUpa vaMdarake durvRttavikArarUpa bhramaNako avazya hI jItegA // 28 // - isa prakAra rAgadveSakA varNana kiyA. aba inakA mUla kAraNa moha hai so usakA varNana karate haiM, ayaM mohavazAjantuH krudhyati deSTi rjyte| artheSvanyakhabhAveSu tasmAnmoho jagajayI // 29 // artha-yaha prANI mohake vazase anya kharUpa padArthoMmeM krodha karatA hai, dveSa karatA hai, tathA rAga bhI karatA hai isa kAraNa moha hI jagatako jItanevAlA hai // 29 // . rAgadveSaviSodyAnaM mohavIjaM jinairmatam / ataH sa eva niHzeSadoSasenAnarezvaraH // 30 // . ..
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / artha-isa rAgadveSarUpa viSake vanakA bIja moha hI hai aisA bhagavAnne kahA hai isa 'kAraNa yaha moha hI samasta doSoMkI senAkA rAjA hai // 30 // - asAveva bhavodbhUtadAvavahniH zarIriNAm / tathA dRDhatarAnantakarmabandhanibandhanam // 31 // __ artha-yaha moha hI jIvoMke saMsArase utpanna huA dAvAnala hai tathA atizaya dRr3ha ananta karma bandhanakA kAraNa hai // 31 // rAgAdigahane khinnaM mohanidrAvazIkRtam / - jaganmithyAgrahAviSTaM janmapaGke nimajati / / 32 // __ artha-yaha jagat rAgAdike gahana banama khedakhinna huA moharUpa nidrAke vazIbhUtaM ho mithyAtvarUpI pizAcasahita honese saMsArarUpI kicaDameM DUbatA hai / yahAM kheda nidrA pizAca ye tInoM hI ve khavara honeke kAraNa haiM yaha AtmA ina kAraNAMse apaneko bhUlakara kIcarUpa saMsArameM DuvAtA hai // 32 // sa pazyati muniH saakssaadvishvmdhykssmaasaa| yA sphoTayati mohAkhyaM paTalaM jJAnacakSupA // 33 // artha-jo muni moharUpI paTalako dUra karatA hai vaha muni zIghra hI samasta lokako jJAnarUpI netroMse sAkSAt pratyakSa (pragaTa) dekhatA hai // 33 // iyaM mohamahAjvAlA jgtryvisrpinnii| kSaNAdeva kSayaM yAti lAvyamAnA zamAmbubhiH // 34 // artha-yaha moharUpa mahA amikI jvAlA tIna jagatameM phailanevAlI hai. isako zAntabhAvarUpa jalase secana kiyA jAya to yaha kSaNamAtrameM kSaya ho jAtI hai // 34 // ' ' yasminsatyeva saMsArI yadviyoge zivobhavet / jIvaH sa eva pApAtmA mohamallo nivAryatAm // 35 // artha-he Atman ! jisa mohamalake honese yaha jIva saMsArI hai aura jisake viyoga honese mokSakharUpa hotA hai vahI yaha pApI mohamalla hai so ise nivAraNakara / / 35 // yatsaMsArasya vaicitryaM nAnAtvaM yaccharIriNAm / / yadAtmIyeSvanAtmasthA tanmohasyaiva valgitam // 36 // , artha-jIvoMke jo saMsArakI vicitratA, anekaprakAratA, tathA apane bhAvoMmeM anAtmapanekI AsthA hai so ye saba mohake hI vilAsa haiM arthAt mohakI hI ceSTA hai // 36 // rAgAdivairiNaH krUrAnmohabhUpendrapAlitAn / . nikRtya zamazastreNa mokSamArga nirUpaya // 37 //
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 245 artha - he nAtman ! moharUpI rAjAke pAlehue krUra rAgAdi zatruoMko zAntabhAvarUpa zastra se chedana karake mokSamArgakA avalokana kara // 37 // AryA / iti mohavIravRttaM rAgAdivarUthinI samAkIrNam / sunirUpya bhAvazuddhayA yatakha tadbandhamokSAya // 38 // artha - he Atman ! isa prakAra moharUpI subhaTakA vRttAnta hai. so yaha rAgAdirUpI senAke sahita haiM isakAraNa ise bhale prakAra vicAra karake isake baMdhase chUTaneke liye yatna kara // 38 // isa prakAra rAga dveSa mohakA varNana kiyA aura inake naSTa karanekA upadeza diyA / yahAM abhiprAya yaha hai ki anyamatI yamaniyamAdi yoga ke sAdhanoMse manako vaza karate haiM tathApi unake manameM rAgadveSamohakA yathArtha svarUpa tathA unake jItanekA varNana satyArtha nahIM hai aura ina rAgAdikake jIte vinA mokSake kAraNabhUta dhyAnakI siddhi nahIM hai, isakAraNa rAgadvepa mohakA varNana kiyA. inakA yathArtha svarUpa tathA jItanekA vidhAna jainazAstra meM hI hai usI rIti se hI sAdhana karake dhyAna karanese mokSakI prApti hotI hai | kavitta (31 varNa. ) mithyA karma udai hoya, rAga dvepa moha joya, vandha hetu gAMDhe teju bhavame bhramAvate / mithyAbhAva bIte raheM cAritake ghAtaka je, candha kare tucchabhAva nirjarA caDhAvate // samyaka daraza thAri rAga dvepa moha TAri, cArita savA~ri muni dhyAnako dharAvate / nijarUpa laya lAya ghAtiyA nazAya jJAna - kevalako pAya dhAya mokSameM ramAvate // 23 // iti zrIzubhacandrAcAryaviracite jJAnArNave yogapradIpAdhikAre rAgadveSavarNano nAma trayoviMzaM prakaraNaM samAptam // 23 // atha caturviMzaM prakaraNam / aba rAgadvepa mohake abhAvase sAmya arthAt samatAbhAva hote haiM jisase ki, tRNa, kaMcana, zatru, mitra, nindA, prazaMsA, vana, nagara, sukha, duHkha, jIvana, maraNa ityAdi padArthoM meM iSTa
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.6 rAyacandrajainazAstramAlAyAm aniSTa buddhi aura mamatva nahIM hotA / aise sAmyabhAva sahita munike hI mokSake kAraNasvarUpa dhyAnakI siddhi hotI hai, isa kAraNa sAmyakA varNana karate haiM, mohavamipAkartu khIkartuM saMyamazriyam / chettuM rAgadrumodyAnaM samatvamavalambyatAm // 1 // artha - he Atman ! moharUpa agniko bujhAneke liye aura saMyamarUpI lakSmIkA grahaNa karaneke liye tathA rAgarUpa vRkSoMke samUhako kATaneke liye samabhAvako ( samatAko ) avalaMbana kara aisA upadeza hai // 1 // cicilakSaNairbhAvairiSTAniSTatayA sthitaiH / na muhyati mano yasya tasya sAmye sthitirbhavet // 2 // ! artha - jisa puruSakA mana cit ( putra kalatrazatru mitrAdi ) acit_ ( dhanadhAnyatRNa* kaMcanAdi ) iSTa aniSTarUpa padArthoMke dvArA mohako prApta nahIM hotA, usa puruSake hI sAmya. bhAva meM sthiti hotI hai. yaha sAmyabhAvakA lakSaNa hai // 2 // virajya kAmabhogeSu vimucya vapuSi spRhAm / samatvaM bhaja sarvajJajJAnalakSmIkulAspadam // 3 // artha - he Atman ! tU kAma aura bhogAdikameM virakta ho, zarIrameM vAMchA AsaktatA chor3akara samatAko bhaja (seva), kyoMki yaha samatAbhAva kevala jJAnalakSmIkA ( lokAlokake jAnanekA) kulagRha hai arthAt yaha lakSmI samabhAvameM hI hai // 3 // chitvA prazamazastreNa bhavavyasanavAgurAm / mukteH svayaMvarAgAraM vIra vraja zanaiH zanaiH // 4 // artha- he Atman he vIra ! tU zAntabhAvarUpI zastrase saMsArika kaSTarUpa (ApadArUpa ) phAMsIko cheda kara muktirUpa strIke svayaMvarake sthAnako zanaiH zanaiH gamana kara / bhAvArthazAntabhAva honese mArga meM rokanevAlA koI bhI nahIM hai isa kAraNa maMdamaMda gati se niHzaMkatayA mokSasthAnako gamana kara, yaha dhIraja ba~dhAyA hai // 4 // sAmyasUryAMzubhirbhinne rAgAditimirotkare / prapazyati yamI svasminsvarUpaM paramAtmanaH // 5 // artha-saMyamI muni samabhAvarUpI sUryakI kiraNoMse rAgAditimirasamUhake naSTa honepara paramAtmAkA svarUpa apanemeM hI avalokana karatA hai / bhAvArtha - paramAtmAkA svarUpa anantacatuSTayarUpa hai so rAgAdika timirase AcchAdita hai so samabhAvake prakAza honepara ApahImeM dIkhatA hai // 5 //
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 247 jnyaanaarnnvH| sAmyasImAnamAlambya kRtvAtmanyAtmanizcayam / pRthak karoti vijJAnI saMzliSTe jIvakarmaNI // 6 // '. artha-bheda vijJAnI puruSa hai so samabhAvakI sImAko avalaMbana karake tathA apanemeM hI apane AtmAko nizcaya karake milehue jIva aura karmako pRthak 2 karatA hai // 6 // sAmyavAriNi zuddhAnAM satAM jJAnakacakSuSAm / ihaivAnantavodhAdirAjyalakSmIH sakhI bhavet // 7 // artha-jo samabhAvarUpI jalase zuddha huye haiM aura jinake jJAnahI netra haiM aise satpurupoMke isa hI janmameM ananta jJAnAdika lakSmI sakhI hotI haiM / bhAvArtha-koI yaha jAnai ki samabhAvakA phala paralokameM hotA hai so yaha ekAnta nahIM hai kintu isahI janmameM kevala jJAnAdikakI prApti hotI hai // 7 // bhAvayakha tathAtmAnaM samatvenAtinirbharam / na yathA deparAgAbhyAM gRhNAtyarthakadambakam // 8 // artha-he Atman ! apane AtmAko tU samabhAvase ati nirbhararUpa isa prakAra bhAva jisa prakArase yaha AtmA rAgadveSAdikase padArthoMke samUhako grahaNa na karai / bhAvArthaAtmAma aisA lIna ho ki jahAM rAgadvepAdika avakAza na pAvai // 8 // rAgAdivipinaM bhImaM mohazArdUlapAlitam / dagdhaM munimahAvIraiH sAmyadhUmadhvajArciSA // 9 // artha-yaha rAgAdirUpa bhayAnaka vana hai so moharUpI siMhake dvArA rakSita hai, usa vanako munirUpI mahAsubhaToMne samabhAvarUpa agnikI jvAlAse dagdha karadiyA hai // 9 // mohapaGke parikSINe zINa rAgAdivandhane / . nRNAM hRdi padaM dhatte sAmyazrIvizvavanditA // 10 // artha-puruSoMke hRdayameM moharUpI kardamake sukhanese tathA rAgAdi vandhanoMke dUra honepara jagatpUjyA samabhAvarUpa lakSmI nivAsa karatI hai / bhAvArtha-malina gharameM aura baMdhanasahita gharameM uttama strI praveza nahIM karatI, isI prakAra samabhAvarUpa lakSmI bhI rAgadvepamohAdisahita hRdayameM praveza nahIM karatI // 10 // __ AzAH sadyo vipadyante yAntyavidyAH kSayaM kssnnaat| . mriyate cittabhogIndro yasya sA sAmyabhAvanA // 11 // artha-jisa purupake samabhAvakI bhAvanA hai usake AzAyeM to tatkAla nAza ho / jAtI haiM, avidyA kSaNabharameM kSaya ho jAtI hai usI prakAra cittarUpI sarpa bhI mara jAtA hai , arthAt bhramaNase rahita ho jAtA hai yahI samabhAvanAkA phala hai // 11 //
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 rAyacandrajainazAstramAlAyAm sAmyakoTi samArUDho yamI jayati karma yat / nimiSAntena tajanmakoTibhistapasetaraH // 12 // ___ artha-samabhAvakI hadako ArUDha huA saMyamI muni jo netrake TimakAra mAtrase kamako jItatA hai arthAt karmoMko kSaya karatA hai, utanA itara puruSa samabhAvarahita koTI tapoMke karanepara bhI nahIM kara sakatA, yaha sAmyabhAvakA mAhAtmya hai // 12 // sAmyameva paraM dhyAnaM praNItaM vizvadarzibhiH tasyaiva vyaktaye nUnaM manye'yaM zAstravistaraH // 13 // . artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki-sarvajJa bhagavAnane sAmyabhAvako hI utkRSTa dhyAna kahA hai aura yaha zAstroMkA vistAra hai so nizcayataH usa sAmyabhAvako pragaTa karaneke liye hI hai aisA maiM mAnatA huuN| bhAvArtha-zAstrameM jitane vyAkhyAna haiM ve sAmyahIko dRDha karate haiM // 13 // sAmyabhAvitabhAvAnAM syAtsukhaM yanmanISiNAm / tanmanye jJAnasAmrAjyasamatvamavalamvate // 14 // .. ... artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki-sAmya bhAvoMse padArthoke vicAra karanevAle buddhimAn puruSoMke jo sukha hotA hai so maiM aisA mAnatA hUM ki vaha jJAnasAmrAjyakI ( kevalajJAnakI ) samatAko avalambana karanA hai / bhAvArtha-samabhAvoMse kevala jJAna utpanna hotA hai usase pahile hI samabhAvameM aisA sukha hai ki use kevala jJAnake samAna hI mAnA jAtA hai kyoMki duHkha to rAgAdikase hai unake vinA kevala mAtra sukha hI sukha hai // 14 // yA svabhAvotthitAM sAdhvIM vizuddhiM vasya vaanychti| sa dhArayati puNyAtmA samatvAdhiSThitaM manaH // 15 // . artha-jo puruSa apane khabhAvase utpanna huI samIcIna vizuddhatAko cAhate haiM so puruSa apane manako samabhAvoMsahita dhAratA hai vahI puNyAtmA hai mahAbhAgya hai // 15 // tanunayavinirmuktaM doSatrayavivarjitam / yadA vettyAtmanAtmAnaM tadA sAmye sthitirbhavet // 16 // artha-jisa samaya yaha AtmA apane AtmAko audArika, taijasa aura kArmaNa ina tIna zarIroMse tathA rAgadveSamohase rahita jAnatA hai taba hI samabhAvameM sthiti ( sthiratA) hotI hai // 16 // azeSaparaparyAyairanyadravyairvilakSaNam / / nizcinoti yadAtmAnaM tadA sAmyaM prasUyate // 17 // ...
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 249 artha-jisa samaya yaha AtmA apaneko samasta paradravyoMke paryAyoMse tathA paradravyoMse vilakSaNa bhinnakharUpa nizcaya karatA hai usI kAla sAmyabhAva utpanna hotA hai // 17 // tasyaivAvicalaM saukhyaM tasyaiva padamavyayam / tasyaiva bandhavizleSaH samatvaM yasya yoginH||18|| artha-jisa yogIzvarake samabhAva hai usake hI to avicala sukha hai aura usake hI avinAzI pada aura karmavandhakI nirjarA hai // 18 // yasya heyaM na cAdeyaM jagadvizvaM carAcaram / syAttasyaiva muneH sAkSAcchubhAzubhamalakSayaH // 19 // artha-jisa munike carAcararUpa samasta jagatameMse na to koI heya hai na upAdeya haiusa munike hI zubhAzubharUpa karmarUpI mailakA sAkSAt kSaya hai // 19 // . ava sAmyakA prabhAva kahate haiM, zAmyanti jantavaH krUrA baddhavairAH parasparam / api svArthe pravRttasya muneH sAmyaprabhAvataH // 20 // artha-isa sAmyake prabhAvase apane khArthameM pravRtta munike nikaTa paraspara vaira karane,.' vAle krUra jIva bhI sAmyabhAvako prApta ho jAte haiN| bhAvArtha-muni to apane svarUpake sAdhanArtha sAmyabhAvoMse pravarttate haiM kintu unakI sAmyamUrti avalokana karake unake nikaTa rahanevAle krUra siMhAdika bhI paraspara vairabhAva chor3a samatAkA Azraya kara lete haiM aisA hI sAmyabhAvakA mAhAtmya hai // 20 // bhajanti jantavo maitrImanyo'nyaM tyktmtsraaH| samatvAlambinAM prApya pAdapadmArcitAMkSitim // 21 // artha-samabhAvake avalaMvana karanevAle muniyoMke caraNakamaloMke prabhAvase pUjanIya pRthivIko prApta honepara prANIjana parasparakA IbhAva chor3akara mitratAko prApta ho jAte haiM // 21 // zAmyante yogibhiH krUrA jantavo neti zaGkayate / dAvadIsamivAraNyaM yathA vRSTailAhakaiH // 22 // artha-yogigaNa krUra jIvoMko upAya karake zAntarUpa karate haiM aisI zaMkA kadApi nahIM karanI cAhiye / kyoMki, jaise dAvAnalase jalatAhuA bana khayameva megha barasanese zAnta ho jAtA hai usI prakAra muniyoMke tapake prabhAvase svayaM hI krUra jIva samatArUpa pravarttaneM laga jAte haiM. yogIzvara unako preraNA kadApi nahIM karate // 22 //
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhavantyatiprasannAni kazmalAnyapi dehinAm / cetAMsi yogisaMsarge'gastyayoge jalAnivat // 23 // . artha-jisa prakAra zarada RtumeM agastya tArAke saMsarga honese jala nirmala ho jAtA haiM usI prakAra samatAyukta yogIzvaroMkI saMgatise jIvoke malina citta bhI prasanna arthAta nirmala ho jAte haiM // 23 // zArdUlavikrIDitam / kSubhyanti grahayakSakinnaranarAstuSyanti nAkezvarAH muJcanti dvipadaityasiMhazarabhavyAlAdayaH krUratAm / rugvairaprativandhavibhramabhayabhraSTaM jagajAyate tyAdyogIndrasamatvasAdhyamathavA kiM kiM na sadyo bhuvi // 24 // artha-samabhAvayukta yogIzvaroMke prabhAvase graha yakSa kinnara manuSya ye kSobhako prApta hote haiM aura nAkezvara arthAt indragaNa harpita hote haiM / tathA hAthI daitya siMha aSTApada sarpa ityAdi krUra prANI apanI krUratAko chor3a dete haiM. aura yaha jagat roga vaira prativandha vigrama bhayAdikale rahita ho jAtA hai / isa pRthivImeM aisA kaunasA kArya hai, jo yogIzvaroMke samabhAvoMse sAdhya na ho arthAt samatAbhAvaoNse sarva manovAMchita saghate haiM // 24 // mndaakraantaa| candraH sAndravikirati sudhAmaMzubhirjIvaloke bhAkhAnupraiH kiraNapaTalairucchinatyandhakAram / dhAtrI dhatte bhuvanamakhilaM vizvametaca vAyu- yavatsAsyAcchamayati tathA jantujAtaM yatIndraH / / 25 // artha-jisa prakAra candramA jagatameM kiraNoMse sadhana karatA huA amRta varSAtA hai aura sUrya tIvra kiraNoMke samUhase andhakArakA nAza karatA hai tathA pRthivI samasta bhuvanoMko dhAraNa karatA hai tathA pavana hai so isa samasta lokako dhAraNa karatA hai usI prakAra munIzvara mahArAja bhI sAmyabhAvoMse jIvoMke samUhako zAntabhAvarUpa karate haiM / / 25 / / bgghraa| * sAraGgI siMhazAcaM spRzati sutadhiyA nandinI vyAghrapotaM mArjArI haMsavAlaM praNayaparavazA kekikAntA bhujaGgam / vairANyAjanmajAtAnyapi galitamadA jantayo'nye tyajanti mitvA sAmyaikarUDhaM prazamitakalupaM yoginaM kSINamoham // 26 //
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 251 artha - kSINa hogayA hai moha jisakA aura zAnta hogayA hai kalupa kapAyarUpa maila jisakA aise samabhAvoMmeM ArUDha hue yogIzvarako Azraya karake hariNI to siMhake cAlako apane putrakI buddhise sparza karatI vA pyAra karatI hai aura gaU hai so vyAghrake ant putrakI buddhise pyAra karatI hai, mArjArI haMsake bacceko snehakI dRSTise vazIbhUta ho sparzatI hai tathA mayUranI sarpake baccako pyAra karatI hai. isI prakAra anya prANI bhI janmase jo vaira hai usako madarahita ho choDa dete haiM / yaha sAmyabhAva kA hI prabhAva hai // 26 // mandAkrAntA / ekaH pUjAM racayati naraH pArijAtaprasunaiH kruddhaH kaNThe kSipati bhujagaM hantukAmastato'nyaH / tulyA vRttirbhavati ca tayoryasya nityaM sa yogI sAmyarAmaM vizati paramajJAnadattAvakAzam || 27 // artha - jisa munikI aisI vRtti ho ki koI to namrIbhUta hokara pArijAtake puSpoMse pUjA karatA hai aura koI manuSya kruddha hokara mAranekI icchAse galemeM sarpakI mAlA paharAtA hai; ina donoMmeM hI jisakI sadA rAgadveparahita samabhAvarUpavRtti ho, vahI yogIzvara samabhAvarUpI ArAma meM ( krIr3AvanameM) praveza karatA hai aura aise samabhAvarUpa strar hI. kevala jJAna ke prakAza honekA avakAza hai // 27 // zArdUlavikrIDitam / no'raNyAnnagaraM na mitramahitAlloSTAnna jAmbUnadaM na khagdAma bhujaGgamAnna dRpadastalpaM zazAGkojvalam / yasyAntaHkaraNe vibharti kalayA notkRSTatAmIpada pyAryAstaM paramopazAntapadavI bhArUDhasAcakSate // 28 // " artha -- jisa munike manameM vanase nagara, zatruse mitra, loSTase kAMcana (suvarNa), rassI va sarpase puSpamAlA, pApANazilAse candramAsamAna ujvala zayyA, ityAdika padArtha antaHkaraNakI kalpanAse kiMcinmAtra bhI utkRSTa nahIM dIkhate usa muniko Arya satpuruSa parama upazAntarUpa padavIko prApta huA kahate haiM / bhAvArtha - vanAdikase nagarAdikameM kucha bhI uttamatA nahIM mAne vahI muni rAgadveSarahita sAmyabhAvayukta hai // 28 // sragdharA / saudhotsaGge smazAne stutizapanavidhI kardame kuGkume vA palya kaNTakAgre dRpadi zazimaNI carmacInAMzukeSu / zIrNA divyanAryAmasamazamavazAdyatya cittaM vikalpairnAlIDhaM so'yamekaH kalayati kuzalaH saamyliilaacilaasm||29||
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 rAyacandra jainazAstramAlAyAm artha - jisa munikA citta mahaloMke zikharameM, aura smazAnameM tathA stuti aura niMdAke vidhAna meM, kIcar3a, aura kezarameM, palyaMkazayyA aura kAMToMke agrabhAga meM pASANa aura candrakAnta maNimeM, carma aura cInadezIya rezamake vastroMmeM, aura kSINazarIra va suMdara strI atulya zAntabhAva ke prabhAvase vikalpoMse sparzita na ho, vahI eka pravINa muni samabhAvakI lIlAke vilAsako anubhava karatA hai arthAt vAstavika samabhAva aise munike hI jAnanA // 29 // calatyacalamAleyaM kadAcidaivayogataH / nopasa gairapi vAntaM muneH sAmyapratiSThitam // 30 // artha - yaha pratyakSa acala parvatoMkI zreNI kadAcit calAyamAna bhI ho jAya to Acarya nahIM kintu sAmyabhAvameM pratiSThita munikA citta upasargoM se kadApi nahIM calatA aisA lIna ho jAtA hai // 30 // 31 // unmattamatha vibhrAntaM digmUDhaM suptameva vA / sAmyasthasya jagatsarvaM yoginaH pratibhAsate // artha -- sAmyabhAvameM sthita muniko yaha jagat aisA bhAsatA hai unmatta hai vA vibhramarUpa hai athavA dizAbhUlA huA athavA sotA hai // 31 // vAcaspatirapi brUte yadyajasraM samAhitaH / vaktaM tathApi zaknoti na hi sAmyasya vaibhavam // 32 // artha - isa sAmyake vibhavako yadi vRhaspati bhI sthiracitta hokara nirantara kahai tau bhI kahane ko samartha nahIM hotA // 32 // zArdUlavikrIDitam / duSprajJAbalaluptavastunicayA vijJAnazUnyAzayA ki mAnoM yaha jagat vidyante pratimandiraM nijanijakhArtheditA dehinaH / AnandAmRtasindhuzIkaracayairnirvApya janmAnalaM ye muktadanenduvIkSaNaparAste santi dvitrA yadi // 33 // artha -- jinhoMne apanI durbuddhike balase samasta vastuke samUhakA lopa kara diyA aura jinakA citta vijJAnase zUnya hai aise puruSa to ghara 2 meM vidyamAna haiM aura apane 2 prayojanako sAdhanemeM tatpara haiM kintu jo samabhAvajanita AnaMdAmRtasamudrake jalakaNoMke samUhase saMsArarUpa agniko bujhAkara muktirUpI strIke vadanacandramAko dekhanemeM' tatpara haiM aise mahApuruSa yadi haiM to do vA tIna hI haiM / bhAvArtha - isa nikRSTa paMcama kAlameM 1 mUla pustaka meM yaha zloka agale adhyAyakI AdimeM likhA hai /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 253 mokSamArgameM pravartanevAloMkI viralatA hai arthAt jo sAmyameM rahakara mokSamArgako sAthai aise yogIzvaroMkA to prAyaH abhAva hI hai, kisI dUra kSetra kAlameM ho to do tInahIM hoMge bahulatAkA to abhAva hI hai // 33 // . isa prakAra sAmyakA varNana kiyA, yaha dhyAnakA pradhAna aMga hai isake vinA laukika prayojanAdika liye jo anyamatI dhyAna karate haiM so niSphala hai, mokSakA sAdhana tau sAmya-1 sahita dhyAnahIM hai.|| moha rAga rupa bItatai, samatA dharai ju koya / sukha dukha jIvita maraNa saba, sama lakhi dhyAnI hoya // 24 // iti zrIzubhacandrAcAryaviracite jJAnArNave yogapradIpAdhikAre sAmyavarNanaM nAma caturvizaM prakaraNaM samAptam // 24 // atha paJcaviMzaM prakaraNam / Age dhyAnakA varNana karate haiM, sAmyazrI tiniHzakaM sattAmapi hRdi sthitim / dhatte sunizcaladhyAnasudhAsambandhavaMrjite // 1 // artha-satpuruSoMkA hRdaya yadi bhale prakAra nizcala dhyAnarUpa amRtake sambandhase rahita ho to usameM yaha sAmyarUpa lakSmI atiniHzaMkatAse apanI sthiti dhAraNa nahIM karatI / bhAvArtha-samabhAva dhyAnase nizcala ThaharatA hai isa kAraNa dhyAnakA upadeza hai // 1 // yasya dhyAnaM suniSkampa samatvaM tasya nizcalam / nAnayorviddhyadhiSThAnamanyo'nyaM syAdibhedataH // 2 // artha-jisa puruSake dhyAna nizcala hai usake samabhAva bhI nizcala hai ina donoM ke adhiSThAna (AdhAra) paraspara bhedase nahIM hai arthAt dhyAnakA AdhAra samabhAva hai aura samabhAvakA AdhAra dhyAna hai // 2 // sAmyameva na saddhyAnAtsthirIbhavati kevalam / zuddhyatyapi ca karmoMdhakalaGkI yantravAhakaH // 3 // artha-samIcIna prazasta dhyAnase kevala sAmya hI sthira nahIM hotA kintu karmake samUhase malina yaha yantravAhaka jIva bhI zuddha hotA hai arthAt dhyAnase karmoMkA kSaya bhI hotA
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 rAyacandrajainazAstramAlAyAm yadaiva saMyamI sAkSAtsamatvamavalambate / syAttadaiva paraM dhyAnaM tasya kaughaghAtakam // 4 // artha-jisa samaya saMyamI sAkSAt samabhAvako avalaMbana karatA hai usI samaya hI usake karmasamUhakA ghAta karanevAlA dhyAna hotA hai / bhAvArtha-samatA bhAvake vinA dhyAna karmIkA kSaya karanekA kAraNa nahIM hotA // 4 // anAdivibhramodbhUtaM rAgAditimiraM dhanam / sphuTayatyAzu jIvasya dhyAnAkaH pravijRmbhitaH // 5 // artha-anAdi kAlake vibhramase utpanna huA rAgAdika andhakAra ati nivir3a (saghana) hai so dhyAnarUpI sUrya udaya hokara jIvake usa andhakArako tatkAla dUra kara detA hai // 5 // bhavajvalanasambhUtamahAdAhapazAntaye / zazvaddhyAnAmbudheIraraivagAhaH prazasyate // 6 // artha-saMsArarUpI amise utpanna hue bar3e AtapakI prazAntike liye dhIravIra puruSoM ke dvArA dhyAnarUpI samudrakA avagAhana (snAna ) karanA hI prazaMsA kiyA jAtA hai // 6 // dhyAnamevApavargasya mukhyamekaM nivandhanam / tadeva duritatrAtagurukakSahutAzanam // 7 // artha-yaha prazasta dhyAna hI mokSakA eka pradhAna kAraNa hai, aura yaha hI pApake samUharUpI mahAbanake dagdha karaneko agnike samAna hai / / 7 // apAsya khaNDavijJAnarasikAM pApavAsanAm / asaddhyAnAni cAdeyaM dhyAnaM muktiprasAdhakam // 8 // artha-khaNDavijJAna kahiye kSayopazama rAgAdi sahita jJAnameM AsaktarUpa pApakI vAsanAko tathA anyAnyamatAvalambiyoMke mAne hue Arta raudrAdi asat dhyAnoMko chor3akara muktiko sAdhanevAle dhyAnakA Adara karanA cAhiye arthAt grahNa karanA cAhiye // 8 // . aprazasta dhyAna kyA hai so kahate haiM, aho kaizcinmahAmUrairajJaiH khaparavaJcakaiH / dhyAnAnyapi praNItAni zvabhrapAtAya kevalam // 9 // artha-aho! Azcarya hai ki aneka mahAmUrkha ajJAnI khaparako vaMcanevAloMne dhyAna bhI kevala narakameM le jAnevAle kahe haiM // 9 // viSAyate'mRtaM yatra jJAnaM mohAyate'thavA / dhyAnaM zvabhrAyate kaSTaM nRNAM citraM viceSTitam // 10 //
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 jJAnArNavaH / artha-yaha bar3A kheda hai ki jahAM amRta tau vipake liye ho aura jJAna mohake liye ho aura dhyAna narakake liye hotA hai so jIvoMkI yaha viparIta ceSTA Azcarya utpanna karatI hai. bhAvArtha-jahAM prazasta vastu bhI aprazasta ho jAtI hai usakA yahAM Azcarya kiyA hai // 10 // abhicAraparaiH kaishcitkaamkrodhaadivnycitaiH| bhogArthamarighAtArtha kriyate dhyAnamuddhataiH // 11 // khyAtipUjAbhimAnAtaiH kaizcicoktAni sUribhiH / pApAbhicArakarmANi krUrazAstrANyanekadhA // 12 // anAsA vazcakAH pApA dInA maargdycyutaaH| dizaMtvajJeSvanAtmajJA dhyAnamatyantabhItidam // 13 // artha-abhicAra kahiye vazyAMjanAdika vyApAra hI hai Azaya jinake aise tathA kaI eka kAmakrodhAdikase vaMcita hue uddhata puruSoMke dvArA bhogoMke liye aura zatruoMke ghAtake liye dhyAna kiyA jAtA hai // 11 // tathA kitaneka anyamatI AcAryone khyAti pUjA abhimAnase pIr3ita hokara pApakAryoMkI vidhivAle aneka zAstra race haiM so ve pApI haiM, anApta haiM, kumArgako calAnevAle haiM, Thaga haiM, dIna haiM, dono lokake mArgase bhraSTa haiM, anAtmajJa haiM arthAt jinako apane AtmAkA jJAna nahIM hai. ve mUroM meM hI atyanta bhayake denevAle dhyAnakA upadeza kareM, (jJAnI) vivekI puruSa to unakA upadeza kadApi aMgIkAra nahIM karate // 12 // 13 // isa kAraNa kahate haiM ki, saMsArasaMbhramazrAnto yaH zivAya viceSTate / sa yuktyAgamanirNIte vivecya pathi vartate // 14 // artha-jo puruSa saMsArake bhramaNase khedakhinna hokara mokSake liye ceSTA karatA hai vaha tau vicAra kara yukti aura Agamase nirNaya kiye hue mArgameM hI pravartatA hai una ThagoMke prarUpaNa kiye mArgameM kadApi nahIM pravartatA // 14 // ___ aba yahAM dhyAnakA kharUpa kahate haiM, utkRSTakAyavandhasya saadhorntrmuhrttH| dhyAnamAhurathaikAgracintArodho budhottmaaH|| 15 // artha-utkRSTa hai kAyakA baMdha kahiye saMhanana jisake aise sAdhukA antarmuhUrtaparyanta ekAgra cintAke roSaneko paMDita jana dhyAna kahate haiM. vahI umAkhAmI mahArAjane tattvArtha sUtrameM kahA hai ki-"uttamasaMhananassaikAgracintAnirodho dhyAnamAntarmuhUrtAt // "
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 rAyacandrajainazAstramAlAyAm arthAt uttama saMhananavAle puruSake ekAgra cintAkA rodha hI dhyAna hai so yaha antarmuhUrtta - paryanta hI rahatA hai isa prakAra pUrvAcAryAMne dhyAnakA lakSaNa kahA hai // 15 // ekacintAnirodho yastaddhyAnaM bhAvanA parA / anuprekSArthacintA vA tajjJairabhyupagamyate // 16 // artha - jo eka cintAkA nirodha hai eka jJeyameM ThaharA huA hai vaha to dhyAna hai aura isase bhinna hai so bhAvanA hai use dhyAnake aura bhAvanAke jAnanevAle vidvAn anuprekSA athavA arthacintA bhI kahate haiM // 16 // prazastetara saMkalpavazAttadbhidyate dvidhA / iSTAniSTaphalaprAserbIjabhUtaM zarIriNAm // I artha ---vaha pUrvokta dhyAna prazasta aura aprazasta bhedase do prakArakA hai, so jIvoMke iSTa aniSTa rUpa phalakI prAptikA bIjabhUta ( kAraNa kharUpa ) hai / bhAvArtha - prazasta dhyAnase uttama phala hotA hai aura aprazasta dhyAnase burA phala hotA hai // 17 // astarAgo suniryatra vastutattvaM vicintayet / tatprazastaM mataM dhyAnaM sUribhiH kSINakalmaSaiH // 18 // 17 // artha - jisa dhyAnameM muniM astarAga ( rAgarahita ) ho jAya aura vastukharUpakA cintavana karai usako niSpApa AcAryoMne prazasta dhyAna mAnA hai // 18 // ajJAtavastutattvasya rAgAdyupahatAtmanaH / svAtaMtryavRttiryA jantostadasaDayAnamucyate // 19 // 1 artha - jisane vastukA yathArtha svarUpa nahIM jAnA tathA jisakA AtmA rAgadveSa mohase 'pIDita hai aise jIvakI svAdhIna pravRttiko aprazasta dhyAna kahA jAtA hai / bhAvArthaaprazasta dhyAna jIvoM ke vinA upadezake khayameva hotA hai kyoMki yaha anAdi vAsanA hai // 19 // aba dhyAnake bheda kahate haiM, Artaraudra vikalpena durdhyAnaM dehinAM dvidhA / dvidhA prazastamapyuktaM dharmazuklavikalpataH // 20 // artha -- jIvoMke aprazasta dhyAna Artaraudra bhedase do prakArakA hai tathA prazasta dhyAna bhI dharma aura zukla bhedase do prakArakA kahA gayA hai // 20 // syAtAM tatrAtaraudre de durdhyAne'tyantaduHkhade | dharmazukle tato'nye dve karmanirmUlanakSame // 21 // artha - ukta dhyAnoMmeM Arta raudra nAmavAle do jo aprazasta dhyAna haiM ve to atyanta --
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH 1 257 duHkha denevAle haiM aura dUsare dharma zukla nAmake do prazasta dhyAna haiM so karmokA nirmUla karanemeM samartha haiM // 21 // pratyekaM ca caturbhedaizcatuSTayamidaM matam / anekavastusAdharmyavaidharmyAlambanaM yataH // 22 // artha - ina Arta raudra dharmya zukla dhyAnoMkA catuSTaya hai. so pratyeka dhyAna bhinna 2 cAra cAra bhedoMvAlA mAnA gayA hai; kyoMki, yaha catuSTaya aneka vastuoMke sAdharmya vaidharmyake avalambana karanevAlA hai arthAt paraspara vilakSaNa hai // 22 // - inameM se prathama hI ArtadhyAnakA svarUpa aura bheda kahate haiM, Rte bhavamathArta syAdasaddhyAnaM zarIriNAm / digmohAnmattatAtulyamavidyAvAsanAvazAt // 23 // artha -- Rta kahiye pIr3A duHkhameM upajai so ArtadhyAna hai, so yaha dhyAna aprazasta hai. jaise kisI prANI dizAvoMke bhUla jAnese unmattatA hotI hai usake samAna hai aura yaha dhyAna avidyA arthAt mithyAjJAnakI vAsanA ke vazase utpanna hotA hai // 23 // aba isake 4 bheda kahate haiM, - aniSTayogajanmAdyaM tatheSTArthAtyayAtparam / prakopAttRtIyaM syAnnidAnAttUryamaGginAm // 24 // artha - pahilA ArtadhyAna to jIvoMke aniSTa padArthoMke saMyogase hotA hai, dUsarA ArtadhyAna iSTa padArtha ke viyoga se hotA hai, tIsarA ArtadhyAna rogake prakopakI pIDAse hotA hai aura cauthA ArtadhyAna nidAna kahiye AgAmI kAlameM bhogoMkI vAMchAke honese hotA hai, isa prakAra 4 bheda ArtadhyAnake haiM // 24 // ava aniSTa saMyoga nAmA ArtadhyAnakA svarUpa kahate haiM, - mAlinI / jvalanavanaviSAkhanyAla zArdUladaityaiH sthalajalabilasattvairdurjanArAtibhUpaiH / svajanadhanazarIradhvaMsibhistairaniSTai bhavati yadiha yogAdAdyamArtaM tadetat // 25 // artha - isa jagata meM ApanA svajana dhana zarIra inake nAza karanevAle agni jala viSa zastra sarpa siMha daitya tathA sthalake jIva jalake jIva biloMke jIva tathA duSTajana vairI rAjA ityAdi aniSTa padArthoMke saMyogase jo ho so pahilA ArtadhyAna hai || 25 || 33
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 rAyacandrajainazAstramAlAyAm phira bhI kahate haiM, tathA carasthirairbhAvairanekaiH samupasthitaiH / aniSTairyanmanaH kliSTaM syAdAta tatmakIrtitam // 26 // artha-tathA cara aura sthira aneka aniSTa padArthoM ke prApta honepara jo mana kezarUpa ho usako bhI ArtadhyAna kahA hai // 26 // zrutaidRSTaiH smRtAtaiH pratyAsattiM ca saMsRtaH / yo'niSTArthamanAklezaH pUrvamAta tadiSyate // 27 // artha tathA jo sune dekhe smaraNameM Aye jAne hue tathA nikaTa prApta hue aniSTa padArthoMse manako kleza ho use pahilA ArtadhyAna kahate haiM / / 27 // azeSAniSTasaMyoge tadviyogAnucintanam / yatsyAttadapi tatvajJaiH pUrvamAta prakIrtitam // 28 // artha-jo samasta prakArake aniSTa padArthoM ke saMyoga honepara unake viyoga honekA vAraMvAra cintavana ho use bhI tattvake jAnanevAloMne pahilA aniSTasaMyoga nAmA ArtadhyAna kahA hai // 28 // aba dUsare-iSTaviyoga nAmA ArtadhyAnakA varNana karate haiM, zArdUlavikrIDitam / rAjyaizvaryakalatravAndhavasuhRtsaubhAgyabhogAtyaye cittaprItikaraprasannaviSayapradhvaMsabhAve'thavA / saMtrAsabhramazokamohavivazairyatkhidyate'harnizam tatsyAdiSTaviyogajaM tanumatAM dhyAnaM kalaGkAspadam // 29 // artha-jo rAjya aizvarya strI kuTuMba mitra saubhAgya bhogAdike nAza honepara tathA cittako prIti utpanna karanevAle sundara indriyoMke vipayoMkA pradhvasabhAva hote hue saMtrAsa pIDA zrama zoka mohake kAraNa nirantara khedarUpa honA so jIvoMke iSTaviyogajanita ArtadhyAna hai aura yaha dhyAna pApakA sthAna hai // 29 // dRSTazrutAnubhUtaistaiH padAthai zcittaraJjakaiH / viyoge yanmanaH khinnaM syAdAta tadvitIyakam // 30 // artha-dekhe sune anubhave manako raMjAyamAna karanevAle pUrvokta padArthokA viyoga honese jo manako kheda ho vaha bhI dUsarA ArtadhyAna hai // 30 // manojJavastuvidhvaMse manastatsaMgamarthibhiH / klizyate yattadetatsyAdvitIyAtasya lakSaNam // 31 //
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ - jJAnArNavaH / 259 artha-apane manakI pyArI vastuke vidhvaMsa honepara punaH usakI prAptike liye jo klezarUpa honA so dUsare ArtadhyAnakA lakSaNa hai / isa prakAra dUsarA ArtadhyAna kahA // 31 // aba tIsare ArtadhyAnakA varNana karate haiM, zArdUlavikrIDitam / kAsazvAsabhagandarodarajarAkuMSTAtisArajvaraiH pittazleSmamarutprakopajanita rogaiH zarIrAntakaH / syAtsattvapravalaiH pratikSaNabhavairyayAkulatvaM nRNAm tadrogAmininditaiH prakaTitaM durvAraduHkhAkaraM // 32 // artha-vAtapittakaphake prakopase utpanna hue zarIrako nAza karanevAle vIryase pravala aura kSaNa 2 meM utpanna honevAle kAsa zvAsa bhagaMdara jalodara jarA kor3ha atisAra jvarAdika rogoMse manuSyoMke jo vyAkulatA hotI hai use aniMdita puruSoMne rogapIDAcintavananAmA ArtadhyAna kahA hai. yaha dhyAna durnivAra aura duHkhoMkA Akara hai jo ki AgAmI kAlameM pApabaMdhakA kAraNa hai // 32 // svalpAnAmapi rogANAM mAbhUtvapnepi saMbhavaH / mameti yA nRNAM ciMtA syAdAta tattRtIyakam / / 33 // artha-jIvoMke aisI ciMtA ho ki mere kiMcit bhI rogakI utpatti khamameM bhI na ho aisA citavanA so tIsarA ArtadhyAna hai // 33 // aba cauthe ArtadhyAnako kahate haiM, srgdhraa| bhogA bhogIndrasevyAstribhuvanajayinI rUpasAmrAjyalakSmI rAjyaM kSINAricakraM vijitasuravadhUlAsthalIlA yuvatyaH / anyaccAnandabhUtaM kathamiha bhavatItyAdi cintAsubhAjAm - yattadbhogArthamuktaM paramaguNadharairjanmasantAnamUlam / / 34 // artha-dharaNIndrake sevane yogya tau bhoga aura tIna bhuvanako jItanevAlI rUpasAmrAjyakI lakSmI, tathA kSINa ho gaye haiM zatruoMke samUha jisameM aisA rAjya, aura devAMganAoMke nRtyakI lIlAko jItanevAlI strI ityAdi aura bhI AnaMdarUpa vastuyeM mere kaise ho, isa prakArake citavanako parama guNoMko dhAraNa karanevAloMne bhogAta nAmA cauthA ArtadhyAna kahA hai aura yaha dhyAna saMsArakI paripATIse huA hai aura saMsArakA mUla kAraNa bhI hai / / 34 // 1'janmasantAnasUtraM' ityapi pAThaH /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 rAyacandrajainazAstramAlAyAm punH| pUNyAnuSThAnajAtairabhilaSati padaM yajinendrAmarANAM yadA. taireva vAMchatyahitakulakujacchedamatyantakopAt / pUjAsatkAralAbhaprabhRtikamathavA yAcate yadrikalpaiH sthAdAta tannidAnaprabhavamiha nRNAM duHkhadAvogadhAma // 35 // artha-jo prANI puNyAcaraNake samUhase tIrthaMkarake athavA devoMke padakI vAMchA karai athavA una hI puNyacaraNoMse atyanta kopake kAraNa zatrusamUharUpI vRkSoMke ucchedanekI vAMchA karai tathA una vikalpoMse apanI pUjA pratiSThAlAbhAdikakI yAcanA karai usako nidAnajanita ArtadhyAna kahate haiM. yaha dhyAna bhI jIvoMko duHkharUpI amikA tIvra sthAna hai // 35 // iSTabhogAdisiddhyartha ripudhAtArthameva vaa| yannidAnaM manuSyANAM syAdAta tatturIyakam // 36 // artha-manuSyoMke iSTa bhogAdikakI siddhike liye tathA zatruke ghAtake liye jo nidAna ho, so cauthA ArtadhyAna hai // 36 // indrvjraa| itthaM caturbhiH prathitairvikalpai rAta samAsAdiha hi praNItam / anantajIvAzayabhedabhinna brUte samagraM yadi vIranAthaH // 37 // artha-isa prakAra cAra bhedoMke vistArase isa zAstrameM ArtadhyAnakA kharUpa kahA aura isa ArtadhyAnako jIvoMke Azayabhedase bhedarUpa kahA jAya to vIranAtha bhagavAn hI kaha sakte haiM anyakI sAmarthya nahIM hai // 37 // apathyamapi paryante ramyamapyagnimakSaNe / viddhyasaddhyAnametaddhi SaDguNasthAnabhUmikam // 38 // artha he Atman ! yaha ArtadhyAna prathama kSaNameM ramaNIka hai tathApi antake kSaNameM apathya hai aisA isa aprazasta dhyAnako jAna, aura yaha dhyAna chaTTe guNasthAnataka hotA hai, yahAMtaka hI isake utpanna honekI bhUmi hai // 38 // saMyatAsaMyateSvetacaturbhedaM prjaayte| pramattasaMyatAnAM tu nidAnarahitaM tridhA // 39 // artha-yaha ArtadhyAna saMyatAsaMyatanAmA pAMcaveM guNasthAnaparyanta to cAra bhedarUpa
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 261 rahatA hai kintu chaTTe pramattasaMyata guNasthAnameM nidAnarahita tIna hI prakArakA utpanna hotA hai // 39 // kRSNanIlAdya sallezyAvalena pravijRmbhate / idaM duritadAvArciHprasUterindhanopamam // 40 // artha- - yaha ArtadhyAna kRSNa nIla kApota ina azubha lezyAoMke valase pragaTa hotA hai so pAparUpI dAvAgni utpanna karaneko iMdhanake samAna hai // 40 // etadvinApi yatnena svayameva prasUyate / anAdyasatsamudbhUtasaMskArAdeva dehinAm // 41 // artha-yaha ArtadhyAna jIvoMke anAdi kAlake aprazastarUpa saMskArase vinA yatnake svayameva utpanna hotA hai. arthAt -- vinA upadezake saMskAravazataH apane Apa pragaTa hotA hai // 41 // anantaduHkhasaMkIrNamasya tiryaggateH phalam / kSAyopazamiko bhAvaH kAlaJcAntarmuhUrtakaH // 42 // - artha - isa ArtadhyAnakA phala ananta duHkhoMse vyApta tiryaMcagati hai aura yaha bhAva kSAyopazamika hai aura isakA kAla antarmuhUrta mAtra hai. eka jJeyapara antarmuhUrtaparyanta hI rahatA hai, tatpazcAt jJeyAntara hotA hai // 42 // zArdUlavikrIDitam / zaGkAzokabhayapramAdakala haciMtana moDrAntayaH unmAdo viSayotsukatvamasakRnnidrAGgajADyazramAH / mUrchAdIni zarIriNAmacirataM liGgAni bAhyAnyala"mAdhiSThitacetasAM zrutadharairvyAvarNitAni sphuTam // 43 // artha - isa ArtadhyAnase Azrita cittavAle puruSoMke bAhyacihna zAstroMke pAragAmI vidvAnoMne isa prakAra kahe haiM ki prathama to zaGkA hotI hai arthAt hara bAtameM saMdeha hotA hai, phira zoka hotA hai, bhaya hotA hai, pramAda hotA hai, sAvadhAnI nahIM hotI, kalaha karatA hai, cittabhrama ho jAtA hai, udbhAnti ho jAtI hai, citta eka jagaha nahIM ThaharatA, vipayasevanameM utkaMThA rahatI hai, nirantara nidrAgamana hotA hai, aMgameM jar3atA (zithilatA ) hotI hai, kheda hotA hai, mUrcchA hotI hai. ityAdi cihna ArtadhyAnI ke pragaTa hote haiM // 43 // isa prakAra ArtadhyAnakA varNana kiyA. yaha aprazasta dhyAna svayameva vinA upadeza va saMskArake utpanna hotA hai, so tyAgane yogya hai // 1 'cintAbhramAntayaH' ityapi pATaH /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 rAyacandrajainazAstramAlAyAm dohaa| duHkhake kAraNa Avatai, duHkharUpa pariNAma / bhoga cAhi yaha dhyAna dura, Ata tajo aghadhAma // 25 // iti zrIzubhacandrAcAryaviracite yogapradIpAdhikAre jJAnArNave ArtadhyAna varNanaM nAma paJcaviMzaM prakaraNaM samAptam // 25 // atha SaDdizaM prakaraNaM likhyate / Age raudradhyAnakA varNana karate haiM,- . rudrAzayabhavaM bhImamapi raudraM caturvidham / kIyamAnaM vidantvAryAH srvsttvaabhyprdaaH||1|| artha-he samasta jIvoMko abhayadAna denevAle Arya puruSo! rudra Azayase utpanna huA bhayAnaka raudradhyAna bhI cAra prakArakA kahA hai, use jAno // 1 // rudraH krUrAzayaH prANI praNItastattvadarzibhiH / rudrasya karma bhAvo vA raudramityabhidhIyate // 2 // artha-sattvadarzI puruSoMne krUra AzayavAle prANIko rudra kahA hai. usa rudra prANIke kArya athavA usake bhAvako ( pariNAmako ) raudra kahate haiM // 2 // hiMsAnandAnmRSAnandAcauryAtsaMrakSaNAttathA / . prabhavatyaGginAM zazvadapi raudraM caturvidham // 3 // artha-hiMsAmeM Ananda mAnanese, tathA mRpAmeM ( asatya kahanemeM ) Ananda mAnanese, corImeM Ananda mAnanese, aura viSayoMkI rakSA karanemeM Ananda mAnanese jIvoMke raudra dhyAna bhI nirantara cAra prakArakA hotA hai. arthAt hiMsAnaMda mRpAnaMda cauryAnaMda aura saMrakSaNAnanda ye 4 bheda raudradhyAnake haiM // 3 // prathama hI hiMsAnaMdanAmA raudradhyAnako kahate haiM, hate niSpIDite dhvaste jantujAte karthite / khena cAnyena yo harSastaddhiMsA raudramucyate // 4 // - artha-jIvoMke samUhako apanese tathA anyake dvArA mAre jAnepara tathA pIDita kiye jAnepara tathA dhvaMsa karanepara aura dhAtaneke sambandha milAye jAnepara jo harSa mAnA jAya use hiMsAnaMda nAmA raudradhyAna kahate haiM // 4 //
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 263 upendrvnnaa| anArataM niSkaruNakhabhAvaH svabhAvataH krodhakaSAyadIsaH / madoDataH pApamatiH kuzIlaH syAnnAstiko yaH sa hi raudradhAmA // 5 // artha-jo puruSa niraMtara nirdaya svabhAvavAlA ho, tathA khabhAvase hI krodhakaSAyase hI prajvalita ho tathA madase uddhata ho, jisakI buddhi pAparUpa ho, tathA kuzIlI ho, vyamicArI ho, nAstika ho vaha raudradhyAnakA ghara hai, arthAt aise purupameM yaha raudradhyAna basatA zArdUlavikrIDitam / hiMsAkarmaNi kauzalaM nipuNatA pApopadeze bhRzam ____ dAkSyaM nAstikazAsane pratidinaM prANAtipAte rtiH| . saMvAsaH saha nirdayairavirataM naisargikI krUratA ___yatsyAdehabhRtAM tabra gaditaM raudraM prazAntAzayaiH // 6 // artha-jIvoMke hiMsAkarmameM pravINatA ho, pApopadezameM nipuNatA ho, nAstika matameM cAturya ho, jIvaghAtanemeM nirantara prIti ho tathA nirdayI puruSoMkI nirantara saMgati ho, svabhAvase hI krUratA ho, duSTabhAva ho, usako prazAntacittavAle mahApuruSoMne raudradhyAna kahA hai // 6 // sragdharA chndH| kenopAyena ghAto bhavati tanumatAM kA pravINo'nna hantA. hantuM kasyAnurAgaH katibhiriha dinahanyate jantujAtam / hatvA pUjAM kariSye dvijagurumarutAM kIrtizAntyarthamittham .. yatsyAddhiMsAbhinando jagati tanubhRtAM taddhi raudraM praNItam // 7 // artha-isa jagaha jIvoMkA ghAta kisa upAyase ho, yahAM ghAta karanemeM kauna catura hai, ghAta karanemeM kisake anurAga hai, yaha jIvoMkA samUha kitane dinoMmeM mArA jAyagA, ina jIvoMko mArakara bali dekara kIrti aura zAntike liye brAhmaNa guru devoMkI pUjA karUMgA, ityAdi prakArase jIvoMkI hiMsA karanemeM jo Ananda ho, usako nizcaya karake raudradhyAna kahate haiM // 7 // mAlinI / gaganavanadharitrIcAriNAM dehabhAjAm dalanadahanavandhacchedghAtepu yatnam / itinakhakaranetrotpATane kautukaM yat sadiha gaditamuccaizcetasAM raudramittham // 8 //
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajaina zAstramAlAyAm 264 artha -- nabhazvara pakSI, jalacara matsyAdika aura sthalacara pazu ina jIvoMkA khaMDa karane dagdha karane bAMghane chedana karane ghAtane AdimeM yatna karanA tathA inake carma nakha hAtha netrAdikake naSTa karane ( ukhAr3ane) meM jo kautUhalarUpa ( krIDArUpa ) pariNAma ho vahI yahAM raudradhyAna hai, aise UMce cittavAle puruSoMke vacana haiM // 8 // asya ghAto jayo'nyasya samare jAyatAmiti / smaratyaGgI tadapyAhU raudramadhyAtmavedinaH // 9 // artha --- yuddha meM isakA ghAta ho aura usakI jIta ho isaprakAra smaraNa karai (vicAre) use bhI adhyAtmake jAnanevAloMne raudradhyAna kahA hai // 9 zrute dRSTe smRte jantuvadhAdyuruparAbhave / yo harSastaddhi vijJeyaM raudraM duHkhAnalendhanam // 10 // artha --jIvoMke vadha baMdhanAdi tIvra duHkha vA apamAna ke sunane dekhane vA smaraNa karane meM jo harSa hotA hai use bhI duHkharUpI agniko iMdhana kI samAna raudradhyAna jAnanA // 10 // ahaM kadA kariSyAmi pUrvavairasya niSkrayam / asya citraizceti cintA raudrAya kalpitA // 11 // artha - isa pUrvakAla ke vairIkA aneka prakAra ke ghAtase maiM kisa samaya badalA lUMgA aisI cintA bhI raudradhyAnake liye kahI gaI hai // 11 // kiM kurmaH zaktivaikalyAjjIvantyadyApi vidviSaH / tamutra haniSyAma prApya kAlaM tathA balam // 12 // artha - phira aisA vicArai ki- hama kyA kareM ? zakti na honeke kAraNa zatru abhItaka jIte haiM nahI to kabhI mAra DAlate. astu, isa samaya nahIM tau na sahI paralokameM samaya aura zaktikoM prApta hokara kisI samaya avazya mAreMge, isaprakAra saMkalpa karanA bhI raudradhyAna hai // 12 // mAlinI chandaH / abhilaSati nitAntaM yatparasyApakAraM vyasanavizikhabhinnaM vIkSya yattoSameti / yahi guNagariSThaM dveSTi dRSTvAnyabhUtiM bhavati hRdi sazalyastaddhi raudrasya liGgam // 13 // artha- jo anyakA burA cAhai tathA parako kaSTa ApadArUpa bANoMse bhedA huA duHkhI dekhakara santuSTa ho tathA guNoMse garuvA dekha athavA anyake saMpadA dekhakara dveSarUpa ho apane hRdayameM zalyasahita ho so nizcaya karake raudradhyAnakA cihna hai // 13 //
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'jnyaanaarnnvH| . 265 hiMsAnandodbhavaM raudraM vaktuM kasyAsti kauzalam / jagajjantusamudbhUtavikalpazatasambhavam // 14 // artha-isa hiMsAnaMdase utpanna hue raudra dhyAnake kahaneko kisake kuzalatA (vidvattA) hai? kyoMki yaha jagatake jIvoMke utpanna hue saiMkar3o vikalpoMse utpanna hotA hai. isake pariNAma aneka prANiyoMke aneka prakArake haiM so kahane meM nahIM A sakate // 14 // hiMsopakaraNAdAnaM krUrasattveSvanugrahaM / nistriMzatAdiliGgAni raudre vAhyAni dehinaH // 15 // artha-hiMsAke upakaraNa zastrAdikakA saMgraha karanA, krUra (duSTa) jIvoMpara anugraha karanA aura nirdayatAdika bhAva raudra dhyAnake dehadhAriyoMke vAhya cihna haiM // 15 // ___ isa prakAra hiMsAnaMdanAmA prathama raudra dhyAnakA varNana kiyA / ava dUsare mRSAnaMdanAmA raudradhyAnakA varNana karate haiM, asatyakalpanAjAlakazmalIkRtamAnasaH / / ceSTate yajanastaddhi mRSAraudraM prakIrtitam // 16 // .. artha-jo manuSya asatya jhUThI kalpanAoM ke samUhase pAparUpI mailase malinacitta hokara jo kucha ceSTA karai use nizcaya karake mRpAnaMdanAmA raudradhyAna kahA hai // 16 // vidhAya vazcakaM zAstraM mArgamuddizya nirdayam / prapAtya vyasane lokaM bhokSye'haM vAJchitaM sukham // 17 // ___ upjaatiH| asatyacAturyavalena lokAdvittaM grahISyAmi bahuprakAraM / tathAzvamAtaGgapurAkarANi kanyAdiratnAni ca vandhurANi // 18 // asatyavAgvaJcanayA nitAntaM pravartayatyatra janaM varAkam / , saddharmamArgAdativartanena madoddhato yaH sa hi raudradhAmA // 19 // artha-jo puruSa isa jagatameM samIcIna satya dharmake mArgako chor3akara pravarte aura madase uddhata ho isa prakAra cintavana karai ki-ThagAIke zAstroMko racakara asatya dayArahita mArgako calAkara jagatako usa mArgameM tathA kaTaApadAoMmeM DAlakara apane mano: vAMchita sukha maiM hI bhogU tathA isa prakAra vicArai ki-asatya caturAIke prabhAvase logoMse bahuta prakArase dhana grahaNa karUMgA tathA ghor3e hastI nagara ratnoMke samUha suMdara kanyAdika ratna grahaNa karUMgA / isa prakAra jo saddharmamArgase cyuta hokara asatya vacanoMkI ThagavidyAse. atyanta bhole jIvoMko pravartIvai vaha madoddhata puruSa raudra dhyAnakA * maMdira (ghara) hai arthAt usameM mRSAnaMdanAmA raudradhyAna rahatA hai // 17 // 18 // 19 // 34
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 rAyacandrajainazAstramAlAyAm __ aakhyaankii| asatyasAmathyavazAdarAtIn nRpeNa vAnyena ca ghAtayAmi / adoSiNAM doSacayaM vidhAya cinteti raudrAya matA munIndraH // 20 // artha-maiM adoSiyoMmeM dopasamUhako siddha karake apane asatya sAmarthyake prabhAvase apane duzamanoMko rAjAke dvArA vA anya kisIke dvArA ghAta karUMgA isaprakAra cintA karaneko bhI munIMdroMne raudradhyAna mAnA hai // 20 // pAtayAmi janaM mUr3ha vyasane'narthasaMkaTe / vAkauzalyaprayogeNa vAJchitArthaprasiddhaye // 21 // artha-tathA jo isaprakAra vicAra karai ki maiM vacanakI pravINatAke prayogoMse vAMchita prayojanakI siddhike liye mUr3ha janoMko anarthaka saMkaTameM DAladUM, aisA catura hUM, isa prakArakA vicAra bhI raudradhyAna hai // 21 // vaMzasyaM / imAn jaDAna vodhavicAravicyutAn pratArayAmyadya vacobhirunnataH / amI pravatsyanti madIyakauzalA dakAryavagaidhviti nAtra saMzayaH // 22 // artha-phira isaprakAra vicAra karai ki-ye jJAnarahita mUrkha prANI haiM, inako UMce caturAIke vacanoMse abhI Thaga letA hUM maiM aisA catura huuN| tathA ye prANI merI pravINatAse akAyoMmeM pravategA hI isameM kucha saMdeha nahIM hai, aise vicArako bhI mRpAnaMdI raudradhyAna kahate haiM // 22 // anekAsatyasaMkalpaiH pramoda prajAyate / mRSAnandAtmakaM raudraM tatpraNItaM purAtanaiH // 23 // artha-isa prakAra anya bhI aneka prakArake asatya saMkalpoMse jo pramoda (harSa) utpanna ho use purAtana puruSoMne raudradhyAna kahA hai // 23 // ___ isa prakAra raudradhyAnake dUsare bheda mRSAnandakA varNana kiyA / ava cauryAnanda nAmaka tIsare bhedakA varNana karate haiM, cauryopadezavAhulyaM cAturya cauryakarmaNi / yacaukaparaM cetastacauryAnanda iSyate // 24 //
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 267 artha-jo corIke kAryoMke upadezakI adhikatA tathA cauryakarmameM caturatA tathA corIke kAryomeM hI tatparacitta ho use cauryAnaMdanAmA raudradhyAna mAnA hai // 24 // shaarduulvikriittitm| yacauryAya zarIriNAmaharahazcintA samutpadyate / kRtvA cauryamapi pramodamatulaM kurvanti yatsaMtatam / cauyeNApi hRte paraiH paradhane yajAyate saMbhrama. stacauryaprabhavaM vadanti nipuNA raudraM sunindAspadam // 25 // artha-jIvoMke cauryakarmake liye nirantara cintA utpanna ho tathA corIkarma karake bhI niraMtara atula harSa mAneM AnaMdita ho tathA anya koI corIke dvArA paradhanako harai usameM harSa mAnai use nipuNa puruSa caurya karmase utpanna huA raudradhyAna kahate haiM. yaha dhyAna atizaya niMdAkA kAraNa hai // 25 // upjaatiH| kRtvA sahAya varavIrasainyaM tathAbhyupAyAMzca bahuprakArAn / dhanAnyalabhyAni cirArjitAni sadyo hariSyAmi janasya dhAnyAm // 26 // artha-isa dharitrImeM (pRthivImeM) logoMke dhana alabhya hai tathA bahuta kAlake saMcita kiye hue haiM to bhI me bar3e 2 subhaToMkI senAkI sahAyatAse tathA aneka upAyoMse tatkAlahI hara lAUMgA aisA cora hUM // 26 // aayaa| dvipadacatuSpadasAraM dhanadhAnyavarAganAsamAkIrNam / vastu parakIyamapi me svAdhInaM cauryasAmarthyAt // 27 // upjaatiH| itthaM curAyAM vividhaprakAraH zarIribhiryaH kriyate'bhilAphaH / apAradumgvArNavahetubhUtaM raudraM tRtIyaM tadiha praNItam // 28 // artha-tathA parake dvipada caupadoMmeM jo sAra hai arthAt uttama hai tathA dhana dhAnya zreSTha strI sahita anyakI jo vastuyeM hai so merI corI karmakI sAmarthya se mere hI khAdhIna hai aisA vicAra kara // 27 // isa prakAra corImeM jIvoMkarake jo aneka prakArakI vAMchA kI jAya so tIsarA cauryAnaMdIraudradhyAna hai. yaha raudradhyAna apAra duHkharUpI samudra meM paTakanekA kAraNabhUta hai // 28 // isa prakAra raudradhyAnake tIsare bheda cauryAnaMdanAmA dhyAnakA varNana kiyaa| Age viSayasaMrakSaNa nAmA raudradhyAnake cauthe bhedakA varNana karate haiM, zArdUlavikrInitam / yahArambhaparigrahepu niyataM rakSArthamabhyudyate yatsaMkalpaparamparAM vitanute prANIha raudraashyH|
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 rAyacandra jainazAstramAlAyAm . yaccAlekhya mahatvamunnatamanA rAjetyahaM manyate tatturya: pravadanti nirmaladhiyo raudraM bhavAzaMsinAm // 29 // artha- - yaha prANI raudra (krUra) citta hokara bahuta AraMbha parigrahoM meM rakSArtha niyamase udyama kare aura usameM hI saMkalpakI paraMparAko vistArai tathA raudracita hokara hI mahattAkA avalaMbana karake unnatacitta ho, aisA mAnai ki maiM rAjA hUM aise pariNAmako nirmala buddhivAle mahApuruSa saMsArakI vAMchA karanevAle jIvoMke cauthA raudradhyAna kahate haiM // 29 // upajAtiH / Aropya cApaM nizitaiH zaraughairnikRtya vairibrajamuddhatAzam / dagdhvA puragrAmavarAkarANi prApsye 'hamaizvaryamananyasAdhyam // 30 // indravajrA / Acchidya gRhNanti dharAM madIyAM kanyAdiratnAni ca divyanArIM / ye zatravaH samprati lubdhacittAsteSAM kariSye kulakakSadAham // 31 // mAlinI / sakalabhuvanapUjyaM vIravargopasevyam svajanadhanasamRddhaM ratnarAmAbhirAmam / amitavibhavasAraM vizva bhogAdhipatyam prabalaripukulAntaM hanta kRtvA mayAsam // 32 // upajAtiH / bhitvA bhuvaM jantukulAni hatvA pravizya durgANyudadhiM vilaya / kRtvA padaM mUrdhni madoddhatAnAM mayAdhipatyaM kRtamatyudAram // 33 // jalAnalavyAlaviSaprayogairvizvAsabhedapraNadhiprapaJcaiH / utsAdya niHzeSamarAticakraM sphuratyayaM me prabalapratApaH // 34 // ityAdi saMrakSaNasannibandhaM sacintanaM yatkriyate manuSyaiH / saMrakSaNAnandabhavaM tadetadraudraM praNItaM jagadekanAthaiH // 35 // artha -- jagatake advitIya nAtha sarvajJa devane manuSyoMke Age likhe vicAroMko viSaya ' saMrakSaNake AnaMdase utpanna huA raudradhyAna kahA hai / jaise manuSya vicArai ki- maiM tIkSNa bArNoMke samUhoMse dhanuSako AropaNa karake uddhatAzaya vairiyoMke samUhako chedanapUrvaka unake puragrAma zreSTha Akara (khAni ) Adiko dagdha karake sAdhanemeM na Avai aise aizvarya va niSkaMTa rAjyako prApta hoUMgA // 30 // tathA jo vairI isa samaya merI pRthivI kanyA Adi ratnoM aura suMdara strIko lubdhacitta hue chInakara lete haiM unake kularUpI vanako maiM dagdha karUMgA // 31 //
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 269 tathA-aho! dekho jo samasta bhuvanoMke jIvoMkarake pUjanIya, subhaToMke samUhase sevane yogya, svajana dhanAdikase pUrNa, rata aura striyoMse suMdara, amaryAdika vibhavake sAra aise samasta bhogoMkA svAmitva apane zatruoMke samUhako nAza karake maine pAyA hai // 32 // tathA-pRthivIko bhedakara jIvoMke samUhako mArakara durga (goM)meM praveza karake, samudrako ulaMgha karake bar3e garvase uddhata zatruoMke mastakapara pAMca dekara maine udAra khAmIpanA vA rAjya kiyA hai // 33 // tathA--jala ani sarpa viSAdikake prayogoMse vizvAsa dilAnA, bheda karanA, dUtabheda karanA ityAdi prapaMcoMse zatruoMke samasta samUhoMkA nAza karake yaha merA prabala pratApa hai so sphurAyamAna hai (pragaTa hai). maiM aisA hI pratApI hUM // 34 // ityAdika manupyoMke viSayasaMrakSaNake sannibaMdha kAraNoMkA jo citavana karanA usako hI jinendra bhagavAnane cauthA raudradhyAna kahA hai // 35 // isaprakAra raudradhyAnakA varNana kiyA / aba isameM lezyA tathA cihAdikakA varNana karate haiM kRSNalezyAyalopetaM zvabhapAtaphalAGkitam / raudrametaddhi jIvAnAM syAtpazcaguNabhUmikam // 36 // artha-yaha raudradhyAna kRSNa lezyAke vala kara to saMyukta hai aura narakapAtake phalase cihita hai tathA paMcama guNasthAnaparyanta kahA gayA hai // 36 // prazna-yahAM koI prazna pharai ki raudradhyAna pAMcaveM guNasthAnameM kahA so siddhAntameM pAMcaveM guNasthAnameM lezyA to zubha kahI hai aura naraka AyukA baMdha bhI nahIM hai so paMcama guNasthAnameM raudradhyAna kaise ho? uttara-yaha raudradhyAnakA varNana pradhAnatAse mithyAtvakI apekSA hai / pAMcaveM guNasthAna samyaktvakI sAmarthyase aise raudra pariNAma nahIM hote ! kucha gRhakAryake saMskArase kiMcit lezamAtra hotA hai usakI apekSA kahA hai so yaha narakagatikA kAraNa nahIM hai / RratA daNDapAruSyaM vaJcakatvaM ktthortaa| nistriMzatvaM ca liGgAni raudrasyoktAni sUribhiH // 37 // . artha-tathA krUratA (duSTatA), daMDakI samAna parupatA, vaJcakatA, kaThoratA, nirdayatA ye raudradhyAnake ciha AcAryoMne kahe haiM // 37 // visphuliGganibhe netre bhrUvakrA bhISaNAkRtiH / kampaH khedAdiliGgAni raudre vAdyAni dehinAm // 38 //
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha-agnike phuliMga samAna lAla netra hoM, bhauMheM TeDhI hoM, * bhayAnaka AkRti ho, dehameM kaMpana vA pasevauMkA honA ityAdi raudradhyAnake bAhya cihna haiM // 38 // kSAyopazamiko bhAvaH kaalshcaantmuhrtkH| duSTAzayavazAdetadaprazastAvalambanam // 39 // artha yaha raudradhyAna kSAyopazamika bhAva hai, isakA kAla antarmuhUrtaparyanta hai. aura yaha duSTAzayake vazase aprazasta vastukA avalaMbana karanevAlA hai arthAt yaha dhyAna khoTI vastupara hI hotA hai / / 39 // dahatyeva kSaNArddhana dehinAmidamutthitam / __ asaddhyAnaM trilokazrIprasavaM dharmapAdapam // 40 // artha-yaha aprazasta dhyAna jIvoMke hotA hai taba tIna lokakI lakSmIke utpanna karanevAle dharmarUpI vRkSako kSaNArddhameM jalA detA hai // 40 // aba Ataraudra dhyAnoMkA saMkSepa kahate haiM, upjaatiH| ityAtaraudre gRhiNAmajalaM dhyAne suninye bhavataH khato'pi / parigrahArambhakaSAyadoSaiH kalaGkite'ntaHkaraNe vizaGkam / / 41 // artha-isa prakAra ye Arta aura raudradhyAna gRhasthiyoMke parigraha AraMbha aura kaSAyAdi doSoMse malina antaHkaraNameM khayameva nirantara hote haiM isameM kucha bhI zaMkA nahIM hai, ye donoM dhyAna nindanIya haiM // 41 // kacitkacidamI bhAvAH pravartante munerapi / prAkarmagauravAJcitraM prAyaH saMsArakAraNam // 42 // artha-ye bhAva kisI 2 samaya pUrvakarmake gauravase munike bhI hote haiM so yaha pUrvakarmake udayakI vicitratA hai, bAhulyase ye saMsArake kAraNa haiM // 42 // khayameva prajAyante vinA yatnena dehinAm / ____ anAdidRDhasaMskArAhAnAni pratikSaNam // 43 // artha-ye durdhyAna haiM so jIvoMke anAdi kAlake saMskArase vinA hI yatnake khayameva nirantara utpanna hote haiM, karmakA udaya prabala hai // 43 // ___maalinii| itiH vigatakalakaivarNitaM citrarUpaM duritavipinabIjaM nindyadudhyAnayugmam / 1'caJcita' ityapi paatthH| 2 'karahakanda' ityapi paatthH|
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 jJAnArNavaH / kaTukataraphalADhyaM samyagAlocya dhIra tyaja sapadi yadi tvaM mokSamArge prvRttH||44|| artha-AcArya upadeza karate haiM ki he dhIra puruSa ! jo tU mokSamArgameM pravartI hai to uparyukta prakAra anekarUpa nindanIya durdhyAnakA yugmarUpa kalaMka jinakA dUra hogayA aise mahApuruSoMne varNana kiyA hai usako bhale prakAra vicAra karake zIghra hI chor3a kyoMki yaha durdhyAnakA yugma hai so pAparUpI ghanakA bIja hai jitane pApa haiM ve inase hI upaje haiM atizaya kaThina phalasaMyukta haiM. tIvra duHkha hI isakA phala hai / / 14 // isa prakAra Ataraudra donoM dhyAnakA varNana kiyA yahAM tAtparya yaha hai ki ina donoM aprazasta dhyAnoMko tyAganese prazasta dhyAna dharma dhyAna zukla dhyAnakI pravRtti hotI hai / dohA / paMca pApameM harpa jo, raudradhyAna aghakhAni / Ata kahyo dukhamaganatA, doU taja nijajAni // 26 / / iti zrIzubhacandrAcAryaviracite yogapradIpAdhikAre jJAnArNave Artaraudra dhyAnaMnAma paDdizaM prakaraNaM // 26 // atha saptaviMzaM prakaraNam / Age dharmadhyAnakA svarUpa kahate haiM, atha prazamamAlamya vidhAya khavazaM manaH / virajya kAmabhogepu dharmadhyAnaM nirUpaya // 1 // artha-he Atman ! tU prazamatAkA (manda kapAyarUpa vizuddha bhAvoMkA ) avalaMbana karake apane manako apane vaza kara aura kAmabhogoMkI icchAmeM arthAt viSayasevanAdikameM virakta hokara dharmadhyAnako vicArapUrvaka dekha // 1 // tadeva prakramAyAtaM savikalpaM smaastH| ArambhaphalaparyantaM procyamAnaM vivudhyatAm // 2 // artha-vahI dharmadhyAna AcAryokI paripATIse (guru-AmnAyase ) calA AyA bhedoMsahita saMkSepase kahA huA AraMbha phalaparyanta jAnanA cAhiye // 2 // jJAnavairAgyasaMpannaH saMvRtAtmA sthirAzayaH / mumukSurudyamI zAnto dhAtA dhIrA prazasyate // 3 // artha-isa dharmadhyAnakA karanevAlA dhyAtA yathArtha vastukA jJAna aura saMsArase vairAgya
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 . rAyacandrajainazAstramAlAyAma karake sahita ho, indriya mana jisake vaza ho, sthiracitta aura . muktikA icchaka ho, tathA Alasyarahita udyamI aura zAntapariNAmI ho, tathA dhairyavAn ho, vahI prazaMsanIya hai // 3 // catasro bhAvanA dhanyAH puraannpurussaashritaaH| . mainyAyazciraM citte dhyeyA dharmasya siddhaye // 4 // , artha-tathA maitrI pramoda kAruNya aura mAdhyastha * ina cAra bhAvanAoMko purANapurupaune (tIrthaMkarAdikoMne) Azrita kiyA hai isa kAraNa dhanya haiM, (prazaMsanIya hai) so dharmadhyAnakI siddhi ke liye ina cAroM bhAvanAoMko cittameM dhyAvanA cAhiye // 4 // aba prathama hI maitrI bhAvanAko kahate haiM kSudretaravikalpeSu crsthirshriirissu| ' sukhaduHkhAdyavasthAsu saMsRteSu yathAyatham // 5 // nAnAyonigateSveSu smtvenaaviraadhikaa| sAdhvI mahattvamApannA matimaitrIti paThyate // 6 // artha-zudra (sUkSma ) itara vAdara bhedarUpa trasa sthAvara prANI sukhaduHkhAdi avasthAoMmeM jaise taise tiSThe hoM-tathA nAnAbhedarUpa yoniyoMmeM prApta honevAle jIvoMmeM samAnatAse virAdhanevAlI nahIM aisI mahattAko prApta huI samicInabuddhi maitrI bhAvanA kahI jAtI jIvantu jantavaH sarve klezavyasanavarjitAH / prAmuvantu sukhaM tyaktvA vairaM pApaM parAbhavam // 7 // artha-isa maitrIbhAvanAmeM aisI bhAvanA rahe ki ye saba jIva kaSTa ApadAoMse varjita ho jIo, tathA vaira pApa apamAnako chor3akara sukhako prApta hoo. isaprakArakI bhAvanAko maitrIbhAvanA kahate haiM // 7 // dainyazokasamutrAsarogapIDArditAtmasu / vadhabandhanaruddheSu yAcamAneSu jIvitam // 8 // kSuttanamAbhibhUteSu zItAyaivya'thiteSu ca / aviruddheSu nistriMzairyAtyamAneSu nirdayam // 9 // maraNArteSu jIveSu ytprtiikaarvaanychyaa| ___ anugrahamatiH seyaM karuNeti prakIrtitA // 10 // artha-jo jIva dInatAse tathA zoka bhaya rogAdikakI pIr3Ase duHkhita hoM, pIr3ita hoM tathA vadha (ghAta) baMdhana sahita roke hue hoM, athavA apane jIvanakI bAMchA karate
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| .. huye ki koI hamako bacAo aise dIna prArthanA karanevAle hoM, tathA kSudhA tRSA kheda Adikase pIDita hoM, tathA zIta uSNatAdikase pIr3ita hoM tathA nirdaya puruSoMkI, nirdayatAse roke hue (pIDita kiye hue) maraNake duHkhako prApta hoM, isa prakAra duHkhI jIvoMko dekhane sunanese unake duHkha dUra karaneke upAya karanekI buddhi ho use karuNAM' nAmakI bhAvanA kahate haiM // 8 // 9 // 10 // agha pramodabhAvanAko kahate haiM, tapAzrutayamodyuktacetasAM jJAnacakSuSAm / vijitAkSakapAyANAM khatattvAbhyAsazAlinAm // 11 // jagatrayacamatkAricaraNAdhiSThitAtmanAm / tadguNeSu pramodo yaH sadbhiH sA muditA matA // 12 // artha-'jo puruSa tapa zAstrAdhyayana aura yama niyamAdikameM udyamayukta cittavAle haiM tathA jJAnahIM jinake netra haiM indriya, mana aura kapAyoMko jItanevAle haiM tathA khatattvAbhyAsa karanemeM catura haiM jagatako camatkRta karanevAle cAritrase jinakA AtmA adhiSThita (Azrita) hai aise puruSoMke guNoMmeM pramodakA (harSakA ) honA so muditA kahiye pramodabhAvanA hai // 11 // 12 // aba mAdhyasthya bhAvanAko kahate haiM, krodhaviheSu sattveSu nistriMzakrUrakarmasu / madhumAMsasurAnyastrIlabdheSvatyantapApi // 13 // devaagmytivaatnindkessvaatmshNsissu| . nAstikeSu ca mAdhyasthyaM yatsopekSA prakIrtitA // 14 // artha-jo prANI krodhI hoM, nirdaya va krUrakarmI hoM, tathA madhu mAMsa madya aura parakhImeM lubdha (lampaTa) tathA Asakta vyasanI hoM, aura atyaMta pApI hoM tathA deva:zAstra guruoMke samUhakI niMdA karanevAle aura apanI prazaMsA karanevAle hoM tathA nAstika hoM, aise jIvoMmeM rAgadveparahita madhyasthabhAva honA so upekSA kahI hai / upekSA nAma udAsInatA (vItarAgatA)kA hai so yahI mAdhyasthyabhAvanA hai // 13 // 14 // etA munijnaanndsudhaasyndaikcndrikaaH| . . 'dhvastarAgAdhuruklezA lokAgrapathadIpikAH // 15 // . . artha-isa prakAra ye 4 bhAvanAyeM kahIM so munijanoMke AnaMdarUpa amRtake jharaneko candramAkI cAMdanIke samAna haiM kyoMki inase rAgAdikakA bar3A kleza dhvasta ho jAtA hai arthAt jo ina bhAvanAoMse yukta ho usake kapAyarUpa pariNAma nahiM hote tathA ye bhAvanAyeM lokAgrapathako (mokSamArgako) prakAza karaneke liye dIpikA (cirAga') haiN.|| 15 // ..
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 rAyacandrajainazAstramAlAyAm . . . etAbhiranizaM yogI krIDannatyantanirbharam / . . ... sukhamAtmotthamatyakSamihaivAskandati dhruvam // 16 // . artha-ina bhAvanAoMmeM ramatA huA yogI atyaMta sAtizaya AtmAse utpama hue atIndriya sukhako isI lokameM nizcaya karake prApta hotA hai // 16 // . bhAvanAkhAsu saMlInaH karotyadhyAtmanizcayam / avagamya jagadvRttaM viSayeSu na muhyati / / 17 // . . artha-tathA ina bhAvanAoMmeM lIna huA muni jagatake vRttAMtako jAnakara adhyAtmakA nizcaya karatA hai, jagatake pravartanameM tathA indriyoMke vipayoMmeM mohako prApta nahiM hotA arthAt khakIya kharUpake sammukha rahatA hai // 17 // yoganidrA sthitiM dhatte mohanidrApasarpati / Asu samyakpraNItAsu syaanmunesttvnishcyH||18|| artha-ina bhAvanAoMko male prakAra gocarIbhUta ( abhyasta ) karanepara munike mohanidrA to naSTa ho jAtI he aura yogakI (dhyAnakI) nidrA sthitiko dhAraNa karatI hai aura usI munike tattvoMkA nizcaya hotA hai / / 18 // AbhiyadAnizaM vizvaM bhAvayatyakhilaM vazI, tadaudAsInyamApannazvaratyatraiva muktavat // 19 // artha-jisa samaya muni ina bhAvanAoMse vazI hokara samasta jagatako bhAvatA hai taba vaha muni udAsInatAko prApta hokara isI lokameM muktake samAna pravartatA hai arthAt muktikese sukhAnubhavako prApta hotA hai // 19 // ___ isa prakAra zubha dhyAnakI sAmagrI svarUpa cAra bhAvanAoMkA varNana kiyA, inako bhAvanevAleke dhyAnakI siddhi hotI hai / aba dhyAnake yogya sthAna tathA usake ayogya khAnakA varNana karate haiM,- . rAgAdivAgurAjAlaM nikRtyaacintyvikrmH| ' : sthAnamAzrayate dhanyo viviktaM dhyAnasiddhaye // 20 // . artha-jo muni dhanya hai (mahAbhAgya hai ) vaha rAgAdikarUpa phAMsIke bAlako kATakara acintya parAkramavAlA hokara dhyAnakI siddhike liye nirjana (ekAnta) sthAnako Azraya karatA hai kyoMki ekAnta sthAnameM rahe vinA dhyAnakI siddhi nahIM hotI // 20 // . .. kAnicittatra zasyante dUSyante kaanicitpunH| ' . : dhyAnAdhyayanasiddhyarthaM sthAnAni munisattamaiH // 21 // . artha-dhyAnakI aura zAstrAdhyayanakI siddhike liye AcAryoMne kaI sthAna sarAhe haiM aura kaI sthAna dUSe bhI haiM kyoNki-|| 21 // . . . . . .
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| - 275 vikIryate manaH sadyaH sthAnadoSeNa dehinAm / / tadeva svasthatAM dhatte sthAnamAsAdya vandhuram // 22 // __ artha-jIvoMkA citta sthAnake dopase tatkAla vikAratAko prApta hotA hai aura vahI mana manojJa sthAnako pAkara khasthatAko (nizcalatAko ) prApta hotA hai // 22 // unhI dUSita thAnoMko kahate haiM, mlecchAdhamajanairjuSTaM duSTabhUpAlapAlitam / pApaNDimaNDalAkrAntaM mahAmithyAtvavAsitam // 23 // kolakApAlikAvAsaM rudrakSudrAdimandiram / uddhAntabhUtavetAlaM caNDikAbhavanAjiram // 24 // paNyastrIkRtasaMketaM mandacAritramandiram / krUrakarmAbhicArADhyaM kuzAstrAbhyAsavancitam // 25 // kssetrjaatikulotpnnshktisviikaardrpitm| . militAnekaduHzIlakalpitAcinyasAhasam // 26 // gtkaarsuraapaanvittvndivjaanvitm| . . pApisatvasamAkAntaM nAstikAsArasevitam // 27 // kravyAdakAmukAkINa vyaadhvidhvstshvaapd| . zilpikArukavikSisamagrijIvajanAcitam / / 28 / / pratipakSazirazUle pratyanIkAvalambitam / . AtreyIkhaNDitavyaGgasaMsRtaM ca parityajet // 29 // artha-dhyAna karanevAlA muni Age likhe sthAnoMko chor3e / mleccha pApI banauka, rahanekA sthAna, duSTa rAjAke (jamIdArake) adhikArakA sthAna, pAkhaMDI bheSiyoMke samU. hase ghirA huA sthAna, tathA mahAmithyAtvakA sthAna, kuladevatA yoginIkA sthAna, rudra nIca devAdikakA maMdira jisameM uddhata bhUta vetAla nAcateM hoM, tathA caMDikA devIke bhavanakA mAMgaNa (cauka) tathA vyabhicAriNI striyoMke saMketa kiye sthAna, kucAritrI pAkhaMDhiyoMkA maMdira tathA krUra kama aura amicArase 'pUrNasthAna jisameM kuzAstroMkA abhyAsa hotA ho aisA sthAna, tathA jamIdArI jAti aura kulase utpanna huI zaktise adhikArameM A jAnese garvita arthAt yaha hamArA nivAsa hai anyako praveza nahIM karane deM aisA sthAna, tathA jisameM aneka duHzIla khoTe puruSoMne milakara koI aciMtya sAhasika kArya racA ho / amavA dyUtakrIDAvAle juArI. madyapAnI, vyabhicArI baMdInana ityAdike samUhasahita sthAna, tathA pApI prANiyoMse ghirA huA, tathA nAstikoMke dvArA sevita ho,
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 rAyacandrajainazAstramAlAyAm tathA rAkSasa kAmI puruSoMse vyApta, vyAdha zikAriyoM ye jahAMpara jIvavadha kiyA hoM, tathA zilpI, (zilAvaTa kArIgara) kAruka (mocI Adi) kA vikSipta sthAna (chor3A huA)ho, tathA . agnijIvI (luhAra ThaThere Adika) se yukta ho, tathA zatruke mastakapara zulakI samAna zatrukI senAkA sthAna tathA rajaskhalA bhraSTa cAritrI napuMsaka aMgahInoMke rahanekA sthAna, ityAdi . sthAnoMko dhyAna karanevAlA chor3e arthAt ina sthAnoMse vaMcakara anya yogya sthAnameM dhyAna karanA cAhiye // 23 // 24 // 25 // 26 // 27 // 28 // 29 // . . . . . . vidravanti janA pApAH snycrntybhisaarikaaH| kSobhayantIgitAkArairyatra nAryopazaGkittAH // 30 // artha-tathA jahAMpara pApIjana upadrava karate hoM, jahAM abhisArikA striye vicaratI hoM, tathA striyeM niHzakita hokara jahAM kaTAkSa iMgitAkArAdikase kSobha utpanna karatI hoM aise sthAnakA dhyAnI muni tyAga karai // 30 // aba kucha vizeSa kahate haiM ki.ca kSobhAya mohAya yadvikArAya jaayte| , . sthAnaM tadapi moktavyaM dhyAnavidhvaMsazaGkitaH // 31 // artha:-jo muni dhyAnavidhvaMsake bhayase bhayabhIta haiM unako kSobhakAraka, mohaka tathA vikAra karanevAlA sthAna bhI chor3a denA caahiye.||.31 // tRnnknnttkvlmiikvissmoplkrdmH| .. bhasmocchiSTAsthiraktAdyairdUSitAM santyajedbhuvam // 32 // artha-tathA jo jagaha tRNa, kaMTaka, valmIki, (vAMbI), viSama pApANa, kardama, bhasma, ucchiSTa, hADa, rudhirAdika niMdya vastuoMse dUpita ho usako dhyAna karanevAlA choDai // 32 // ' : kaakkaushikmaarjaarkhrgomaayumnnddlaiH| . . . . : ... . avaghuSTaM hi vighnAya dhyAtukAmasya yoginaH // 33 // .. artha-tathA jo sthAna kAka ulUka bilAva gardabha zRgAla zvAnAdikase avadhuSTa ho arthAt jahA~ ye zabda karateM hoM vaha sthAna yogI munigaNoMke dhyAnako vighnakAraka hai // 33 // .. dhyAnadhvaMsanimittAni tathAnyAnyapi bhuutle| ... na hi khane'pi sevyAni sthAnAni munisattamaiH // 34 // artha-jo jo pUrvokta sthAna kahe usI prakAra anyasthAna bhI jo dhyAnake vighnakAraka hoM ve saba hI sthAna dhyAnI munijanoMko chor3a dene cAhiye, aise sthAna khapnameM bhI sevane. yogya nahIM haiM // .34 //
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 . jJAnArNavaH / isamakAra dhyAnake vinake kAraNa sthAnoMkA varNana kiyA dohaa| . jahAM kSoma mana Upajai, tahAM dhyAna nahIM hoya / aise thAna viruddha haiM, dhyAnI tyAgai soya // 27, . iti zrIzubhacandrAcAryaviracite yogapradIpAdhikAre jJAnArNave dhyAnaviruddha . sthAnavarNanaM nAma saptaviMzaM prakaraNaM samAptam / / 27 // . . atha aSTAviMzaM prakaraNaM likhyate / a aba dhyAnake yogya sthAnoMko kahakara AsanakA vidhAna kahate haiM, tahAM prathama dhyAnake yogya sthAna kahate haiM, siddhakSetre mahAtIrtha puraannpurussaashrite| kalyANakalite puNye dhyAnasiddhiH prajAyate // 1 // . artha-siddhakSetra, jahAM ki bar3e 2 prasiddha puruSa dhyAna kara siddha hue hoM, tathA purANapuruSa arthAt tIrthakarAdikoMne jisakA Azraya kiyA ho aise mahAtIrtha; jo tIrthaMkaroMke kalyANaka sthAna hoM aise sthAnoMmeM dhyAnakI siddhi hotI hai // 1 // sAgarAnte vanAnte vA shailshnggaantre'thvaa| '' puline padmakhaNDAnte prAkAre zAlasaGkaTe // 2 // saritAM saGgame dIpe prazaste trukottre| ' "" jIrNodyAne smazAne vA guhAga: vijantuke // 3 // siddhakUTe jinAgAreM kRtrime'kRtrime'pi vaa| . maharddhikamahAdhIrayogisaMsiddhavAnchite // 4 // manaHprItiprade zaste shngkaakolaahlcyute| . . sarvatusukhade ramye sarvopadravavarjite // 5 // zunyavezmanyatha grAme bhUgarbha kdliigRhe.| . , puropavanavedyante maNDape caitypaadpe||6|| . . vrssaatptussaaraadipvnaasaarvrjite| sthAne jAgartyavizrAntaM yamI janmArtizAntaye // 7 // 1 bhUehe' ityapi paatthH|
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha-saMyamI muni saMsArakI pIr3Ako zAnta karaneke liye Age likhe sthAnoMmeM niraMtara sAvadhAna hokara rahe - samudra ke kinArepara - vanameM, parvatake zikharapara, nadIke kinAre, kamalavanameM, prAkAra (koTa), zAlavRkSoMke samUhameM, nadiyoMkA jahAM saMgama huA ho, jalake madhya jo dvIpa ho usameM, prasanna (ujvala ) vRkSake koTarameM, purAne vanameM, zmazAna meM, parvatakI guphAmeM, jIvarahita sthAnameM, siddhakUTa tathA kRtrima akRtrima caityAlayoMmeM jahAM ki mahARddhike dhAraka mahAdhIra vIra yogIzvara siddhikI vAMchA karate haiM, manako prIti denevAle, prazaMsanIya, tathA jahAMpara zaMkA kolAhalazabda na ho aise sthAnameM, tathA samasta RtuoM meM sukhake denevAle ramaNIka sarva upadravarahita sthAnameM, tathA zUnyaghara tathA zUne grAma pRthivIke nIce U~ce pradezameM, tathA kadalIgRhameM (keloMke kuMjoM meM) tathA nagarakI upavanakI (bAgakI) vedIke aMtameM tathA vedIparake maMDapameM vA caityavRkSake samIpa, tathA varSA Atapa hima zItAdika tathA pracaMDa pavanAdise 'varjita sthAnameM niraMtara tiSThai // 2-3-4-5-6-7 // 208 yatra rAgAdayo doSA ajasraM yAnti lAghavam / tatraiva vasatiH sAdhvI dhyAnakAle vizeSataH // 8 // artha-jisa sthAna meM rAgAdika doSa nirantara laghutAko prApta ho usahI sthAnameM muniko basanA cAhiye tathA dhyAnake kAlameM to avazya hI yogya sthAnako grahaNa karanA cAhiye // 8 // aba AsanakA vidhAna kahate haiM, - dArupa zilApaTTe bhUmau vA sikatAsthale / samAdhisiddhaye dhIro vidadhyAtsusthirAsanam // 9 // artha - vIra vIra puruSa samAdhikI siddhike liye kASThake takhatepara tathA zilApara athavA bhUmipara bA bAlUreMtake sthAna meM bhale prakAra sthira Asana karai // 9 // paryaGkamaparyaGkaM vajraM vIrAsanaM tathA / sukhAravindapUrve ca kAyotsargazca sammataH // 10 // artha ----paryaka Asana, arddhaparyaMka- Asana, vajrAsana, cIrAsana, sukhAsana, kamalAsana aura kAyotsarga ye dhyAnake yogya Asana mAne gaye haiM // 10 // . yena yena sukhAsInA vidhyurnizcalaM manaH / tattadeva vidheyaM syAnmunibhirbandhurAsanam // 11 // artha - jisa jisa Asana se sukharUpa upaviSTa muni apane manako nizvala kara sakeM vahI suMdara Asana muniyoMko svIkAra karanA cAhiye // 11 // +
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaanaarnnvH| kAyotsargazca paryaGkaH prazastaM kaishcidiiritm| .. dehinAM vIryavaikalyAtkAladoSeNa saMprati // 12 // artha-tathA isa samaya kAladoSase jIvoMke vIryakI vikalatA hai arthAt sAmarthyakI hInatA hai isa kAraNa kaI AcAryone paryakAsana (padmAsana) aura kAyotsarga ye do Asana hI mazasta kahe haiM // 12 // vajrakAyA mahAsattvA niHkampAH susthiraasnaaH| . sarvAvasthAkhalaM dhyAtvA gatAH prAgyoginaH zivam // 13 // artha-tathA jo vajrakAya kahiye vajravRSabha saMhananavAle bar3e parAkramI niHkampa (dhIra) sthira-Asana the, ve hI yogI sarvAvasthAoMmeM dhyAna karake pUrvakAlameM mokSako prApta hue haiM // 13 // upasagairapi sphiitairdevdaityaariklpitH| svarUpAlamyitaM yeSAM na cetavAlyate kacit // 14 // artha-jo pUrvakAlameM mahAparAkramI the unake kharUpameM avalambita citta deva daitya vairIdvArA vadehuye upasargose kadApi calAyamAna nahIM hotA // 14 // zrUyante saMvRtavAntA svtttvkRtnishcyaaH| visadyogropasargAgniM dhyAnasiddhiM samAzritAH // 15 // . artha-jinhone apane manako saMvararUpa kiyA tathA jinhoMne svatattvameM nizcaya kiyA hai ve hI pUrvapuruSa tIna upasargarUpa agmiko sahakara dhyAnakI siddhiko Azrita hue sune jAte haiM // 15 // kecijvAlAvalIDhA harizarabhagajavyAlavidhvastadehAH . . . kecitkruuraadidaityairdymtihtaashckrshuulaasidnnddaiH| bhUkampotpAtavAtapravalapavighanavrAtaruddhAstathAnye kRtvA sthairya samAdhau sapadi zivapadaM nimprapaJca prapannAH // 16 // artha-phira bhI sunA jAtA hai ki pUrvakAlameM aneka mahAmuni tau amikI jvAlAkI paMktise jalakara samAdhimeM dRDha rahanese tatkAla mokSako prApta hue, kitaneka muni siMha aSTApada.hastI sAdika dvArA dehase vidhvasta ho samAdhimeM sthiratA dhAraNa kara tatkAla : mokSako gaye, tathA kitaneka muni krUra vairI daityAdike dvArA cakra zUla taravAra daMDAdikase nirdayatAke sAtha hate hue samAdhimeM lIna rahanese tatkAla mokSako gaye. tathA kitane hI muni bhUmikaMpanake utpAta, pracaMDa pavana, pravala vajrapAta yA pravala meghAdikake upasargako 'jItake srgdhraa|
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ -------- 280. rAyacaMndrajainazAstramAlAyAm mokSako gaye tathA anya bhI aneka muni nAnAprakArake upasargoM ko sahakara sabhAdhimeM (dhyAnameM) dRr3ha hokara prapaMcarahita zivapada ko prApta hue, so aise uttama saMhananavAloMke AsanakA niyama nahIM hai // 16 // tadvai yaminAM manye na saMprati purAtanam / 1 atha svapne'pi nAmAsthAM prAcInAM kartumakSamAH // 17 // artha -- AcArya mahArAja kahate haiM ki pUrvakAlake muniyoMkA purAtana dhairya vA balavIrya isa vartamAnakAlameM nahIM hai isI kAraNa pahilIkIsI AsthA ( sthiratA ) vartamAnakAlake muni svamameM bhI karanemeM asamartha haiM aura jo isa samaya karate haiM ve dhanya haiM // 17 // niHzeSa viSayottIrNo nirviNNo janma saMkramAt / AtmAdhInamanAH zazvatsarvadA dhyAtumarhati // 18 // artha-jo puruSa indriyoMke samasta viSayoMse rahita hai, saMsArake paribhramaNase virakta hogayA hai tathA apane AdhIna hai mana jisakA aisA nirantara ho vaha puruSa hI dhyAna ke yogya hotA hai / bhAvArtha - yaha sAdhAraNa dhyAnakI yogyatA hai // 18 // * avikSiptaM yadA cetaH svatattvAbhimukhaM bhavet / munestadaiva nirvighnA dhyAnasiddhirudAhRtA // 19 // artha - jisa samaya munikA citta kSobharahita ho AtmasvarUpake sammukha hotA hai usa kAla hI dhyAnakI siddhi nirvighna hotI hai // 19 // sthAnAsanavidhAnAni dhyAnasiddherniyandhanam / naikaM muktvA muneH sAkSAdvikSeparahitaM manaH // 20 // : artha -- dhyAnakI siddhikA kAraNa sthAna aura AsanakA vidhAna hai so inameMse eka bhI na ho to munikA (dhyAnIkA) citta vikSeparahita nahIM hotA / bhAvArtha-sthAna aura Asana dhyAnake kAraNa haiM, inameMse jo eka bhI na ho to mana nahIM tha~bhatA arthAt donoM ThIka honese hI mana tha~bhatA hai // 20 // saMvignaH saMvRto dhIraH sthirAtmA nirmalAzayaH / sarvAvasthAsu sarvatra sarvadA dhyAtumarhati // 21 // artha- - tathA jo muni saMvegavairAgyayukta ho, saMvararUpa ho, dhIra ho, jisakA AtmA sthira ho, citta nirmala ho vaha muni sarva avasthA sarva kSetra aura sarva kAlameM dhyAna karane yogya hai // 21 // vijane janasaMkIrNe susthite duHsthite'pi vA / yadi dhatte sthiraM cittaM na tadAsti niSedhanam // 22 // * artha -janarahita kSetra ho athavA janasahita pradeza ho, tathA susthita ho athavA -
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 281 duHsthita ho jisakAla munikA citta sthira kharUpako dhArai taba hI dhyAnakI yogyatA hai, niSedha nahIM hai / pahile sthAna aura AsanakA vidhAna kahA. usake sivAya jisa samaya munikA citta sthiratA dhArai usa samaya sarva avasthA sarva kSetrameM dhyAnakI yogyatA hai, nipedha nahIM hai // 22 // pUrvAzAbhimukhaH sAkSAduttarAbhimukho'pi vaa| prasannavadano dhyAtA dhyAnakAle prazasyate // 23 // artha-dhyAnI muni jo dhyAnake samaya prasannamukha hokara sAkSAt pUrva dizAmeM mukha karake athavA uttara dizAmeM bhI mukha karake dhyAna karai, so prazaMsanIya kahA hai / / 23 // caraNajJAnasampannA jitAkSA viitmNtsraa| prAganekAkhavasthAsu saMprAptA yaminaH zivam // 24 // artha-tathA aisA bhI hai ki cAritra aura jJAnase saMyukta, jitendriya, matsararahita jo munigaNa pUrvakAlameM aneka avasthAoMse mokSako prApta hogaye haiM unake dizAkI sammukhatAkA kucha niyama nahIM thA // 24 // mukhyopacArabhedena dvau munI svAminau matau / apramattapramattAkhyau dharmasyaitau yathAyatham // 25 // artha-isa dharmadhyAnake yathAyogya adhikArI mukhya aura upacArake bhedase pramattaguNasthAnI aura apramattaguNasthAnI ye do muni hI hote haiM // 25 // apramattaH susaMsthAno vajrakAyo vazI sthirH| pUrvavitsaMvRto dhIro dhyAtA saMpUrNalakSaNaH // 26 / / __ artha-ukta donoM guNasthAniyoMmeM jo apramattaguNasthAnI muni samacaturasrasaMsthAna aura vajravRpamanArAcasaMhananavAlA, tathA jitendriya ho, sthira ho, pUrvakA jJAnI ho, saMvaravAn aura dhIra ho arthAt paripaha aura upasargAdikase calita na ho, vahI saMpUrNa lakSaNakA dhAraka dharmadhyAnake dhyAvanevAlA hotA hai kyoMki aisA muni hI kisI samaya sAtizaya apramatta hokara zreNIkA AraMbha karatA hai // 26 // tathA ca zrutena vikalenApi svAmI sUtre prkiirtitH| adhAzreNyAM pravRttAtmA dharmadhyAnasya suzrutaH // 27 // artha-siddhAMtameM nIcekI zreNI meM pravRttA hai AtmA jisakA aisA vikalazruta arthAt pUrvajJAnarahita bhAvazrutavAn bhI dharmadhyAnakA khAmI kahA hai // 27 // 1vItavibhramaH ityapi paattH|
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm kiM ca keci dharmasya catvAraH khAminaH smRtAH / saddRSTyAdyapramattAntA yathAyogyena hetunA // 28 // artha- - tathA yaha vizeSa hai ki kitanehI AcAryoMne dharma dhyAnake khAmI (adhikArI) cAra bhI kahe haiM ve samyagdRSTI aviratase lekara dezavirata, pramatta, apramatta paryanta yathAyogya hetuse kahe haiM // 28 // dhyAtArastrividhA jJeyAsteSAM dhyAnAnyapi tridhA / zyAvizuddhiyogena phalasiddhirudAhRtA // 29 // 1 artha -- isa dharma dhyAnake dhyAtA tIna prakArake bhI kahe haiM aura unake dhyAna bhI tIna prakArake kahe hai, kyoMki lezyAkI vizuddhatAse phalasiddhi kahI hai / bhAvArtha - guNasthAnakI apekSA jaghanya madhyama utkRSTa medase dhyAtA tIna prakArake haiM, jahAM jaisI vizuddhatA ho vaisA hI hInAdhika dhyAnake bhAva hote haiM vaisA hI hInAdhika phala hotA hai // 29 // aba Asanake jItanekA vidhAnakA upadeza karate haiM,-- 282 athAsanajayaM yogI karotu vijitendriyaH / manAgapi na khidyante samAdhau susthirAsanAH // 30 // artha - aba yaha kahate haiM ki jo yogI muni vizeSakarake jitendriya haiM ve AsanakA jaya karo kyoMki jinakA Asana bhaleprakAra sthira hai ve samAdhimeM kiMcinmAtra bhI khedako prApta nahIM hote / bhAvArtha - Asanako jItai to samAdhise ( dhyAna se ) calAyamAna na 1 hoya // 30 // AsanAbhyAsa vaikalyAdvapuH sthairya na vidyate / khidyate tvaGgavaikalyAtsamAdhisamaye dhruvam // 31 // artha -- Asanake abhyAsakI vikalatAse zarIrakI sthiratA nahIM rahati aura samA dhike samaya zarIrakI vikalatAse bhI nizcaya karake khedarUpa hojAtA hai // 31 // * vAtAtapatuSArAcairjantujAtairanekazaH / kRtAsanajayo yogI khedito'pi na khidyate // 32 // artha - jo yogI Asanako jIta letA hai vaha pavana AtApa tuSAra zItAdikase tathA aneka jIvoMse aneka prakArase pIr3ita huA bhI khedako prApta nahIM hotA / Asana jItanekA phala yahI hai // 32 // AsAdyAbhimataM ramyaM sthAnaM cittaprasattidam / udbhinnapulakaH zrImAnparyaGkamadhitiSThati // 33 // artha-yogI muni Asana karate samaya cittako prasanna karanevAle ramaNIka sthAnako
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 . jJAnArNavaH / prApta hokara utpanna huA hai harSa AnaMdakA romAMca jisake aisA zrImAn uttama muni paryasAsana (padmAsana) karake dhyAna karai / / 33 // paryAdezamadhyasthe prottAne krkudaale| karotyutphullarAjIvasannibhe cyutacApale // 34 // artha-pathyeka dezake madhyabhAgameM sthita unnata donoM hastake mukula (karakamala) vikasita kamalake sadRza capalatArahita karai / bhAvArtha-donoM hAtha apanI godavipe vikasita kamalasadRza kara nizcala yApai // 34 // nAsAgradezavinyaste dhatte netre'tinizcale / prasanne saumyatApanne niSpande mandatArake // 35 // artha-ati nizcala, saumyatAke liye sandarahita haiM manda tAre jinameM aise dono netroMko nAsikAke agrabhAgameM dhAraNa karai arthAt ThaharAvai // 35 // bhrUvallIvikriyAhInaM muzliSTAdharapallavam / suptamatsyahRdaprAyaM ridhyAnmukhapaGkajam // 36 // ardha-tathA mukhako isaprakAra kara ki-bhauheM to vikArarahita hoM, adharapallava arthAt donoM hoTa na to bahuta khule aura na atimile ho. aise sote hue matsyake hRdakI samAna mukhaphamalako kareM // 36 // | agAdhakaruNAmbhodhau magnaH sNvignmaansH| RjvAyataM vapurdhatte prazastaM pustamUrtivat // 37 // artha-yogI muniko cAhiye ki-apane zarIrako agAdhakaruNA samudrameM magna hogayA hai saMvegasahita mana jisakA aisA sIdhA aura laMbA rakhai, jaise ki dIvArapara citrAmakI mUrti ho usaprakAra banAvai // 37 // vivekavAdviMkallolenirmalIkRtamAnasaH / jJAnamantroddhRtAzeparAgAdivipamagrahaH // 38 // ratnAkara ivAgAdhaH surAdririva nizcalaH / prshaantvishvvispndprnnssttmklbhrmH|| 39 // kimayaM loSThanippannaH kiMvA pustaprakalpitaH / samIpasthairapi prAyaH prAjAnIti lakSyate // 40 // artha-muni jaba dhyAnakA Asana jamAkara baiThe taba aisA honA cAhiye ki-prathama to viveka-bhedanAnarUpa samudrakI kaloloMse nirmala kiyA huA hai mana jisakA aisA ho, tathA jJAnarUpa maMtrase nikAla diye haiM samastarAgAdika vipama graha arthAt pizAca jisane aisA ho tathA samudra ke samAna agAdha ho, meruparvatake samAna nizcala ho arthAt jisakA aMga vA mana
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 rAyacandrajainazAstramAlAyAm kisIprakAra bhI calAyamAna na ho tathA jisake vegoMkA saMkalpa zAnta hogayA ho, samasta bhrama jisake naSTa hogaye hoM, aisA nizcala ho ki samIpastha prAjJa puruSa bhI aisA bhrama karane lagajAya~ ki yaha kyA pASANakI mUrti hai vA citrAmakI mUrti hai isaprakAra Asana jItanekA vidhAna kahA // 38 // 39 // 40 // dohaa| Asana diDhateM dhyAnameM, mana lAgai ikatAna / tAtai AsanayogakU, muni kara dhArai dhyAna // 28 // iti zrIzubhacandrAcAryaviracite yogapradIpAdhikAre jJAnArNave Asanajayo nAma aSTAviMzaM prakaraNaM samAptaM // 28 // athaikonatriMzaM prkrnnm| aba prANAyAmakA varNana karate haiM sunirNItasusiddhAntaH prANAyAmaH prazasyate / munibhiAnasiddhyarthaM sthaiyArtha cAntarAtmanaH // 1 // artha-bhaleprakAra nirNayarUpa kiyA hai satyArthasiddhAnta jinhoMne aise muniyoMne dhyAnakI siddhike tathA manakI ekAgratAke liye prANAyAma prazaMsanIya kahA hai| bhAvArtha-anyamatI bhI prANAyAmakA sAdhana karate haiM, kintu unakA prayojana tathA kharUpa yathArtha nahIM hai. jainAcAryoMye sarvajJabhASita Agama tathA syAdvAdanyAyarUpa siddhAntase nirNaya karake siddhi aura manakI ekAgratAse AtmakharUpameM ThaharAnA ina donoM prayojanoMke liye prANAyAmako sarAhA hai-isase iSTa prayojanakI siddhi hotI hai usakA varNana gauNa kiyA hai aura dhyAnakI siddhise AtmakharUpameM lIna honese mukti hotI hai aisA prayojana pradhAna hai||1|| ___ ataH sAkSAtsa vijJeyaH pUrvameva manISibhiH / manAgapyanyathA zakyo na kartuM cittnirjyH||2|| artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki-dhyAnakI siddhike liye manako ekAgra karaneke liye pUrvAcAryoMne prANAyAmakI prazaMsA kIyI hai, isakAraNa dhyAna karanevAle buddhimAn puruSoMko prathamase hI prANAyAmako vizeSaprakAra se jAnanA cAhiye kyoMki isake jAne vinA bhanyaprakAra kiMcinmAtra bhI manake jItaneko samartha nahIM hosakte / bhAvArtha-yaha prANAyAma pavanakA sAdhanA hai. so zarIrameM jo pavana hotA hai vaha mukhanAsikAdike dvArA
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 285 vAsocchAsa dvArA pragaTa jAnA jAtA hai isa pavanake kAraNa mana bhI caMcala rahatA hai. jaba pavana vazIbhUta hojAtA hai taba mana bhI vazameM hojAtA hai // 2 // aba isa pavanakA staMbhana kaise hotA hai sohI kahate haiN| vidhA lakSaNabhedena saMsmRtaH pUrvasUribhiH / pUrakaH kumbhakazcaiva recakastadanantaram // 3 // __artha-pUrvAcAryone isa pavanake staMbhanakharUpa prANAyAmako lakSaNamedase tIna prakArakA kahA hai, ephakA nAma pUraka hai dUsarekA kumbhaka aura tIsarekA recaka hai // 3 // aba ina tInoM kA svarUpa kahate haiM, bAdazAntAtsamAkRSya yaH samIraH prpuuryte| sa pUraka iti jJeyo vAyuvijJAnakovidaH // 4 // artha-dvAdazAnta kahiye tAlaveke chidrase athavA dvAdaza aMgulaparyaMtase baiMcakara pavanako apanI icchAnusAra apane zarIraMgeM pUraNa karai usako vAyuvijJAnI paMDitoMne pUraka pavana kahA hai // 4 // niruNadvi sthirIkRtya zvasanaM nAbhipaGkaje / kumbhavanirbharaH so'yaM kumbhakaH parikIrtitaH // 5 // artha-tathA usa pUraka pavanako sthira karake nAbhikamalameM jaise ghar3eko bharai taiseM rokai (bAma) nAbhise anya jagaha calane na de so kuMbhaka kahA hai // 5 // niHsAryate'tiyanena yatkoSThAcchasanaM shnaiH| sa recaka iti prAjaH praNItaH pavanAgame // 6 // artha-jo apane koThase pavanako atiyanase maMdamaMda bAhara nikAlai usako pavanAbhyAsake zAstroM meM vidvAnoMne recaka aisA nAma kahA hai // 6 // nAbhiskandhAdriniSkrAntaM hRtpadmodaramadhyagam / dAdazAnte suvizrAntaM tajjJeyaM paramezvaram // 7 // artha-jo nAbhiskandhase nikAlA huA tathA hRdayakamalameMse hokara dvAdazAnta (tAlaraMdhra)meM vizrAnta huA (ThaharA huA) pavana hai use paramezvara jAno kyoMki yaha pavanakA sAmI hai // 7 // tasya cAraM gatiM vudhvA saMsthAM caivAtmanaH sadA / cintayetkAlamAyuzca zubhAzubhaphalodayam // 8 // artha-pavana Izvara jo tAlurandhrama vizrAnta huA usakA cAra kahiye calanA arthAt amaNa aura gati kahiye mana tathA AtmAkI (jIvakI) saMsthA arthAt dehameM sadA rahanA
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 rAyacandrajainazAstramAlAyAm inako jAnakara aura kAlakA pramANa Ayurbala zubha tathA azubha phalake udayakA vicAra karai // 8 // atrAbhyAsaM prayatnena prAstatandraH pratikSaNam / kurvan yogI vijAnAti yantranAthasya ceSTitam // 9 // artha-isa pavanakA abhyAsa bar3e yatnase niSpramAdI hokara niraMtara, karatA huA yogI jIvakI samasta ceSTAoMko jAnatA hai // 9 // ___ uktaM ca zlokadvayam / samAkRSya yadA prANadhAraNaM sa tu puurkH| nAbhimadhye sthirIkRtya rodhanaM sa tu kumbhakaH // 1 // yatkoSThAdatiyatnena naasaabrhmpuraatnH|| bahiH prakSepaNaM vAyoH sa recaka iti smRtaH // 2 // artha-jisasamaya pavanako tAlurandhrase le baiMcakara prANako dhAraNa karai, zarIra meM pUrNatayA thAMmai so to pUraka hai aura nAbhike madhya sthira karake rokai so kuMbhaka hai tathA jo pavanako koThese bar3e yanase bAhara prakSepaNa kare so recaka hai. isa prakAra nAsikAbrahmake jAnanevAle purAtana puruSoMne kahA hai // 1-2 // zanaiHzanairmano'jasraM vitandraH saha vaayunaa| pravezya hRdayAmbhojakarNikAyAM niyantrayet // 10 // artha-isa pavanakA abhyAsa karanevAlA yogI niSpramAdI hokara bar3e yatnase apane . manako vAyuke sAtha maMdamaMda nirantara hRdayakamalakI karNikAmeM praveza karAkara vahAM hI niyantraNa kareM (thAMmai), usa jagahase calane na de // 10 // vikalpA na prasUyante viSayAzA nivartate / antaH sphurati vijJAnaM tanna citte sthirIkRte // 11 // artha--usa hRdayakamalakI karNikAmeM pavanake sAtha cittako sthira karanepara manameM vikalpa nahIM uThate aura viSayoMkI AzA bhI naSTa hojAtI hai tathA antaraMgameM vizeSa jJAnakA prakAza hotA hai, isa pavanake sAdhanase manako vaza karanA hI phala hai // 11 // evaM bhAvayataH khAnte yAtyavidyA kSayaM kSaNAt / vimadIsyustathAkSANi kaSAyaripubhiH samam // 12 // artha-isaprakAra manako vaza karake bhAvanA karate hue puruSake avidyA tau kSaNamAtrame kSaya hojAtI hai aura indriya madarahita hojAtI haiM. unake sAtha hI sAtha kaSAya bhI kSINa hojAte haiN| isa pavanako sAdhana karake manako vaza karanekA prayojana hai // 12 //
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / kutra zvasanavizrAmaH kA nADyaH saMkramaH katham / kA maNDalagatiH keyaM pravRttiriti buddhyate // 13 // artha- - tathA isa pavanake sAdhanase aisA jAnA jAtA hai ki isa zvAsarUpa pavanakA kahA~ tau vizrAma hai aura nAr3iye kitanI aura kauna 2 haiM una nADiyoMkI palaTanA kisa prakAra hotI hai tathA isakI maMDalagati kaunasI hai isakI pravRtti kahAM hai // 13 // sthirIbhavanti cetAMsi prANAyAmAvalamvinAm / jagadvRttaM ca niHzeSaM pratyakSamiva jAyate // 14 // artha - jo prANAyAmake avalaMbana karanevAle puruSa haiM unake citta sthira hojAte haiM, cittake sthira honese jJAna vizeSa hotA hai usake dvArA jagatake vRttAMta (pravartana) pratyakSake samAna jAne jAte haiM // 14 // 287 yaH prANAyAmamadhyAste sa maMDalacatuSTayam / nizcinotu yataH sAdhvI dhyAnasiddhiH prajAyate // 15 // artha- jo yogI prANAyAmako svAdhInatAmeM karake rahatA hai arthAt isakA sAdhana karatA hai so muni pavanamaMDalake catuSTayako nizcaya karo, jisase samIcIna dhyAnakI siddhi hotI hai // 15 // usa maMDalacatuSTayakA svarUpa kahate haiM, - aterforatmadhyAsya sthitaM puracatuSTayam / pRthak pavanasaMvItaM lakSyalakSaNabhedataH // 16 // artha - nAsikA chidrako Azrita hokara catuSTaya jo pRthvImaMDala, apamaMDala, tejomaNDala aura vAyumaNDala yaha catuSTaya hai so lakSyalakSaNa ke bhedase pavana bhinna 2 veSTita hai ina maMDaloMke pavanakI rIti lakSaNabhedase bhinna 2 hai // 16 // acintyamatidurlakSyaM tanmaNDalacatuSTayam / svasaMvedyaM prajAyeta mahAbhyAsAtkathaMcana // 17 // artha - yaha maMDalakA catuSTaya hai so acitya hai arthAt citavanameM nahIM AtA tathA durlakSya hai arthAt dekhane nahIM AtA so isa prANAyAma ke bar3e mahAn abhyAsa se bar3e kaSTase koI prakAra svasaMvedya ( apane anubhavagocara ) hotA hai // 17 // tatrAdau pArthivaM jJeyaM vAruNaM tadanantaram / mahatpuraM tataH sphItaM paryante vahnimaNDalam // 18 // artha - una cAroMmeMse prathama tau pArthivako ( pRthivImaMDalako ) jAnanA tatpazcAt varuNamaMDala (apUmaMDala) jAnanA tatpazcAt pavanamaMDala jAnanA aura aMtameM bar3he hue vahimaMDalako jAnanA isa prakAra cAroMke nAma aura anukrama hai // 18 //
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 rAyacandrajainazAstramAlAyAm aba inakA kharUpa kahate haiM, kSitibIjasamAkrAntaM drutahemasamaprabham / sthAvajralAJchanopetaM caturasra dharApuram // 19 // artha-kSitibIna jo pRthvIkA bIjAkSara usa sahita gAlehue suvarNakI samAna pItarakta prabhA jisakI aura vajrake cihasaMyukta caukora dharApura hai arthAt pRthivImaMDala hai // 19 // ar3acandrasamAkAraM vAruNAkSaralakSitam / sphuratsudhAmvusaMsiktaM candrAbhaM vAruNaM puram // 20 // artha-AkAra to Adhe caMdramAke samAna, vAruNa bIjAkSarase cihita aura sphurAyamAna amRtasvarUpa jalase sIMcA huA aisA caMdramAsarIkhA zuklavarNa varuNapura hai / yaha apamaMDalakA kharUpa kahA // 20 // suvRttaM biMdusaMkIrNa nIlAJjanadhanaprabham / caJcalaM pavanopetaM durlakSyaM vAyumaNDalam / / 21 / / artha-suvRtta kahiye golAkAra tathA viMduoMsahita nIlAJjana ghanake samAna hai varNa jisakA, tathA caMcala (bahatAhuA) pavana vIjAkSarasahita durlakSya (dekhanemeM na Ave) aisA vAyumaMDala hai| yaha pavanamaMDalakA kharUpa kahA // 21 // sphuliGgapiGgalaM bhImamUva'jvAlAzatArcitam / trikoNaM khastikopetaM tabIjaM vahnimaNDalam // 22 // artha-agnike phuliMgA samAna piMgalavarNa bhIma raudrarUpa ardhvagamanakharUpa jvAlAke saikar3oMsahita trikoNAkAra khastika (sAthiye) sahita, vahivIjase maMDita aisA vahimaMDala hai| yaha agnimaMDalakA kharUpa kahA gayA // 22 // tatasteSu kramAdAyuH saMcaratyavilamvitam / sa vijJeyo yathAkAlaM praNidhAnaparainaraiH // 23 // artha-upayukta cAra maMDaloMkA kharUpa nizcaya kiyA usake anantara lagatA hI yaha jAno ki una maMDaloMmeM anukramase nirantara pavana saMcarai hai use yathAkAla arthAt jaisA kAla hai usahI kAlameM praNidhAna kahiye citavanameM tatpara aise puruSoMko jAnanA cAhiye // 23 // aba inameM pavana saMcaratA hai usake jAnaneke liye ciha kahate haiM, ghoNAvivaramApUrya kiJciduSNaM purndrH| vahatyaSTAGgulaH khasthA pItavarNaH zanaiH zanaiH // 24 // 1'kSaratsudhAmvusaMsikaM' ityapi pAThaH.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| artha-nAsikAke chidrako bhale prakAra bharake kucha upNatA liye ATha aMgula bAhara nikalatA, khasa, capalatArahita, maMdamaMda vahatA, aisA puraMdara kahiye indra jisakA khAmI hai aise pRthivImaMDalake pavanako (ina cihoMse) jAnanA / / 24 // tvaritaH zItalo'dhastAtsitamaka dvaadshaanggulaa| varuNaH pavanastajjairvahanenAvasIyate // 25 // artha-jo tvarita kahiye zIghra vahanevAlA ho, kucha nicAI liye vahatA ho, zItala ho, ujvala (zuddhodIptilpa ho, tathA bAraha aMgula vAhara Avai aise pavanako pavanake jAnanevAloMne varuNa pavana nizcaya kiyA hai / bhAvArtha-ina cihoMse varuNa pavanako nizcaya karanA 25 tiryagvahatyavizrAntaH pavanAkhyaH pddnggulH| pavanaH kRSNavaNAM'sau uSNaH zItazca lakSyate // 26 // artha-jo pavana saba tarapha tiryak vahatA ho, vizrAma na lekara nirantara vahatAhI rahai tathA 6 aMgula bAhara Avai, kRSNavarNa ho, upNa ho tathA zIta bhI ho aisA pavanamaMDhalasaMbaMdhI pavana pahacAnA jAtA hai // 26 // pAlArkasannibhazcotra saavrtshcturnggulH| atyupNo jvalanAbhikhyaH pavanaH kIrtito vudhaiH // 27 / / artha-jo Ugate hue sUryakI samAna raktavarNa ho tathA UMcA calatA ho, AvartI (cakroM)sahita phiratA huA calai, cAra aMgula bAhara Ava aura ati upNa ho aisA agnimaNDalakA pavana paMDitoMne kahA hai // 27 // aba ina cAra prakArake pavanAko kAryavizeSameM zubhAzubha bheda karake dikhAte haiM aayaa| stambhAdika mahendro varuNaH zasteSu sarvakAryeSu / calamalineSu ca vAyurvazyAdau vahinaddezyaH / / 28 // artha-purupako labhanAdi kArya karane hoM to mahendra kahiye pRthivImaMDalakA pavana zubha hai, aura varuNa kahiye apamaNDalakA pavana samasta prakArake kAryoMmeM zubha hai, aura pavanamaMDalakA pavana calakArya tathA malina kAryoM meM zreSTha hai tathA vazya AdikAryoM meM vahimaNDalakA pavana uttama kahA hai // 28 // chatragajaturagacAmararAmArAjyAdisakalakalyANam / mAhendro vadati phalaM manogataM sarvakAryeSu / / 29 / / artha-mAhendrapavana chatra gaja turaMga cAmara strI rAjyAdika samasta kalyANoMko kahatA
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm hai aura samasta kAryoMmeM manogata bhAvako prakaTa kahatA hai / bhAvArtha-manameM vicAre hue kAryoMkI siddhi kahatA hai // 29 // abhimataphalanikurambaM vidyAvIryAdibhUtisaMkIrNam / / sutayuvativastusAraM varuNo yojayati jantUnAm // 30 // artha-varuNa pavana jIvoMke vidyAvIryAdi vibhUtisahita tathA putrastrIAdimeM jo sAravastu manovAMchita hoM una sabako jor3atA hai arthAt prApta karAtA hai / / 30 // bhayazokaduHkhapIDA-vighnaudhaparamparAM vinAzaM ca / / vyAcaSTe dehabhRtAM dahano dAhasvabhAvo'yam // 31 // artha-yaha agnimaMDalakA pavana dAhakhabhAvarUpa hai yaha pavana jIvoMke bhaya zoka duHkha pIr3A tathA vighnasamUhakI paraMparA tathA vinAzAdika kAryoMko pragaTa / kahatA hai // 31 // siddhamapi yAti vilayaM sevA kRSyAdikaM samastamapi caiva / mRtyubhayakalahavairaM pavane trAsAdikaM ca syAt // 32 // artha-tathA pavanamaMDalake pavana bahanepara sevA kRSI Adika samasta kArya siddha huye hoM ve bhI vilaya ho jAte haiM (naSTa hojAte hI haiM) tathA mRtyubhaya kalaha vaira tathA trAsAdika hote haiM // 32 // ___ yaha to sAmAnya kAryoMmeM zumAzubha kahA. aba inake praveza aura niHsaraNakAlake viSayameM kahate haiM, sarva pravezakAle kathayanti manogataM phalaM puMsAm / . ahitamatiduHkhanicitaM sa eva niHsaraNavelAyAm // 33 // __ artha-ye cAroM hI pabana pravezakAlameM arthAt nAsikAke bAharase Akara ulTA praveza karate haiM to puruSoMke manogata phalako kahate haiM arthAt manameM vicAre so siddha hotA hai parantu ye hI cAroM pavana nikalaneke samaya atizaya duHkhase bhare ahitako prakAza karate haiM // 33 // sarve'pi pravizanto ravizazimArgeNa vAyavaH satatam / viddhati parAM sukhAsthAM nirgacchanto viparyastAm // 34 // __ artha-ye cAroM hI pavana sUrya caMdramAke mArgase arthAt dahine vAyeM niraMtara praveza karate huye utkRSTa sukhakI AsthAko karate haiM aura nikalate samaya duHkhAvasthAko pragaTa karate haiM bhAvArtha-praveza karate zubha haiM nikalate huye azubha haiM // 34 // vibhavasaMkIrNa ityapi paatthH| 2 puMsAm ityapi pAThaH /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / vAmena pravizantau varuNamahendrau samasta siddhikarau / itareNa niHsarantau hutabhukpavanI vinAzAya // 35 // artha - tathA varuNa aura mAhendra pavana ( pRthvIpavana ) cAMI taraphase nikalate haiM to samatakAryoM ke siddha karanevAle haiM tathA vahnimaNDala aura pavanamaMDalake pavana dahinI tarapha nikalate huye vinAzake artha haiM // 35 // 291 adha maNDaleSu vAyoH pravezaniHsaraNakAlamavagamya / upadizati bhuvanavastuSu viceSTitaM sarvathA sarvam // 36 // artha - athavA cAroM maMDaloMmeM pavana ke praveza aura niHsaraNakAlako nizcaya karake dhyAnI puruSa jagat bharamaM jo padArtha haiM una sabakI sarva prakArakI ceSTAoMkA upadeza karatA hai // 36 // vAmAyAM vicarantau dahanasamIrau tu madhyamau kathitau / candrAvitarasyAM tathAvidhAveva nirdiSTau // 37 // artha - agnimaMDalakA pavana aura vAyumaMDalakA pavana bAyIM tarapha se bahatA huA madhyama phala kahatA hai aura varuNa tathA mAhendra ye dono pavana dAhinI taraphase baheM to madhyama phala kahate haiM // 37 // udaye vAmA zastA sitapakSe dakSiNA punaH kRSNe / trINi trINi dinAni tu zazisUryasyodayaH zlAghyaH // 38 // artha- zuklapakSa meM sUryodaya ke samaya nADI bAI tarapha bahatI huI prazasta hai uttama hai / kRSNapakSa meM udayakAla meM dahanI tarapha bahatI huI nADI zreSTha hai / isaprakAra tIna tIna dina candramA aura sUryakA udaya sarAhA hai / bhAvArtha- zuklapakSakI pratipadA dvitIyA tRtIyAMce dina prAtaH kAlahI vAmakhara acchA hai phira tIna dina dahinA phira tIna dina bAMyAM isI prakAra pUrNamAparyata svaroMkA tIna tIna dina calanA zubha hai / tathA kRSNapakSa meM pratipadA dvitIyA tRtIyA ke dina dahinA sara phira tIna dina bAyAM phira tIna dina dahinA isIprakAra amAvAsyAparyanta zubhasvara jAnane. isase viruddha khara calane azubha haiM // 38 // udayacandreNa hitaH sUryeNAstaM prazasyate vAyoH / artha raviNodaye tu zazinA zivamastamanaM sadA nRNAm // 39 // - tathA pavanakA udaya candramAke kharase ( bAMyeM kharase) zubha hai aura ata sUryatara arthAt dahine kharase prazasta kahA hai aura sUrya se ( dahinese ) udaya ho to zazi kahiye bAyeM kharase amna honA jIvako sadA kalyANakArI (zubha) hai // 39 // sitapakSe vyudaye pratipaddivase samIkSyate samyak / rAstetaramacArI vAyoryatnena vijJAnI // 40 //
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha-pavanakA pracAra (calanA) zuklapakSameM sUryake udayameM pratipadAke dina vijJAnI samyak prakAra yanase zubha azubha donoMko vicArai dekhe // 40 // kisa prakAra vicArai so kahate haiM, vyastaprathame divase cittodegAya jAyate pavanaH / dhanahAnikRdvitIye pravAsadaH syAttRtIye'hni // 41 // iSTArthanAzavibhramakhapabhraMzAstathAmahAyuddham / duHkhaM ca paJca divasaiH kramazaH saMjAyate tvaparaiH / / 42 // artha-pavana prathamadivasameM vyasta kahiye viparIta bahai to cittako udvega hotA hai aura dUsare dina viparIta bahai to dhanakI hAniko sUcana karatA hai, tIsare dina viparIta cale to paradezagamana karAvai // 11 // aura pAMca dinataka viparIta calai to kramase iSTa prayojanakA nAza, vibhrama, apane padase bhraSTa honA, mahAyuddha aura duHkha ye pAMca phala hote haiM. tathA isI prakAra agale pAMca pAMca dinakA phala viparIta arthAt azubha jAnanA // 42 // vAmA sudhAmayI jJeyA hitA zazvaccharIriNAm / saMhI dakSiNA nADI samastAniSTasUcikA // 43 // artha-jIvoMke vAI nADI (candrasura vA vAyAM khara) amRtamayI sadA hitakArI jAnanI aura dAhinI nADI (sUryanADI) samasta ahitakI kahanevAlI saMsArakharUpa jAnanI // 43 // AryA / amRtamiva sarvagAtraM prINayati zarIriNAM dhruvaM vaamaa| kSapayati tadeva zazvadahamAnA dakSiNA nAr3I // 44 // artha-baoNI nADI nirantara bahatI huI jIvoMke samasta zarIrako amRtakI samAna tRpta karatI hai aura dAhinI nADI nirantara bahatI huI zarIrako kSINa karatI hai // 44 // saMgrAmasuratabhojanaviruddhakAryeSu dakSiNeSTA syAt / ___ abhyudayahRdayavAJchitasamastazasteSu vAmaiva // 45 // artha-saMgrAma kAmakrIDA bhojana Adi viruddhakAryoMmeM to dahinI nADI iSTa hai (zubha hai) aura abhyudaya aura manovAJchita samasta zubhakAryoMmeM bAI nADI zubha hai // 45 // neSTaghaTane'samarthA raahugrhkaalcndrsuuryaadyaaH| kSitivaruNau tvamRtagatau samastakalyANadau jJeyau // 46 / artha-pRthivImaMDala aura varuNamaMDala ye donoM pavana amRtagati kahiye candra1 niHzeSAniSTasUcikA ityapi pAThaH /
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 293 svarameM (bAMI nADImeM) vahai tau grahakAla candramAsUrya Adika haiM aniSTa karanemeM samartha nahIM hote ye samastakalyANakI denevAlI donoM nADI hotI haiM // 46 // pUrNe pUrvasya jayo rikte tvitarasya kathyate tajjJaiH / ubhayoryuddhanimitte dRtenAzaMsite prazne // 47 // artha- koI dUta Akara yuddhake nimitta bhare muramaM prazna karai tau (pahile pUchanevAle) kI jIta ho aura riktakharameM (khAlI kharameM) pUche to dUsarekI jaya ho aura donoM caleM to donoMkI jaya ho // 47 // jJAturnAma prathamaM pazcAdyadhAturasya gRhNAti / dRtastadeSTasiddhistadvyaste syAdviparyastA // 48 // artha- koI prazna karatA dUta yadi prathama hI jJAtAkA nAma lekara tatpazcAt AturakA nAma le to iSTakI siddhi hotI hai aura isase viparIta rogIkA nAma pahile aura jJAtAkA nAma pIche le to iSTakI siddhi nahIM hai ( viparyasta hai ) // 48 // jayati samAkSaranAmA vAmAvAhasthitena dUtena / vimAkSarastu dakSiNadiksaMsthenAstrasaMpAte || 49 // artha- dUta Akara jisake liye pUche usake nAmake akSara sama hoM (do cAra chaha ityAdi hoM) aura vAI nADI bahatI huI kI tarapha khar3A hokara pUche to vaha zastrapAtake hote hue bhI jIte aura jisake nAmaka vipamAkSara hoM arthAt eka tIna pAMca ityAdi hoM aura dAhinI nADI bahatI huImeM khar3A rahakara pUlai tau usakI bhI jIta ho isa prakAra jaya parAjaya ke praznakA uttara kahai // 49 // bhUtAdigRhItAnAM rogArtAnAM ca sarpadaSTAnAM / pUrvokta eva ca vidhidravyo mAntrikAvazyam // 50 // artha- jo koI maMtravAdI dUta Akara pRchai ki amuka bhUtAdikase gRhIta hai tathA amuka rogale pIDita hai athavA sarpane kATA hai to pUrvokta vidhi hI jAnanI. yaha avazya hai ki samaakSaravAlekA bAMI nADIke calate hue pUchanA zubha hai aura viSamAkSaravAlekA dahanI bahatI huI nADImeM pUchanA zubha hai // 50 // pUrNe varuNe pravizati yadi vAmA jAyate kacitpuNyaiH / siddhyantya. cintitAnyapi kAryANyArabhyamANAni // 51 // artha - varuNamaMDalakA pavana pUrNa hokara praveza hote hue yadi kisI puNyodayase bAMI nADI caleM tau anacinte kAryake prAraMbha karanemeM bhI siddhi hotI hai arthAt zubha hai // 51 // jayajIvita lAbhAdyA ye'rthAH pUrvaM tu sUcitAH zAstre / syuste sarve'pyaphalA mRtyusthe maruti lokAnAm // 52 //
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 rAyacandranainazAstranAlAvAn artha-jo padArtha pahile jaya jIvita lAbhAdika zAnlane tucita kiye arthAt kahe haiM ve yadi mRtyuke samaya (zvAsa naSTa huA tathA idatA huA Adi) ho to saba hI niSphala haiM arthAt isase naraNa hI nizcaya karanA aisA tAtparya hai // 52 // nava jIvana maraNake nizcaya karanekA varNana karate haiM, anilamavabudhya samyakpuSpaM hstaatmpaatyejjnyaanii| mRtajIvitavijJAne tataH vayaM nizcayaM kurute // 23 // artha-pavanako sanyA prakArale nizcaya karake jJAnI puruSa apane hAyale puppa DAle usase nRtajIvitannA vijJAna vayaM nizcaya karatA hai // 53 // varuNe tvarito lAbhazcireNa bhaume tadarthine vAcyam / tucchataraH pavanAkhye siddho'pi vinazyate vahau // 54 // artha-varuNa pavanake honepara tvarita (zIva)hI lAbha kahai aura pRthivI pavana ho to bahutannAlase lAbha kahai-aura pavanamaMDalakA pavana ho to yoja lAna paha aura aminA pavana ho tau siddha huA lAna bhI nAzako prApta hotA hai ele kahanA // 5 // / AyAti gato varuNe bhaume tatraiva tiSThati sukhen|| yAsanyanna zvasane nRta iti vahnI samAdezyam // 55 // artha-koI paradeza gayehuekA prazna karai to usako isa prakAra kahanA-prazna karanevAlA yadi varuNapavanane prazna kare to gayA huA manuSya AnA hai aisA kahanA aura pRthivI tattvane prazna kare to vahAM hI rahatA hai aura pavanatattvameM pUche to jahAM rahatA thA vahAM kahIM anyana gayA hai aura vahitattvameM kahai ki maraNako prApta huA / / 55 // ghorataraH saMgrAmo hutAzane maruti bhaGga eva syAt / gagane sainyavinAza mRtyuvo yudapRcchAyAm // 56 // . artha-yuddhake prannane amitattva, tau tIsaMgrAna tathA vAyutattvameM naMga honA hai aura AkAzatattvaneM senAkA vinAza athavA nRtyu kahe // 56 // aindra vijayaH samare tato'dhiko vAJchitazca varuNe tyaat| . __sandhirvA ripubhaGgAtsvasiddhisaMsUcanopetaH / / 57 // artha-tayA pRthivItatvaneM saMgrAnaneM vijaya kaha aura varuNa pavanane vAMchitase bhI adhika jaya hai athavA sandhi honA kaheM tayA Rke bhaMga honete apanI siddhikI sUcanAsahita kahai // 57 // (1) isa graMpane prathivI napa deva aura vAyu ye 4 hI tala mAne hai, nAcaza talamAnA hI nahIM to phira AcAzavanana la kyoM kahA to hamArI samajhane nahIM aayaa-anuvaadk)|
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 295 papAta jJAnArNavaH / aba meha varpaneke praznakA uttara kahate haiM, varpati bhaume maghavandamaNe'bhimato matastathAjasram / durdinaghanAzca pavane vahI dRSTiH kiyanmAtrA / / 58 // artha-pRthivI tattvameM to megha varpanA kahai apatattvameM manovAMchita meha nirantara varasa~gA aisA kahai / pavanatattvameM durdina hogA bAdala hogA, aisA kahai aura vahnitattvameM kiMci. nmAtra vRSTi honA kaheM / / 58 // sasyAnAM niSpattiH syAdaNe pArthive ca sulAdhyA / svalpApi na cAgneye vAyvAkAze tu madhyasthA // 59 / / artha-koI manupya dhAnya nippattikA (utpanna hone na honekA) prazna karai tovaruNa pavanameM aura pRthivI pavanameM to dhAnyakI utpatti acchI hogI aisA kahai aura agnipavanameM khalya bhI na ho aisA kahai aura vAyutattvameM athavA zUnyameM (AkAzatattvama ) madhyastha ho, aisA kahai // 59 // nRpatigumvandhuvRddhA apare'pyabhilapitasiddhaye lokaaH| pUrNAGge kartavyA vidupA vItaprapaJcena // 10 // artha-yahAM vazIkaraNa prayoga hai-so rAjA guru bandhu vRddhapuruSa tathA anya loga bhI apane vAMchitake liye yA karane hoM to pUrNA kahiye bhare kharameM prapaMcarahita paMDitapuruSoMko cAhiye ki vazIkaraNaprayoga kare / bhAvArtha-jisa samaya bharA vara calatA ho usa samaya unase vArtAlApa karanesa ve apane anukUla pravartate haiM // 60 // zayanAsanepu dakSaH pUrNAGganivezitAmu yopaasu| hriyate cetastvaritaM nAto'nyadazyavijJAnam // 61 / / artha-pravINa puruSAMka dvArA bhare varameM nivezita kI huI striyoMka cita tvarita hI hare jAte haiM isase anya vaza karanekA koI bhI vijJAna uttama nahIM haiM / / 61 // .. ariRNikacauraduSTA apare'pyupasargavigrahAbAzca / riktAGke kartavyA jayalAbhamukhArthibhiH pumapaiH // 12 // artha-tathA zatru, RNavAlA caura duSTa puruSa tathA anya bhI aise loka vaza karane tathA upasarga yuddha, ityAdika kArya jItalAmamukhake arthiyoMko rIte kharameM karane cAhiye // 12 // ripuzastrasaMprahAre rakSati yaH pUrNagAnabhUbhAgam / palibhirapi vairivagairna bhedyate tasya sAmarthyam / / 63 //
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha - zatruke zastraprahAra hotesamaya apanA jo khara bharA ho usa svarakI tarapha vairI rahe to usa puruSakI sAmarthya balavAn zatruse bhI bhedI nahIM jA saktI / bhAvArthavairIke sAthameM lar3AI hote bairIkI tarapha apanA bharA khara ho vahI rakhanese apanI jIta hotI hai // 63 // aba strIke garbhasaMbaMdhI praznake uttara denekA varNana hai, - AryA / - varuNamahendrau zastau prazne garbhasya putrI jJeyau / itarau strIjanmakarI zUnyaM garbhasya nAzAya // 64 // artha - varuNa aura mahendra ina donoM pavanoMmeM prazna ho to putra janmaigA aura agni tathA vAyutattvameM prazna ho to kanyA hogI - aura rIte kharameM prazna ho to garbha naSTa ho jAyagA aisA kahai // 64 // zloka / nAsApravAha digbhAge garbhArthaM yastu pRcchati / puruSaH puruSAdezaM zUnyabhAge tathAGganA // 65 // artha --- jisa taraphakA khara calatA ho usI tarapha hokara prazna kare aura vaha prazna karanevAlA puruSa ho to putra honA kahai aura zUnya bhAga arthAt rIte kharakI tarapha hokara prazna kare to putrI honA kahai // 65 // vijJeyaH sammukhe SaNDhaH suSumnAyAmubhau zizU / garbhahAnistu saMkrAntau same kSemaM vinirdizet // 66 // artha - yadi sanmukha hokara prazna kare to napuMsaka santAna hogI aisA kahaiM tathA donoM nAsikA pUrNa bharI huI pUche to do bAlaka honA kahai. pavanake saMkramake ( palaTaneke) samaya pUche to garbhakI hAni ho aura donoM tarapha pavana sama bahatI huI meM pUche to kSema kuzala kahai // 66 // bhAryA / jJAyeta yadi na samyagmaruttadA vindubhiH sa nizzreyaH / sitapItAruNakRSNairvaruNAvanipavanadahanotyaiH // 67 // artha - jo kadAcit pavana bhaleprakAra jAnanemeM nahIM Avai tau phira zveta pIta rakta kRSNa biMduoMse nizcaya karanA / ve biMdu varuNa se utpanna hue to sapheda hote haiM. pRthivIke utpanna huye pIta (.pIle) hote haiM tathA abhise rakta aura pavanase kAle utpanna hote haiM // 67 //
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 297 jJAnArNavaH / Age viMdudekhanekA vidhAna kahate haiM, karNAkSinAsikApuTamaGguSTaprathamamadhyamAGgulibhiH / dvAbhyAM ca pidhAya mukhaM karaNena hi dRzyate vinduH // 68 // artha-kAna netra nAsikA inako kramase donoM a~gUThe donoM prathama aMgulI tathA donoM madhyamA aguliyoMse baMda karake Dhaka karake mukhako bhI zeSa donoM aMguliyoMse baMda karale tatpazcAt manase dekhanepara cAroM prakArakI pavanoMke viMduoM se jisa prakArakA biMdu dIkhai vahIpavana jAnanA // 68 // lokaH / dakSiNAmathavA vAmAM yo nipeddhaM samIpsati / tadanaM pIDayedanyAM nAsAnADI samAzrayet / / 69 // artha-dahanI athavA vAI nADIkA niSedha karanA ( badalanA ) cAhe to usa nADIke aMgako pIDai tathA dAvai to dUsarI nADIkA Azraya kara arthAt dahanIse bAI ho jAya aura vAIse dahanI hojAya // 69 // bhaayii| agre vAmavibhAge candrakSetraM vadanti tattvavidaH / pRSThe ca dakSiNAGge ravestadevAhurAcAryAH // 70 // artha-agra kahiye sanmukha aura vAI taraphakA bhAga tau candramAkA kSetra hai aura pichalA aura dahinA bhAga sUryakA kSetra hai isa prakAra tattvake nAnanevAle AcAryagaNa kahate haiM // 70 // avanivanadahanamaMDalavicalanazIlasya tAvadanilasya / gati Rjureva mamatpuravihAriNaH sA tirazcInA // 71 // artha-pRthvIjala amimaMDalameM bihAra karanevAlI pavanakI gati to sarala hai aura pavanamaMDhalameM vihAra karanevAlI gati tirachI ( vakra ) hai || 71 // pavanapravezakAle jIva iti procyate mahAmatibhiH / nipkramaNe nirjIvaH phalamapi ca tayostathA jJeyam // 72 // artha-kisI chipI vatuke viSayameM prazna karai to pavanake pravezakAlameM to jIva hai aisA kahanA cAhiye aura pavanake nikalate hue kAlameM prazna karai to nirjIva hai aisA bar3e buddhimAn puruSoMne kahA hai tathA inakA phala bhI vaisA hI kahA jAtA hai // 72 // 1 tathA bhUtaM ityapi paatthH| 38
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 rAyacandrajainazAstramAlAyAm jIve jIvati vizva mRte bhRtaM sUribhiH samuddiSTam / sukhaduHkhajayaparAjayalAbhAlAbhAdimArgo'yam / / 73 // artha-jo pavanake prakAzakAlameM jIva kahA so jIte huye samasta vastu bhI jIvita kahanA aura pavanake nikalate hue mRtaka kahA ho to samasta vastu nirjIva hI kahanA caahiye| tathA sukha dukha jaya parAjaya lAbha alAbha AdikA bhI yahI mArga hai // 73 / / saMcarati yadA vAyustattvAttatvAntaraM tadA jJeyam / / yattyajati taddhi riktaM tatpUrNa yatra saMkramati // 74 / / artha-jisa samaya pavana hai so eka tattvase anya tattvameM saMcaratI ho usa samaya jisako choDe so to riktapavana kahA jAtA hai aura jisameM saMcarai usako pUrNa kahA jAtA hai / / 74 // grAmapurayuddhajanapadagRharAjakulapravezanikAze / pUrNAGgapAdamagre kRtvA vrajato'sya siddhiH syAt // 79 // artha-grAma pura yuddha deza ghara rAjamaMdirameM praveza karanA athavA vahAMse nikalanA to usa samaya jisa taraphakA svara bharA huA ho usa taraphakA pAMca pahile rakhakara cale to usake kAryakI siddhi hotI hai // 75 // uktaM ca bhAryA / amRte pravahati nUnaM kecitpravadanti sUrayo'tyartham / jIvanti viSAsaktA mriyate ca tathAnyathAbhUte // 1 // artha-amRta jo candramAkI nADI vAI calatI ho to nizcayase vipase Asakta puruSa bhI jItA hai aura anya prakAra jo sUryakI nADI dahanI calai to maratA hai isa prakAra pUrvAcAryoMne adhikatAse kahA hai // 1 // . yasminnasati mriyate jIvati sati bhavati cetnaaklitH| jIvastadeva tattvaM viralA jAnanti tatvavidaH / / 76 // artha-jIva hai so jisa pavanake na hote to mara aura jisa pavanake hote hue jIvai cetanA sahita rahai aisA tattva koI virale hI tattvajJAnI jAnate haiM // 76 // sukhaduHkhajayaparAjayajIvitamaraNAni vidma iti kecit / vAyuprapaJcaracanAmavedinAM kathamayaM mAnaH / / 77 / / artha-koI puruSa isa prakAra kahate haiM ki hama sukhaduHkha jayaparAjaya jIvita maraNa inako jAnate haiM parantu aisA abhimAna pavanake prapaMca ( vistArakI ) racanAko nahIM jAnate unako kaise ho sakatA hai| bhAvArtha-pavanakA pracAra jAne vinA abhimAna karanA vRthA hai // 77 //
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 299 jnyaanaarnnvH| kurvIta pUrake satyAkRSTiM kumbhake tathA stambham / uccATanaM ca yogI recakavijJAnasAmarthyAt // 78 // artha-pavanako sAdhanevAlA yogI hai so pUrakake hote to AkarSaNa karatA hai aura kumbhakake hote staMbhana karatA hai aura recakake vijJAnakI sAmarthyase uccATana karatA hai / / 78 // imakhilaM zvasanabhavaM sAmarthya syAnmunedhuvaM tsy| yo nADikA vizuddhiM samyak kartuM vijAnAti // 79 // artha-yaha saba pavanase utpanna huA sAmarthya hai so usa munike hI hotA hai ki jo nAr3ikA kahiye pavanakI vizuddhatAke pracArakA calanA nAsikAke dvArase nikalane praveza karane Adiko bhale prakAra vizuddha karaneke liye vizeSakara jAnatA hai // 79 // yahAM nAr3IkI sAmarthya kahI, aba nADikAkI zuddhatAkA vidhAna kahate haiN,| yadyapi samIracArazcapalataro yogibhiH sudurlakSyaH / jAnAti vigatatandrastathApi nADyAM kRtAbhyAsaH // 80 // . artha-yadyapi pavanakA pracAra hai so atizaya capala hai yogIzvaroMko bhI durlakSya hai arthAt lakhane meM nahiM AtA, tathApi yogI niSpramAda hokara atiyanase nADImeM abhyAsa karanese isake pracArako (saMcArako ) jAna saktA hai / / 80 // aba nADIkI vizuddhatAkA varNana karate haiM, sakalaM vindusanAthaM rephAkAntaM hvrnnmnvdym| cintayati nAbhikamale subandhuraM karNikArUDham // 81 // artha-caMdrakalAsahita biMdusaMyukta rephase vyApta aisA hakAra arthAt ha~ aisA akSara niSpApa manojJa nAbhikamalakI karNikAmeM ArUDha hai aisA citavana karai / / 81 // tatpazcAt recayati tataH zIghra pataGgamArgeNa bhAsurAkAram / jvAlAkalApakalitaM sphuliGgamAlAkarAkAntam // 82 // taralataDidugravegaM dhUmazikhAvartamahadikcakram / gacchantaM gaganatale durddha devadaityAnAm // 83 // artha-bhAsurAkAra dedIpyamAna jvAlAsamUhase saMyukta sphuliMgoMkI paMktike kiraNoMse vyApta aise sUryake mArgase arthAt dahanI nADIse recana karai arthAt bAhara nikAlai,tatpazcAt vaha varNa caMcala vijalIke vegakI samAna vegavAlA aura dhUmakI zikhAke Avarcase jisane dizAoMko rokA hai, deva daityoMke dvArA bhI thAmanemeM nahIM Avai aise vegase AkAzameM gamana karatA huA citavana karai / / 82 / / 83 //
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ S 300 rAyacandrajainazAstramAlAyAm zaradindudhAmadhavalaM gaganatalAnmandamandamavatIrNam / kSaradamRtamiva sudhAMzoH pUrayati yathA punaH purataH // 84 // artha - tatpazcAt vahI varNa zaradake candramAkI kAntike samAna dhavala AkAzatalase maMda maMda utaratAhuA candramAke mArgase arthAt vAmakharase jaise amRta jharai taise phira bhI nAbhikamalameM pUraNa karai arthAt AkAzase utArakara nAbhikamalameM dhAraNa karai // 84 // tatpazcAt kyA karai so kahate haiM, - --- AnIya nAbhikamalaM nivezya tasminpunaH punazcaiva / analasamanasA kArya praveza niHsaraNamanavaratam // 85 // artha - nAbhi kamala meM lAneke pazcAt usa nAbhikamalameM hI sthApana karake usameM hI Alasyarahita manase praveza niHsaraNa niraMtara vAraMvAra karanA isa kAryake karanemeM manameM pramAda na lAnA sAvadhAnI rakhanA // 85 // tatpazcAt kyA karanA so kahate haiM, atha nAbhipuNDarIkAcchannaiH zanairhRdayakamalanAlena / niHsArayati samIraM punaH pravezayati sodyogam // 86 // artha-tatpazcAt nAbhikamalase hRdayarUpa kamalakI nAlase dhIre dhIre pavanako udyamasahita nikAle aura praveza karAvai // 86 // nADIzuddhiM kurute dahanapuraM dinakarasya mArgeNa / niSkrAmadvizadiMdoH puramitareNeti ke'pyAhuH // 87 // artha- koI koI AcArya isa prakAra kahate haiM ki -- agnimaMDalakI pavana hai so sUrya mArga ( dahane kharase) nikalatI aura varuNamaMDala saMvandhI pavana candramAke mArgase (vAyeM kharase praveza karatI nADIkI zuddhatAko karatI hai // 87 // iti nADikAvizuddhiparikalitAbhyAsakauzalo yogI / Atmecchayaiva ghaTayati puTayoH pavanaM kSaNArDena // 88 // artha - pUrvoktaprakArase nADIkI vizuddhatAmeM bhaleprakAra abhyAsa karanemeM pravINa yogI pavanako nAsikA ke chidroMmeM apanI icchAse hI Adhe kSaNamAtrameM banA sakte haiM. nADImeM abhyAsa karanese pavanake praveza niHsaraNa karanemeM yogI khAdhIna ho jAtA hai arthAt siddha ho jAtA hai // 88 // ekasyAmayamAste kAlaM nAlIyugadvayaM sArddham / tAmutsRjyaM tato'nyAmadhitiSThati nAlikAmanilaH // 89 // 1 'niSkramaNamanavaratam' ityapi pAThaH /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| artha-yaha pavana hai so eka nADImeM nAlIdvayasA? kahine ar3hAI ghaDItaka rahatA hai tatpazcAt use chor3a anya nADImeM rahatA hai yaha pavanake Thaharaneke kAlakA parimANa hai||89|| . poDazapramitaH kaizcinirNIto vaayusNkrmH| ___ ahorAtramite kAle yonADyoryathA kramam // 9 // artha-kinhI 2 AcAryoMne donoM nADiyoMmeM eka ahorAtra pariNAma kAlameM pavanakA saMkrama (palaTanA) kramase 16 bAra honA nirNaya kiyA hai / / 90 // paTzatAnyadhikAnyAhuH sahasrANyekaviMzatim / ahorAtre nari svastha prANavAyorgamAgamau / / 91 / / artha-vastha manuSyake zarIrameM prANavAyu zvAsocchvAsakA gamanAgamana eka dina aura rAtrimeM ikaIsa hajAra 6 sau bAra hotA hai // 91 // saMkrAntimapi no vetti yaH samIrasya mugdhdhiiH| sa tattvanirNayaM kartuM pravRttaH kiM na lajjate // 12 // artha-jo mUrkhabuddhi puruSa isa pavanakI palaTanako nahiM jAnatA hai aura pavanakA tattva yathArtharUpa nirNaya karaneke liye pravate haiM so kyA lajjita bhI nahIM hotA / bhAvArthapavanakI palaTaniko jAne vinA pRthivI Adika tattvoMkA yathArtha nirNaya nahIM hotA jo karanA cAhatA hai vaha mUrkha hai // 92 // Age pavanake vedha karanekA vidhAna kahate haiM, atha kautuhalahetoH karoti vedhaM samAdhisAmarthyAt / samyagvinItapavanaH zanaiH zanairakatUleSu // 13 // artha-isake pazcAt yadi koI pavanAbhyAsI kautUhalake liye samAdhi jo pavanake abhyAsakI laya usakI sAmarthyase bhaleprakAra jAnA hai pavana jisane aisA purupa Akake tUlameM (rUImeM) maMdamaMdatAse vedha karai / / 93 // tatra kRtanizcayo'sau jAtIvakulAdigandhadravyeSu / sthiralakSyatayA zazvatkaroti vedhaM vitandrAtmA / / 94 // artha-phira usa AkakI rUImeM kiyA hai vedha jisane aisA yogI hai so niSpramAdI hokara jAtIpuSpa vakula maulazrIke puppa Adi sugaMdha dravyoMmeM vedha karatA hai / / 94 // karpUrakuMkumAgurumalayajakuSThAdigandhadravyeSu / varuNapavanena vedhaM karoti lakSye sthirAbhyAsaH // 95 // 1'kRtAbhyAsaH' ityapi paatthH|
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha-phira jisane lakSyameM abhyAsa kiyA hai aisA yogI kapUra kezara agara caMdana kUTha (kUr3a) Adi sugandhita dravyoMmeM varuNa pavanase vedha karatA hai / / 95 // eteSu labdhalakSyastato'pi sUkSmeSu patrikAyeSu / vedhaM karoti vAyu prapaJcasaMyojane caturaH // 16 // artha-ina pUrvokta vastuoMmeM vedhakA lakSa prApta honepara yogI pavanake prapaMcake saMyojanameM catura hotA huA sUkSmapakSikAyika jIvoMmeM vedha karatA hai // 96 // madhukarapataGgapatriSu tathANujyeSTheSu mRgazarIreSu / saMcarati jAtalakSyastvananyacetA vazI dhIraH // 97 // artha-utpanna huA hai lakSya jisake aisA yogI ananyacitta aura jitendriya dhIravIra ekAgracitta hokara bhramara pataMgAdi pakSiyoMmeM tathA aMDaja pakSiyoMmeM aura mRgapazuke zarIrameM saMcAra karatA hai / / 97 // naraturagakarizarIre krameNa saMcarati niHsaratyeva / pustopalarUpeSu ca yadRcchayA saMkramaM kuryAt // 98 // artha-tathA isa pavanAbhyAsakA karanevAlA yogI kramase manuSya ghoDe hastIke zarIrameM aura pusta tathA pASANamaya padArthameM apanI icchAnusAra saMcAra karatA (praveza karatA) vA nikalatA rahatA hai isaprakAra niyamase icchAnusAra saMkramaNa karai // 98 // iti parapurapravezAbhyAsotthasamAdhiparamasAmarthyAt / vicarati yadRcchayAsau mukta ivAtyantanirlepaH // 99 // . artha-isaprakAra pUrvokta rItise parapurake praveza karaneke abhyAsase utpanna huI samAdhike paramautkRSTa sAmarthya yogI apanI icchAnusAra mukta AtmAkI samAna nirlepa hokara vicaratA hai // 99 // tathA__ kautukamAtraphalo'yaM parapurapravezo mahAprayAsena / siddhyati na vA kathaMcinmahatAmapi kAlayogena // 10 // artha-athavA yaha purapurapraveza hai so kautukamAtra hai phala jisakA aisA hai, isakA pAramArthika phala kucha bhI nahIM hai aura yaha jo hai so mahApuruSa bar3e 2 tapakhiyoMke bhI vahutakAlameM prayAsa karanese siddha nahIM bhI hotA vyartha hI prayAsa hotA hai. arthAt phala to isameM thor3A hai aura prayAsa bahuta hai / / 100 // smaragaralamanovijayaM samastarogakSayaM vapuHsthairyam / pavanapracAracaturaH karoti yogI na sandehaH // 101 // pAtA
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / artha-tathA pavanake pracAra karanemeM catura yogI kAmarUpI vipayukta manako jItatA hai ( vaza karatA hai) arthAt usakI kAmavAsanA naSTa hojAtI hai, samasta rogoMkA kSaya karake zarIrameM sthiratA ( dRDhatA) karatA haiM isameM kucha bhI saMdeha nahIM hai // 101 // janmazatajanitamugraM prANAyAmAdvilIyate pApam / nADIyugalasyAnte yaterjitAkSasya vIrasya // 102 // artha-isa pavanake sAdhanarUpa prANAyAmase jItI haiM indriyeM jisane aise dhIra vIra yatike saiMkar3oM janmoMke saMcita kiye tIvra pApa do ghar3Ike bhItara bhItara laya hojAte haiM / yahAM Azaya aisA hai ki prANAyAmase jagatake zubhAzubha va bhUtabhaviSyata jAne jAte haiM tathA parake zarIrameM praveza karanekI sAmarthya hotI hai so ye to laukika prayojana hai inameM kucha paramArtha nahIM hai aura manako vazIbhUta karanese viSayavAsanA naSTa ho jAtI hai aura apane nijakharUpameM dhyAna karake laya honese aneka janmake bAMdhe hue karmoMkA nAza karake muktiko prApta honA pAramArthika phala hai. isa kAraNa yogIzvaroMko karanA yogya hai| tathA yaha pavanake abhyAsase pRthivI Adi maMDaloMkA (tattvoMkA ) nAsikAke dvArA pavana nikale usake dvArA nizcaya karanA kahA aura una pRthivI Adi tatvoMkA varNa, AkAra AdikA varUpa kahA so yaha kalpanA hai. nimittajJAnake zAstroM meM varNana hai ki zarIra pRthivI jala agni aura vAtamayI hai, isameM pavana sarvatra vicaratA hai. isa pRthivI Adi tattvoMkI kalpanA karake nimittajJAna siddha kiyA hai / aura pUraka kumbhaka recaka karaneke abhyAsase isa pavanako apane AdhIna karake pIche isako nADIkI zuddhatAke abhyAsase nAsikAse bAhara nikAlai vA praveza karAvai taba nAr3I zuddha honepara phira pavana bAhara nikale usakI rIti pRthivI AdimaMDalasvarUpa jaisA varNana hai vaisI hI pahicAna aura jaba usake nimittase jagatake bhUta bhaviSyata zubhAzubhakA jJAna hotA hai taba yA to apanA jAne athavA loka prazna karai to usako kahai yaha laukika prayojana hai aura anyamatAvalambiyoMne bhI yaha kalpanA kI hai parantu unake yahAM vastukA kharUpa yathArtha nahIM sadhatA isa kAraNa daivayogase kiMcinmAtra laukika prayojana sadhai to sadha saktA athavA nahIM bhI saghatA isakA kucha niyama nahIM hai // 102 // yahAM isa prANAyAmake sAdhanekI kaThinatA dikhAneke liye uktaM ca zloka hai, jalavindu kuzAgreNa mAse mAse tu yaH pibet / saMvatsarazataM sAyaM prANAyAmazca tatsamaH // 1 // 1'dhIrasya ityapi paatthH|
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha-jo koI puruSa kuzake agrabhAgase jalakA eka eka vindu mahIne 2 ke anantara sau varSataka pIvai anya kucha bhI AhArAdika nahiM karai aisA kaThina tapa karai to usake samAna isa prANAyAmakA karanA kaThina hai, paraMtu jo yogIzvara dhyAnake prabhAvase ise sAdhate haiM ve dhanya haiM // 1 // isa prakAra dhyAnake yogya sthAna aura Asana tathA prANAyAmakA varNana kiyA / kavitta / Asana thAna savAri karai muni prANAyAma samIrasaMbhAra / pUraka kuMbhaka recaka sAdhana nita AdhIna sutattvavicAra // jagatarIta sava lakhai zubhAzubha apanai hAni vRddhi niradhAra / __ mana rokai paramAtama dhyAvai tava yaha saphala na AnaprakAra // 29 // iti zrIzubhacandrAcAryaviracite yogapradIpAdhikAre jJAnArNave sthAnAsanapUrvaka prANAyAmavarNanaM nAma ekonatriMzaM prakaraNaM samAptam // 29 // atha triMzaM prakaraNaM likhyate / aba pratyAhAra aura dhAraNAkA varNana karate haiM, samAkRSyendriyArthebhyaH sAkSaM cetaH prshaantdhiiH| yatra yatrecchayA dhatte sa pratyAhAra ucyate // 1 // ___ artha-jo prazAntabuddhi vizuddhatAyukta muni apanI indriya aura manako indriyoMke viSayoMse baiMcakara jahAM jahAM apanI icchA ho tahAM tahAM dhAraNa karai so pratyAhAra kahA jAtA hai / bhAvArtha-munike indriya mana vazameM hote haiM taba muni jahAM apanA mana lagAvai vahAM laga saktA hai, usako pratyAhAra kahate haiM // 1 // niHsaMgaH saMvRtakhAntaH kuurmvtsNvRtendriyH| yamI samatvamApanno dhyAnatantre sthirI bhavet // 2 // artha-niHsaMga ( parigraharahita ) aura saMvararUpa huA hai mana jisakA aura kachuyeke samAna saMkocarUpa haiM indriyeM jisakI aisA muni hI rAgadveparahita samabhAvako prApta hokara dhyAnarUpI taMtrameM (pravRttimeM) sthirakharUpa hotA hai| bhAvArtha-aisA hokara pratyAhAra karai // 2 // manako kahAM 2 lagAvai so kahate haiM gocarebhyo hRSIkANi tebhyazcittamanAkulam / pRthakkRtya vazI dhatte lalATe'tyantanizcalam // 3 //
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| / 305 'artha-vazI muni viSayoMse to indriyoMko pRthak karai aura indriyoMse manako pRthakk kara tathA apane manako nirAkula karake apane lalATapara nizcalatApUrvaka dhAraNa karai, yaha vidhi pratyAhArameM kahI gaI hai // 3 // samyaksamAdhisiddhyarthaM pratyAhAraH prazasyate / prANAyAmena vikSitaM manaH svAsthyaM na vindati // 4 // artha-pUrvokta prANAyAmameM pavanake sAdhanase vikSipta (kSobharUpa) huA mana khAsthyako nahIM prApta hotA isakAraNa bhaleprakAra samAdhikI siddhi ke liye pratyAhAra karanA prazasta hai arthAt prazaMsA kiyA jAtA hai| bhAvArtha-isa pratyAhArake dvArA mana ThaharAnese samAdhikI siddhi hotI hai // 4 // pratyAhRtaM punaH svasthaM sarvopAdhivivarjitam / cetaH samatvamApannaM khasminneva layaM brajet // 5 // artha-pratyAhArase ThaharAhuA mana samasta upAdhi arthAt rAgAdikarUpa vikalpoMse rahita samabhAvako prApta hokara AtmAmeM hI layako prApta hotA hai / / 5 / / vAyoH saMcAracAturyamaNimAghanasAdhanam / prAyaH matyUhabIjaM syAnmunemuktimabhIpsataH // 6 // artha-papanasaMcArakA cAturya zarIrako sUkSma sthUlAdi karanerUpa aMgakA sAdhana hai isakAraNa muktikI vAMchA karanevAle munika prAyaH vighnakA kAraNa hai / bhAvArtha-mokSake sAdhanameM vina karanevAlA hai // 6 // kimanena prapaJcena khsndehaathetunaa| suvicAryava tajjJeyaM yanmukta:jamanimam / / 7 / / artha-isa pavanasaMcArakI caturAIke prapaMcase kyA lAbha kyoMki yaha AtmAmeM sandeha aura pIDAkA (ArtadhyAnakA) kAraNa hai aise bhaleprakAra vicAra karake muktikA pradhAna kAraNa hoya so jAnanA cAhiye // 7 // saMvignasya prazAntasya vItarAgasya yoginaH / vazIkRtAkSavargasya prANAyAmo na zasyate // 8 // artha-jo muni saMsAradehabhogoMse virakta hai, kapAya jisake manda haiM, vizuddhabhAvayukta hai, vItarAga hai aura jitendriya hai aise yogIko prANAyAma prazaMsA karane yogya nahIM haiN||| 8 // 1'janmanA' ityapi paatthH|
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm prANAyAmase kyA hAni hotI hai so batAte haiM, prANasyAyamane pIDA tasyAM syAdAtasambhavaH / tena pracyAvyate nUnaM jJAtatattvo'pi lakSitaH // 9 // artha-prANAyAmameM prANoMkA ( zvAsocchAsarUpa pavanakA) Ayamana kahiye rokanese (saMkocanemeM) pIDA hotI hai aura usa pIr3Ake hote huye ArtadhyAna utpanna hotA hai aura usa ArtadhyAnase tattvajJAnI muni bhI apane lakSyase (apane samAdhi kharUpa zuddhabhAvoMse) chur3AyA jAtA hai / bhAvArtha-ArtadhyAna samAdhise bhraSTa karA detA hai / / 9 // pUraNe kumbhake caiva tathA shvsnnirgme| vyagrIbhavanti cetAMsi klizyamAnAni vAyubhiH // 10 // . artha-pavanake (zvAsocchAsake ) pUraka karane tathA kuMbhaka karane tathA pavanake recaka honemeM citta vyagrarUpa hotA hai ( khedakhinna hotA hai) kyoMki pavanase klezita honese kheda pAtA hai. isakAraNa prANAyAmakA yala gauNa kiyA hai // 10 // - nAtirikta phalaM sUtre prANAyAmAtprakIrtitam / ___ atastadarthamasmAbhinAtiriktaH kRtaH zramaH // 11 // . artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki isa prANAyAmase siddhAMtameM kucha bhI adhika phala nahIM kahA hai isakAraNa isa prANAyAmake liye hamane adhika kheda nahIM kiyA hai // 11 // kyA karanA cAhiye so kahate haiM, niruddhya karaNagrAma samatvabhavalamvya c| lalATadezasaMlInaM viddhyAnnizcalaM manaH // 12 // artha-indriyoMke viSayoMko rokakara aura rAgadvepako dUra kara samatA avalaMbana karake apane manako lalATadezameM saMlIna karanA cAhiye. isaprakAra karanese samAdhikI siddhi hotI hai // 12 // aba dhyAnake sthAna lalATake sivAya anya bhI kahate haiM. unameM apane manako thAmanA kahate haiM, mndaakraantaa| netrabandhe zravaNayugale nAsikAgre lalATe vake nAbhau zirasi hRdaye tAluni bhUyugAnte / dhyAnasthAnAnyamalamatibhiH kIrtitAnyatra dehe teSvekasminvigataviSayaM cittamAlambanIyam // 13 //
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 307 artha - nirmalabuddhi AcAryoMne dhyAna karaneke liye netrayugala, donoM kAna, nAsikAkA agrabhAga, lalATa, mukha, nAbhi, mastaka, hRdaya, tAlu, donoM bhauhoMkA madhyabhAga ina daza sthAnoMmeMse kisI eka sthAnameM apane manako vipayoMse rahita karake AlaMbita karanA arthAt, ina sthAnoMmeMse kisI eka sthAnapara ThaharAkara dhyAnameM lIna karanA kahA hai // 13 // sthAneSveteSu vizrAntamunerlakSyaM vitanvataH / utpadyante svasaMvitterbahavo dhyAnapratyayAH // 14 // artha - ina pUrvokta sthAnoMmeM vizrAmarUpa ThaharAye hue lakSyako ( citavane yogya dhyeya vastuko) vistArate hue munike svasaMvedanarUpa dhyAnake kAraNa bahuta hI utpanna hote haiM / bhAvArtha - jisakA dhyAna kiyA cAhai usakI hI siddhi hotI hai // 14 // isaprakAra pratyAhAradhAraNAkA varNana kiyA || dohA | bhAoAdi daza thAna meM, dhyeya dhApi mana lAra / pratyAhAra ju dhAraNA, yaha dhyAnavistAra // 30 // iti zrIzubhacandrAcAryaviracite yogapradIpAdhikAre jJAnArNave pratyAhAradhAraNAvarNanaM nAga triMzaM prakaraNaM samAptam // 30 // athaikatriMzaM prakaraNam / Age vIryasahita dhyAna karanekA varNana hai, usameMse prathama hI dhyAna karanekI pratijJA karanekA vidhAna kahate haiM, - anantaguNarAjIvavandhurapyatra vaJcitaH / aho bhavamahAkSe prAhaM karmavairibhiH // 1 // artha - dhyAna karanekA udyamI prathama hI aisA vicAra kare ki aho dekho ! yaha bar3A kheda hai jo maiM anantaguNa rUpa kamaloMkA bandhu arthAt vikAza karanevAle sUryasamAna hUM tathApi isa saMsArarUpa vanameM karmarUpa zatruoMke dvArA pUrvakAlameM ThagA gayA hUM // 1 // svavibhramasamudbhUte rAgAdyatulavandhanaiH / baddho viDambitaH kAlamanantaM janmadurgame // 2 // artha - tatpazcAt phira vicArai ki- maiMne apane hI vibhramase utpanna hue rAgAdika atulabandhanoMse ba~dhe hue anantakAla paryanta saMsArarUpa durgama mArga meM viDaMbanA rUpa hokara viparItAcaraNa kiyA // 2 // 1
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm atha rAMgajvaro jINoM mohanidrAdya nirgatA / tataH karmaripuM hanmi dhyAnanistriMzadhArayA // 3 // ..artha - phira aise vicArai ki isasamaya mere rAgarUpI jvara to jIrNa hogayA aura. moharUpI, nidrA nikala gaI hai isakAraNa dhyAnarUpI khaDgakI dhArAse karmarUpI cairIko. bhAratA hUM // 3 // AtmAnameva pazyAmi nirdhUyAjJAnajaM tamaH / loSayAmi tathAtyugraM karmendhanasamutkaram // 4 // artha -- tathA ajJAnase utpanna hue andhakArakoM dUra karake AtmAhIko avalokana karUM tathA ati tIvra karmarUpI iMdhanake samUhako dagdha karatA hUM // 4 // prabaladhyAna vajreNa duritadrumasaMkSayam / tathA kurmo yathA datte na punarbhavasaMbhavam // 5 // 208 artha - tathA prabaladhyAnarUpI vajrase pAparUpa vRkSoMkA kSaya (nAza) aisA karUM ki jisase phira saMsAra meM utpanna hone rUpa phala na de // 5 // janmajvarasamudbhUtamahAmUrcchAndhacakSuSA / svavijJAnodbhavaH sAkSAnmokSamArgo na vIkSitaH // 6 // artha - phira aisA vicArai ki saMsArarUpI jvarase utpanna huI mUrcchAse aMdha hogaye haiM netra jisake aisA jo maiM usane apane bhedavijJAna se utpanna hue sAkSAt mokSamArgako nahIM dekhA // 6 // mayAtmApi na vijJAto vizvalokaikalocanaH / avidyAviSamagrAhRdantacarvitacetasA // 7 // artha - aho merA AtmA samasta lokako dekhaneke liye eka advitIya netra hai so aiseko bhI avidyA (mithyAjJAna) rUpI grAhake dA~toMse carvita kiyA hai citta jisakA aisA hokara maiMne nahIM jAnA // 7 // phira isaprakAra vicAra ki-- paramAtmA paraMjyotirjagajyeSTho'pi vaJcitaH / ApAMtamAnnaramyaistairviSayairantanIrasaiH // 8 // artha - merA AtmA paramAtmA hai, paramajyotiprakAzasvarUpa hai, jagatameM jyeSTha hai, mahAn hai tau bhI maiM varttamAna dekhanemAtra ramaNIka aura antameM nIrasa aise indriyoMke viSayoMse . ThagAyA gayA hUM // 8 // 1 'naSTo' ityapi pAThaH /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 309 ahaM ca paramAtmA ca dAveto jJAnalocanau / atastaM jJAtumicchAmi tatsvarUpopalabdhaye // 9 // * , artha-maiM aura paramAtmA donoM hI jJAnanetravAle haiM isakAraNa apane AtmAko usa . paramAtmAke kharUpakI prAptike liye jAnanekI icchA karatA hUM isaprakAra vicArai // 9 // mama zatyA guNagrAmo vyaktyA ca parameSThinaH / etAvAnAvayomaidaH zaktivyaktisvabhAvataH // 10 // artha-anantacatuSTayAdi guNoMkA samUha mere to zaktikI apekSA vidyamAna hai aura parameSThI arahanta siddhoMke vyaktise pragaTa hai, hama donoMmeM yaha zakti aura vyaktike svabhAvase hI bheda hai. vAstavameM zaktikI apekSA abheda hai // 10 // uktaM ca / nAsatpUrvAzca pUrvA no nirvishessvikaarjaaH| svAbhAvikavizepA hyabhUtapUrvAzca tadguNAH // 1 // artha-tadguNa kahiye jo AtmAke guNa haiM ve jinake vizepa nahIM haiM aura vikArase utpanna hue matijJAnAdika haiM ve saMsArI jIvoMke sAdhAraNa haiM so ye guNa to asatpUrva kahiye apUrva nahIM haiM vidyamAna haiM tathA pUrvameM nahIM bhI the, navIna bhI utpanna hote haiM aura sAbhAvika haiM ve vizeSa anaMta jJAnAdika haiM jo ye abhUtapUrva hai pUrvameM kabhI pragaTa nahIM hue gele navIna hai / bhAvArtha-dravya anAdinidhana haiM. unameM jo paryAya haiM ve kSaNakSaNameM utpanna hote aura vinazate haiM unameM trikAlavA paryAya haiM ve zaktikI apekSA satrUpa ekahI kAlameM kahe jAte haiM. aura vyaktikI apekSA jisa kAla jo paryAya hotA hai vahI savarUpa kahA jAtA hai tathA bhUta bhavipyatke paryAya asatrUpa kahe jAte haiM. isaprakAra zaktikI apekSA satkA utpanna honA, vyaktikI apekSA asatkA utpanna honA kahA jAtA hai. isIprakAra dravyakI apekSA satkA utpAda aura paryAyakI apekSA asatkA utpAda kahA jAtA hai yahI isa zlokakA Azaya hai / isaprakAra AtmadravyameM bhI sAmAnyatAse matijJAnAdika guNa bhUtapUrva kahe jAte haiM tathA abhUtapUrva bhI kahe jAte haiM kintu vAstavameM anantacatuSTayAdikahI abhUtapUrva kahe jAte haiM aise nayavibhAgase vastukA svarUpa jAnanA / tAvanmAM pIDayatyeva mahAdAho bhvodbhvH| yAvajjJAnasudhAmbhodhau nAvagAhaH pravartate / / 11 // artha-~-tatpazcAt aisA vicAra karai ki-jabataka jJAnarUpI samudrameM merA avagAha (snAna karanA) nahIM hotA tabataka hI mujhe saMsArase utpanna huA dAha pIDita karatA hai // 11 //
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 rAyacandrajainazAstramAlAyAm ahaM na nArako nAma na tiryaggrApi mAnuSaH / na devaH kintu siddhAtmA sarvo'yaM karmavikramaH // 12 // artha-yadi zuddha nizcayana kI dRSTise dekhatA hUM taba na to maiM nArakI hUM, na tithaica hUM, na manuSya vA deva hI hUM kintu siddhakharUpa hUM. ye nArakAdika avasthAyeM haiM so saba karmakA vikrama (parAkrama) hai isaprakAra bhAvanA karai // 12 // anantavIryavijJAnahagAnandAtmako'pyaham / kiM na pronmUlayAmyadya pratipakSaviSadrumam // 13 // artha - tatpazcAt isaprakAra bhAvanA karai ki maiM anantavIrya, anaMta vijJAna, anaMta darzana, AnandakharUpa bhI hUM isa kAraNa ina ananta vIryAdikake pratipakSI zatru karma haiM vehI vipake vRkSakI samAna haiM so unheM kyA abhI jaDamUlase na ukhADUM ? avazya hI ukhADUMgA // 13 // adyAsAdya svasAmarthyaM pravizyAnandamandiram / na svarUpAcya viSaye'haM bAhyArtheSu gataspRhaH // 14 // hotA hai artha - phira isaprakAra bhAvanA karai ki- maiM apane sAmarthyako isI samaya prApta hokara AnandamandirameM praveza karake apane kharUpase kadApi cyuta nahIM hoUMgA kyoM ki bAhya padArthoMmeMse naSTa hogaI hai vAMchA jisake aisA hokara jaba kharUpameM sthira taba AnandarUpa honese anyakI vAMchA nahIM rahatI. phira usa kharUpase kyoM Digai yAdyaiva vinizceyaM khakharUpaM hi vastutaH / chitvApyanAdisaMbhUtAmavidyAvairivAgurAm // 15 // // 14 // artha- -- tathA anAdise utpanna huI ajJAnatArUpI (karmarUpI) vairIkI phAMsIko chinna karake isI samaya hI vAstavika apane kharUpako nizcaya karanA cAhiye // 15 // .. isaprakAra dhyAnakA udyama karanevAlA apane parAkramako sa~bhArakara pratijJA karatA hai, so kahate haiM-- upajAtiH / iti pratijJAM pratipadya dhIraH samastarAgAdikalaGkamuktaH / Alambate dharmyamacaJcalAtmA zuklaM ca yadyasti balaM vizAlaM // 16 // artha - isaprakAra pUrvokta rItise pratijJAko aMgIkAra karake dhIra vIra caJcalatArahita puruSa samasta rAgAdika rUpa kalaMkase rahita hokara dharmadhyAnakA Alambana karatA hai. aura yadi usakI sAmarthya uttama ho arthAta zukladhyAnake yogya ho to zukladhyAnakA avalambana karatA hai // 16 //
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 jnyaanaarnnvH| isa prakAra dhyAna karanekI pratijJAkA varNana kiyA. aba dhyeya vastukA varNana karate haiM, mArdUlavikrITinam / dhyeyaM vastu vadanti nirmaladhiyastacetanAcetanam sthityutpattivinAzalAnchanayutaM mRrtetaraM ca kramAt / . zudhyAnavizIrNakarmakavaco devazca muktervaraH sarvajJaH sakalaH zivaH sa bhagavAnsidvaH paro niSkalaH // 17 // artha-nirmalabuddhi puruSa dhyAna karane yogya vatuko dhyeya kahate haiM. avatu dhyAna karane yogya nahIM haiN| vaha dhyeya vatu cetana acetana do prakArakI hai. cetana to jIva hai aura acetana dharmAdika pAMcadravya hai. ye saba dravya (vastu) sthiti, utpatti aura vinAza lakSaNase yukta haiM. sarvathA nitya vA sarvathA anitya nahIM haiM arthAt utpAdavyayadhauvyasahita hai. tathA mUrtIka amUrtIka bhI haiM, pudgala mUrtIka haiM, jIvAdika amUrtIka hai. catanya dhyeya eka to zuddha dhyAnase naSTa hunA hai karmarUpa AvaraNa jisakA aisA muktikA vara sarvajJa deva sakala arthAt dehasahita samanta kalyANake pUraka arahaMta bhagavAn haiM, aura para kahiyeM dUsare niSkala arthAt zarIrarahita siddha bhagavAn haiM // 17 // amI jIvAdayo bhaavaashvidcillaalaanychitaaH| - tatvalpAvirodhena dhyeyA dharma manIpibhiH / / 18 // artha-ye jIvAdika SaT dravya cetana acetana lakSaNase lakSita haiM so dharmadhyAnameM buddhimAn puruSoMko inake varUpakA avirodha karake yathArtha varUpako dhyAna karanA cAhiye // 18 // dhyAne chaparate dhImAn manaH kuryAtsamAhitam / . nivedapadamApannaM magnaM vA karuNAmbudhau / / 19 / / artha-dhyAnake pUrNa honepara dhImAn puruSa manako sAvadhAnarUpa vairAgyapadako prApta pharai athavA karaNArUpI samudra mana kare // 19 // atha lokatrayInAthamamRta paramezvaram / dhyAtuM prakramate sAkSAtparamAtmAnamavyayam // 20 // artha-athavA tIna lokake nAtha amUrtIka paramezvara paramAtmA avinAzIkA hI sAkSAt dhyAna karanekA prAraMbha kareM // 20 // trikAlavipayaM saakssaacchktivyktivivkssyaa| sAmAnyena nayenaika paramAtmAnamAmanet // 21 // 1, 'lakSaNayutaM' ityapi paatthH|
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha -- zakti aura vyaktikI vivakSAse tIna kAlake gocara sAkSAt sAmAMnya nayase (dravyArthikanayase) eka paramAtmAkA hI dhyAna karai, abhyAsa karai. bhAvArtha yadyapi saMsAra muktakI apekSAse AtmAmeM bhedanayase bheda hai tathApi zakti vyaktike sAmAnya nayakI (dravyArthika nayakI ) vivakSAse trikAlavarttI AtmA eka hI hai, saMsArI muktakA bheda nahIM karanA. arthAt saMsAra avasthAmeM tau zaktirUpa paramAtmA hai, aura mukta avasthAmeM vyaktarUpa paramAtmA hai. abhedanayakI apekSA AtmAmeM bheda nahIM hai. isaprakAra saMsAra avasthA meM bhI AtmAko siddhasamAna dhyAvai // 21 // arari faarari faSkriyaM paramAkSaram / nirvikalpaM ca niSkampaM nityamAnandamandiram // 22 // vizvarUpamavijJAtasvarUpaM sarvadoditam / kRtakRtyaM zivaM zAntaM niSkalaM karurNacyutam // 23 // niH zeSabhavasambhUtaklezadrumahutAzanam / zuddhamatyantanirlepaM jJAnarAjyapratiSThitam // 24 // vizuddhAdarza saMkrAntaprativimvasamaprabham / jyotirmayaM mahAvIryaM paripUrNa purAtanam // 25 // vizuddhASTaguNopetaM nirdvandvaM nirgatAmayam / aprameyaM paricchinnaM vizvatattvavyavasthitam // 26 // yadagrAyaM vahirbhAvaigracAntarmukhaiH kSaNAt / tatsvabhAvAtmakaM sAkSAtsvarUpaM paramAtmanaH // 27 // artha- - paramAtmA kaisA hai, usakA svarUpa kahate haiM. prathama tau sAkAra hai ( AkArasahita hai arthAt zarIrAkara mUrtIka hai ) tathA nirgatAkAra kahiye nirAkAra bhI hai. pugalake AkArakI samAna usakA AkAra nahIM hai. niSkriya hai ( kriyAse rahita hai ) paramAkSarasvarUpa hai, vikalparahita hai, niSkampa hai, nitya hai, AnandakA ghara hai // 22 // tathA vizvarUpa hai, samasta jJeyoMke ( padArthoMke ) AkAra jisameM pratibiMbita haiM, tathA avijJAta svarUpa hai, arthAt jisakA kharUpa mithyA dRSTiyoMne nahIM jAnA aisA hai, tathA sadAkAla udayarUpa hai, kRtakRtya hai, (jisako kucha bhI karanA nahIM rahA hai ), tathA ziva hai, kalyANarUpa hai, zAnta hai (kSobharahita hai), niSkala kahiye zarIrarahita hai, tathA karuNacyuta kahiye zokarahita hai, athavA karaNacyuta kahiye indriyarahita hai // 23 // tathA samasta bhavoMse (janmamaraNoMse) utpanna hue kkezarUpa vRkSoMko dagdha karaneke liye agnike samAna 1. 'karaNacyutam' ityapi pAThaH /
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| haiM; tathA zuddha hai, karmarahita hai, aura atyaMta nirlepa hai arthAt jisake koI karmarUpI lepa nahIM lagatA, tathA jJAnarUpI rAjyameM arthAt sarvajJatAmeM sthita hai / / 24 // tathA nirmala darpaNameM prApta hue prativimbakI samAna prabhAvAlA hai. tathA jyotirmaya hai arthAt jisakA jJAna prakAzarUpa hai, tathA ananta vIryayukta hai, tathA paripUrNa hai, jisake kucha bhI avayava (aMza) ghaTate nahIM, tathA purAtana hai, arthAt kisIne nayA nahIM banAyA aisA hai // 25 // tathA nirmala samyaktvAdi aSTa guNasahita hai, nidva hai, rAgAdikase rahita hai, rogarahita hai, aprameya hai, arthAt jisakA pramANa nahIM kiyA jA sakatA, tathA parijJAta hai arthAt bhedajJAnI puruSoMke dvArA jAnA huA hai, tathA samasta tattvoMse vyavasthita hai arthAt nizcayarUpa hai // 26 // tathA bAppabhAvoMse to grahaNa karane yogya nahIM hai, aura antaraMgabhAvoMse kSaNamAtrameM grahaNa karane yogya hai. isaprakAra paramAtmAkA svarUpa hai. so yaha kharUpa saMsAra avasthAmeM to zaktirUpa hai aura mukta avasthAmeM vyaktarUpa hai, aisA jAnakara dhyAnagocara karanA cAhiye // 27 // tathA phira bhI kahate haiM, aNorapi ca yA sUkSmo mahAnAkAzato'pi ca / jagadvandyaH sa siddhAtmA niSpanno'tyantanivRtaH // 28 // artha-jo siddhakharUpa paramANuse to sUkSmakharUpa hai, aura AkAzase bhI mahAn hai, vaha siddhAtmA jagatase baMdane yogya hai, nippanna hai, atyanta sukhamaya hai // 28 // yasthANudhyAnamAtreNa zIryante janmajA rujH| nAnyathA janminAM so'yaM jagatAM prabhuracyutaH // 29 // artha-jisake dhyAnamAnase jIvoMke saMsArase utpanna hue roga naSTa ho jAte haiM, anya prakAra naSTa nahIM hote vahI yaha tribhuvanakA nAtha avinAzI paramAtmA hai // 29 // vijAtamapi niHzepaM yadajJAnAdapArthakam / yasmiMzca vidite vizvaM jJAtameva na saMzayaH // 30 // artha-jisa paramAtmAke jAne vinA anya samasta jAne hue padArtha bhI nirarthaka haiM aura . isameM koI saMdeha nahIM ki jisakA kharUpa jAnanese samasta vizva jAnA jAtA hai // 30 // yatvarUpAparijJAnAnAtmatattve sthitirbhavet / yajjJAtvA munibhiH sAkSAtmAptaM tasyaiva vaibhavam // 31 // . artha-jisa paramAtmAkA svarUpake jAne vinA AtmatattvameM sthiti nahIM hotI hai. aura jisako jAna karake munigaNoMne usake hI vaibhavako (paramAtmAke kharUpako ) sAkSAt prApta kiyA hai // 31 //
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 rAyacandrajainazAstramAlAyAm . . sa eva niyataM dhyeyaH sa vijJeyo mumukssubhiH| ananyazaraNIbhUya tadgatenAntarAtmanA // 32 // ___ artha-muktikI icchA karanevAle munijanoMko vaha paramAtmA hI niyamase dhyAna karane yogya hai. ataeva anya samasta zaraNa chor3akara usameM hI apane antarAtmAko prApta karake jAnanA cAhiye // 32 // avAggocaramavyaktamanantaM zabdavarjitam / ajaM janmabhramAtItaM nirvikalpaM vicintayet // 33 // . artha-jo vacanake gocara nahIM, pudgalake samAna indriyagocara nahIM aisA avyakta hai| jisakA anta nahIM hai, jo zabdase varjita hai arthAt jisake zabda nahIM, jisake janma nahIM aisA ana hai, tathA bhavabhramaNase rahita hai, aise paramAtmAko jisaprakAra nirvikalpa ho, usa prakAra hI citavana karai // 33 // yadvodhAnantabhAge'pi dravyaparyAyasaMbhRtam / lokAlokaM sthitiM dhatte sa syAllokanayIguruH // 34 // artha-jisa paramAtmAke jJAnake anantaveM bhAgameM dravya paryAyoMse bharA huA yaha loka sthita hai, vahI paramAtmA tIna lokakA guru hai. bhAvArtha-trikAlavartI ananta dravyaparyAyoMsahita yaha lokAloka jisa jJAnameM eka kAlaparamANuke samAna pratibhAsatA hai, aisA kevalajJAna jisa paramAtmAke hai vahI tIna lokakA khAmI hai // 34 // ttvruupaahitkhaantstdgnngraamrkssitH| yo jayatyAtmanAtmAnaM tamistadrUpasiddhaye // 35 // artha-dhyAnI muni usa paramAtmAke kharUpameM mana lagAkara usake hI guNagrAmoMse raMjAyamAna ho usameM hI apane AtmAko ApahIse usa kharUpakI siddhike liye jor3atA hai arthAt tallIna hotA hai // 35 // ityajatraM smaranyogI ttsvruupaavlmbitH| ' tanmayatvamavAsoti grAhagrAhakavarjitam // 36 // .. artha-isaprakAra nirantara saraNa karatA huA yogI (muni) usa paramAtmAke varUpake avalaMbanase yukta hokara usake tanmayatvako prApta hotA hai. kaisA hotA hai ki,--yaha paramAmAkA rUpa hai, so to mere. grahaNa karane yogya hai aura maiM isakA grahaNa karanevAlA hUM aise grAhyagrAhakamAvase varjita (rahita ) hotA hai, arthAt dvaitabhAva nahIM rahatA // 36 // ....ananyazaraNIbhUya sa tamillIyate tthaa| dhyAtRdhyAnobhayAbhAve dhyeyenaikyaM yathA vrajet // 37 // . .
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| artha-vaha dhyAna karanevAlA muni anya savakA zaraNa chor3akara usa paramAtmakharUpameM aisA lIna hotA hai ki,-dhyAtA aura dhyAna ina donoMke bhedakA abhAva hokara dhyeya svarUpase ekatAko prApta ho jAtA hai. bhAvArtha-dhyAtA dhyAna dhyeyakA bheda na rahai aise lIna hotA hai / / 37 // so'yaM samarasIbhAvastadekIkaraNaM smRtam / apRthaktvena yatrAtmA lIyate paramAtmani // 38 // artha-jisa bhAvameM AtmA abhinnatAse paramAtmAmeM lIna hotA hai, vaha samarasIbhAva AtmA aura paramAtmAkA samAnatAkharUpa bhAva hai, so usa paramAtmA aura AtmAko eka karane svarUpa kahA gayA hai. bhAvArtha-ima samarasIbhAvase hI AtmA paramAtmA hotA hai / / 38 // ananyazaraNastaddhi tatsalInaikamAnasaH / tadguNastatvabhAvAtmA sa tAdAtmyAca saMvasan // 39 // artha-jaba atmA paramAtmAke dhyAnameM lIna hotA hai taba ekIkaraNa kahA hai, so yaha ekIkaraNa ananyazaraNa hai. paramAtmAke sivAya anya Azraya nahIM hai. usameM hI jisakA mana lIna hai aisA tathA tadguNa kahiye usa paramAtmAke hI ananta jJAnAdi guNa jisameM haiM aisA hai, tathA usakA zuddha svarUpa AtmA hI hai, aura tatvarUpatAse vaha paramAtmA hI hai. isamakAra paramAtmAke dhyAnase AtmA paramAtmA hotA hai // 39 // kaTasya kartAhamiti saMvandhaH syaadvyoiiyoH| dhyAnaM dhyeyaM yadAtmaiva saMvandhaH kIdRzastadA // 40 // artha-jo koI aisA kahai ki maiM kaTa kahiye caTAI athavA kar3e AdikA kartA hUM to usa puruSa aura kaTakA kartA karma saMbandha kahA jAtA hai, aura dhyAna tathA dhyeya java eka AtmA hI ho taba donoM bhAvoMmeM kyA saMbandha kahA jAya ? arthAt kucha bhI saMvandha nahIM hai. kyoMki saMvandha to do vastuoMmeM hotA hai, eka hI padArthameM saMvandhasaMbandhIbhAva nahIM hotA // 40 // shikhrinnii| yadajJAnAjanmI bhramati niyataM janmagahane viditvA yaM sadyastridazaguruto yAti gurutAm / sa vijJeyaH sAkSAtsakalabhuvanAnandanilayaH paraM jyotistrAtA paramapuruSo'cintyacaritaH // 41 // . artha-jisa paramAtmAke jJAna vinA yaha prANI saMsArarUpa gahana banameM niyamase bhramaNa
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 rAyacandrajainazAstramAlAyAm karatA hai tathA jisa paramAtmAko jAnanese jIva tatkAla indrase bhI adhika mahattAko prApta hotA hai, use hI sAkSAt paramAtmA jAnanA. vahI samasta lokako Ananda denevAlA nivAsasthAna hai. vahI parama jyoti (utkRSTa jJAnarUpa prakAzasahita) hai, aura vahI trAtA (rakSaka) hai, parama puruSa hai, acintyacarita hai, arthAt jisakA carita kisIke cintavanameM nahIM AtA, aisA hai // 11 // itthaM yatrAnavacchinnabhAvanAbhirbhavacyutam / bhAvayatyanizaM dhyAnI tatsavIrya prakIrtitam // 42 // artha-isa pUrvokta prakArase jo dhyAnI (muni) saMsArarahita paramAtmAko bhAvanAsahita nirantara dhyAna karatA hai, vahI savIrya dhyAna kahA gayA hai. bhAvArtha-apane puruSArthako calAtA huA paramAtmAkI bhAvanA karatA hI rahai. kyoMki, jabataka dhyAnameM sthiratA rahatI hai, tavataka hI dhyAna hotA hai aura bhAvanA sadA rahatI hai // 12 // dohaa| paurupakara dhyAvai munI, zuddha AtamA joya / karmarahita varaguNasahita, tava taisA hI hoya // 31 // iti zrIzubhacandrAcAryaviracite yogapradIpAdhikAre jJAnArNave savIryadhyAna varNanaM nAma ekatriMzaM prakaraNam // 31 // atha dvAtriMza prakaraNam / aba vahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmAkA nizcaya karake zuddhopayogakA varNana karate haiM, ajJAtakhasvarUpeNa paramAtmA na vudhyte| . ___ Atmaiva prAgvinizcayo vijJAtuM puruSaM param // 1 // artha-jisane apane AtmAkA svarUpa nahIM jAnA vaha puruSa paramAtmAko nahIM jAna sakatA. isakAraNa, parama puruSa paramAtmAko jAnanekI icchA rakhanevAlA pahile apane AtmAkA hI nizcaya karai. bhAvArtha-jo AtmA sarvathA paramAtmA hI ho to nizcaya hI kyA karanA hai aura no paramAtmA nahIM hai to apaneko parakA nizcaya karanese kyA phala ! isakAraNa AtmA jaisA hai taisA prathama nizcaya karanese paramAtmA jAnA jAtA hai // 1 // AtmatattvAnabhijJasya na syAdAtmanyavasthitiH / muhyatyantaH pRthak kartuM svarUpaM dehdehinoH||2|| artha-yahAM yaha vizeSa hai ki, Atmatattvake yathArtha * varUpako nahIM jAnanevAle
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 317 jJAnArNavaH / puruSake AtmAmeM nizcaya ThaharanA nahIM hotA. aura antaraGgameM zarIra aura AtmAko bhinna 2 karane va samajhanemeM mohako prApta hokara bhUla jAtA hai ki, isa dehameM dravyaindriya, bhAvaindriya, dravyamana, bhAvamana, darzana, jJAna, sukha, duHkha, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, ajJAna Adi jo aneka bhAva dIkhate haiN| inameMse AtmA kaunasA hai isaprakAra prama utpanna hotA hai. isa kAraNa, pahile AtmAkA nizcaya karanA cAhiye // 2 // tayorbhedAparijJAnAnAtmalAbhaH prajAyate / tabhAvAtvavijJAnasUtiH same'pi durghaTA // 3 // artha-usa deha aura AtmAke bhedavijJAna vinA AtmAkA lAma (prApti) nahIM hotA, aura AtmAke lAbha vinA bhedavijJAnakI utpatti khamameM bhI durghaTa, arthAt durlabha hai // 3 // __ ataH prAgeva nizcayaH samyagAtmA mumukSubhiH / azepaparaparyAyakalpanAjAlavarjitaH // 4 // artha-isa kAraNa prathama hI mokSAbhilApiyoMko samasta paradravyoMkI paryAyakalpanAoMse rahita AtmAkA hI nizcaya karanA cAhiye // 4 // triprakAraM sa bhUteSu sarveSvAtmA vyavasthitaH / pahirantaH parazceti vikalpairvakSyamANakaiH // 5 // artha-vaha AtmA samasta dehadhAriyoM meM bahirAtmA, antarAtmA va paramAtmAke bhedase tIna prakArase vyavasthita ( avasthArUpa) hai so Age kahe bhedoMse jAnanA // 5 // AtmavuddhiH zarIrAdau yasya syAdAtmavibhramAt / bahirAtmA sa vijJeyo mohanidrAstacetanaH / / 6 / / artha-jisa jIvake zarIrAdi parapadArthomaM AtmAke bhramase AtmA buddhi ho ki yaha maiM hI hUM anya arthAt para nahIM hai so moharUpI nidrAse asta ho gaI hai cetanA jisakI aisA ghahirAtmA hai // 6 // vahirbhAvAnatikramya yasyAtmanyAtmanizcayaH / - so'ntarAtmA matastajjairvibhramadhvAntabhAskaraiH // 7 // artha-tathA jisa purupake vAdya bhAvoMko ullaMghana karake AtmAmeM hI AtmAkA nizcaya ho so vinamarUpa andhakArako dUra karanemeM sUryake samAna usa AtmAke jAnanevAle puruSoMne antarAtmA kahA hai // 7 // nilepo niSkalA zuddho nisspnno'tyntnirvRtH| nirvikalpazca zuddhAtmA paramAtmeti vrnnitH||8||
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha-aura jo nirlepa hai arthAt jisake karmoMkA lepa nahIM, niSkala kahiye zarIrarahita hai, zuddha hai, jisake rAgAdika vikAra nahIM hai, tathA jo niSpanna hai arthAt siddharUpa hai (jisako kucha karanA nahIM, ) aura atyanta nivRtta hai arthAt avinAzI sukharUpa hai tathA nirvikalpa hai arthAt jisameM bheda nahIM hai aise zuddhAtmAko paramAtmA kahA gayA hai // 8 // kathaM tarhi pRthak kRtvA dehAdyarthakadambakAt / AtmAnamabhyasedyogI nirvikalpamatIndriyam // 9 // artha-yahAM prazna hai ki yadi AtmA aisA hai to AtmAko dehAdika padArthoM ke samUhase pRthak karake nirvikalpa atIndriya aisA kisa prakAra dhyAna karaiH // 9 // usakA uttara kahate haiM, apAsya bahirAtmAnaM susthireNAntarAtmanA / dhyAyedvizuddhamatyantaM paramAtmAnamavyayam // 10 // artha-yogI muni bahirAtmAko chor3akara bhaleprakAra sthira antarAtmA hokara atyanta vizuddha avinAzI paramAtmAkA dhyAna karai // 10 // so hI kahate haiM, saMyojayati dehena cidAtmAnaM vimUDhadhIH / bahirAtmA tato jJAnI pRthak pazyati dehinam // 11 // artha-jo bahirAtmA hai so caitanyakharUpa AtmAko dehake sAtha saMyojana karatA hai (jor3atA hai) arthAt eka samajhatA hai aura jo jJAnI hai (antarAtmA hai) so dehase dehIko (caitanyakharUpa AtmAko) pRthak hI dekhatA hai. yahI bahirAtmA aura antarAtmAke jJAnameM bheda hai // 11 // akSadArairavizrAntaM khatattvavimukhaibhRzam / vyAvRto bahirAtmAyaM vapurAtmeti manyate // 12 // artha-yaha bahirAtmA AtmasvarUpase atizayakarake nirantara vimukha indriyoMke dvArA vyApArarUpa hue zarIrako hI AtmA mAnatA hai // 12 // suraM tridazaparyAyairnRparyAyaistathA naram / tiryaJcaM ca tadaGge khaM nArakAGge ca nArakam // 13 // vettyavidyAparizrAnto mUDhastanna punastathA / kintvamUta khasaMvedyaM tadrUpaM parikIrtitam // 14 // artha-avidyAse ( mithyAjJAnase) parizrAnta (khedakhinna) mUDha bahirAtmA devake paryAyosahita AtmAko to deva mAnatA hai aura manuSyaparyAyoMsahita apaneko manuSya mAnatA hai tathA tiryaMcake aMgameM rahate hueko tiryaMca aura nArakIke zarIrameM rahate hueko nArakI
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 319 mAnatA hai so bhrama hai. kyoMki, paryAyakA rUpa AtmAkA rUpa nahIM hai. AtmAkA rUpa to amUrtIka hai, khasaMvedya hai, arthAt apanehI dvArA apaneko jAnaneyogya hai // 13-14 // khazarIramivAnviSya parAGgaM cyutacetanam / paramAtmAnamajJAnI parabuddhyA'dhyavasyati // 15 // artha-tathA vahIM bahirAtmA ajJAnI jisaprakAra apane zarIrako AtmA jAnatA hai usIprakAra parake acetana dehako dekhakara parakA AtmA mAnatA hai arthAt usako parakI buddhise nizcaya karatA hai // 15 // khAtmetaravikalpaistaiH zarIreSvavalamvitam / pravRttacitaM vizvasanAtmanyAtmadarzibhiH // 16 // artha-apane zarIramaM to apanA AtmA jAne aura parake zarIrameM parakA AtmA jAne isaprakAra zarIroMmeM avalaMbanasvarUpa pravate hue vikalpoMse anAtmAmeM AtmAke dekhanevAle ajJAnI joMne isa lokako Thaga liyA // 16 // tataH so'tyantabhinneSu pazuputrAGganAdipu / AtmatvaM manute zazvadavidyAjvarajihmitaH // 17 // artha-isa kAraNale mithyAjJAnarUpI jvarase niraMtara pIDita hokara vaha vahirAtmA ajJAnI apanese atyanta bhinna pazu putra strI AdikameM bhI AtmapanA mAnatA hai // 17 // sAkSAtvAneva nizcitya padArthAzcetanetarAn / svasyaiva manyate mRDhastannAzopacayAdikam // 18 // artha-yaha mUDha bahirAtmA apanese bhinna cetana acetana padArthoko sAkSAt apane hI nizcaya karake unake nAza hone aura saMcaya honemeM apanA hI nAza aura saMcaya honA mAnatA hai // 18 // anAdiprabhavaH so'ymvidyaavipmgrhH| zarIrAdIni pazyanti yena svamiti dehinaH // 19 // artha-yaha pUrvokta anAdise utpanna huA avidyArUpI viSama Agraha hai jisake dvArA yaha mUDha prANI zarIrAdikako apanA mAnatA hai arthAt yaha zarIra hai so maiMhI hUM isaprakAra dekhatA hai / / 19 // vapuSyAtmeti vijJAnaM vapupA ghaTayatyamUn / svasminnAtmeti bodhastu bhinattyaGgaM zarIriNAm // 20 // artha-zarIrameM yaha AtmA hai aisA jJAna to jIvoMko zarIrasahi karatA hai aura ApameM hI Apa hai, arthAt AtmAmeM hI AtmA hai isaprakArakA vijJAna jIvoMko zarIrase minna karatA hai // 20 //
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 rAyacandrajainazAstramAlAyAm . vapuSyAtmamatiH sUte bandhuvittAdikalpanam / svasya saMpabetena manvAnaM muSitaM jagat // 21 // artha-zarIrameM jo Atmabuddhi hai so bandhu dhana ityAdikakI kalpanA utpanna karAtI hai tathA isa kalpanAse hI jagat apane sampadA mAnatA huA ThagA gayA hai // 21 // tanAvAtmeti yo bhAvaH sa syAdvIjaM bhvsthiteH|| bahirvItAkSavikSepastattyaktvAntarvizettataH // 22 // artha-zarIrameM aise bhAva haiM ki-'yaha maiM AtmAhI hUM' aisA bhAva saMsArakI sthitikA bIja hai. isakAraNa, vAhyameM naSTa ho gayA hai indriyoMkA vikSepa nisake aisA puruSa usa bhAvarUpa saMsArake bIjako chor3akara antaraMgameM praveza karo, aisA upadeza hai / / 22 // akSadAraistatazyutvA nimagno gocareSvaham / tAnAsAdyAhamityetanna hi samyagavediSam // 23 // artha-jJAnI isaprakAra vicAra karatA hai ki indriyoMke dvAroMse maiM AtmakharUpase chUTakara viSayoMmeM mama hogayA tathA una viSayoMko prApta hokara yaha ahaMpadase jAnA jAya aise AtmakharUpako bhaleprakAra nahIM jAnA // 23 // bAhyAtmAnamapAsyaivamantarAtmA tatastyajet / . prakAzayatyayaM yogaH kharUpaM parameSThinaH // 24 // . artha-isa pUrvoktaprakArase bAhyazarIrAdikameM Atmavuddhiko chor3akara antarAtmA hotA huA indriyoMke viSayAdikameM bhI Atmabuddhiko chor3e isaprakAra yaha yoga parameSThIke kharUpako prakAza karatA hai // 24 // aba indriyoMke viSayoMmeM Atmabuddhi kisaprakAra chor3e so kahate haiM, yadyadRzyamidaM rUpaM tattadanyanna caanythaa| 1 jJAnavaca vyatItAkSamataH kenA'tra vacmyaham // 25 // . artha- jo jo dekhaneyogya yaha rUpa hai so so anya hai aura jJAnavAn jo merA rUpa hai so anyaprakAra nahIM hai (anyarUpa sadRza nahIM hai). yaha vyatItAkSa hai (indriyajJAnase atIta hai). isakAraNa maiM kisake sAtha vacanAlApa kruuN| bhAvArtha-mUrtIka padArtha indriyoMse grahaNa karaneyogya hotA hai so vaha to jar3a hai kucha bhI jAnatA nahIM hai aura maiM jJAnamUrtI hUM. pudgalamUrtIse rahita hUM. indriyeM mujhe grahaNa nahIM karatI arthAt indriyeM mujhe nahIM jAna sakatI. isakAraNa paraspara vArtAlApa kisase karUM? isaprakAra vicAra kara viSayoMmeM Atmabuddhi chor3e // 25 //
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 321 jnyaanaarnnvH| yajanarapi yodhyo'haM yajanAnyodhayAmyaham / tadvibhramapadaM yasmAdahaM vidhutakalmapaH // 26 // artha-jo 'logoMdvArA maiM saMvodhaneyogya hUM tathA jo maiM logoMko saMvodhatA hUM' aisA bhAva hai vaha bhI vibhramakA sthAna hai / kyoMki, maiM to pApase rahita hUM arthAt AtmA to niSkalaMka hai. ise kauna saMbodhai ? aura yaha kisako saMvodhai ? // 26 // yaH svameva samAdatte nAdatte yaH svato'param / nirvikalpaH sa vijJAnI svasaMvedyo'smi kevalam // 27 // __ artha-jo AtmA Apako hI grahaNa karatA hai tathA Apase para hai usako nahIM grahaNa karatA hai so yaha vijJAnI (bhedajJAnI) vikalparahita hokara, isaprakAra bhAvanA karatA hai ki maiM eka apane hI jAnaneyogya hUM. isaprakAra vicAra kara parase paraspara dene lenekA vyavahAra chor3a detA hai // 27 // jAtasarpamateryadacchvalAyAM kriyAnamaH / tathaiva me kriyAH pUrvAstanvAdau svamiti bhramAt // 28 // ___ artha-jisakI sAMkalameM sarpakI buddhi hai aise puruSake jaise kriyAkA bhrama hotA hai, usI prakAra mere bhI zarIrAdikameM AtmabuddhirUpa bhramase bhedajJAna honese pahile samarUpa kriyA aneka huI // 28 // zRGkhalAyAM yathA vRttirvinaSTe bhujagabhrame / tanvAdau me tathA vRttinaSTAtmavibhramasya vai / / 21 // artha-tathA jaba sAMkalameM sarpakA bhrama thA so naSTa ho jAnepara sAMkalameM jisaprakAra yathAvat pravRtti hotI hai usIprakAra mere zarIrAdikameM AtmAkA bhrama naSTa hojAnepara maiM amase rahita ho gayA taba mere zarIrAdikameM yathAvat pravRtti hogaI / unako paradravya mAnai taba aisI bhAvanAse paradravyakA mamatva chor3e // 29 // etadevaipa ekaM de vahanIti dhiyaH padam / nAhaM yaccAtmanAtmAnaM vettyAtmani tadasmyaham // 30 // artha-tathA isaprakAra vicAra karai ki-yaha to napuMsaka haiM, yaha strI hai aura yaha purupa hai tathA yaha eka hai, do haiM, vahuta haiM aise liMga aura saMkhyAkI buddhikA sthAna meM nahIM hUM / kyoMki maiM to apanedvArA apaneko ApahImeM jAnanevAlA hUM / isapakAra liMgasaMkhyAkA vikalpa bhI chor3e // 30 // yadavodhe mayA suptaM yahoghe punarutthitam / tadrUpaM mama pratyakSaM svasaMvedyamahaM kila // 31 //
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha-jisakA jJAna nahIM hote to maiM soyA aura jisake jJAna hote hue maiM uThA (jagA) vaha rUpabhI mere jAnaneyogya pratyakSa hai. vahahI maiM hUM / isaprakAra vicAra krai||31|| - jyotirmayaM mamAtmAnaM pazyato'traica yaantymii| kSayaM rAgAdayastena nAriH ko'pi priyo na me // 32 // artha-phira yaha vicArai ki-maiM apaneko jyotirmaya jJAnaprakAzarUpa dekhatA hUM, mere rAgAdika isImeM kSayako prApta hote haiM isakAraNa mere na to koI zatru hai aura na koI mitra hai // 32 // adRSTamatsvarUpo'yaM jano nArina me priyH| sAkSAtsudRSTarUpo'pi jano nAriH suhRnna me // 33 // ___ artha nahIM dekhA hai merA svarUpa jisane aisA loka na to merA zatru hai na mitra hai aura jisane sAkSAt merA kharUpa dekhA vaha loka bhI merA na zatru hai aura na mitra hI hai. isaprakAra vicAra karai // 33 // ____ ataHprabhRti niHzeSaM pUrva pUrva viceSTitam / mamAdyajJAtatatvasya bhAti svamendrajAlavat // 34 // artha-yahAMse lagAkara, tattvakharUpake jAnanese pahile pahile jo maiMne sarva prakArakI ceSTAyeM karIM, aba svarUpa jAnanese mujhe ve saba khapnasadRza athavA indrajAlavat pratibhAsatI haiM // 34 // yo vizuddhaH prasiDAtmA paraM jyotiH sanAtanaH / so'haM tasmAtprapazyAmi svasminnAtmAnamacyutam // 35 // artha-vizuddha hai (nirmala) aura prasiddha hai AtmakharUpa jisakA aisA paramajyoti sanAtana jo sunane meM AtA hai so maiM hI hUM isakAraNa apanemehI avinAzI paramAtmAko maiM prakaTatayA dekhatA hUM. isaprakAra apaneko hI paramAtmakharUpa dekhe // 35 // bAhyAtmAnamapi tyaktvA prsnnenaantraatmnaa| vidhUtakalpanAjAlaM paramAtmAnamAmanet // 36 // artha-phira bAhya AtmAko bhI chor3akara prasannarUpa antarAtmAke dvArA miTe haiM kalpanAke jAla (samUha) jisake aise paramAtmAko abhyAsagocara karai // 36 // bandhamokSAbubhAvatI ametrnivndhnau|| bandhazca parasaMbandhAdbhedAbhyAsAttataH zivam // 37 // artha-bandha aura mokSa ye donoM bhrama aura nirmama hai kAraNa jinakA aise haiM. unamese parake saMbandhase tau vandha hai aura paradravyake bhedake abhyAsase mokSa hai // 37 //
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 323 jJAnArNavaH / alaukikamaho vRttaM jJAninaH kena vrnnyte| __ ajJAnI vadhyate yatra jJAnI tatraiva mucyate // 38 // artha-aho! dekho. jJAnIpuruSakA yaha bar3A alaukika caritra kisase varNana kiyA jAya ? kyoMki, jisa AcaraNameM ajJAnI karmase ba~dha jAtA hai usI AcaraNameM jJAnI vandhase chUTa jAtA hai. yaha AzcaryakI bAta hai | // 38 // yajanmagahane khinnaM prAjhayA duHkhsNkule| __tadAtmetarayonamabhedenAvadhAraNAt / / 39 // artha-phira aisA vicAra karai ki 'maiM duHkhase bhare hue isa saMsArarUpa gahana vanameM jo kheda khinna huA so AtmA aura anAtmAke abhedake dvArA avadhAraNAse hue bhedavijJAnake vinA hI saMsArameM duHkhI huA hUM. aisA nizcaya karai // 39 // mayi satyapi vijJAnapradIpe vizvadarzini / / ki nimanjatyayaM loko varAko janmakardame // 40 // artha-mujha samastako dikhAnevAle jJAnasvarUpa dIpakake hote hue bhI yaha varAka loka saMsArarUpI kardamameM kyoM DUbatA hai arthAt AtmAkI ora kyoM nahIM dekhatA ? jisase saMsArarUpI kardamameM na duvai. isaprakAra dekhe // 40 // AtmanyevAtmanAtmAyaM svayamevAnubhUyate / ato'nyatraiva mAM jJAtuM prayAsaH kAryaniSphalaH // 41 // artha-yaha AtmA AtmAma hI AtmAke dvArA khayameva anubhavana kiyA jAtA hai. isase anyatra AtmAke jAnanekA jo kheda hai so kAryaniSphala hai arthAt usa kAryakA phala nahIM hai. isaprakAra jAne // 41 // sa evAha sa evAhamityabhyasyannanAratam / vAsanAM dRDhayanneva prApnotyAtmanyavasthitim // 42 // artha-vahI maiM hUM, vahI maiM hUM' isaprakAra nirantara abhyAsa karatA huA puruSa / isa vAsanAko dRDha karatA huA AtmAmeM avasthitiko prApta hotA hai arthAt Thahara / jAtA hai // 12 // phira bhI vicAra karatA hai,-- syAyadyatprItaye'jJatya tattadevApadAspadam / vibhetyayaM punayamiMstadevAnandamandiram // 43 / / artha-ajJAnI purupake jo jo vipayAdika vastu prItike artha hai vaha vaha jJAnIke ApadAkA sthAna hai tathA ajJAnI jisa tapazcaraNAdimeM bhaya karatA hai vahI jJAnIke AnandakA nivAsa hai kyoMki, ajJAnIko ajJAnake kAraNa viparyaya bhAsatA hai // 13 //
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 rAyacandrajainazAstramAlAyAm susaMvRtendriyagrAme prasanne cAntarAtmani / kSaNaM sphurati yattattvaM tadrUpaM parameSTinaH // 44 // artha-bhale prakAra saMvararUpa kiye haiM indriyoMke samUha jisane aura aMtaraMgameM prasanna (vizuddha pariNAmakharUpa) antarAtmAke honepara jo usa samaya tattvakA sphuraNa hotA hai vahI parameSThIkA rUpa hai / bhAvArtha-zuddha nayake dvArA kSaNamAtra bhI anubhava karanepara jo zuddhAtmAkA svarUpa pratibhAsatA hai vahI parameSThI arahaMtasiddhakA kharUpa hai // 14 // yaH siddhAtmA paraH so'haM yo'haM sa paramezvaraH / __ madanyo na mayopAsyo madanyena na cApyaham // 45 // artha-jo siddhakA AtmakharUpa hai vahI paramAtmA paramezvarakharUpa maiM hUM mere mujhase anya koI upAsanA karane yogya nahIM hai tathA mujhase anyakarake maiM upAsanA karane yogya / nahIM hUM isaprakAra advaitabhAvanA karai // 45 // AkRSya gocrvyaaghrmukhaadaatmaanmaatmnaa| svasminneva sthirIbhUtazcidAnandamaye svayam // 46 // artha-phira isaprakAra bhAvanA karai ki maiM apane AtmAko indriyoMke viSayarUpI vyAghrake mukhase baiMcakara (kAr3hakara), AtmAke dvArA hI maiM cidAnandamaya apane AtmAmeM sthirarUpa huA hUM. isaprakAra caitanya aura AnandarUpa viSe lIna hovai // 16 // pRthagitthaM na mAM vetti ystno-tvibhrmH| kurvannapi tapastInaM na sa mucyeta bandhanaiH // 47 // artha-vibhramarahita jo muni pUrvoktaprakAra AtmAko dehase bhinnanahI jAnatA hai vaha tIvra tapa karatA huA bhI karmavandhanase nahIM chUTatA // 17 // svpraantrvijnyaansudhaaspndaabhinnditH| khidyate na tapaH kurvannapi klezaiH zarIrajaiH // 48 // artha-bhedavijJAnI muni AtmA aura parake antarbhedI vijJAnarUpa amRtake vegase AnandarUpa hotA va tapa karatA huA bhI zarIrase utpanna hue (kheda klezAdise) khinna nahIM hotA hai // 18 // rAgAdimala bizleSAdyasya cittaM sunirmalam / samyak svaM sa hi jAnAti nAnyaH kenApi hetunA / / 49 // ' artha-jisa munikA citta rAgAdika malake bhinna honese bhaleprakAra nirmala hogayA ho vahI muni samyakprakAra AtmAko (apaneko) jAnatA hai anya kisI hetuse nahIM jAna sakatA // 19 //
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 325 nirvikalpaM manastattvaM na vikalpairabhidrutam / . nirvikalpamataH kArya samyaktattvasya siddhaye // 50 // artha-nirvikalpa mana to tattvasvarUpa hai aura jo mana vikalpoMse pIr3ita hai vaha tattvasvarUpa nahIM hai| isakAraNa samyakprakAra tattvakI siddhike liye manako vikalparahita karanA. yaha upadeza hai // 50 // ajJAnaviSThataM cetaH khatattvAdapavartate / vijJAnavAsitaM taddhi pazyatyantaH puraH prabhum // 51 // artha-jo mana ajJAnase bigar3A huA hai (pIDita hai) vaha to nijasvarUpase chUTa jAtA hai aura jo mana vijJAna kahiye samyagjJAnase vAsita he vaha apane antaraMgameM prabhu bhagavAn paramAtmAko dekhatA hai, yaha vidhi hai. isakAraNa ajJAnako dUra karanA cAhiye / / 51 // muneryadi mano mohAdrAgAdyairabhibhUyate / tanniyojyAtmanastattve tAnyeva kSipyate kSaNAt // 52 // artha--munikA mana yadi mohake udayase rAgAdikase pIr3ita ho to muni usa manako AtmasvarUpameM lagAkara, una rAgAdikoMko kSaNamAtrameM kSepaNa karatA hai arthAt dUra karatA hai // 52 // yatrAjJAtmA rataH kAye tasmAdayAvartito dhiyaa| cidAnandamaye rUpe yojitaH prItimutsRjet // 53 // artha-jisa kAyameM ajJAnI AtmA rata ( rAgI) huA hai usa kAyase buddhipUrvaka bhinna kiye hue cidAnaMda svarUpameM lagAyA huA mana usa kAyameM prIti chor3a detA hai // 53 // khavibhramodbhavaM duHkhaM khajJAnenaiva hiiyte| tapasApi na tacchedyamAtmavijJAnavarjitaiH // 54 // artha-apane vinamase utpanna huA duHkha apanehI jJAnase dUra hotA hai aura jo AtmAke vijJAnase rahita puruSa haiM ve tapake dvArA bhI usa duHkhako dUra nahIM kara skte| bhAvArtha-AtmajJAnake vinA kevala tapa karane mAtrase duHkha nahIM miTatA // 54 // rUpAyurvalavittAdi-sampatti svasya vAJchati / pahirAtmAtha vijJAnI sAkSAttebhyo'pi vicyutim // 55 // . artha-jo bahirAtmA hai vaha to apane liye suMdararUpa, Ayu, bala, dhana ityAdika cAhatA hai aura jo bheda vijJAnI puruSa hai vaha apanemeM, rUpAdika vidyamAna hoM unase bhI vicyuti kahiye chUTanA cAhatA hai / / 55 / / 1'samyaktattvaprasiddhaye' ityapi pAThaH /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 rAyacandrajainazAstramAlAyAm kRtvAhamatimanyatra badhnAti khaM khatazyutaH / AtmanyAtmamatiM kRtvA tasmAd jJAnI vimucyate / / 56 // - artha-apane AtmasvabhAvase cyuta huA vahirAtmA anya padArthoM meM ahaMvuddhi * karake apane Apako bAMdhatA hai arthAt karmabandha karatA hai aura * jJAnI purupa AtmAmeM hI Atmabuddhi karake usa para padArthase chUTa jAtA hai / 56 // . AtmAnaM vetyavijJAnI triliGgI saMgataM vapuH / samyagvedI punastattvaM liGgasaMgativarjitam / / 57 // artha-bhedavijJAnarahita bahirAtmA tIna liMgoMse cihnita zarIrako AtmA jAnatA hai aura samyagjJAnI puruSa Atmatattvako ina liMgoMkI saMgatise rahita jAnatA hai / / 57 // samabhyastaM suvijJAtaM nirNItamapi ttvtH| anAdivibhramAttattvaM praskhalatyeva yoginaH / / 58 / / artha-phira aisI bhAvanA karatA hai ki yogI munikA tattva kahiye AtmAkA yathArtha kharUpa bhaleprakAra abhyAsa rUpa kiyA (paramArthase nirNaya kiyA) huA bhI anAdi vibhramake kAraNa Diga jAtA hai / bhAvArtha-vibhramakA saMskAra aisA tIvra hotA hai ki jAnA huA AtmasvarUpa bhI chUTa jAtA hai| isa kAraNa aisA vicAra karai ki _ aciddazyamidaM rUpaM na ciddazyaM tato vRthaa| ___ mama rAgAdayo'rtheSu kharUpaM saMzrayAmyaham // 51 // artha-yaha rUpa (mUrti) acetana hai aura dRzya arthAt indriyagrAhya hai aura yaha cetana dRzya (indriyagrAhya) nahIM hai| isakAraNa mere rUpAdika parapadArthoMmeM jo rAgAdika haiM ve saba vRthA (nipphala) haiM. maiM apane svarUpako Azraya karatA hUM / isaprakAra vicAraiH // 59 // karotyajJo grahatyAgau vahirantastu tattvavit / zuddhAtmA na bahirvAntastau viddhyAtkathaMcana // 6 // artha-ajJAnI bAhya tyAga grahaNa karatA hai aura tattvajJAnI antaraMga tyAga grahaNa karatA hai aura jo zuddhAtmA hai so vAhya aura antaraMgake donoM hI tyAga grahaNa nahIM karatA hai // 60 // . vAkAyAbhyAM pRthak kRtvA manasAtmAnamabhyaset / vAktanubhyAM prakurvIta kAryamanyanna cetasA // 61 // - artha-muni AtmAko vacana aura kAyase bhinna karake manase abhyAsa karai
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 32.7 tathA anya kAryoko vacana aura kAyase kare. cittase nahIM karai. cittase to AtmAkA hI abhyAsa karai // 61 // vizvAsAnandayoH sthAnaM syAjagadajJacetasAm / kAnandaH ka ca vizvAsaH svasminnevAtmavedinAm // 62 // artha-ajJAnacittavAloMke to yaha jagat vizvAsa aura AnandakA sthAna hai . aura apane AtmAhImeM Anandake jAnanevAloMke kahAM to AnaMda aura kahAM vizvAsa ? arthAt kahIM bhI nahIM, apanemeM hI AnandarUpa hai // 62 // khabodhAdaparaM kiJcinna svAnte vibhRyAtkSaNam / / kuryAtkAryavazAtkiJcidAkAyAbhyAmanAdRtaH // 63 // artha-AtmajJAnI muni jJAnake sivAya kisI kAryako manameM kSaNamAtra bhI nahIM . dhAraNa karatA. yadi anya kAryoko kisI kAraNavazataH karatA bhI hai to vacana aura kAyase vinA Adarake karatA hai| manameM to jJAnakI hI vAsanA nirantara rahatI hai / / 63 / / yadakSavipayaM rUpaM madrUpAtadvilakSaNam / __AnandanibharaM rUpamantajyotirmayaM mama // 64 // artha-AtmajJAnI muni yaha vicAratA hai ki jo indriyoMke viSayarUpa mUrti hai so to mere AtmasvarUpase vilakSaNa hai. merA rUpa to Anandase bharA antaraMga jyotirmayI (jJAnaprakAzamaya ) hai // 64 // antarduHkhaM vahiH saukhyaM yogAbhyAsodyatAtmanAm / supratiSThitayogAnAM viparyastamidaM punaH / / 65 // artha-yogake abhyAsameM udyamarUpa hai AtmA jinakA aise sAdhaka muniyoMke antaraMgameM duHkha aura vAhyameM sukha hai aura jinakA yoga supratiSThita hai, unake isase viparyasta hai arthAt antaraMgameM to sukha hai aura bAhyameM duHkha hai; bhAvArtha-yogI sAdhaka avasthAmeM to yogAbhyAsako sukharUpa jAna, udyama karatA hai| parantu sAdhana karate samaya kucha pIr3A hotI hai aura jaba abhyAsa siddha ho jAtA hai tava parake dekhane meM tau duHkha dIkhatA hai kintu antaraMgameM sukhI hotA hai // 65 // tadvijJeyaM tadAkhyeyaM tacchravyaM cintyameva vaa| __ yena bhrAntimapAsyocaiH syAdAtmanyAtmanaH sthitiH / / 66 // artha-munijanoMko yaha karanA yogya hai ki jisase bhrAntiko chor3akara, AtmAkI sthiti AtmAmeM hI ho aura yahI viSaya jAnanA cAhiye tathA isako hI vacanase kahanA va sunanA tathA isako hI vicAranA cAhiye // 66 //
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 rAyacandrajainazAstramAlAyAm viSayeSu na tatkiJcitsyAddhitaM yaccharIriNAm / tathApyeSveva kurvanti prItimajJA na yoginaH // 67 // artha-yadyapi ina indriyoM ke viSayoMmeM aisA kucha bhI nahIM hai jo jIvoMkA hitakara ho tathApi ye ajJAnI :: .. mUrkha prANI una viSayoM meM hI prIti karate haiM. (so yaha ajJAnakI ceSTA hai)| 67 // anAkhyAtamivAkhyAtamapi na pratipadyate / AtmAnaM jaDadhIstena vandhyastatra mmodymH||18|| __ artha-jaDadhI (mUrkha) kahate hue bhI vinA kahekI samAna AtmAko prApta nahIM hotA so yahAM mere kahanekA udyama vRthA (niSphala) hai. isa prakAra vicAra karai // 6 // tannAhaM yanmayA kizcitprajJApayitumiSyate / yo'haM na sa paragrAhyastanmudhA vodhanodyamaH // 69 // artha-jo kucha maiM parako janAnA cAhatA hUM so maiM vaha AtmA nahIM hUM aura jo maiM AtmA hUM vaha AtmA parake grahaNa karane yogya nahIM hai| isakAraNa mere parake saMvodhanakA jo udyama hai, so vRthA hai. kyoMki, AtmA ApahIse jAnA jAtA hai. parakA kahanA sunanA nimittamAtra hai. isakAraNa isameM Agraha karanA vRthA hai // 69 // niruddhajyotirajJo'ntaH khato'nyatraiva tuSyati / tuSyatyAtmani vijJAnI bahirvigatavibhramaH // 7 // artha-ajJAnI to apanese bhinna para vastumeM hI santuSTa hotA hai, kyoMki, usakI antarjyoti ruddha hogaI hai. aura jJAnI puruSa AtmAmeM hI santuSTa hotA hai| kyoMki, usake bAhya vibhrama naSTa ho gayA hai // 70 // yAvadAtmecchayA datte vAcittavapuSAM vrajam / janma tAvadamISAM tu bhedajJAnAvacyutiH // 71 // artha-yaha prANI jabataka vacana mana kAyake samUhako AtmAkI icchAse grahaNa karatA hai tabataka isake saMsAra hai tathA inakA jaba bhedajJAna hotA hai taba usase saMsArakA abhAva hotA hai // 71 // jIrNe rakte ghane dhvaste nAtmA jIrNAdikaH ptte| evaM vapuSi jIrNAdau nAtmA jIrNAdikastathA // 72 // artha-jisaprakAra vastrake jIrNa hote, rakta hote, dRDha hote vA naSTa hote AtmA vA zarIra jIrNa raktAdika kharUpa nahIM hotA, usI prakAra zarIrake jIrNa vA dhvasta hote hue AtmA jIrNAdikarUpa nahIM hotA. yaha dRSTAnta dAnta jAnanA // 72 / / :
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| . 329 calamapyacalaprakhyaM jagadyasyAvabhAsate / jJAnayogakriyAhInaM sa evAskandati dhruvam // 73 // artha-jisa yogI muniko calakharUpa bhI yaha jagat acalakI samAna dIkhatA hai, vahI muni indriyajJAnakI aura yogakI kriyAse hIna aise zivako (nirvANako) prApta hotA hai. bhAvArtha-jaba apane pariNAma sthirIbhUta hote haiM tava samasta padArtha jJAnameM nizcala pratikvikharUpa hI bhAsate haiM aura taba hI mukta hotA hai / / 73 // tanutrayAvRto dehI jyotirmayavapuH svayam / na vetti yAvadAtmAnaM ka tAvadvandhavicyutiH // 74 // artha-yaha AtmA svayaM tau jJAnajyoti prakAzamaya hai aura dehasahita dehI . audArika taijasa aura kArmANa ina tIna zarIroMse DhakA huA hai. so yaha AtmA jabataka apane jJAnamaya AtmAko nahIM jAnatA tabataka baMdhakA abhAva kahAMse ho arthAt na hotA hai / / 74 // galanmiladaNuvAtasaMnivezAtmakaM vpuH| vetti mUDhastadAtmAnamanAdyutpannavibhramAt // 75 // artha-kSarate milate pudgala paramANuoMke skandhoMke nivezase racA huA jo yaha zarIra hai, usako yaha mUDha bahirAtmA anAdise utpanna hue vibhramase AtmA jAnatA hai. yahI saMsArakA bIja hai // 75 // muktireva munestasya ysyaatmnyclaasthitiH| na tasyAsti dhruvaM muktine yasyAtmanyavasthitiH // 76 // artha-jisa munikI AtmAma acalasthiti hai usIko mukti hotI hai. aura jisakI AtmAmeM avasthiti nahIM hai usako niyamase mukti nahIM hotI kyoMki AtmAmeM jo avasthiti hai vahI samyagdarzana jJAnapUrvaka cAritra hai aura usIse mukti hai. sAMkhya naiyAyikAdi matAvalaMbI jJAnamAtrase mukti mAnate haiM, so nahIM hai // 76 // dRDhaH sthUlaH sthiro dIrgho jIrNaH zI) laghurguruH / vapupaivamasaMbaMdhanvaM vindyAvedanAtmakam // 77 // artha-zarIrasahita maiM dRDha hUM, sthUla (moTA) hUM, sthira hUM, laMbA hUM, jIrNa hUM, zIrNa (ati kRza) hUM, halakA hUM aura bhArI hUM isa prakAra AtmAko zarIrasahita saMbaMdharUpa nahIM karatA huA purupa hI AtmAko jJAnakharUpa jAnatA hai arthAt anubhava karatA hai // 77 //
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm janasaMsarge vA cittaparispandamanobhramAH / uttarottarabIjAni jJAnI janastatastyajet // 78 // artha - lokakA saMsarga honese vacana aura cittakA calanA aura manako bhrama hotA hai. ye uttarottara bIjakharUpa haiM. arthAt lokake saMsargase tau paraspara vacanAlApa hotA hai aura usa vacanAlApase citta calAyamAna hotA hai aura citta calanese manameM bhrama hotA hai. isa kAraNa, jJAnI muni lokake saMsargako chor3e / bhAvArtha - laukika janakI saMgati na karai // 78 // nagrAmAdiSu svasya nivAsaM vetyanAtmavit / sarvAvasthAsu vijJAnI svasminnevAstavibhramaH // 79 // artha - jo anAtmavit haiM arthAt AtmAko nahIM jAnate ve parvata grAma AdimeM apanA nivAsa jAnate haiM aura jo astavibhrama (jJAnI) haiM ve samasta avasthAoM meM apane AtmAmeM apanA nivAsasthAna samajhate haiM / bhAvArtha -- paramArthase parake Adheya AdhAra bhAvako nahIM jAnate // 79 // Atmeti vapuSi jJAnaM kAraNaM kAyasantateH / 330 svasminvamiti vijJAnaM syAccharIrAntaracyuteH // 80 // artha - zarIrameM yaha zarIra hI AtmA hai isa prakAra jAnanA kAyakI santAna arthAt AgAmI paripATIkA kAraNa hai aura apane AtmAmeM hI AtmA hai aisA jJAna isa zarIra se anya zarIra honeke abhAvakA kAraNa hai // 80 // AtmA''tmanA bhavaM mokSamAtmanaH kurute yataH / ato ripurguruzcAyamAtmaiva sphuTamAtmanaH // 81 // artha - yaha AtmA apane hI dvArA apane saMsArako karatA hai aura apane dvArA Apa hI apane liye mokSa karatA hai; isakAraNa Apa hI apanA zatru hai aura Apa hI apanA guru hai, yaha prakaTatayA jAno- - para to bAhyanimittamAtra hai // 81 // pRthag dRSTvAtmanaH kAryaM kAyAdAtmAnamAtmavit / tathA tyajatyazaGko'GgaM yathA vastraM ghRNAspadam // 82 // artha -- AtmAkA jAnanevAlA jJAnI dehako AtmAse bhinna tathA AtmAko dehase bhinna dekhakara hI niHzaMka ho, ( dehako ) tyAgatA hai / jaise prAkRta puruSa jaba vastra malina hokara, glAnikA sthAna hotA hai; taba usa vastrako niHzaMka ho, chor3a detA hai; usIprakAra yaha deha bhI glAnikA sthAna hai isakAraNa jJAnIko isake tyAganemeM kucha bhI zaMkA nahIM hai // 82 // antardRSTvA''tmanastattvaM bahirdRSTvA tatastanum / ubhayorbhedaniSNAto na skhalatyA''tmanizcaye // 83 // artha - jJAnI AtmAke svarUpako antaraMga meM dekhakara aura dehako bAhyameM dekhakara, donoMke bhedameM niSNAta kahiye niHsaMdeha jJAtA hokara, AtmAke nizcayameM nahIM DigatA arthAt, nizcala antarAtmA hokara rahatA hai // 83 //
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 331 takrayejagadunmattaM prAgutpannAtmanizcayaH / pazcAlloSTamivAcaSTe tadRDhAbhyAsabAsitaH // 84 // artha-jisako AtmAkA nizcaya hogayA hai aisA jJAnI prathama to isa jagatako unmattavat vicAratA hai, tatpazcAt AtmAkA dRDha abhyAsa karake pApANake samAna dekhatA hai / bhAvArtha-java jJAna utpanna hotA hai usa samaya yaha jagat vAvalAsA dIkhatA hai| tatpazcAt jaba jJAnAbhyAsa dRDha ho jAtA hai, taba vastu svabhAvake vicArase jaisA hai vaisA hI dIkhatA hai arthAt usameM iSTa aniSTa bhAva nahIM hotA // 84 // zarIrAdbhinnamAtmAnaM zRNvannapi vadannapi / tAvanna mucyate yAvanna bhedAbhyAsaniSThitaH / / 85 / / artha-yaha purupa AtmAko zarIrase bhinna sunatA huA bhI tathA kahatA huA bhI jabataka isake bhedAbhyAsameM niSThita (paripakka ) nahIM hotA, tabataka isase chUTatA nahIM kyoMki nirantara bhedajJAnake abhyAsase hI isakA mamatva chUTatA hai / / 85 // . vyatiriktaM tanostabadbhAvya AtmA''tmanA''tmani / svapme'pyayaM yathA'bhyeti punarnAGgena saMgatim // 86 // artha-AtmAko AtmAhIke dvArA AtmAmeM hI zarIrase bhinna aisA vicAranA ki jisase phira yaha AtmA svamameM bhI zarIrakI saMgatiko prApta na ho arthAt maiM zarIra hUM aisI buddhi svamameM bhI na ho, aisA nizcaya karanA cAhiye // 86 / / yato vratAtrate puMsAM zubhAzubhanivandhane / tabhAvAtpunarmokSo mumukSuste tatastyajet // 87 // artha-tathA vrata aura avrata zubha aura azubha do prakArake vaMdhoMke kAraNa haiM aura zubhAzubha karmake abhAvase mokSa hotA hai| isakAraNa muktikA icchuka muni ina vrata aura avrata donoMko hI tyAgatA hai arthAt inameM karane na karanekA abhimAna nahIM karatA // 87 // mAgasaMyamamutsRjya saMyamaikarato bhavet / tato'pi virametprApya samyagAtmanyavasthitim // 88 / / artha-vrata avratakA tyAganA kahA hai so isaprakAra tyAgai ki prathama tau asaMyamako chor3a, saMyamameM rakta ho; tatpazcAt samyakprakArase AtmAmeM avasthitiko prApta hokara, usa saMyamase bhI virakta ho jAve arthAt saMyamakA mamatva vA abhimAna na rakkhai // 88 // jAtiliGgamiti bandamaGgamAzritya vartate / aGgAtmakazca saMsArastasmAttadvitayaM tyajet // 89 //
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha-jAti (kSatriyAdika) aura liMga muni zrAvakAdikakA veSa ye donoM hI dehake Azrita haiN| tathA isa dehakharUpa saMsAra hai isase muni ina jAti liMga donoMko hI tyAgatA hai, arthAt inakA abhimAna nahIM rakhatA // 89 // abhedavidyathApanorvetti ckssurckssussi| ___ aGge'pi ca tathA vetti saMyogAdRzyamAtmanaH // 9 // artha-jisaprakAra aMdheke kandhepara pAMgulA car3hakara calatA hai, unakA bheda na jAnanevAlA koI puruSa paMguke netroMko andheke netra jAnatA hai, usI prakAra AtmA aura dehakA saMyoga hai. so inakA bheda nahIM jAnanevAlA ajJAnI AtmAke dRzyako aMgakA hI dRzya (dekhane yogya ) jAnatA hai // 90 // bhedavinna yathA vetti paGgozcakSucarakSuSi / vijJAtAtmA tathA vetti na kAye dRzyamAtmanaH // 11 // artha-jisa prakAra paMgu aura andhekA bheda jAnanevAlA puruSa paMguke netroMko aMdheke netra nahIM jAnatA, usIprakAra AtmA aura dehake bhedako jAnanevAlA puruSa AtmAke dRzya (dekhane yogya) ko dehakA nahIM jAnatA / kyoMki AtmA caitanya jJAnavAn hai| parantu dehake vinA cala nahIM sakatA isa kAraNa vaha paMguke samAna; aura deha acetana (jar3a) hai, isa kAraNa vaha aMdheke samAna hai. isa bhedako jo jAnatA hai, vaha dehameM na jAnakara, AtmAmeM hI AtmAko jAnatA hai // 91 // mattonmattAdiceSTAsu yathAjJasya khvibhrmH| tathA savAkhavasthAsuna kacittattvadarzinaH // 92 // artha-jisa prakAra ajJAnIke matta unmatta Adi ceSTAoMmeM AtmAkA vibhrama hotA hai arthAt ajJAnI apaneko mUla jAtA hai aura jaba ceta karatA hai taba apaneko jAnatA hai; usI prakAra tattvadarzIke saba hI avasthAoMmeM vibhrama nahIM hai arthAt sadA hI samasta avasthAoMmeM AtmA jAnatA hai, bhUlatA kabhI nahIM hai. bhAvArtha-AtmajJAnI samyaghaSTike sarva avasthAoMmeM karmoMkI nirjarA hotI hai // 92 // dehAtmana mucyeta cejAgarti ptthtypi| . supsonmatto'pi mucyeta khasminnutpannanizcayaH // 93 // artha-jisakI dehameM hI AtmadRSTi hai aisA mithyAdRSTi vahirAtmA yadi jAgatA hai tathA par3hatA hai (vacana uccAra karatA hai) to bhI vaha karmoMse nahIM chUTatA aura jisake AtmAmeM nizcaya ho gayA hai yaha sotA tathA unmatta huA bhI karmavandhanase chUTa jAtA hai // 93 // AtmAnaM siddhamArAdhya prApnotyAtmApi siddhatAm / vartiH pradIpamAsAdya yathAbhyeti pradIpatAm // .94 //
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 333 artha - jaise vartikA (battI ) dIpako prApta hokara, dIpaka ho jAtI hai; usI prakAra yaha AtmA apaneko siddhakharUpa anubhava karake, siddhapanako prApta ho jAtA hai // 94 // ArAdhyAtmAnamevAtmA paramAtmatvamaznute / yathA bhavati vRkSaH straM svenoddhRSya hutAzanaH // 95 // artha - AtmA AtmAko hI ArAdhya kara, paramAtmapanako prApta hotA hai; jaise vRkSa jAtA hai / bhAvArtha -- jaise vA~soMke paraspara ghisa - usI prakAra AtmA, AtmAkA ArAdhana karanese apaneko ApahIse ghisakara agni ho nese unameM agni utpanna ho jAtI hai; paramAtmA ho jAtA hai // 95 // itthaM vAggocarAtItaM bhAvayanparameSThinam / AsAdayati tadyasmAnna bhUyo vinivartate // 96 // artha - yaha AtmA pUrvokta prakAra vacanake agocara parameSThIko bhAvatA huA usa padako pAtA hai ki jisa padase phira nivRtta ( lauTanA ) na ho arthAt jo chUTai nahIM, aise siddha padako prApta hotA hai // 96 // ayanajanitaM manye jJAninAM paramaM padam / yadAtmanyAtmavijJAnamAtrameva samIhate // 97 // artha - jo yaha AtmA AtmAmeM hI vijJAnamAtrako samyakprakAra cAhatA hai, to jAnanA cAhiye ki jJAniyoMke paramapada vinA yalake hI ho gayA. 'maiM aisA mAnatA hUM' isa prakAra AcArya mahArAjane saMbhAvanA ki hai // 97 // dRSTavinAzo'pi yathAtmA na vinazyati / jAgare'pi tathA bhrAnterubhayatrAvizeSataH // 98 // artha--jaise khamameM apaneko naSTa huA dekha lenese AtmA naSTa nahIM hotA - usI prakAra jAgate hue bhI vinAza nahIM hai; kintu donoM jagaha vinAzake bhramakA avizeSa hai / bhAvArtha - khamameM apaneko marA huA mAnaiM, usI prakAra jAganepara bhI marA huA mAnai to yaha bhrama hI hai. AtmA sadA amara hai. AtmAkA maraNa mAnanA bhrama hai // 98 // atIndriyamanirdezyamamUrta kalpanAcyutam / cidAnandamayaM viddhi khasminnAtmAnamAtmanA // 99 // artha - he Atman | tU AtmAko AtmAhImeM ApahIse aisA jAna ki, maiM atIndriya hUM arthAt mere indriya nahIM athavA maiM indriyoMke gocara nahIM hUM / athavA indriyoMke sparza, rasa, gandha, varNa, aura zabda viSaya mujha ( AtmA ) meM nahIM haiM, isa kAraNa atIndriya hUM, tathA anirdezya hUM - ( vacanoMke dvArA kahanemeM nahIM AtA ) aisA hUM,
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 rAyacandrajainazAstramAlAyAm tathA amUrtIka hUM arthAt sparzAdikase rahita hUM, tathA kalpanAtIta hUM aura caitanya tathA AnaMdamaya hUM, ityAdi / / 99 // mucyetAdhItazAstro'pi nAtmeti kalpayanvapuH / AtmanyAtmAnamanviSyan zrutazUnyo'pi mucyate // 10 // artha-zarIrameM yaha zarIra hI AtmA hai, isa prakAra abhyAsa karatA huA vA jAnatA huA puruSa yadi adhItazAstra (par3he haiM zAstra jisane aisA ) hai, tathApi karmase nahIM chUTatA hai arthAt mukta nahIM ho sakatA hai| tathA zAstrase zUnya hai aura AtmAmeM hI AtmAko jAnatA vA mAnatA hai, to karmase chUTakara; mukta ho jAtA hai / bhAvArtha-zAstrajJAna bhI AtmajJAnake liye hai. jo AtmajJAna nahIM huA to zAstra par3hanese kyA phala ? arthAt vyarthahI hai // 10 // parAdhInasukhAkhAdanirvedavizadasya te / AtmaivAmRtatAM gacchannavicchinnaM khamIkSate // 101 / / artha he Atman ! parAdhIna indriyajanita sukhake AkhAdameM vairAgya hai spaSTa jisake aisA jo tU tisakA AtmA hI amRtapanako prApta hotA huA avicchedarUpa apaneko dekhatA hai / bhAvArtha-indriyasukhakA AkhAda chor3anepara aisA na jAna ki aba sukha nahIM hai kintu yaha terA AtmA hI amRtamaya ho jAtA hai aura usa amRtake AkhAdase janma maraNase rahita amara hotA hai // 101 / / yadbhyastaM sukhAd jJAnaM taduHkhenApasarpati / duHkhaikazaraNastasmAdyogI tattvaM nirUpayet // 102 // artha-jo jJAna sukhase abhyAsa kiyA hai, vaha jJAna prAyaH duHkha Anepara calA jAtA hai, isa kAraNa yogI duHkhako hI aMgIkAra karake tattvakA anubhava karatA hai / bhAvArtha-jo tIvra tapa AcaraNa karatA hai, vaha parIpaha A jAnepara DigatA nahIM; arthAt duHkha Avai to bhI apane jJAnAbhyAsako nahIM chor3atA // 102 / / maalinii| . nikhilabhuvanatattvobhAsanaikapradIpaM / nirupadhimadhirUDhaM nirbharAnandakASThAm / paramamunimanISodbhedaparyantabhUtaM parikalaya vizuddhaM khAtmanAtmAnameva // 103 // artha he Atman ! tU apane AtmAko apane AtmAse hI isa prakAra vizuddha (nirmala) anubhava kara ki yaha AtmA samasta lokake yathArtha kharUpako pragaTa karanevAlA advi
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 335 tIya pradIpa hai tathA atizaya AnandakI sImAko upAdhirahita prApta huA hai-tathA parama munikI buddhise prakaTa utkRSTatAparyanta hai kharUpa jisakA aisA hai-isa prakAra AtmAkA anubhava karai. aisA upadeza hai // 103 // iti sAdhAraNaM dhyeyaM dhyaanyodhrmshuklyoH| . vizuddhiH svAmibhedena bhedaH sUtre nirUpitaH // 104. // artha-isa (ukta) prakAra dharmadhyAna va zukladhyAnakA dhyeya ( dhyAna karane yogya) padArtha sAdhAraNatayA kahA gayA aura ina donoM kI vizuddhatA aura dhyAna karanevAle (dhyAtA Adi)kA bheda sUtrameM nirUpaNa kiyA hai // 104 // isa prakAra dharma zukla dhyAnake varNanameM AtmAko jAnaneke liye bahirAtmA, aMtarAtmA tathA paramAtmAkA kharUpa kahakara, tatpazcAt vahirAtmAko chor3a, antarAtmA hokara, paramAsmAkA dhyAna karanA varNana kiyA gayA / isa adhyAyakA saMkSepa yaha hai ki, jo deha, indriya, dhana, saMpadAdika vAdya vastuoMmeM Atmabuddhi karai vaha to pahirAtmA ( mithyA dRSTi) hai / aura jo antaraMga vizuddhadarzanajJAnamayI cetanAmeM Atmabuddhi karatA hai aura cetanAke vikAra rAgAdika bhAvoMko karmajanita heya jAnatA hai vaha antarAtmA hai aura vahI samyagdRSTi hai| aura jo samasta karmoMse rahita kevala jJAnAdika guNasahita ho so paramAtmA hai / usa paramAtmAkA dhyAna antarAtmA hokara, karai / usameM jo nizcayanaya (zuddha dravyArthika naya ) se apane AtmAko hI anantanAnAdi guNoMkI zaktisahita jAnakara, nayake dvArA yugapat zaikti vyaktirUpa parokSako apane anubhavameM sAkSAt AropaNa karake tapa apane rUpako dhyAvai aura jaba vaha usameM laya ho jAya tava samasta karmoMkA nAza kara, vaisA hI vyaktarUpa paramAtmA khayaM (Apa) ho jAtA hai / __ yaha dhyAna apramatta sAtaveM guNasthAnavartI munike paripUrNa hotA hai| usameM dharmadhyAnakI utkRSTatA hai / dhyAnase sAtizaya apramattaguNasthAna zreNIko car3hatA hai / usIse zukladhyAnako prApta hokara, karmakA nAza kara, kevala jJAna utpanna karatA hai / isa prakAra dharmadhyAna va zukladhyAnakA eka hI dhyeya kahA gayA hai, kintu donoMmeM vizuddhatAkA bheda avazya hai, arthAt dharmadhyAnakI vizuddhatAse zukladhyAnakI vizuddhatA adhika hai / aura khAmIkA bheda guNasthAnoMke bhedase jAnanA // chappaya / jaDa cetana mili haiM, anAdike ekarUpa jimi / mRDhabheda nahiM lakhai, prakRti mithyAtva udai imi // jina AgamateM cihna, bheda jAne lahi avsrH| anubhava kari cidrUpa, Apa aru anya sakala pr||
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 rAyacandrajainazAstramAlAyAm jaba antara Atama hoya kari, karai zuddha upayoga muni / tava zuddha AtamA dhyAya kari, lahai mokSa sukhamaya avani // 31 // iti zrIzubhacandrAcAryaviracite yogapradIpAdhikArasvarUpe jJAnArNave zuddhopayogavarNanaM nAma dvAtriMzaM prakaraNaM samAptam // 32 // atha trayastriMzaM prakaraNam / Age dharmadhyAnake bhedoMkA varNana karate haiM-usameMse prathama hI bhedoMkI utpatti ke liye sAmAnyatAse kahate haiM, anAdivibhramAnmohAdanabhyAsAdasaMgrahAt / jJAtamapyAtmanastattvaM praskhalatyeva yoginH||1|| artha-yogI (muni ) AtmAke kharUpako yathArtha jAnatA huA bhI anAdi vibhramakI vAsanAse, tathA mohake udayase, tathA vinA abhyAsase aura usa tattvake saMgrahake abhAvase mArgase cyuta ho jAtA hai arthAt muni bhI tattvakharUpase calAyamAna ho jAtA hai // 1 // phira bhI kahate haiM, avidyAvAsanAvezavizeSavivazAtmanAm / __yojyamAnamapi khasmin na cetaH kurute sthitim // 2 // artha-- tathA AtmAke kharUpako yathArtha jAnakara, apane meM jor3atA huA bhI arthAt dhyAnase ekAgra lagAtA huA bhI avidyAkI vAsanAse-vegase vizeSatayA vivaza hai AtmA jinakA unakA citta sthiratAko nahIM dhAraNa karatA // 2 // sAkSAtkartuMmataH kSipraM vizvatattvaM yathAsthitam / vizuddhiM cAtmanaH zazvadastudhama sthirIbhavet // 3 // artha-isa prakAra pUrvokta dhyAnake vinake kAraNa dUra karaneke liye tathA samasta vastuoMke kharUpakA yathAsthita tatkAla sAkSAt karaneke liye tathA AtmAkI vizuddhatA karaneke liye nirantara vastuke dharmameM sthirIbhUta hove / bhAvArtha-dhyeyameM ekAma manakA laganA dhyAna haiM / usameM vighnake pUrvokta kAraNa haiM / inako dUra karaneke liye samasta vastukA yathArtha kharUpa nizcaya karake zayAdikarahita vastuke dharmameM Thaharai / yaha dharmadhyAnakI siddhikA upAya haiM, vizeSatAse kahate haiM // 3 // alakSyaM lakSyasaMbandhAt sthUlAtsUkSma vicintayet / sAlambAca nirAlamba tatvavittatvamAsA // 4 //
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 337 artha-tattvajJAnI isa prakAra tattvako prakaTatayA citavana karai ki--lakSyake (jo apane lakhanemeM Avai usake ) sambandhase tau alakSyako ( jo anubhavagocara nahIM usako ) citavana kare aura sthUla indriyagocara padArthase sUkSma indriyoMke agocara padArthoMko citavana karai. isI prakAra -- sAlamba kahiye kisI dhyeyakA AlaMbana lekara, usase nirAlamba vastu kharUpase tanmaya honA cAhiye / bhAvArtha - dRSTa padArtha ke sambandhase aTakA dhyAna karanA kahA gayA hai. yahAM prakaraNa meM paramAtmAdityAna hai aura paramAtmA jo arhanta siddha parameSThI haiM ve chadmastha karake ( alpa jJAnIke ) dRSTa nahIM haiM tathA unakI samAna apanA svarUpa nizcaya nayase kahA hai vaha bhI zaktirUpa hai, so vaha bhI chadmasthake jJAnagocara nahIM hai (adRSTa hai ). isa kAraNa chadmastrake apane kSayopazama jJAnakA upayoga dRSTa hai. so isIke saMbaMdha sarvajJa Agamase paramAtmAkA svarUpa nizcaya kara, zrutajJAnake bhedarUpa zuddha nayake dvArA paramAtmAkA dhyAna karanA cAhiye. isIse parAtmapadakI prApti hotI hai // 4 // aba dharmadhyAnake bhedoMko kahate haiM, AjJApAyavipAkAnAM kramazaH saMsthitestathA / viyo yaH pRthak taddhi dharmadhyAnaM caturvidham // 5 // artha - AjJA, apAya, vipAka tathA saMsthAna inakA bhinna bhinna vicaya ( vicAra ) anukramase karanA hI dharmadhyAnake cAra prakAra haiN| yahAM vicaya nAma vicAra karane arthAt citavana karanekA hai. tathA ina cAroM prakAroMke nAma isa prakAra kahane cAhiye - AjJAvicaya 9, apAyavicaya 2, vipAkavicaya 3, aura saMsthAnavicaya 4 // 5 // ava prathama AjJA vicaya nAmA dharmadhyAnakA varNana karate haiM, - vastutattvaM khasiddhAntaM prasiddhaM yatra cintayet / sarvajJAjJAbhiyogena tadAjJAvicayo mataH // 6 // artha - jisa dharmadhyAna meM apane jaina siddhAntameM prasiddha vastusvarUpako sarvajJa bhagavAnakI AjJAkI pradhAnatAse citavana kare so AjJavicayanAmA dharmadhyAnakA prathama bheda hai // 6 // anantaguNaparyAyasaMyutaM tatrayAtmakam / trikAlaviSayaM sAkSAjjinAjJAsiddhamAmanet // 7 // artha -- AjJAvicaya dharmadhyAnameM tattva ananta guNa paryAyauMsahita trayAtmaka trikAlagocara sAkSAt jinendra bhagavAnakI AjJAse siddha huA citavana karai ( mAnai ) // 7 // uktaM ca / "sUkSmaM jinendravacanaM hetubhiryanna hanyate / AjJAsiddhaM ca tadvAdyaM nAnyathAvAdino jinAH // 1 // 43
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 rAyacandrajainazAstramAlAyAm __ artha-jinendra sarvajJa devake vacanoMse kahe hue sUkSma tattva hetuse vAdhya nahIM haiM. aise tattva AjJAsehI grahaNa karane (mAnane ) cAhiye, kyoMki jinendra bhagavAn vItarAga haiM, ve anyathAvAdI nahIM hote / yadi sarvajJa na ho tau vinA jAne anyathA kahai, athavA vItarAga na ho to rAgadveSake kAraNa anyathA kahai. aura jo sarvajJa aura vItarAga ho vaha kadApi anyathA nahIM kahegA // 1 // . ... pramANanayanikSepainirNItaM tattvamaJjasA / ... sthityutpattivyayopetaM cidacillakSaNaM smaret // 8 // : artha-AjJAvicaya dhyAnameM pramANanaya nikSepoMse nirNaya kiye hue, sthiti utpatti aura vyayasaMyuta arthAt upajai vinazai sthira rahai aisA aura cetana acetanarUpa hai lakSaNa jisakA aise tattvasamUhakA cintavana karai // 8 // zrImatsarvajJadevoktaM zrutajJAnaM ca nirmalam / ___ zabdArthanicitaM citramatra cintyamaviplutam // 9 // artha-tathA isa AjJAvicaya dhyAnameM zrImatsarvajJa karake kahe hue nirmala aura zabda tathA arthase paripUrNa, nAnA prakArake nirvAdha zrutajJAnakA cintavana karanA cAhiye // 9 // aba zrutajJAnakA varNana karate haiM, parisphurati yatraitadvizvavidyAkadambakam / - dravyabhAvabhidA taddhi zabdArthajyotiranimam // 10 // artha-zabda aura arthakA prakAza hai mukhya jisameM aisA tathA jo samasta prakArakI vidyAoMkA samUha hai arthAt AcAra Adi aMga, pUrva aMga, bAhya prakIrNaka rUpa vidyAkA samUha hai tathA dravya zruta (zabdarUpa ) aura bhAvazruta (jJAnarUpa) ye do haiM bheda jisake aisA sarvajJa bhagavAnakA kahA huA zrutajJAna hai // 10 // apAramatigambhIraM puNyatIrtha purAtanam / .. pUrvAparavirodhAdikalaGkaparivarjitam // 11 // __ artha-phira kaisA hai zrutajJAna ki-apAra hai. kyoMki, jisake zabdoMkA pAra koI alpajJAnI nahIM pA sakatA tathA gaMbhIra hai. kyoMki jisake arthakI thAha hara koI nahIM pA sakatA tathA puNyatIrtha hai. kyoMki, jisameM pApakA leza bhI nahIM haiM arthAt nirdoSa hai| isI kAraNa jIvoMko tAranevAlA hai tathA purAtana hai arthAt anAdikAlase calA AyA hai aura pUrvAparavirodha Adi kalaMkoMse rahita hai // 11 // nayopanayasaMpAtagahanaM gaNibhiH stutam / vicitramapi citrArthasaMkIrNa vizvalocanam // 12 //
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 339 artha-phira kaisA hai zrutajJAna ki dravyArthika paryAyArthika naya aura sadbhUta, asadbhUta vyavahArAdika upanayoMke saMpAtase to gahana hai tathA gaNadharAdiko karake tuti karane yogya hai tathA vicitra kahiye citroMse rahita hai tathApi citra kahiye aneka prakArake arthose bharA huA hai-tathA samasta lokako dikhAneke liye netrake samAna hai / / 12 / / anekapadavinyAsairaGgapUH prkiirnnkaiH| pramRtaM yadibhAtyucai ratnAkara ivAparaH // 13 // artha-phira kaisA hai zrutajJAna ki-aneka padoMkA vinyAsa (sthAna ) hai jinameM aise AcArAdi aMga tathA agrAyaNI Adi pUrva aura sAmAyikAdi prakIrNakoMse vistAra rUpa hai. so yaha zrutajJAna jisaprakAra ratnAkara (samudra ) zobhatA hai usI prakAra zobhatA hai / / 13 // madamattoddhatakSudrazAsanAzIvipAntakam / durantaghanamithyAtvadhvAntadharmAzumaNDalam // 14 // artha-phira kaisA hai zrutajJAna ki-madase mAte, uddhata, kSudra (nIca) sarvathA ekAntavAdiyoMkA zAsana (mata ) rUpI AzIviSa kahiye sarpakA antaka hai arthAt naSTa karanevAlA hai tathA duranta kahiye jisakA anta bahuta dUra hai, aise dRDha mithyAtvarUpI andhakArake dUra karaneko sUryamaMDalakI samAna hai // 14 // yatpavitraM jagatyasminvizuddhyati jgtryii| yena taddhi satAM sevyaM zrutajJAnaM caturvidham // 15 // artha-phira kaisA hai yaha zrutajJAna ki isa jagatameM pavitra hai, kyoMki, jisake dvArA ye tInoM jagat pavitra hote haiN| isI kAraNa hI yaha zrutajJAna satpurupoMke sevane yogya hai / yaha zrutajJAna prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga bhedase cAra prakArakA hai / / 15 // sthityutpattivyayopetaM tRtIyaM yogilocnm|| nayadayasamAvezAtsAyanAdi vyavasthitam // 16 // artha-phira kaisA hai zrutajJAna-utpAda, vyaya, prauvya karake saMyukta hai. tathA yogIzvaroMkA tIsarA netra hai tathA dravyArthika aura paryAyArthika ina do nayoMke kAraNa sAdi anAdi vyavasthA rUpa hai. dravyanayase saMtAnakI apekSA anAdi hai aura paryAyanayakI . apekSA tIrthaMkaroMkI divya dhvanise pragaTa hotA hai isa kAraNa sAdi hai // 16 // nizepanayanikSepanikaSagrAvasannibham / syAdAdapavinirghAtabhagnAnyamatabhUdharam // 17 //
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340. rAyacandrajainazAstramAlAyAm . artha-phira yaha zrutajJAna samasta naya nikSepoMse vastuke kharUpakI parIkSA karaneke liye kasoTIkI samAna hai. tathA syAdvAda kahiye kathaMcit vacanarUpI vajrake nirghAtase bhagnakiye haiM anyamatarUpI parvata jisane aisA hai // 17 // ityAdiguNasaMdarbhanirbhara bhavyazuddhitam / dhyAyantu dhImatAM zreSThAH zrutajJAnamahArNavam // 18 // artha-ityAdi pUrvokta guNoMkI racanAse bharA huA; bhavya jIvoMko zuddhikA denevAlA zrutajJAnarUpa mahAsamudra hai. so isako buddhimAnoMmeM jo zreSTha haiM ve dhyAvo (citavana karo). yaha preraNArUpa upadeza hai // 18 // aba aise zrutajJAnakI mahimA kahate haiM, bhArdUlavikrIDitam / yajanmajvaraghAtakaM tribhuvanAdhIzairyadabhyarcitam yatsyAbAmahAdhvajaM nayazatAkIrNaM ca yatpathyate / utpAdasthitibhaGgalAnchanayutA yasminpadArthAH sthittA stacchrIvIramukhAravindagaditaM yAcchutaM vaH zivam // 19 // artha-jo zrutajJAna saMsArarUpI jvarakA to ghAtaka hai aura tIna bhuvanake Iza indroMse pUjita hai tathA jo syAdvAdarUpI var3I dhvajAvAlA hai aura saikar3o nayoMse pUrNa hai, aisA kahA jAtA hai tathA jisameM utpAda, vyaya, dhrauvya lAMchana yukta padArtha rahate haiM aise zrIvarddhamAna khAmIke mukhakamalase kahA huA zrutajJAna tuma zrotA janoMko kalyANarUpa ho. aisA AzIrvacana hai // 19 // vAgdevyAH kulamandiraM vudhajanAnandaikacandrodayaM muktemaGgalamagrimaM zivapathaprasthAnadivyAnakam / tattvAbhAsakuraGgapaJcavadanaM bhavyAnvinetuM kSama __ tacchronAJjalibhiH pibantu guNinaH siddhAntavAIH payaH // 20 // artha-no vAgdevI (sarakhatI )ke rahaneko kulagRha haiM tathA vidvAnoMke Ananda upajAneke liye advitIya candramAkA udaya hai, 'muktikA mukhya maMgala va mokSamArgameM gamana karaneke liye divya Anaka kahiye paTaha nAmakA vAjA hai aura tattvAbhAsa (mithyAtva) rUpI hiraNake nAza karaneko siMhake samAna hai tathA bhavya jIvoMko mokSamArgameM calAneke liye samartha hai aise isa siddhAntarUpI samudrake jalako he guNI jano! karNarUpI aJjaliyoMse pAna karo // 20 //
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 341 yenaite nipatanti vAdigirayastuSyanti yogIzvarAH bhavyA yena vidanti nirvRtipadaM muzcanti mohaM vudhAH / yadvandhuryaminAM yadakSayasukhasyAdhArabhUtaM nRNAm tahokaddhayazuddhidaM jinavacA puSyAdvivekazriyam // 21 // * artha jisake dvArA prasiddha vAdIrUpa parvata girate haiM arthAt khaMDakhaMDa ho jAte haiM tathA jisake dvArA yogIzvara prasanna hote haiM aura jisake dvArA bhavya jIva mokSapadako jAnate haiM arthAt prApta hote haiM tathA jisako par3hakara, paMDitajana saMsArake mohako chor3a dete haiM tathA jo vacana saMyamI muniyoMkA baMdhu (hita karanevAlA) hai tathA jo puruSoMke avinAzI sukhakA AdhArabhUta hai. isaprakAra donoM lokoMkI zuddhatAkA denevAlA jinendra bhagavAnakA vacana bhavya jIvoMkI vikarUpI zrI puSTa kare. isaprakAra yaha AzIrvAda hai / / 21 // sarvajJAjJAM puraskRtya samyagarthAn vicintayet / yatra taLyAnamAnnAtamAjJAkhyaM yogipuGgavaiH // 22 // artha-jisa dhyAnameM sarvajJakI AjJAko agresara (pradhAna) karake padArthoMko sabhyaprakAra citavana karai (vicAra) so munIzvaroMne AjJAvicaya nAma dharmadhyAna kahA hai // 22 // isaprakAra AjJAvicayanAmaka dharmadhyAnakA prathama bheda kahA / dohA / zrIjina-AzAmeM kahyo, vastukharUpa ju mAni / citta lagAva tAsume, AjJAvicaya su.jAni // 32 // iti zrIzubhacandrAcAryaviracite yogapradIpAdhikAre jJAnArNave AjJAvicayadhyAna- . . varNanaM nAma trayastriMzaM prakaraNaM samAptam // 33 // atha catustriMzaM prakaraNam / Age apAyavicaya nAmA dharmadhyAnake dUsare bhedakA varNana karate haiM,- . apAyavicayaM dhyAnaM tadvadanti mniipinnH|| apAyaH karmaNAM yatra sopAyaH smaryate vudhaiH // 1 // artha-jisa dhyAnameM kIkA apAya (nAza) ho, tathA sopAya kahiye paMDitajanoMkarake cintavana kiyA jAya ki ina karmoMkA nAza kisa upAyase hogA ? isaprakAra jisameM cintana karai usa dhyAnako buddhimAn puruSoMne apAyavicaya kahA hai // 1 //
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 rAyacandrajainazAstramAlAyAm zrImatsarvajJanirdiSTaM mArga ratnatrayAtmakam / anAsAdya bhavAraNye ciraM naSTAH zarIriNaH // 2 // majanonmajanaM zazvadbhajanti bhvsaagre| varAkAH prANino'prApya yAnapAnaM jinezvaram // 3 // artha-isa dhyAnameM aisA cintavana hotA hai ki ye prANI zrImatsarvajJajinendra ke upadeza kiye hue samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritrarUpa mArgako na pAkara, saMsArarUpa vanameM bahuta kAla paryanta naSTa hote hue arthAt janmamaraNa aura upArjana kiye karmoM ke nAza karanekA upAya jo ratnatraya so unhone nahIM pAyA // 2 // tathA ye raMka prANI jinezvara devarUpI jahAjako na pAkara, saMsArarUpa samudra meM niraMtara majana unmajana karate haiM arthAt niraMtara janma maraNa pAte rahate haiM aura duHkha bhogate haiM. isaprakAra cintana karai // 3 // mahAvyasanasatArciH pradIse janmakAnane / bhramatA'dha mayA prAsaM samyagjJAnAmbudhestaTam // 4 // artha-phira aisA ciMtana karai ki-mahAn kapTarUpI amise prajvalita isa saMsAra rUpI vanameM bhramaNa karatA huA maiM isa samaya samyagjJAnarUpI samudrakA taTa (kinArA) pAgayA // 1 // adyApi yadi nirvedavivekAgendramastakAt / skhalettadaiva janmAndha-kUpapAto'nivAritaH // 5 // artha-phira isaprakAra cintana karai ki maiMne isa samaya samyagjJAna pAyA hai, so yadi aba bhI vairAgya aura bhedajJAnarUpa parvatake zikharase paDUM to saMsArarUpa aMdhakUpameM avazya par3anA hogA // 5 // anAdibhramasaMbhUtaM kathaM nirvAyate myaa| mithyAtvAviratiprAyaM karmabandhaMnivandhanam // 6 // artha-tatpazcAt isaprakAra cintana karai ki-anAdi avidyAse utpanna hue tathA jisameM mithyAtva va aviratakI bahulatA hai aise karmabaMdha honeke kAraNa mujhase kisaprakAra nivAraNa kiye jAyage // 6 // . so'haM siddhaH prasiddhAtmA igbodhvimlekssnnH| janmapaGke ciraM khinnaH khaNDyamAna: khakarmaNA // 7 // artha-phira aisA cintana karai ki-prasiddha hai kharUpa jisakA aisA maiM siddha hUM, darzana jJAna hI nirmala netra haiM jisake aisA hUM tathApi saMsArarUpI kIcar3ameM apane upArjana kiye hue karmoMse khaMDa 2 kiyA cirakAlase khedakhinna huA hUM // 7 //
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| ekataH karmaNAM sainyamahamekastato'nyataH / sthAtavyamapramattena mayAssinnarisaMkaTe // 8 // artha-isa saMsArameM eka ora to karmoMkI senA hai aura eka tarapha maiM akelA hUM; isakAraNa isa zatrusamUhameM mujhako apramatta (sAvadhAna) hokara rahanA cAhiye. asAvadhAna rahUMgA to karmarUpa vairI bahuta haiM isase ve mujhe bigAr3a deMge // 8 // nirdRya karmasaMghAtaM pravaladhyAnavahninA / kadA khaM zodhayiSyAmi dhAtusthamiva kAJcanam // 9 // artha-phira aisA vicArai ki jisaprakAra anya dhAtu (pApANa )meM milA huA kaMcana agnise zodhakara, zuddha kiyA jAtA hai usI prakAra maiM prabala dhyAnarUpa agnike dvArA karmoMke samUhako naSTa karake, AtmAko kaba zuddha karUMgA? isaprakAra vicAra karai / / 9 // kimupeyo mamAtmAyaM kiMvA vijJAnadarzane / caraNaM vApavargAya tribhiH sAI sa eva vA // 10 // artha-phira aisA vicAra karai ki-mokSake liye mere yaha AtmA upAdeya hai, athavA jJAnadarzana upAdeya hai, athavA cAritra upAdeya hai, athavA jJAnadarzana 'cAritra ina tInoM sahita AtmA hI upAdeya hai // 10 // ko'haM mamAsravaH kasmAtkathaM vandhaH ka nirjraa| kA muktiH kiM vimuktasya svarUpaM ca nigadyate // 11 // artha-phira aisA vicArai ki maiM kauna hUM aura mere kamaukA Asrava kyoM hotA hai? tathA kaukA baMdha kyoM hotA hai / aura kisa kAraNase nirjarA hotI hai ? aura mukti kyA vastu hai ? evaM mukta honepara AtmAkA kyA kharUpa kahA jAtA hai ? // 11 // janmanaH pratipakSasya mokSasyAtyantikaM sukham / avyAyAdhaM khabhAvotthaM kenopAyena labhyate // 12 // artha-phira aisA vicArai ki-saMsArakA pratipakSI jo mokSa hai usakA avinAzI, ananta, avyAvAdha (bAdhArahita), svabhAvase hI utpanna huA (khAdhIna) sukha kisa upAyase prApta ho // 12 // mayyeva vidite sAkSAdvijJAtaM bhuvanatrayam / yato'hameva sarvajJaH sarvadarzI niraJjanaH // 13 // artha-phira aisA dhyAna karai ki mere kharUpako jAnanese maine tInoM bhuvana jAna liyekyoMki, maiM hI sarvajJa, sabakA dekhanevAlA, niraMjana aura samasta karmakAlimAse rahita huuN||| 13 //
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 rAyacandrajainazAstramAlAyAm uktaM ca / "eko bhAvaH sarvabhAvakhabhAvaH sarve bhAvA ekbhaavkhbhaavaaH| eko bhAvastattvato yena vuddhaH sarve bhAvAstattvatastena buDAH // 1 // artha-eka bhAva sarva bhAvoMke svabhAvakharUpa hai aura sarva bhAva eka bhAvake khabhAvakharUpa haiN| isakAraNa jisane tattvase (yathArthapanese ) eka bhAvako jAnA usane samasta bhAvoMko yathArthatayA jaanaa| bhAvArtha-AtmAkA eka jJAnabhAva aisA hai ki jisameM samasta bhAva (padArtha) pratibimbita hote haiM. una padArthoMke AkArasvarUpa Apa hotA hai tathA ve bhAva saba vena haiM. unake jitane AkAra haiM ve eka jJAnake AkAra hote haiM. isakAraNa, jo isaprakArake jJAnake kharUpako yathArtha jAnatA hai, usane savahI padArtha jAne arthAt jJAna jJeyAkAra huA isakAraNa jJAnako jAnA taba sava hI jAnA / kyoMki jJAna hI AtmA hai, isakAraNa aisA kahA hai // 1 // " yAvadyAvacca saMvandho mama syaadvaahyvstubhiH| tAvattAvatvayaM khasinsthitiH svapne'pi dughaMTA // 14 // artha-phira aisA dhyAna karai ki-jaba 2 mere bAhya vastuoMse saMvandha hote haiM taba 2 merI ApahIse apanemeM sthiti honA svapnameM bhI durghaTa hai // 14 // tathaivaite'nubhUyante padArthAH suutrsuucitaaH| ato mArge'tra lagno'haM prApta eva zivAspadam // 15 // artha-phira aisA vicArai ki jinasUtrameM jo padArtha kahe haiM ve vaise hI anubhava kiye jAte haiM aura jaise kahe haiM vaise hI dIkhate haiM isakAraNa isa sUtrake mArgameM lagA hUM isa kAraNa mokSasthAna meM pAyA huA hI mAnatA hUM. kyoMki, jaba mArga pAyA aura usa mArgama calA to asalI ThikAnA prApta huA hI kahA jAtA hai // 15 // ityupAyo vinizcayo mArgAcyavanalakSaNaH / karmaNAM ca tathApAya upAyazcAtmasiddhaye // 16 // artha-isaprakAra pUrvokta mokSamArgase nahIM chUTanA hai lakSaNa jisakA. aisA to upAya nizcaya karanA tathA vaise hI karmoMkA apAya (nAza ) nizcaya karanA, isaprakAra apAya aura upAya donoMkA AtmAkI siddhike liye nizcaya karanA cAhiye // 16 // ___ maalinii| iti nayazatasImAlambi ni tadoSaM cyutasakalakalakaiH kIrtitaM dhyAnametat / aviratamanupUrva dhyAyato'stapramAda sphurati hRdi vizuddha jJAnabhAvatprakAzaH // 17 //
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 345 artha-yaha pUrvokta prakArakA apAyavicayanAmA dhyAna saiMkar3oM nayoMko avalambana karanevAlA hai tathA dUra kiye haiM samasta doSa jisane aise samasta kalaMkarahita sarvajJadevane kahA hai. so jo koI puruSa isako anukramase nirantara pramAdarahita hokara dhyAtA hai| usake hRdayameM nirmala jJAnarUpa sUryakA prakAza sphurAyamAna hotA hai // 17 // isaprakAra apAyavicaya nAmaka dharmadhyAnake dUsare bhedakA varNana kiyaa| dohaa|| mokSamArgameM vighnako, miTai kauna vidhi soya / imi ciMtai jJAnI javai, vicaya apAya su hoya // 34 // iti zrIzubhacandrAcAryaviracite yogapradIpAdhikAre jJAnArNave apAyavicayavarNanaM nAma catustriMzaM prakaraNaM samAptam // 34 // atha paJcatriMzaM prakaraNam / Age vipAkavicayanAmA dharma dhyAnake tIsare bhedakA varNana karate haiM sa vipAka iti jJeyo yaH svkrmphlodyH|| pratikSaNasamudbhatazcitrarUpaH zarIriNAm // 1 // artha-prANiyoMke apane upArjana kiye hue karmake phalakA jo udaya hotA hai vaha vipAka nAmase kahA hai. so vaha karmodaya kSaNa kSaNaprati udaya hotA hai aura jJAnAvaraNAdi aneka rUpa hai // 1 // karmajAtaM phalaM datte vicitramiha dehinAm / / AsAdya niyataM nAma dravyAdikacatuSTayam // 2 // artha-jIvoMke karmoMkA samUha nizcita dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa catuSTayako pAkara; isa lokameM aneka prakArase apane nAmAnusAra phalako (Age kahate haiM usaprakAra) detA hai // 2 // shaarduulvikriivitm| srakzayyAsanayAnavastravanitAvAditramitrAGgajAn karpUrAgurucandracandanavanakrIDAdrisauSadhvajAn / mAtaGgAMzca vihaGgAcAmarapurIbhakSAnnapAnAni vA . chatrAdInupalabhya vastunicayAnsaukhyaM zrayante'GginaH // 3 // artha-ye prANI puSpamAlA, suMdara zayyA, Asana, yAna, vastra, strI, vAje, mitra, putrAdiko tathA karpUra aguru, candramA, caMdana, vanakrIr3A, parvata, mahala,. dhvajAdikako tathA
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA 346 rAyacamjainazAstramAlAyAm . hastI, ghor3e, pakSI, camara, nagarI aura khAne yogya annapAnAdikako tathA chatrAdika vastusamUhako pAkara sukhakA Azraya karate haiM arthAt bhogate haiM // 3 // . kSetrANi ramaNIyAni sarvartusukhadAni ca / kAmabhogAspadAnyuccaiH prApya saukhyaM niSevyate // 4 // artha-sarva RtuoMmeM sukha denevAle, ramaNIya aura kAma bhogake sthAna aise kSetroMko prApta hokara, atizaya sukhakA anubhava karate haiM // 4 // shaarduulvikriidditm| prAsAsikSurayantrapannagagaravyAlAnasopragrahAn zIrNAGgAnkRmikITakaNTakarajAkSArAsthipaGkopalAn / kArAgRGkhalazaGkukANDanigaDakrUrArivairAMstathA dravyANyApya bhajanti duHkhamakhilaM jIvA bhvaadhvsthitaa|| artha-saMsArarUpa mArgameM rahate hue jIva sela taravAra, chUrA, yaMtra, baMdUka Adi zastra aura sarpa, viSa, duSTa hastI, agni, tIvra khoTe grahAdikako tathA durgandhita sar3e hue aMga, laTa, kIr3e, kAMTe, raja, kSAra, asthi, kIca, pASANAdiko tathA baMdIkhAnA(jelakhAnA), sAMkala, kIlA, kAMDa, ber3I, krUra (duSTa), vairI, vaira ityAdi dravyoM ko prApta hokara; samasta duHkhoMko bhogate haiM // 5 // nisargeNAtiraudrANi bhayaklezAspadAni ca / duHkhamevAnuvantyuccaiH kSetrANyAsAdya jantavaH // 6 // artha-ye prANI khabhAvase hI raudra, bhaya aura klezake ThikAne, aise kSetroMko prApta hokara; atizaya duHkhoMko hI pAte haiM // 6 // ariSTotpAtanirmukto vaatvrssaadivrjitH| zItoSNarahitaH kAla syAtsukhAya zarIriNAm // 7 // artha-ariSTa (duHkha denevAle ) utpAtase rahita tathA pavana varSAAdise varjita aura zIta uSNatA rahita kAla jIvoMko sukhake liye hai // 7 // varSAtapatuSArAkhya iityutpaataadisNkulH| _ kAlA sadaiva satvAnAM duHkhAnalanivandhanam // 8 // artha-varSA, Atapa, hima (barpha) sahita tathA Iti kahiye khacakra paracakrAdikoMke utpAta Adi sahita kAla jIvoMko nirantara duHkharUpa amikA kAraNa hai||8|| . . . isa prakAra dravya, kSetra, kAlake..saMbandhase jo karmoMkA udaya hotA hai| usake nimittase sukha, duHkha honekA varNana kiyA / .,
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / - aba jo bhAvase sukha duHkha hotA hai; usakA varNana karate haiM / prazamAdisamudbhUto bhAvaH saukhyAya dehinAm / karmagauravajaH so'yaM mahAvyasanamandiram // 9 // artha- jo karmake upazamAdikase utpanna huA bhAva hai, vaha to jIvoMko sukhake artha hai; aura jo karmake tIvra gurupanAse utpanna huA bhAva hai, so mahAn kaSTakA ghara hai // 9 // 347 mUlaprakRtayastatra karmaNAmaSTa kIrtitAH / jJAnAvaraNapUrvAstA janminAM vandhahetavaH // 10 // artha - karmakI mUla prakRti ( bheda ) ATha kahIM hai / jJAnAvaraiNAdika ve jIvoMke baMdhanakA kAraNa haiM // 10 // jJAnAvRtikaraM karma paJcabhedaM prapaJcitam / niruddhaM yena jIvAnAM matijJAnAdipaJcakam // 11 // artha-una ATha karma prakRtiyoMmaMse prathama jJAnako AvaraNa karanevAlA jJAnAvaraNIya karma pAMce bhedarUpa kahA gayA hai / ina pAMcoM jJAnAvaraNa karmoMne jIvoMke mati jJAnAdika (mati, zruta, avadhi, mana:paryaya aura kevala ) pAMcoM jJAnoMko roka rakkhA hai arthAt Dhaka rakkhA hai // 11 // navabhedaM mataM karma dugAvaraNasaMjJakam / ruddhyate yena jantUnAM zazvadiSTArthadarzanam // 12 // artha- dUsarA darzanAvaraNa nAmakA karma vaha naveM prakArakA hai; jisane jIvoMke nirantara iSTa vastuke darzanako roka rakkhA hai arthAt Dhaka rakkhA hai // 12 // vedanIyaM viduH prAjJA dvidhA karma zarIriNAm / yanmadhUcchiSTatadvyakta - zastradhArAsamaprabham // 13 // artha - isake pazcAt tIsarA vedanIya karma do prakArakA hai, eka sAtAvedanIya aura dUsarA asAtAvedanIya / so yaha karma jIvoMko sahata lipaTI taravArakI dhArake samAna kiMcit sukhadAyaka hai // 13 // = 1 jJAnAvaraNIya 1 darzanAvaraNIya 2 mohanIya 3 antarAya 4 vedanIya 5 AyuH 6 nAma 7 aura gotra 'ATha mUla prakRti haiM / ye 2 matijJAnAvaraNIya 1 zrutajJAnAvaraNIya 2 avadhijJAnAvaraNIya 3 mana:paryayajJAnAvaraNIya 4 aura kevala jJAnAvaraNIya / 3 nidrA 1 nidrAnidrA 2 pracalA 3 pracalApracalA 4 sthAnagRddhi 5 cakSurdarzanAvaraNIya 6 acakSurdarzanAvaraNIya 7 avadhidarzanAvaraNIya 8 aura kevaladarzanAvaraNIya /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 rAyacandranainazAstramAlAyAm / suroraganarAdhIzasevitaM zrayate sukham / sAtodayavazAtprANI saMkalpAnantarodbhavam // 14 // asadyodayAttIvraM zArIraM mAnasaM dvidhA / jIvo visahyate duHkhaM zazvacchvabhrAdibhUmiSu // 15 // artha - yaha prANI sAtAvedanIyake udayake vazase tau devendra, nAgendra, dharaNIndra, va cakravarttiyoMse sevita tathA manake saMkalpa karate hI prApta honevAle aura asAtAvedanIyake udayase zarIrasaMbandhI aura manasaMbandhI do narakAdika pRthiviyoM meM bhogatA hai / 14 - 15 // sukhako prApta hotA hai prakArake tItra duHkha " dRSTimohaprakopena dRSTi: sAdhvI vilupyate / tadvilopAnnimajjanti prANinaH zvabhrasAgare // 16 // artha - tatpazcAt cauthA mohanIya karma hai. usake do mUla bheda haiM: - eka darzanamohanIya aura dUsarA cAritramohanIya. inameMse darzanamohanIya nAmaka karmake prakopase ( udayase ) jIvoMkA samyagdarzana lopA jAtA hai. samyagdarzanake lopase jIva narakarUpI samudrameM DUbatA hai, isa darzanamohanIyakI mithyAtva, samyak mithyAtva aura samyak prakRti mithyAtva aise tIna prakRtiyeM haiM // 16 // cAritramohapAkena nAGgibhirlabhyate kSaNam / bhAvazuddhyA khasAtkartuM caraNakhAntazuddhidam // 17 // artha -- dUsarA cAritramoha karma hai. usake udayase yaha prANI manakI zuddhi denevAle cAritrako bhAvakI zuddhatAse aMgIkAra karaneke liye kSaNamAtra bhI samartha nahIM hotA // 17 // labdhvApi yatpramAdyanti yatskhalantyatha saMyamAt / sospi cAritramohasya vipAkaH parikIrtitaH // 18 // artha - jo saMyama ( cAritra ) ko grahaNa karake bhI jIva pramAdarUpa hotA hai arthAt saMyamase bhraSTa ho jAtA hai usakA kAraNa bhI cAritra mohakA udaya kahA hai / bhAvArthapahile zlokameM tau cAritramohake udayase saMyamako grahaNahI na kara sakai aisA kahA hai aura yahAM aisA kahA hai ki kadAcit cAritramohake kSayopazama se cAritra ( saMyama ) grahaNa kara le to usameM bhI pramAda hotA hai. athavA tIvra udaya hotA hai to saMyamase bhraSTa bhI ho jAtA hai / isa cAritramohakI prakRti jo krodha mAna mAyA lobhAdika 25 kaSAya haiM, unakA varNana anyagraMthoMse jAnanA // 18 //
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| ava AyuHkarmake vipAkako kahate haiM, upajAti surAyurArambhakakarmapAkAtsaMbhya nAke prathitaprabhAvaiH / samarthyate dehibhirAyurayyaM sukhAmRtasvAdanalolacittaiH // 19 // artha-pAMcavA~ Ayukarma hai usake 4 bheda haiM- devAyuH manuSyAyuH tiryagAyuH 3 aura nArakAyuH so inameMse devAyuH utpanna karanevAle karmake udayase prANI svargameM utpanna hokara, vikhyAta hai prabhAva jisakA aura sukhAmRtake AkhAdanameM Asakta hai citta jisakA aisA deva ho, svargake sukha bhogatA hai // 19 // upendrvjraa| narAyuSuH karmavipAkayogAnaratvamAsAdya shriirbhaajH| sukhAsukhAkrAntadhiyo nitAntaM nayanti kAlaM bahubhiH prpnycaiH||20|| artha-tathA prANI manuSyAyuH nAmA karmake udayayogase manuSyatvako pAkara kucha sukha, kucha duHkhase vyApta hai vuddhi jinakI aise ho, nAnAprakArake prapaJcoMse ( kAryoMse ) kAla yApana karate haiM // 20 // carasthiravikalpAsu tiryaggatiSu jantubhiH / tiryagAyuHprakopena duHkhamevAnubhUyate // 21 // artha-tathA prANI tiyeca AyuHke udayase trasa sthAvara do bhedarUpa tiryaJcagatiyoMmeM utpanna hokara, kevala duHkha hI duHkha bhogate haiM // 21 // nArakAyuHprakopena narakecintyavedane / nipatanyaginastUrNaM kRtArtikaruNakhanAH // 22 // artha-tathA nArakAyuHkarmake udayase prANI acintyavedanAvAle narakoMke biloMmeM jisake sunanese karuNA ho Avai aise zabda karate hue utpanna hote haiM aura pAMcaprakArake duHkha bhogate haiM / / 22 // nAmakarmodayaH sAkSAtte citraannynekdhaa| nAmAni gatijAtyAdivikalpAnIha dehinAm // 23 // artha-tathA jIvoMko nAmakarmakA udaya anekaprakArake gati jAti Adi 93 bhedavAle nAmoMko sAkSAt dhAraNa karAtA hai / nAmakarmakI 93 prakRtiyoMkA nAma lakSaNAdi vizeSa bheda gomaThasAra graMthase jAnanA // 23 // gotrAkhyaM jantujAtasya karma datte vakaM phalam / zastAzasteSu gotreSu janma niSpAdya sarvathA // 24 //
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha-tathA gotra nAma karma jIvoMke samUhako UMca nIca gotrameM utpanna karAkara, sarvaprakArase apanA phala detA hai // 24 // niruNaddhi svasAmarthyAdAnalAbhAdipaJcakam / vighnasantativinyAsairvighakRtkame dehinAm // 25 // artha-AThavA~ karma antarAya hai so vighna karanevAlA hai / vaha apanI sAmarthyase (udayase ) jIvoMke prApta honevAle zakti dAna lAbha bhoga upabhogoMmeM vighnasantatikI racanA karatA hai arthAt dAnabhogAdikameM antarAya DAlakara, unako rokatA hai // 25 // mandavIryANi jAyante karmANyativalAnyapi / apakapAcanAyogAtphalAnIva vanaspate // 26 // artha-pUrvokta aSTa karma atizaya baliSTha haiM tathApi jisaprakAra vanaspatike phala vinA pake bhI pavanake nimittase (pAla Adise ) paka jAte haiM usI prakAra ina kA~kI sthiti pUrI honese pahile bhI tapazcaraNAdikase mandavIrya ( alpaphala denevAle ) ho jAte haiM // 26 // upendrvjraa| apakkapAkaH kriyate'statandraistapobhirugrairvarazuDiyuktaiH / kramAdguNazreNisamAzrayeNa susaMvRtAntAkaraNaimunIndraiH // 27 // artha-naSTa huA hai pramAda jinakA aura samyakprakArase saMvararUpa huA hai citta jinakA aise munIndra utkRSTa vizuddhatAsahita tapoMse anukramase guNazreNI nirjarAkA Azraya karake vinA pake karmoMkI bhI pakAkara sthiti pUrNa hue vinA hI nirjarA karate haiM // 27 // dravyAdyutkRSTasAmagrImAsAdyogratapovalAt / karmANi ghAtayantyuccaistUryadhyAnena yoginaH // 28 // artha-yogIzvara dravyakSetre kAlabhAvakI utkRSTa sAmagrIko prApta hokara, tIvra tapake balase isa vipAka vicaya nAmA dhyAnake pazcAt cauthe saMsthAnavicaya nAmA dhyAnase karmoMko atizayatAke sAtha naSTa karate haiM // 28 // vilInAzeSakarmANi sphurantamatinirmalam / .. khaM tataH puruSAkAraM khAGgagarbhagataM smaret // 29 // artha ukta vidhAnase karmoMkI nirjarAse vilaya hue haiM samasta karma jisake aisA skurAyamAna nirmala puruSAkArakharUpa apane aMgameM hI prApta hue AtmAko smaraNa karatA hai arthAt cintavana (dhyAna) karatA hai // 29 //
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| . 351 maalinii| iti vividhavikalpaM karma citrasvarUpam pratisamayamudINa janmavartyaGgabhAjAm / sthiracaraviSayANAM bhAvayannastatandro dahati duritakakSaM saMyamI zAntamohaH // 30 // artha-pUrvoktaprakAra aneka haiM bheda (vikalpa) jisameM aise karmakA kharUpa saMsArameM vartanevAle prANI sthAvara trasoMke samaya samayaprati udayarUpa hai. usako zAntamoha saMyamI muni pramAdarahita hokara, vicAratA huA pAparUpI vanako dagdha karatA hai // 30 // zArdUlavikrIDitam / ityaM karmakaTumapAkakalitAH saMsAraghorArNave __jIvA durgtiduHkhvaaddvshikhaasntaansNtaapitaaH| . mRtyUtpattimahormijAlanicitAmithyAtvavAteritAH klizyante tadidaM smarantu niyataM dhanyAH khasiddhyarthinaH // 31 // artha-isaprakAra bhayAnaka saMsArarUpa samudrameM jo jIva haiM te jJAnAvaraNAdika karmoM ke kaTupAkase (tIvrodayase) saMyukta haiM ve durgatike duHkharUpI baDavAnalakI jvAlAke saMtAnase saMtApita haiM tathA maraNa janmarUpI var3I laharake samUhase paripUrNa mare haiM tathA mithyAtvarUpa pavanake prere huye kleza bhogate haiM so jo dhanya puruSa haiM ve apanI muktikI siddhike liye isa vipAkavicayadhyAnako saraNa kareM (dhyAveM) // 31 // isaprakAra vipAkavicaya dhyAnakA varNana kiyA / isakA saMkSepa yaha hai ki jJAnAvaraNAdika karma jIvoMke apane tathA parake nirantara udayameM Ate haiM so yaha vipAka hai. isako cintavana karanese pariNAma vizuddha ho jAnepara karmoMke nAza karanekA upAya karai taba mukta hotA hai / dohaa| dukha sukha Aye Apake, karmavipAka vicAra / hai nIko yaha dhyAnamavi, karo duHkhaharatAra // 35 // iti zrIzubhacandrAcAryaviracite yogapradIpAdhikAre jJAnArNave vipAkavicaya varNanaM nAma paJcatriMzaM prakaraNaM samAptam // 35 //
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 352 rAyacandrajainazAstramAlAyAm atha SaTtriMzaM prakaraNam / -oooooAge saMsthAnavicaya nAmaka dharmadhyAnake cauthe bhedakA varNana karate haiM. isa dhyAna meM lokakA kharUpa vicArA jAtA hai, isakAraNa lokakA varNana kiyA jAtA hai, anantAnantamAkAzaM sarvataH khapratiSThitam / tanmadhye'yaM sthito lokaH shriimtsrvjnyvrnnitH||1|| artha-prathama tau sarvatarapha (cAroM ora) anantAnanta pradezarUpa AkAza hai so vaha khapratiSThita hai arthAt ApahI apane AdhArapara hai| kyoMki usase bar3A anya koI padArtha nahIM hai jo usakA AdhAra ho / usa AkAzake madhya (vIca) meM yaha loka sthita hai, so zrImatsarvajJa devane varNana kiyA hai isakAraNa pramANabhUta hai. kyoMki, asatya kalpanA karake anya kisIne nahIM kahA. sarvajJa bhagavAnane pratyakSa dekhakara, jaisA hai vaisA hI varNana kiyA hai // 1 // sthityutpattivyayopetaiH padArthaM shcetnetraiH| sampUrNo'nAdisaMsiddhaH kartRvyApAravarjitaH // 2 // artha-yaha loka dhrauvya, utpAda aura vyaya (kSaya ) karake saMyukta cetana acetana padArthase sampUrNatayA bharA huA hai, aura anAdisaMsiddha hai. kartAke vyApArase varjita hai arthAt keI anyamatI isa lokakA kartA hartA Izvara Adiko kahate haiM tathA kacchapa vA zeSa nAgake Upara sthita hai ityAdi vuddhikalpita asatyArtha kalpanA karake kahate haiM so vaisA nahIM hai. sarvajJane jaisA kahA hai vaisA hI satya hai // 2 // UrdhvAdhomadhyabhAgairyoM vibharti bhuvanatrayam / ataH sa eva sUtra strailokyAdhAra iSyate // 3 // artha-tathA yaha loka Urdhva, madhya, adhobhAgase tIna bhuvanoMko dhAraNa karatA hai isakAraNa sUtrake jAnanevAle tIna lokakA (tIna jagatakA) AdhAra isa lokako kahate haiM // 3 // uparyupari saMkrAntaH sarvato'pi nirntrH| tribhirvAyubhirAkIrNo mahAvegairmahAbalaiH // 4 // artha-tathA yaha loka upari upari ( ekake upari eka ) sarva taraphase antararahita mahAvegavAn mahAbalavAle tIna pavanoMse ber3hA huA hai // 4 // ghanAdhiH prathamasteSAM tato'nyo ghnmaarutH| tanuvAtastRtIyo'nte vijJeyA vAyavaH kramAt // 5 //
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 353 artha-una tIna pavanoM se prathama to yaha loka ghanodadhi nAma pavanase ber3hA huA hai, usake Upara ghanavAta nAmakA pavana ber3hA huA hai aura usake Upara antameM tanuvAta nAmakA pavana hai. isa prakAra tIna pavanoMse ver3hA huA hai, isI kAraNa idhara udhara haTa nahIM sakatA kiMtu AkAzake madhyabhAgameM sthita hai // 5 // uddhRtya sakalaM lokaM khazaktyaiva vyavasthitAH / paryantarahite yoni marutaH pAMzuvigrahAH // 6 // artha-aura ye tInoM pavana tIna lokoMko dhAraNa karake apanI zaktise hI isa antarahita AkAzameM apane zarIrako vistRta kiye hue sthita haiM // 6 // ghanAdhivalaye loka secanAnte vyavasthitaH / tanuvAtAntare so'pi sa cAkAze sthitaH svayam // 7 // artha-yaha loka tau ghanodadhi nAmake vAta valayameM sthita hai aura ghanodadhi vAtavalaya dhanavAta valayake madhyameM hai arthAt ghanodadhi vAtavalayake cAroM aura ghanavAtavalaya ghirA huA hai aura ghanavAtavalayake cAroM tarapha tanuvAtavalaya ghirA huA hai aura tanuvAtavalaya AkAzameM khayameva sthita hai. isameM kisIkA koI karttavya nahIM hai. anAdikAlase isI prakArakI vyavasthA hai // 7 // adho vetrAsanAkAro madhye syaajjhllriinibhH| / ___ mRdaGgAbhastato'pyUrvaM sa vidheti vyavasthitaH // 8 // artha--yaha loka nIcese to vetrAsana kahiye moDheke AkArakA hai arthAt nIcese caur3A hai phira ghaTatA 2 madhyalokaparyanta sa~kar3A hai phira madhyaloka jhAlarake AkArakA hai aura usake Upara Urdhvaloka mRdaMgake AkArakA hai arthAt bIcameM kucha caur3A aura donoM , tarapha sa~kar3A hai aise tIna prakArake lokakI vyavasthA hai // 8 // ___asya pramANamunnatyA saptasapta ca rajavaH / sapsaikA paJca caikA ca mUlamadhyAntavistare // 9 // artha-isa lokakI u~cAI to sAtasAta rAjU hai arthAt nIcese lagAkara madhyalokaparyanta sAta rAjU hai aura usase Upara sAta rAjU hai. isaprakAra caudaha rAjU UMcA hai aura mUlameM caur3A sAta rAjU hai. to ghaTatA ghaTatA madhyalokameM eka rAjU caur3A hai aura usake Upara bIcameM pAMca rAjU caur3A hai aura antameM aura AdimeM madhyalokake nikaTa eka ekarAjU caur3A hai // 9 // 1'mRdagasadRzazcAne ityapi pAThaH,
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 : rAyacandrajainazAstramAlAyAm aba adholokameM jo nArakiyoMkI nivAsabhUmi haiM unakA varNana karate haiM: tatrAdhobhAgamAsAdya saMsthitAH sptbhuumyH| yAsu nArakapaNDAnAM nivAsAH santi bhISaNAH // 10 // artha-isa lokake adhobhAgameM sAta pRthivI haiM, jinameM nArakI napuMsaka jIvoMke bar3e bhayakArI nivAsasthAna haiM // 10 // kAzciddhanAnalaprakhyAH kAzcicchItoSNasaMkulAH / / tuSArabahulAH kAzcidbhUmayo'tyantabhItidAH // 11 // artha-una sapta narakakI pRthiviyomeM kaI to vajrAnike samAna uSNa hai, kaI zIta uSNatAse vyApta haiM aura kaI atyanta himavAlI haiM. isaprakAra atizaya bhayakAraka haiM // 11 // udIrNAnaladIsAsu nisargoSNAsu bhUmiSu / - merumAtro'pyayApiNDaH kSiptaH sadyo vilIyate // 12 // artha-udayarUpa hai ani jinameM aise khAbhAvika upNarUpa bhUmiyoMmeM yadi meruparvatakI samAna lohekA piMDa DAlA jAya to tatkAla galakara bhasma ho jAya aisI una bhUmiyoMmeM upNatA hai // 12 // zItabhUmiSvapi prApto merumAtro'pi zIryate / zatadhAsAvayApiNDaH prApya bhUmi kSaNAntare // 13 // artha-jisaprakAra uSNabhUmiyoMmeM meru samAna lohekA piMDa gala jAtA hai usI prakAra zItapradhAna bhUmiyoMmeM bhI meruke samAna lohekA piMDa DAlA jAya to zItake kAraNa kSaNamAtrameM khaMDa 2 hokara bikhara jAyagA // 13 // hiNsaasteyaantaabrhmbhaarmbhaadipaatkaiH| vizanti narakaM ghoraM prANino'tyantanirdayAH // 14 // artha-una dhora narakoMmeM hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla (abrahmacarya) aura bahuta AraMbha parigrahAdipApoMke karanese hI atyanta nirdayI jIva praveza karate haiN| bhAvArtha-hiMsAdi pAMca pApa athavA sAta vyasanoMke sevI jIva hI una ghora narakoMmeM jAkara...duHkha. bhogate haiM // 14 // mithyaatvaavirtikrodhraudrdhyaanpraaynnaaH| . . patanti jantavaH zvabhre kRSNalezyAvazaM gatAH // 15 // . artha-tathA mithyAtva, avirati, krodha, raudradhyAnameM tatpara tathA kRSNa lezyAke vaza hue prANI narakameM par3ate haiM // 15 //
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 355 jJAnArNavaH / asipatravanAkINe zastrazUlAsisaMkule / narake'tyantadurgandhe vasAmukkRmikardame // 16 // .. zivAzvavyAghrakaGkADhaye maaNsaashivihgaanvite| . vajrakaNTakasaMkIrNe zUlazAlmalidurgame // 17 // saMbhUya koSTikAmadhye UrdhvapAdA adhomukhaaH|| tataH patanti sAkrandaM vajrajvalanabhUtale // 18 // artha-naraka kaise haiM, ki asipatra (taravAra) sarIkhe haiM patra jinake aise vRkSoMse tathA zUla talavAra Adi zastroMse vyApta haiM, atyanta durgandhayukta haiM, vasA (apakamAMsa), rudhira aura kIToMse bharA huA kardama hai jinameM aise haiM, tathA siyAla, zvAna, vyAghrAdikase tathA mAMsabhakSI pakSiyoMse bhare hue haiM, tathA vajramaya kAMToMse zUla aura zAlmali vRkSoMse durgama bhare hue haiM arthAt jinameM gamana karanA duHkhadAyaka haiM, aise narakoMmeM viloMke saMpuTa meM utpanna hokara ve nArakI jIva UMce pAMva aura nIce mukha cillAte hue una saMpuToMse (utpattisthAnoMse ) vajrAgnimaya pRthivImeM girate haiM / / 16-17-18 // ayAkaNTakakIrNAsu drutalohAgnivIthiSu / chinnabhinnavizIrNAGgA utpatanti patanti ca // 19 // artha-usa narakabhUmimeM ve nArakI jIva chinnabhinna khaMDa khaMDa hokara vikhare hue aMgase par3akara vAraMvAra uchala 2 ke girate haiM. so kaisI bhUmimeM girate haiM ki jahAMpara loheke kAMTe vikhare hue haiM aura jinameM galAyA huA lohA aura ami // 19 // duHsahA niSpratIkArA ye rogAH santi kecana / / sAkalyenaiva gAtreSu nArakANAM bhavanti te // 20 // artha-jo roga asahya haiM, jinakA koI upAya (cikitsa) nahIM hai aise samasta prakArake roga narakoMmeM rahanevAle nArakI jIvoMke zarIrameM romaromaprati hote haiM // 20 // ____ adRSTapUrvamAlokya tasya raudraM bhayAspadam / dizaH sarvAH samIkSante varAkAH zaraNArthinaH // 21 // . artha-phira ve nArakI jIva usa narakabhUmiko apUrva aura raudra (bhayAnaka ) dekhakara kisIkI zaraNa lenekI icchAse cAroM tarapha dekhate haiM, parantu kahIM koI sukhakA kAraNa nahIM dIkhatA aura na koI zaraNahI pratIta hotA hai // 21 // 'na tatra sujanaH ko'pi na mitraM na ca bAndhavAH.. sarve te nirdayAH pApAH krUrA bhImogravigrahAH // 22 // artha-usa narakabhUmimeM koI sujana mA mitra vA bAMdhava nahIM hai. sabhI nirdaya, pApI, krUra aura bhayAnaka pracaNDa zarIravAle haiM // 22 //
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm sarve ca huNDasaMsthAnAH sphuliGgasadRzekSaNAH / vivarddhitAzubhadhyAnAH pracaNDAzcaNDazAsanAH // 23 // artha- ve sabhI nArakI jIva huMDaka saMsthAnavAle haiM arthAt jinake zarIrakA pratyeka aMga ati bhayAnaka, beDola hai aura anike sphuliMgake samAna jinake netra haiM, tathA pracaNDa, Arta, raudradhyAnako bar3hAye hue haiM tathA krodhI haiM aura jinakA zAsana bhI pracaNDa hai // 23 // 356 tatrAkrandaravaiH sArddhaM zrUyante karkazAH khanAH / dRzyante gRdhragomAyusa rpazArdUlamaNDalAH // 24 // artha-usa narakabhUmimeM cAroM orase pukAraneke zabda bar3e karkaza sune jAte haiM tathA gRdhrapakSI, siyAla, sarpa, siMha, kutte, ye saba jIva bar3e bhayAnaka dIkhate haiM // 24 // ghAyante pUtayo gandhAH spRzyante vajrakaNTakAH / jalAni pUtigandhIni nadyo'sRgmAMsakardamAH // 25 // artha --- jisa narakamUmimeM durgaMdha suMghanI par3atI hai aura vajramaya kAMToMse chidanA par3atA hai aura jala jahAM durgandhamaya haiM aura rudhiramAMsakA hai kAMdA jinameM aisI nadiyeM haiM // 25 // cintayanti tadAlokA raudramatyantazaGkitAH / hi bhUmiH ka cAnItAH ke vayaM kena karmaNA // 26 // artha - usa sthAnako raudra ( bhayAnaka ) dekhakara ve nArakI gaNa ( jo navIna utpanna hue haiM) atyanta zaMkita hokara vicArate haiM ki yaha bhUmi kaunasI hai aura hama kauna haiM, kaunase bhayAnaka karmoMne hameM yahAM lAkara paTakA hai // 26 // tato vidurvibhaGgAtsvaM patitaM zvabhrasAgare / karmaNA'tyantaraudreNa hiMsAdyArambhajanmanA // 27 // artha-tatpazcAt vibhaGgAvadhise ( kucha avadhijJAna se ) jAnate haiM ki hiMsAdika AraM - bhoMse utpanna hue atyanta raudra ( khoTe) karmase hama narakarUpI samudra meM par3e haiM // 27 // tataH prAdurbhavatyucaiH pazcAttApo'ti duHsahaH / dahannavirataM gheto vajrAgniriva nirdayaH // 28 // artha---tatpazcAt nArakI jIvoMke duHsaha pazcAttApa atizaya karake pragaTa hotA hai. vaha duHsaha pazcAttApa vajrAnike samAna nirdaya ho, cittako dahana karatA huA pragaTa hotA hai // 28 // manuSyatvaM samAsAdya tadA kaizcinmahAtmabhiH / apavargAya saMvignaiH karma pUjyamanuSThitam // 29 //
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / viSayAzAmapAkRtya vidhyApya madanAnalam / apramattaistapazcIrNaM dhanyairjanmArtizAntaye // 30 // upasargAgnipAte'pi dhairyamAlamvya connatam | taiH kRtaM tadanuSThAnaM yena siddhaM samIhitam // 31 // pramAdamadamutsRjya bhAvazuddhyA manISibhiH / kenApyacintyavRttena khargo mokSazca sAdhitaH // 32 // zivAbhyudayadaM mArga dizanto'pyativatsalAH / mayAvadhIritAH santo nirbhartsya kaTukAkSaraiH // 33 // artha - kitane bar3e puruSoMne manuSyatva pAkara vairAgyasahita ho mokSa ke liye pUjanIya pavitrAcaraNa kiyA || 29 || aura una mahAbhAgya muniyoMne vipayoMkI AzAko dUra karake kAmarUpa agniko bujhAkara niSpramAdI ho, saMsArapIDAkI zAnti ke liye tapakA saMcaye kiyA // 30 // tatpazcAt una uttamapuruSoMne upasargarUpI agniko Anepara bar3e dhairyakA AlaMbana kara, vaha AcaraNa kiyA ki jisase vAMchita kArya siddha huA // 31 // tathA una buddhimAn puruSoMne pramAda aura madako chor3akara bhAvakI zuddhatAse kisI acintya AcaraNa se svarga tathA mokSa sAdhA // 32 // una satpuruSoMne vAtsalya bhAvase yukta ho, ' mujhe mokSa aura varga Adike mArgakA upadeza kiyA, parantu maine bar3e kaTu akSaroMse unakA tiraskAra karake niMdA kI, unakA upadeza aMgIkAra nahIM kiyA, ityAdi pazcAttApa karate haiM // 33 // tasminnapi manuSyatve paralokaikazuddhade / 357 mayA tatsaMcitaM karma yajjAtaM zvabhrazaMcalam // 34 // artha - phira bhI nArakI pazcAttApa karatA hai ki paralokakI advitIya zuddhatA denevAle usa manuSyabhavameM bhI maine vaha karma saMcaya kiyA ki jisase narakakA zaMbala (pAtheya - rAhakharca ) huA arthAt usa karma sahajameM hI narakameM lA paTakA // 34 // avidyAkrAntacittena viSayAndhIkRtAtmanA / carasthirAGgisaMghAto nirdoSo'pi hato mayA // 35 // artha - phira nArakI vicAratA hai ki avidyAse AkrAnta hai citta jisakA tathA viSa - yoMse andhA hokara, maine nirdoSa trasa sthAvaroMke samUhako mArA // 35 // paravittAmiSAsaktaH parastrIsaMgalAlasaH / bahuvyasanavidhvasto raudradhyAnaparAyaNaH // 36 // yatsthitaH prAk ciraM kAlaM tasyaitatphalamAgatam / anantayAtanAsAre Durante narakArNave // 37 //
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha-nArakI phira pazcAttApa karatA hai ki maiM parake dhanameM aura mAMsameM athavA parake dhanarUpI mAMsameM Asakta hokara, parastrIsaMga karanemeM lubdha huA tathA bahuta prakArake vyasa. noMse pIDita hokara, raudradhyAnI huA // 36 // pUrvajanmameM maiM isaprakAra rahA, isakAraNa usakA yaha ananta pIDAse asAra apAra narakarUpI samudra phala AyA hai // 37 // yanmayA vazcito loko varAko muuddhmaansH| upAyairbahubhiH pApaiH svAkSasantarpaNArthinA // 38 // kRtaH parAbhavo yeSAM dhanabhUstrIkRte myaa| ghAtazca te'nna saMprAptAH kartuM tasyAdya niSkriyAm // 39 // artha-phira vicAratA hai ki maine bhole raMka janoMko ati anyAyarUpa upAyoMse indriyoMko poSaneke liye ThagA // 38 // tathA parakA dhana, parakI bhUmi vA strI leneke liye jinakA apamAna kiyA tathA ghAta kiyA ve loga yahAM narakabhUmimeM usakA daMDa deneke liye Akara prApta hue haiM // 39 // ye tadA zazakamAyA mayA valavatA htaaH| te'dya jAtA mRgendrAbhA mAM hantuM vividhairvadhaiH // 40 // artha-usa manuSyabhavameM jaba maiM thA tava to ve zazaka (kharagoza) ke samAna the aura maiM balavAn thA so maine mArA kintu ve Aja yahAM para siMhake samAna hokara, aneka prakArake ghAtoMse mujhe mAraneke liye udyata haiM // 40 // mAnuSye'pi khatantreNa yatkRtaM nAtmano hitam / - tadadya kiM kariSyAmi devapauruSavarjitaH // 41 // artha-phira vicAratA hai ki jaba manuSyabhavameM maiM khAdhIna thA, tabahI maiMne apanA hitasAdhana nahIM kiyA to aba yahAM daiva aura pauruSa donoMse rahita hokara, kyA kara sakatA hUM? yahAM kucha bhI hitasAdhana nahIM ho sakatA // 41 // madAndhenApi pApena nistriNshenaastvuddhinaa| / virAdhyArAdhyasantAnaM kRtaM karmAtininditam // 42 // artha-phira vicAratA hai ki madase andhe, pApI, nirdaya naSTavuddhi maine ArAdhane yogya jo bhale mArgameM pravarttanevAle una pUjya puruSoMke santAnako virAdhakara, niMdanIya karma kiyA // 42 // yatpuragrAmavindhyeSu mayA kSipto hutAzanaH / jalasthalavilAkAzacAriNo jantavo hatAH // 43 // kRntanti mama marmANi maryamANAnyanAratam / prAcInAnyadya karmANi krakacAnIva nirdayam // 44 //
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 359 artha - phira vicAratA hai ki maine pUrvabhavameM pura, grAma vanameM agni DAlakara ; dava lagAI aura jalacara, thalacara; AkAzacara tathA viloMmeM rahanevAle asaMkhya jIvoMko mArA ve pUrvake pApakarma isa samaya smaraNa Anese niranta mere marmasthAnoMko dayArahita karoMtake samAna bhedate haiM // 43-44 // kiM karomi ka gacchAmi karmajAte puraHsthite / zaraNaM kaM prapazyAmi varAko daivavaJcitaH // 45 // artha - phira vicAratA hai ki aise narakoMke duHkhameM bhI karmoMkA samUha mere sAmane hai. usake hote hue maiM kyA karUM? kahAM jAUM ? kisakI zaraNa dekhUM ? maiM raMka daivase ThagA huA hUM. mujhe kucha bhI sukhakA upAya nahIM dIkhatA // 45 // nimeSamapi smartu draSTuM zrotuM na zakyate / tadduHkhamatra soDhavyaM varddhamAnaM kathaM mayA // 46 // artha- phira vicAratA hai ki netrake TimakAra mAtra bhI jisake smaraNa karane vA sunanekI samarthatA nahIM; pratikSaNa bar3hatA huA vaha duHkha maiM kaise sahUMMgA ! // 46 // etAnyadRSTapUrvANi vilAni ca kulAni ca / yAtanAzca mahAghorA nArakANAM mayekSitAH // 47 // artha - phira vicAratA hai ki ye narakoMke bila tathA nArakiyoMke kula ( samUha ) tathA nArakiyoMkI mahAtItra vedanAkA sahanA Adi saba maiMne adRSTa pUrva dekhA arthAt anyatra nahIM dekhA aisA yahIM para dekhA // 47 // viSajvalana saMkIrNa varddhamAnaM pratikSaNam / mama mUrdhni vinikSitaM duHkhaM daivena nirdayam // 48 // artha - phira vicAratA hai ki vipa tathA agnise vyApta kSaNakSaNamaM bar3hanevAle ye saba duHkha daiva (karma) ne dayArahita hokara, mere hI mAthepara DAle haiM // 48 // na dRzyante'tra te bhRtyA na putrA na ca bAndhavAH / yeSAM kRte mayA karma kRtaM svasyaiva ghAtakam // 49 // na kalatrANi mitrANi na pApaprerako janaH / padamapyekamAyAto mayA sArddhaM gatannapaH // 50 // artha - phira aisA vicAratA hai ki jinake liye maine apane ghAtaka pApakarma pUrva janmamaM kiye isa samaya_na_to ve cAkara, na putra, kalatra, mitra, va na pApameM preraNA karanevAle ! bAMdhava koI dekhanemeM Ate haiM, ve aise nirlaz2a ho gaye ki eka paiMDa bhI mere sAtha nahIM Aye // 49-50 //
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm Azrayanti yathA vRkSaM phalitaM patriNaH purA / phalApAye punaryAnti tathA te svajanA gatAH // 51 // artha - phira aisA vicAratA hai ki jisaprakAra pakSI pahile to phale hue vRkSakA Azraya karate haiM parantu jaba phaloMkA abhAva ho jAtA hai taba saba pakSI ur3a jAte haiM, usI prakAra mere vajana gaNa jAte rahe. ye duHkha bhoganeko - koI sAtha nahIM AyA // 51 // zubhAzubhAni karmANi yAntyeva saha dehibhiH / svArjitAnIti yatprocuH santastatsatyatAM gatam // 52 // ? artha - phira kyA vicAratA hai ki jo satpuruSa kahate the ki apane upArjana kiye zubha azubha karma haiM ve hI jIvake sAtha jAte haiM anya koI sAtha nahIM jAtA so vaha Aja satya pratIta huA // 52 // dharma eva samuddhartuM zakto'smAcchubhrasAgarAt / navapi pApena mayA samyakpurArjitaH // 53 // 360 artha - phira vicAratA hai ki isa narakarUpI samudrase uddhAra karaneke liye eka dharma hI samartha hai; parantu mujha pApiSThane pahile khapna meM bhI usakA upArjana nahIM kiyA // 53 // sahAyaH ko'pi kasyApi nAbhUnna ca bhaviSyati / muktakaM prAkRtaM karma sarvasatvAbhinandakam // 54 // artha- phira vicAratA hai ki isa saMsAra meM koI kisIkA sahAyaka na hai, na huA aura na hogA; kiMtu samasta jIvoMko AnaMda karanevAlA arthAt jisameM sabakI dayA ho aisA zubhakarma hI sahAyaka hotA hai // 54 tatkurvantyadhamAH karma jihnopasthAdidaNDitAH / yena zvabhreSu pacyante kRtArtakaruNakhanAH // 55 // artha - phira yaha vicAratA hai ki jo adhama ( pApI ) puruSa jihvA upasthendriyase daNDita hote haiM ve aisA karma karate haiM ki jisa karmase ve pApI pIDita hokara, narakoM meM pacAye jAte haiM rote haiM vA zabda karate haiM; jisako sunanese anyake dayA upaja Avai // 55 // cakSurunmeSamAtrasya sukhasyArthe kRtaM mayA / tatpApaM yena sampannA anantA duHkharAzayaH // 56 // artha - phira vicAratA hai ki maine netroMke TimakAramAtra sukha ke liye aisA pApa kiyA ki jisase ananta duHkhoMkI rAzi prApta huI // 56 // yAti sArddhaM tataH pAti karoti niyataM hitam / hanti duHkhaM sukhaM dante yaH sa bandhurna yoSitaH // 57 //
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 361 artha-phira vicAratA hai ki yaha dharmarUpa vandhu (hitU) aisA hai ki sAtha jAtA hai aura jahAM jAtA hai vahIM rakSA karatA hai aura yaha mitra niyamase hita hI karatA hai, duHkhakA nAza karake sukha detA hai. aise dharmarUpI mitrako bhaine poSAhI nahIM aura jinako mitra samajhake popA unameMse koI eka bhI sAtha nahIM AyA // 57 // prigrhmhaagraahsNgrstenaartcetsaa| na dRSTA yamazArdUlacapeTA jIvanAzinI // 58 // artha-phira vicAratA hai ki parigraharUpI mahAgrAhase pakar3e hue pIDitacitta hokara maiMne jIvako nAza karanevAlI yamarUpI zArdUlakI capeTa nahIM dekhI arthAt parigrahameM Asakta hokara, niraMtara pApa hI karatA rahA // 58 // pAtayitvA mahAghore mAM zvabhre'cinyavedane / ka gatAste'dhunA pApA madvittaphalabhoginaH // 59 // artha-phira vicAratA hai ki jo kuTuMbAdika mere upArjana kiye hue dhanake phala bhoganevAle the ve pApI mujhe acintya vedanAmaya isa ghora narakameM DAlakara aba kahAM cale gaye ? yahAM duHkhameM koI sAthI na huA // 59 // ityajasraM sunuHkhArtI vilApamukharAnanAH / zocante pApakamoNi vasanti narakAlaye // 6 // artha-isa pUrvokta prakArase nArakI jIva nirantara mahAduHkhase pIDita hue, mukhase pukArate hue, vilApa karate hue apane pApakAryoMko smaraNa karakarake; zoca karate haiM aura narakamaMdirameM vasate haiM / / 60 // iti cintAnalenocairdahyamAnasya te tadA / dhAvanti zarazUlAsikarAH krodhAgnidIpitAH / / 61 // vairaM parAbhavaM pApaM smArayitvA purAtanam / nirbhatsya kaTukAlApaiH pIDayantyatiniyam / / 62 / / artha-isa pUrvoktaprakArakI cintArUpa amise atizaya jalate hue nArakIke Upara usI samaya anya purAne nArakI vANa, zUla, talavAra liye hue, krodharUpI agnise jalate hue daur3ate haiM aura pUrvake pApa tathA vairako yAda karAte hue, kaTu vacanoMse tiraskAra karake, use atinirdayatAse jisaprakAra banatA duHkha dete haiM // 61-62 // utpATayanti netrANi cUrNayantyasthisaMcayam / dArayantyudaraM kruddhAstroTayantyantramAlikAm // 13 // . artha-ve purAne nArakI usa vilApa karate hue naye nArakIke netroMko ukhAr3ate haiM,
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 rAyacandrajainazAstramAlAyAma haDDiyoMko cUrNa kara DAlate haiM, udarako phAr3ate haiM aura krodhI hokara, usakI AMtoMko tor3a DAlate haiM / / 63 // niSpIDayanti yantreSu dalanti vissmoplaiH| zAlmalISu nigharSanti kumbhISu kAthayanti ca // 64 // artha-tathA ve nArakI use ghAnImeM DAlakara pIlate haiM aura kaThina pASANoMse dalate haiM, loheke kAMTevAle vRkSoMse ghisate (ragar3ate ) haiM tathA kuMbhiyoMmeM (kalaziyoMmeM ) DAlakara, kAr3hA karate ( ubAlate) haiM // 64 // asahyaduHkhasantAnadAnadakSAH klipriyaa| tIkSNadaMSTA karAlAsyA bhinnAJjanasamaprabhAH // 65 // kRSNalezyoddhatAH pApA raudrdhyaankbhaavitaaH| bhavanti kSetradoSeNa sarve te nArakAH khalAH // 66 // artha-tathA ve nArakI kaise haiM ki-asahya duHkhoMkI nirantaratA denemeM catura haiM, kalaha karanA hI jinako priya hai, tIkSNa dAhroMse bhayAnaka mukhavAle haiM, vikhare hue kAjalakI samAna jinake zarIrakI kAlI prabhA hai / tathA kRSNalezyAke kAraNa uddhata haiM, pAparUpa haiM aura eka raudradhyAnake bhAvanevAle haiM evaM kSetrake dopase ve sabahI nArakI duSTa hote hai // 65-66 // vaikriyikazarIratvAdikriyante ydRcchyaa| yannAgnizvApadAGgaiste hantuM citrairvadhaiH parAn // 17 // artha-una nArakiyoMkA vaikriyika zarIra honeke kAraNa apanI icchAnusAra ghANI ami hiMsajantu siMhAdikakA rUpa banAkara, anekaprakArase paraspara mAraneke liye vikriyA karate haiM // 67 // na tatra bAndhavaH khAmI mitrbhRtyaanggnaanggjaaH| anantayAtanAsAre narake'tyantabhISaNe // 68 // athe-usa atyanta bhayAnaka narakameM na to koI bAMdhava hai, na koI hitU hai, na koI mitra hai, na koI bhRtyahI hai, na strI hai, na putra hai, kevala ananta yAtanAkA bhayAnaka vRSTipAtahI hai // 68 // tatra tAmramukhA gRdhrA lohatuNDAzca vaaysaaH| dArayantyeva marmANi caJcabhinakharaiH kharaiH // 69 // artha-usa narakameM tAmekese mukha coMca jinake aise to gRdhrapakSI haiM aura lohekI coMcavAle kAka haiM, so coMcoMse tathA tIkSNa nakhoMse nArakI jIvoMke mauko vidArate haiM / / 69 //
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 363 jnyaanaarnnvH| kRmayaH pUtikuNDeSu vjrsuuciismaannaaH| bhitvA carmAsthimAMsAni piyantyAkRSya lohitam / / 70 // artha-tathA usa narakameM pIbake kuMDoMmeM vanakI sUIsamAna haiM mukha jinake aise kIr3e vA joMke nArakI jIvoMke camar3e aura hAr3amAMsako vidAra kara, rakta (khUna ) ko pItIM haiM // 70 // balAdvidArya saMdazairvadanaM kSipyate kssnnaat|| vilInaM prajvalattAnaM yaiH pItaM madyamuhataiH // 71 // . artha-tathA jina pApiyoMne manuSyajanmameM uddhata hokara, madyapAna kiyA hai; unake mukhako saMDAsIse phAr3a 2 kara, turatake pighalAye hue tAmeko pilAte haiM // 71 // . paramAMsAni yaiH pApairbhakSitAnyatinirdayaiH / zulApakkAni mAMsAni teSAM khAdanti nArakAH / / 72 // __ artha-aura jina pApiyoMne manuSyabhavameM nirdaya hokara, anya jIvoMkA mAMsa bhakSaNa * kiyA hai| unake mAMsake zUle pakA 2 kara nArakI jIva khAte haiM / / 72 // yaiH prAkparakalatrANi sevitaanyaatmvshckaiH| yojyante prajvalantIbhiH strIbhiste tAmrajanmabhiH // 73 // artha-tathA jina AtmavaJcaka pApI janoMne pUrvabhavameM parastrI sevana kI haiM, unako tAmekI lAla kI huI striyoMse saMgama karAyA jAtA hai / / 73 // nasaukhyaM cakSurunmepamAtramapyupalabhyate / narake nArakaidInahenyamAnaH parasparam // 74 / / artha-narakameM nArakI jIva paraspara eka dUsareko mAratA hai, so ve dIna eka palakamAtraM bhI sukhako nahIM pAte // 7 // kimatra bahunoktena janmakoTizatairapi / kenApi zakyate vaktuM na duHkhaM narakodbhavam // 7 // artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki-bahuta kahAM taka kaheM ? kyoMki, usa narakameM utpanna hue duHkhako koTi janma lekara bhI koI kahaneko samartha nahIM hai to hama kyA kaha sakate haiM // 75 // vismRtaM yadi kenApi kAraNena kssnnaantre| . smArayanti tadAbhyetya pUrvavairaM surAdhamAH // 76 // artha-yadi ve nArakI kisI kAraNase kSaNamAtrake liye bhUla jAte haiM to usI samaya nIca asura deva Akara; unhe pUrvavaira yAda karA dete haiM jisase phira ve paraspara mAra pITa karake apaneko mahAduHkhIkara lete haiM // 76 //
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 rAyacandrajainazAstramAlAyAm bubhukSA jAyate'tyartha narake tatra dehinAm / yAM na zAmayituM zaktaH pugalapacayo'khilaH // 77 // artha-tathA usa narakameM nArakI jIvoMko bhUkha aisI lagatI hai ki samasta pudgaloMkA samUha bhI usako zamana karanemeM asamartha hai / / 77 // tRSNA bhavati yA teSu vADavAgnirivolvaNA / / na sA zAmyati niHzeSapItairapyamdhurAzibhiH // 78 // artha-tathA narakameM nArakI jIvoMke jo tRpA var3avAgnikI samAna ati utkaTa (tItra) hotI hai samasta samudroMkA jala pI leM to bhI nahIM miTatI / / 78 // vindumAtraM na tairvAri prApyate paatumaaturaiH| tilamAtro'pi nAhAro grasituM labhyate hi taiH // 79 // artha-yadyapi narakoMmeM uparyukta bhUkhapyAsakI tIvratA hai, parantu na to kisI kAlameM tilamAtra kisIko bhojana milatA hai aura na eka biMdu pAnI hI kahIM milatA hai. isa prakAra Atura hokara, niraMtara bhUkha pyAsa sahate haiM // 79 // tilAdapyatisUkSmANi kRtakhaNDAni nirdayaH / vapurmilati vegena punasteSAM vidhezAt / / 80 // artha-tathA una nArakiyoM ke zarIra nirdaya nArakiyoMke dvArA tilatilamAtra khaNDa kiye jAte haiM parantu mRtyu nahIM AtI, tatkAla milakara zarIra bana jAtA hai. inake aisA hI karmodaya hai, jo maraNa nahIM hotA. sAgaroMkI Ayu pUrNa honepara hI maraNa hotA hai. akAlamRtyu kabhI nahIM hotI // 80 // yAtanAruzarIrAyulezyAduHkhabhayAdikam / varddhamAnaM vinizcayamadho'dhaH zvabhrabhUmipu / / 81 // artha-una narakakI bhUmiyoMmeM pIDA, roga, zarIra, Ayu, lejhyA, duHkha, bhaya ityAdi nIce nIce bar3hatA huA hai arthAt pahile narakase (pRthivIse) dUsare narakameM adhika hai, dUsarese tIsaremeM aura tIsarese cauthemeM aura cauthese pAMcaveMmeM aura pAMcaveMse chaThemeM aura chaThese sAtaveMmeM isa prakramase adhika 2 haiM. yaha adholokakA varNana huA / / 81 // aba madhyalokakA varNana karate haiM, madhyabhAgastato madhye tatrAste jhallarInibhaH / ___ yatra dvIpasamudrANAM vyavasthA valayAkRtiH // 82 // artha-usa adholokakA Upara jhAlarake samAna (ghaMTA vajAnekI ghar3AvalIke samAna) golAkAra madhyalokakA madhya bhAga hai. usameM gola 2 valayoM (kar3oM) ke samAna asaMkhyAta dvIpa samudra haiM // 82 //
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 365 jnyaanaarnnvH| jambUdvIpAdayo dvIpA lavaNodAdayo'rNavAH / svayambhUramaNAntAste pratyeka dvIpasAgarAH // 83 // artha-usa madhyalokameM jambUdvIpAdika to dvIpa haiM aura lavaNasamudrAdika samudra haiM so antake khayaMbhUramaNaparyanta bhinna 2 haiN| bhAvArtha-sabake bIca eka lAkha yojana caur3A laMbA gola jambUdvIpa hai aura usake cAroM ora do lAkha yojanake vyAsakA khAIkI samAna lavaNasamudra haiM. isIprakAra samudrake cAroM ora dvIpa aura dvIpoMke cAroM ora samudra, isaprakAra svayaMbhUramaNa samudraparyanta dvIpasamudroMkI sthiti hai / / 83 // dviguNA dviguNA bhogAH prAvayAMnyonyamAsthitAH / sarva te zubhanAmAno valayAkAradhAriNaH // 84 // __ artha-tathA ve dvIpa aura samudra dUne 2 vistAravAle haiM tathA paraspara eka dUsareko lapeTe hue haiM / golAkara kar3eke AkAra haiM aura unake nAma bhI jambUdvIpa, dhAtakIdvIpa, puSkaradvIpa, lavaNasamudra, kAlodadhi, Adi uttamottama haiM // 84 // mAnupottarazailendramadhyasthamatisundaram / narakSetraM saricchailasurAcalavirAjitam // 8 // artha-tathA mAnupottara parvatake madhyastha nadIparvata meruparvatase atisundara manupyakSetra haiN| bhAvArtha-sabase bIcameM eka lAkhayojana vyAsakA jaMbUdvIpa hai. jambUdvIpake cAroM ora do lAkha yojanakA lavaNasamudra hai. lavaNasamudrake cAroM tarapha cAra lAkha yojana dhAtukIkhaMDadvIpa hai aura dhAtukIkhaMDadvIpake cAroM ora ATha lAkha yojanakA kAlodadhi samundra aura kAlodadhi samudrake cAroM tarapha 16 lAkha yojana caur3A puSkaradvIpa hai. puSkaradvIpake uttarArddhameM arthAt agale Adhe bhAgameM 8 lAkha yojana cor3A mAnuSottara nAmakA dIvArake samAna parvata par3A huA hai, isakAraNa isa dvIpako puSkarArddha dvIpa kahate haiM. aura ina ar3hAI dvIpoMmeM hI manupya rahate haiM. agale dvIpoMmeM manuSya nahIM haiM aura na usase Age manuSya jAhI sakate haiM, isI kAraNa usa parvatakA nAma mAnuSottara parvata hai // 85 // tatrAryamlecchakhaNDAni bhUribhedAni tessvmii| AryA mlecchA narAH santi tatkSetrajanitairguNaiH // 86 // artha-usa manupyakSetrameM arthAt aDhAI dvIpoMmeM aneka AryakhaMDa aura mlecchakhaMDa haiM aura AryakSetroMmeM AryapuruSa aura mlecchakSetroMmeM mleccha rahate haiM. una kSetroMke anusAra hI unake guNa AcArAdika haiM / arthAt AryoMke uttama AcAra, uttama guNa haiM aura mlecchoMke nikRSTa AcAra aura dharmazUnyatAdi nikRSTa guNa haiM // 86 // kvacitkumAnupopetaM kacibhyantarasaMbhRtam / kRcihnogadharAkINa narakSetraM nirantaram // 85 //
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 rAyacandrajainazAstramAlAyAm * artha-yaha manupyakSetra niraMtara kahIM to kumAnuSa, kubhogabhUmisahita hai, kahIM vyantara devoMse bharA hai, kahIM uttama bhogabhUmi sahita haiM, isaprakAra saMkSepase madhyalokakA varNana kiyA // 87 // __ Age UrdhvalokakA varNana karate haiM, tato nabhasi tiSThanti vimAnAni divaukasAm / carasthiravikalpAni jyotiSkANAM yathAkramam // 88 // artha-usa madhyalokake Upara AkAzameM jyotiSI devoMke vimAna rahate haiM. ve cara sthira bhedase do prakArake haiM arthAt kaI vimAna to nirantara gamana karate rahate haiM aura kaI vimAna sthira rahate haiM // 88 // tadUdhai santi devezakalpAH saudhrmpuurvkaaH| te SoDazAcyutakhargaparyantA nabhasi sthitAH // 89 // artha-jyotiSI devoMke vimAnoMke Upara kalpavAsI devoMke kalpa (vimAna) hai. jinake saudharma kharga, IzAnakharga Adi nAma haiM. ve acyutavargaparyanta solaha haiM aura A. kAzameM sthita haiM // 89 // upayupari devezanivAsayugalaM kramAt / acyutAntaM tato'pyUrvamekaikatridazAspadam // 9 // artha-ve devoMke nivAsa (svarga) AkAzameM do do vargake Upara do kharga phira una doke Upara phira do varga, isaprakAra acyuta khargaparyanta do doke ATha yugala haiM. aura unake Upara eka eka vimAna karake nava aveyaka vimAna haiM tathA eka anudiza aura eka anuttara vimAna bhI hai // 9 // nizAdinavibhAgo'yaM na tatra tridazAspade / ratnAlokaH sphuratyuccaiH satataM netrasaukhyadaH // 11 // artha-una devoMke nivAsoMmeM rAtridinakA vibhAga nahIM hai. kyoMki, vahAMpara sUryacandramA nahIM haiM kintu netroMko sukha denevAlA ratnoMkA uttama prakAza nirantara sphurAyamAna rahatA hai / 91 // varSAtapatuSArAdisamayaiH privrjitH| sukhadaH sarvadA saumyastatra kAlaH pravartate // 92 // artha-una khargo (aveyakoMmeM) varSA, zIta, Atapa Adika samaya vA RtuoMse rahita sadAkAla sukha denevAlA saumya madhyastha kAla (vasantaRtu) rahatA hai // 92 // utpaatbhysntaapbhnggcauraarividdhraaH|| na hi khame'pi dRzyante kSudrasattvAzca durjanAH // 93 //
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 367 artha -- tathA una svargo meM utpAta, bhaya, santApa, bhaMga caura, zatru, vaJcaka tathA kSudra jIva, durjana ye khamameM bhI nahIM dIkhate // 93 // candrakAntazilAnaddhAH pravAladaladanturAH / vandranIla nirmANA vicinnAstatra bhUmayaH // 94 // artha - una devoMke nivAsoMmeM pRthivI candrakAnta maNiyoMse ba~dhI huI hai tathA mUMgeke patrakI samAna racI huI hai. tathA kahIM 2 hIrA indranIlamaNi Adi nAnA prakArake ratnoMse banI huI hai // 94 // mANikyarociSAM catraiH karburIkRtadigmukhAH / vApyaH svarNAmbujacchannA ratnasopAnarAjitAH // 95 // artha--tathA khargemeM vApikAyeM mANikakI kiraNoMke samUhoMse dazoM dizAoMko aneka varNamaya kara rahI haiM tathA suvarNamaya kamaloMse AcchAdita aura ratnamaya sIr3hiyoMse suzobhita haiM // 95 // sarAMsyamalavArINi haMsakAraNDamaNDalaiH / vAcA rudratIrthAni divyanArIjanena ca // 96 // artha -- svargamaM sarovara bhI atisvaccha nirmala jalavAle haiM, haMsa vA kAraMDa jAtike pakSiyoMke samUhase tathA devAMganA vA ( apsarAoM) se ruke hue haiM taTa jinake aise haiM // 96 // gAvaH kAmadughAH sarvAH kalpavRkSAca pAdapAH / cintAratnAni ratnAni svargaloke svabhAvataH // 97 // artha - tathA usa svargamaM gau haiM ve tau kAmadhenu haiM, vRkSa haiM so kalpavRkSa haiM aura ratna haiM so cintAmaNI ratna haiM. ye saba kSetrake khabhAvase nirantara rahate haiM // 97 // dhvajacAmarachatrAGgairvimAnairvanitAsakhAH / saMcaranti surAsAraiH sevyamAnAH surezvarAH // 98 // artha- - una khargeauke adhipati indra dhvajA, cAmara, chatroMse cihnita hue vimAnoMke dvArA aneka devAMganAoMsahita yatra tatra vicarate haiM. unakI aneka deva sevA karate haiM // 98 // yakSakinnaranArIbhirmandAravanavIthiSu / kAntazliSTAbhirAnandaM gIyante tridazezvarAH // 99 // artha -- tathA vahAMke indra, maMdAravRkSoMkI galiyoM meM yakSa aura kinnara jAtIya devoMkI devAMganA apane patisahita AliMgita AnaMdase bharI gAtI haiM, unake gIta sunate haiM // 99 //
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 rAyacandrajainazAstramAlAyAm krIDAgirinikuJjeSu puSpazavyAgRheSu vaa| ramante tridazA yatra varastrIvRndaveSTitAH // 10 // artha-tathA una khargAke deva krIDAparvatoMkI kuMjoMmeM, puppalatAdikRta kaMdarAoMmeM puSpoMkI zayyAmeM sundara devAMganAoMke samUhake sAtha veSTita hokara nAnA prakArakI AnandakrIDA karate haiM // 100 // mndaarcmpkaashokmaaltiirennurkssitaaH| bhramanti yantra gandhADhyA gandhavAhAH zanaiH zanaiH / / 101 // artha-una kha!meM maMdAra, campaka, azoka, mAlatIke puppoMkI rajase raMjita bhramaroM. sahita manda manda sugandha pavana bahatA hai // 101 // lIlAvanavihAraizca puSpAvacayakautukaiH / jalakrIDAdivijJAnairvilAsAstatra yopitAm // 102 // artha-tathA una vargoM meM devAMganAoMke vilAsa, krIDAvanake vihAroMse tathA puppoMke cunaneke kautukase tathA jalakrIDAke vijJAnoMse (caturAiyoMse) bar3I zobhA hai // 102 // vINAmAdAya ratyante kalaM gAyanti yopitaH / dhvananti murajA dhIraM divi devAGganAhatAH // 103 // artha-tathA una kha!meM devAMganAyeM saMbhogake antameM vINA lekara sundara gAna karatI haiM tathA unake bajAyehue mRdaMga dhIre 2 bajate haiM // 103 // kokilAH kalpavRkSeSu caityAgAreSu yoSitaH / vibodhayanti devezAMllalitairgItaniHsvanaiH // 104 // artha-tathA una vargoM meM kalpavRkSoMpara to kokilAyeM aura caityamandiroM meM devAMganAyeM sundara gIta aura zabdoMse indroMko jagAtI karatI haiM // 104 // nityotsavayutaM ramyaM sarvAbhyudyamandiram / sukhasaMpadguNAdhAraM kaiH khargamupamIyate // 105 / / artha-pratyeka varga nityahI utsavoMsahita hai, ramaNIka hai, samasta abhyudayoMke bho. goMkA nivAsa hai tathA sukha, saMpadU aura guNoMkA AdhAra haiM so usako kisakI upamA dI jAya ? // 105 // paJcavarNamahAratnanirmANAH sapta bhuumikaaH| prAsAdAH puSkariNyazca candrazAlA vanAntare // 106 // artha-tathA una vargoM ke bAgoMmeM pAMca varSoM ke ranoMse bane hue sAta sAta khanake mahala haiM aura vApikA tathA candrazAlA ( zirogRha-aMTe ) haiM // 106 //
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / prAkAraparikhAvapragopurottuGgatoraNaiH / caityudrumasurAgArairnagaryo ratnarAjitAH // 107 // artha - tathA una svargImeM jo nagarI haiM ve koTa, khAI, bar3e daravAjoM aura UMce toraNoMse tathA caitya, vRkSa; aura devoMke maMdira Adikase ratnamayI zobhatI haiM // 107 // indrAyudhazriyaM dhatte yatra nityaM nabhastalam / hapagralagnamANikyamayUkhaiH karyurIkRtam // 108 // 369 artha- -- tathA khargo meM AkAza mahaloMke agrabhAgameM lage hue ratnoMkI kiraNoMse vicitra varNakA hokara indradhanupakIsI zobhAko dhAraNa kiye hue hotA hai // 108 // saptabhistridazAnI kairvimAnairaGganAnvitaiH / kalpadrumagirIndreSu ramante vibudhezvarAH // 109 // artha - khargIke indra sAta prakArakI devasenAoMse tathA devAMganAsahita vimAnoMke dvArA kalpavRkSoM tathA krIDAvanoMmeM ramate haiM ( Ananda karate haiM ) // 109 // hastyazvarathayApAtavRSagandharvanartaki / saptAnIkAni santyasya pratyekaM ca mahattaram // 110 // artha - hastI, ghor3e, ratha, payAde, baila, gandharva, narttakI isaprakAra sAta prakArakI senA indrakI hotI hai so pratyeka ekase eka bar3hakara hai // 110 // zRGgArasArasaMpUrNA lAvaNyavanadIrghikAH / pInastanabharAkrAntAH pUrNacandranibhAnanAH // 111 // vinItAH kAmarUpiNyo maharddhimahimAnvitAH / hAvabhAvavilAsADhyA nitamvabharamandharAH // 112 // manye zRGgArasarvasvamekIkRtya vinirmitAH / svargavAsavilAsinyaH santi mUrtA iva zriyaH // 113 // artha- una svargImeM vilAsinI devAMganAyeM zRMgArakA sAra hai jinake aisI lAvaNyarUpI jalakI vApikAhI haiM tathA pIna kucoMke bhArasahita haiM. jinake mukha pUrNamAsIke candramAke samAna haiM. vinIta haiM, catura haiM, mahARddhikI zobhAsahita haiM. mukhake hAvabhAva cittavikAra vilAsa, bhrUvikAra Adise bharI huI haiM; nitamvoMke bhayase dhIragativAlI haiM. AcArya mahArAja utprekSA karate haiM ki ve devAMganAyeM mAnoM zrRMgArakA sarvatra ekatra karakehI banAI gaIM haiM, jisase mUrtimAn lakSmIsamAna hI zobhatI haiM // 111-112-113 // gItavAditravidyAsu zRGgArarasabhUmiSu / parirambhAdisarveSu strINAM dAkSyaM svabhAvataH // 114 // 47
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha-vargoM meM zRMgArarasakI bhUmi aisI gIta va bAjekI vidyAoMmeM tathA AliMganAdi samasta kriyAoMmeM striyoMkI khabhAvasehI pravINatA hotI hai // 114 // sarvAvayavasampUrNA divyalakSaNalakSitAH / anaGgapratimA dhIrAH prasannaprAMzuvigrahAH // 115 // haarkunnddlkeyuurkiriittaanggdbhuussitaaH| mandAramAlatIgandhA aNimAdiguNAnvitAH // 116 // prasannAmalapurNendukAntAH kaantaajnpriyaaH| zaktitrayaguNopetAH sattvazIlAvalambinaH // 117 // vijnyaanvinyoddaampriitiprsrsNbhRtaaH| nisargasubhagAH sarve bhavanti tridivaukasaH // 118 // artha-una kha!meM deva kaise haiM ki-zarIrake samasta avayava jinake sampUrNa suDaula haiM, divya manohara lakSaNosahita haiM, kAmadevake samAna sundara haiM, dhIra haiM (kSobharahita haiM), prasanna vA vistIrNa hai zarIra jinakA aise haiM, // 115 // tathA hAra kuMDala keyUra-(bhujabandha) kirITa-(mukuTa) aMgada (kaTaka Adi) ina AbhUSaNoMse bhUSita haiM, mandAra mAlatIke puSpoMkI samAna jinake aMgameM sugandhi hai. aNimA mahimAdi aSTaRddhisahita haiM // 116 // prasanna nirmala pUrNa candramAsamAna manohara haiM, aura kAntAjana kahiye striyoMko atizaya priya laganevAle haiM, tIna zakti kahiye prabhutva, mantra, utsAha ina guNoMsahita haiM, tathA sattva, parAkrama aura zIla kahiye sukhamAvake avalambana karanevAle haiM // 117 // tathA vijJAna, pravINatA aura vinaya vA uttama prItike prasara kahiye vegase bhare haiM, (khargameM samasta deva isIprakAra svabhAvase sundara hote haiM) // 118 // na tatra du:khito dIno vRddho rogI guNacyutaH / vikalAGgo gatazrIkaH svargaloke vilokyate // 119 // __ artha-tathA usa khargameM koI aisA nahIM dekhA jAtA jo duHkhI, dIna, vRddha, vA guNarahita, vikala-aMga athavA kAntihIna ho // 119 // sbhysaamaanikaamaatylokpaalprkiirnnkaaH| mitrAyabhimatasteSAM pArzvavartI parigrahaH / / 120 // artha-khargoM meM samAke deva, sAmAnikadeva, amAtyAdikadeva, lokapAladeva, prakIrNakadeva ye bheda haiM. tathA mitra Adika sabahI una indroMke pArzvavartI parivAra unake abhimata (iSTa prIti karanevAle) haiM // 120 // bandigAyanasairandhrIkhAGgarakSAH pdaatyH| naTavetrivilAsinyaH surANAM sevako janaH // 121 //
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 371 artha-tathA kha!meM una devoMkI sevA karanevAle deva haiM, vaMdIjana haiM, gAnevAle haiM, daMDha dharanevAle haiM, tathA nAcanevAlI vilAsinI apsarAyeM haiM // 121 // tatrAtidivyatAdhAre vimAne kundkomle| upapAdizilAgarbhe saMbhavanti svayaM surAH // 122 // artha-vargoM meM atimanojatAkA AdhAra aise vimAnameM kundake puppasamAna komala aisI upapAdi zilAke madhyase deva khayameva utpanna hote haiM / bhAvArtha-devoMke utpanna honekI upapAdi zayyA hai usapara janma lete haiM. jisaprakAra koI soyA huA AdamI : uThatA hai isIprakAra jisakA svargameM janma hotA hai vaha jIva pUrNIga usa upapAda zayyA) para uThatA hai / / 122 // sarvAkSasukhade ramye nityotsavavirAjite / gItavAdinalIlADhye jayajIvakhanAkule // 123 // divyAkRtisusaMsthAnAH sptdhaatuvivrjitaaH| kAyakAntipayaHpUraiH prasAditadigantarAH // 124 // zirIpasukumArAGgAH punnylkssnnlkssitaaH| aNimAdiguNopetA jJAnavijJAnapAragAH // 125 / / mRgAGkamRtisaMkAzAH zAntadoSAH shubhaashyaaH| acintyamahimopetA bhayaklezArtivarjitAH // 126 // varddhamAnamahotsAhA vajrakAyA mhaablaaH| acintyapuNyayogena gRhNanti vapurUjitam // 127 // artha--usa upapAda zayyAkA sthAna kaisA hai ki-samasta indriyoMko sukha denevAlA hai. ramaNIka hai. nityahI utsavasahita virAjatA hai. gIta vAditrAdi lIlAoMsahita hai. tathA "jayavanta hoo ciraMjIvI hoo" aise zabdoMse vyApta hai // 123 // aise sthAnapara jo deva utpanna hote haiM ve kaise haiM ki-divya sundarAkAra hai saMsthAna jinakA aura jinakA saptadhAturahita zarIra hai. jo zarIrakI prabhArUpI jalake prabhAvoMse samasta dizA oMko prasanna karanevAle haiM // 124 // jinakA zarIra zirIpapuSpake samAna komala hai, pavitra lakSaNoMsahita hai. aNimA mahimAdi guNoMse yukta haiM. avadhijJAnAdi vijJAna caturatAoMke pAragAmI haiM // 125 // tathA candramAkI mUrtisamAna haiM, jinameM sava doSa zAnta hogaye haiM, jinakA citta zubha hai, acintya mahimAsahita haiM, bhaya klezapIDAse rahita haiN|| 126 // jinakA utsAha bar3hatAhI rahatA hai, vajrake samAna dRDha zarIra hai, bar3e parAkramI haiM, isaprakArake deva acintya puNyake yogase usa upapAdasthAnameM zarIrako dhAraNa karate haiM / / 127 //
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 raathcndrjainshaastrmaalaayaam| mukhAmRtamahAmbhodhemadhyAdiva vinirgatAH / bhavanti tridazAH sadyaH kSaNena navayauvanAH // 128 // artha-usa upapAdazayyAmeM ve deva utpanna hote haiM so jisaprakAra samudrameMse koI manuSya nikalai usIprakAra ve deva sukharUpI mahAsamudrameMse tatkAla nava yauvanarUpa hokara utpanna hote haiM // 128 // kiM ca puSpaphalAkrAntaiH prvaaldldnturaiH| teSAM kokilavAcAlairdumairjanma nigadyate // 129 // artha-phUla phaloMse bharapUra, komala pattoMse aMkurita aura kokilAoMse zavdAyamAna vRkSoM karake unake janmakI sUcanA kI jAtI hai / / 129 / / gItavAdivanirghoSairjayamaGgalapAThakaH / viyodhyante zubhaiH zabdaiH sukhanidrAtyaye yathA // 130 // artha-tathA ve deva usa upapAdazayyAmeM aise utpanna hote haiM ki jaise koI rAjakumAra sotA ho aura vaha gIta vAdinoMke zabdoMse, 'jaya jaya' ityAdi maMgalake pAThoMse tathA uttamottama zabdoMse sukhanidrAkA abhAva honepara jagAyA jAtA hai; usIprakAra deva bhI usa upapAdazilAmeM ( zayyAmeM uThakara sAvadhAna hote haiM) / / 130 // kiJciddhamamapAkRtya vIkSate sa zanaiH zanaiH / yAvadAzA muhuH ligdhaistadAkarNAntalocanaiH // 131 // artha-tathA usa upapAda zayyAmeM sAvadhAna hokara kucha bhramako dUra karake usa samaya karNAnta paryanta netroMko ughAr3akara dRSTi pheraphera cAroM ora dekhatA hai // 131 // tatpazcAt kyA karatA hai so kahate haiM, indrajAlamatha khamaH kiM nu mAyAnamo'nu kim / dRzyamAnamidaM citraM mama nAyAti nizcayam // 132 // artha-phira sAvadhAna hokara vaha deva aisA vicAratA hai ki aho! yaha kyA indrajAla hai ? athavA mujhe kyA khAma A rahA hai ? athavA yaha mAyAmaya koI bhrama hai, yaha to bar3A Azcarya dekhanemeM AtA hai. nizcaya nahIM ki yaha kyA hai ? isaprakAra sandeharUpa hotA hai // 132 // idaM ramyamidaM sevyamidaM zlAdhyamidaM hitam / idaM priyamidaM bhavyamidaM cittaprasattidam // 133 / / etatkandalitAnandametatkalyANamandiram / etannityotsavAkIrNametadatyantasundaram // 134 //
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 373 sarvaDhimahimopetaM maharDikasurArcitam / saptAnIkAnvitaM bhAti tridazendrasabhAjiram // 135 // artha-tatpazcAt vaha deva vicAra karatA hai ki yaha vastu ramaNIya hai, yaha sevanIya hai, yaha sarAhane yogya hai, yaha hitarUpa hai, yaha priya hai, yaha sundara hai, yaha cittako prasannatA denevAlI hai // 133 // tathA yaha Anandako utpanna karanevAlA kalyANakA maMdira nirantara utsavarUpa tathA atyanta sundara hai. ityAdi vicAra karatA hai / / 134 // tathA yaha sthAna samasta Rddhi aura mahimA sahita mahARddhike dhAraka devoMse pUjanIya , sAta prakArakI senAsahita devendrake sthAnake samAna dIkhatA hai // 135 // phira bhI kucha vizeSa hai, mAmevoddizya sAnandaH pravRttaH kimayaM janaH / puNyamUrtiH priyaH zlAghyo vinIto'tyantavatsalaH // 136 // trailokyanAthasaMsevyaH ko'yaM dezaH sukhaakrH| anantamahimAdhAro vizvalokAbhinanditaH // 137 // idaM puramatisphItaM vanopavanarAjitam / / abhibhUya jagadbhUtyA calatIva dhvajAMzukaiH // 138 // artha-phira vaha deva vicAratA hai ki ye sAmane jo loga khar3e haiM ve kyA mujhe hI dekhakara Anandasahita pravRtta haiM, ye pavitra haiM, ujvala hai mUrti jinakI aise haiM tathA ye saba bahuta priya haiM, prazaMsanIya haiM, vinIta haiM, catura haiM, atyanta prItiyukta haiM // 136 // tathA phira vicAratA hai ki yaha sukhakI khAni tIna lokake svAmI dvArA sevane yogya kaunasA deza hai ? yaha deza ananta mahimAkA AdhAra hai, sabako vAMchanIya hai // 137 // tathA yaha nagara bhI ati vistIrNa hai, vana upavanoMse zobhita hai, saMpadAke dvArA samasta jagatako jItakara dhvajAoMke vastroM ke hilanese mAno daur3atA hai, nRtyahI karatA hai, ityAdi vicAratA hai // 138 // Akalayya tadAkUtaM sacivA divyckssussH| natipUrva pravartante vaktuM kAlocitaM tadA // 139 // prasAdaH kriyatAM deva natAnAM khecchayA dshaa| zrUyatAM ca vaco'smAkaM paurvAparyaprakAzakam // 140 // artha-tatpazcAt usI samaya vahAMke maMtrI deva divyanetroMse usa utpanna hue devendrake abhiprAyako samajhakara namaskAra karake kahate haiM ki- he deva hama sevakoMpara prasanna hUjiye, nirmala dRSTise dekhiye aura hamAre pUrvApara paripATIke prakAza karanevAle vacanoMko suniye // 139-140 //
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 rAyacandrajainazAstramAlAyAm adya nAtha vayaM dhanyAH saphalaM cAdya jIvitam / asmAkaM yattvayA vargaH saMbhavena pvitritH||141 // prasIda jaya jIva tvaM deva punnystvodbhvH| bhava prabhuH samagrasya svargalokasya samprati // 142 / / saudharmo'yaM mahAkalpaH sarvAmarazatArcitaH / nityaabhinvklyaannvaarddhvrddhncndrmaaH||143 / / kalpaH saudharmanAlAyamIzAnapramukhAH suraaH| ihotpannasya zakrasya kurvanti paramotsavam // 144 // atra saMkalpitAH kAmA navaM nityaM ca yauvanam / anAvinazvarA lakSmIH sukhaM cAtra nirantaram // 145 / / kharvimAnamidaM ramyaM kAmagaM kAntadarzanam / pAdAmbujanatA ceyaM tava tridazamaNDalI // 146 // ete divyAGganAkIrNAzcandrakAntA mnohraaH| prAsAdA ratnavApyazca krIDAnadyazca bhUdharAH // 147 // sabhAbhavanametatte natAmarazatArcitam / ratnadIpakRtAlokaM puSpaprakarazobhitam // 148 // vinItaveSadhAriNyaH kAmarUpA varastriyaH / tavAdezaM pratIkSante laasyliilaarsotsukaaH||149|| AtapatramidaM pUjyamidaM ca hariviSTaram / etacca cAmaravrAtamete vijayaketavaH // 150 // etA agre mahAdevyo vrstriivRndvnditaaH| tRNIkRtasurAdhIzalAvaNyaizvaryasampadaH // 151 // zRGgArajaladhelA-vilAsollAsitadhruvaH / lIlAlaGkArasampUNoMstava nAtha samarpitAH // 152 // sarvAvayavanirmANazrIrAsAM nopamAspadam / yAsAM zlAghyAmalaligdhapuNyANuprabhavaM vapuH / / 153 // * ayamairAvaNo nAma devadantI mahAmanAH / dhatte guNASTakaizvaryAcchriyaM vizvAtizAyinIm // 154 // idaM mattagajAnIkamito'zvIyaM manojavam / ete kharNarathAstuGgA valgantyete padAtayaH // 15 //
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 375 etAni sapta sainyAni paalitaanymreshvraiH| namanti te pavandaM nativijJaptipUrvakam // 156 // samagraM svargasAmrAjyaM divyabhUtyopalakSitam / puNyaiste sammukhIbhUtaM gRhANa praNatAmaram // 157 // iti vAdini suligdhe scive'tyntvtsle| avadhijJAnamAsAdya paurvAparyaM sa vuddhyati // 158 // artha-yadi koI manuSya saudharma svargameM indra utpanna hotA hai to usakA mantrI sabakI taraphase isa prakAra kahatA hai ki he nAtha ! Apane yahAM utpanna hokara isa vargako pavitra kiyA so Aja hama dhanya hue, hamArA jIvana bhI Aja saphala huA // 141 // he nAtha! Apa prasanna hUjiye, ciraMjIva rahiye, he deva! ApakA utpanna honA puNyarUpa hai, pavitra hai, Apa isa khagalokake khAmI ijiye // 142 // yaha saudharma nAmA mahAkharga hai, saiMkar3oM devoMse pUjita hai. yaha kharga sarvadevoMke kalyANarUpa samudrako bar3hAneke liye candramAke samAna hai / / 143 // yaha saudharma nAmA svarga aisA hai ki isameM jo iMdra utpanna hotA hai usakA IzAna indra Adi samasta deva paramotsava karate haiM // 144 // isa vargameM vAMchita padArtha bhogane yogya haiM. yahAM nitya nayA yauvana hai, avinazvara lakSmI hai, nirantara sukhahI sukha hai // 145 // tathA yaha khargIya vimAna jahAM jAnA cAhai vahIM jA sakatA hai. isakA darzana ati manohara hai. yaha devoMkI maMDalI ( samA) Apake caraNakamaloMmeM namrIbhUta hai // 146 // ye manohara apsarAoMse bhare hue candrakAntake samAna manohara Apake mahala haiM. ye ratnamayI vApikAyeM haiM. ye krIDAnadiye tathA parvata haiM // 147 // yaha sabhAbhavana hai so namrIbhUta devoMke dvArA sevA karane yogya hai, pUjita hai. yaha ralamayI dIpakoMse prakAzamAna puppasamUhoMse zobhita hai // 148 // aura vinIta catura vezakI dharanevAlI kAmarUpiNI suMdara striyeM nRtya saMgItAdi rasameM utsuka hokara Apake sAmane nRtya karaneke liye ApakI AjJAkI pratIkSA kara rahI haiM // 149 // tathA yaha ApakA chatra hai. yaha ApakA pUjanIya siMhAsana hai. yaha cAmaroMkA samUha hai. ye vijayakI dhvanAyeM haiM // 150 // aura ye saba ApakI agramahiSI arthAt paTTadeviyeM haiM. ye zreSTha devAMganAoMdvArA vaMdane yogya haiM tathA indrake aizvaryako tRNakI samAna samajhanevAlI haiM // 151 // tathA zRMgArarUpI samudrakI laharoMke samAna caMcala haiM. vilAsake kAraNa jinakI bhauMhe praphullita haiM aura lIlArUpI alaGkArase pUrita haiM. so he nAtha! ye Apake caraNoM meM samarpita haiM // 152 / / ina paTTadeviyoMke zarIrakI zobhA anupama haiM, kyoMkI inakA zarIra yogya nirmala snigdha pavitra paramANuoMke dvArA banA huA hai / / 153 // he nAtha! yaha ApakA mahAmanabAlA airAvata nAmA hastI hai. yaha aNimA mahimAdi ATha guNoMke aizvaryase samasta prakArakI vikriyArUpa
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 rAyacandrajainazAstramAlAyAm lakSmIko dharanevAlA hai // 154 // aura yaha ApakI madonmatta hastiyoMkI senA hai, yaha ghor3oMkI senA hai, isakA vega manake samAna hai / yaha suvarNamayI UMce UMce rathoMkI senA hai aura ye payAde haiM // 155 // tathA yaha ApakI sAta prakArakI senA hai. pUrvake indroM dvArA pAlita hai, yaha Apake caraNakamaloMko prArthanApUrvaka namaskAra karatI hai // 156 // yaha samasta svargIya rAjya divya sampadAoMse zobhita hai, so Apake puNyake pratApase Apake sanmukha huA hai. namrIbhUta haiM deva jisameM aisA haiM. so Apa grahaNa kIjiye // 157 // isa prakAra ati sehayukta atyanta prItipUrvaka kahatA hai, usI samaya indra avadhijJAnako prApta hokara pUrva janmasaMmbadhI samasta vRttAntako jAna jAtA hai // 158 // aho tapaH purA cINa mayAnyajanaduzvaram / vitIrNaM cAbhayaM dAnaM prANinAM jIvitArthinAm / / 159 // ArAdhitaM manaHzuddhyA dRgyodhAdicatuSTayam / devazva jagatAM nAthaH sarvajJaH paramezvaraH // 160 // nirdagdhaM viSayAraNyaM smaravairI nipaatitH| kaSAyataravazchinnA raagshtrurniyntritH|| 161 / / sarvastasya prabhAvo'yamahaM yenAdya durgateH / uddhRtya sthApitaM khargarAjye tridazavandite // 162 // artha-tatpazcAt vaha indra avadhijJAnase saba jAnakara mana hI manameM kahatA hai ki aho ! dekho, maiMne pUrva bhavameM anyase AcaraNa karanemeM nahIM Ave aise tapako dhAraNa kiyA tathA aneka jIvoMko maine abhayadAna diyA // 159 // tathA darzana, jJAna, cAritra, tapa, ina cAroM ArAdhanAoMse trailokyake nAtha sarvajJa paramezvara devAdhidevakA ArAdhana kiyA thA // 160 / / tathA maine pUrvabhavameM indriyoMke viSayarUpa vanako dagdha kiyA thA, kAmarUpa zatrukA nAza kiyA thA, kapAyarUpa vRkSoM ko kATa diyA thA aura rAgarUpI zatruko pIDita kiyA thA // 161 // usIkA yaha prabhAva hai. ukta AcaraNoMne hI isa samaya mujhe durgatise bacAkara isa devoMke vaMdanIya khargake rAjyameM sthApana kiyA hai // 162 // rAgAdidahanajvAlA na prazAmyanti dehinAm // savRttavAryasaMsiktAH kacijanmazatairapi // 163 / / tannAtra sulabhaM manye tatkiM kurmo'dhunA vayam / surANAM svargaloke'smindarzanasyaiva yogyatA // 164 // atastattvArthazraddhA me zreyasI svArthasiddhaye / ahaMddevapadvande bhaktizcAtyantanizcalA // 165 //
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 377 jJAnArNavaH / yAnyatra prativimvAni svargaloke jinezinAm / vimAnacaityavRkSeSu mervAyupavaneSu ca // 166 // teSAM pUrva mahaM kRtvA khadravyaiH svrgsNbhvaiH| puSpacandananaivedyairgandhadIpAkSatotkaraiH // 167 // gItavAdinanirghoSaiH stutistomaimnohraiH| khagaizvarya grahISyAmi tatastridazavanditaH // 168 // iti sarvajJadevasya kRtvA pUjAmahotsavam / / svIkaroti tato rAjyaM paTavandhAdilakSaNam // 169 // ' artha-tatpazcAt vaha indra vicAratA hai ki-jIvoMke rAgAdikarUpa agmikI jvAlA samyak cAritrarUpI jalako sIMce vinA saiMkar3oM janma lenepara bhI nahIM bujhatI // 163 // aisA samyak cAritra isa vargameM sulabha nahIM hai, isaliye kyA karUM? isa vargalokameM to samyagdarzanakI hI yogyatA hai, cAritrakI yogyatA nahIM hai / / 164 // isa kAraNa mere svArthake liye tattvArthazraddhAnahI kalyANakArI vA zreSTha hai tathA arhanta bhagavAnke caraNayugalameM atyanta nizcala bhakti karanA hI kalyANakArI hai // 165 // isaliye yahAM svargameM vimAnoM, caitya vRkSoM tathA meru Adike upavanoMmeM jo jinendra bhagavAnke prativimba haiM // 166 // unakA prathamahI isa svargake utpanna hue apane dravya puppa, caMdana, naivedya, gandha, dIpaka, va akSatoMke samUhase pUjana karake // 167 // tathA gIta nRtya vAditroMke zabdoMsahita manohara stutiyeM karake tatpazcAt isa devoMse vaMdanIya svargake aizvaryako grahaNa karanA cAhiye // 168 // isa prakAra vicArakara vaha indra sarvajJa devakI pUjA karake mahAnutsava pUrvaka paTTabaMdhAdika hai lakSaNa jisakA aise khargake rAjyako grahaNa karatA hai / / 169 // tasminmanojavairyAnairvicaranto ydRcchyaa| / vanAdrisAgarAnteSu dIvyante te divaukasaH // 17 // artha-tatpazcAt ve svargake deva manake samAna vegavAle vimAnoMke dvArA khacchanda vicarate hue vana, parvata vA samudroMke tIrapara krIDA karate rahate haiM / / 170 // saMkalpAnantarotpannairdivyabhogaiH samanvitam / . . sevamAnAH surAnIkaiH zrayanti svargiNaH sukham // 171 // artha-tathA saMkalpa karate hI utpanna honevAle nAnAprakArake divya manohara bhogoMko bhogate hue devoMkI senAsahita ve khargake sukha bhogate rahate haiM // 171 // mahAprabhAvasampanne mhaabhuutyoplkssite| . kAlaM gataM jAnanti nimagnAH saukhyasAgare // 172 // 40
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha-isa prakAra mahAprabhAvasahita mahAvibhUtiyukta svargAke sukharUpI samudrameM nimama rahate hue samayako nahIM jAnate ki kitanA bIta gayA // 172 // kacigItaiH kacinnRtyaiH kcidvaacaimnormaiH| kvacidvilAsinIvAtakrIDAzRGgAradarzanaiH // 173 / / dazAGgabhogajaiH saukhyairlabhyamAnAH kacit kacit / vasanti vAgaNaH khagai kalpanAtItavaibhave / / 174 / / artha-isa prakAra kahIM tau manake lubhAnevAle gIta tathA nRtya vAditroM sahita tathA kahIM vilAsinI apsarAoMke samUha kiye hue krIDA zRMgAra sahita // 173 // tathA kahIMpara daza prakArake bhogoM (kalpa vRkSoM )se utpanna hue sukhoM sahita kalpanAtIta vibhavavAle svargoM meM ve deva rahate haiM / / 174 // aba dazAMga bhogoMke nAma ginAte haiM, mdytuurygRhjyotirbhuussaabhaajnvigrhaaH| sagdIpavastrapAtrAGgA dazadhA kalpapAdapAH // 17 // artha-madya, vAdina, gRha, jyoti, bhUSaNa, bhojana, mAlA, dIpaka, vastra, pAtra, ina daza prakArake bhogoMke denevAle daza prakArake kalpavRkSa vargoM meM hote haiM. isa kAraNa svargake deva dazAMga bhoga bhogate haiM / / 175 // yatsukhaM nAkinAM khagai tadaktuM kena paaryte| khabhAvajamanAtakaM sarvAkSamINanakSamam // 176 / / artha-khoMmeM khargavAsiyoMko jo sukha hai usako varNana karanemeM koI samartha nahIM haiM. kyoMki vaha sukha vinA prayAsake khayameva utpanna hotA hai. usa sukhameM AtaMka (rogAdika) nahIM haiM aura samasta indriyoMko tRpta karanemeM samartha hai // 176 // __azeSaviSayodbhUtaM divyastrIsaMgasaMbhavam / vinItajanavijJAnajJAnAdyaizvaryalAnchitam // 177 // artha-vargoMkA sukha samasta prakArake viSayoMse utpanna huA hai tathA divya striyoMke saMgamase utpanna huA haiM tathA vijJAna caturAI jJAnAdika aizvarya sahita utpanna huA hai. usakA varNana kauna kara sakatA hai // 177 // saudharmAdyacyutAntA ye kalpAH SoDaza vrnnitaaH| kalpAtItAstato jJeyA devA vaimAnikAH pare // 178 // ahamindrAbhidhAnAste prviicaarvivrjitaaH| vivarddhitazubhadhyAnAH zuklalezyAvalambinaH // 179 // artha-saudharma khargase lagAkara acyuta kharga paryanta solaha varga kalpa kahe jAte.
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 379 jnyaanaarnnvH| haiM. unase Upara jo navauveyakoMmeM vaimAnika deva haiM, ve karapAtIta kahAte haiM / / 178 // ve deva ahamindra nAmase varNana kiye jAte haiM arthAt unakA AcAryoMne ahamindra nAma kahA hai. ve ahamindra kAmarahita haiM. unake strIkA maithuna varjita hai, isI kAraNa vahAM devAMganAyeM nahIM hotI. una devoMkA zubha dhyAna uttarottara bar3hatA huA hai aura ve zukla lezyAke dharanevAle haiM // 179 // anuttaravimAneSu zrIjayantAdipaJcasu / saMbhUya svargiNazyuttvA brajanti padmavyayam / / 180 // artha-tatpazcAt una navapraiveyaka vimAnoMse Upara zrIjayantAdika pAMca anuttara vimAna haiM. unameM jo deva utpanna hote haiM ve vahAMse girakara, manuSya ho avazyahI mokSako pAte haiM // 180 // kalpeSu ca vimAneSu parataH prto'dhikaaH| zubhalezyAyurvijJAnaprabhAvaiH svargiNaH khayam // 181 // artha-tathA kalpoMmeM aura kalpAtIta vimAnoMmeM zubha lezyA Ayu vijJAna prabhAvAdika karake deva svayaMhI agale 2 vimAnoMmeM adhika adhika bar3hate hue haiM // 181 // tato'gre zAzvataM dhAma janmajAtaGkavicyutam / jJAninAM yaddhiSTAnaM kSINaniHzeSakarmaNAm // 182 // artha-una anuttara vimAnoMse Age arthAt Upara zAzvata dhAma ( mokSasthAna vA siddhazilA ) hai. so saMsArase utpanna hue kleza duHkhAdise rahita hai aura samasta karmoMke nAza karanevAle siddha bhagavAnoMkA AzrayasthAna hai // 182 // cidAnandaguNopetA niSThitArthI vivandhanAH / yatra santi svayaM vuddhAH siddhAH siddheH khayaMvarAH / / 183 / / artha-usa mokSasthAnameM siddha bhagavAn vidyamAna haiM, ve caitanya aura Ananda rupa guNoMse saMyukta haiM, kRtyakRtya haiM, karmavandhase rahita haiM, svayaMvuddha haiM arthAt jinake khAdhIna atIndriya jJAna hai tathA siddhiko ( muktiko ) svayaM varanevAle haiM // 183 // samasto'yamaho lokaH kevljnyaangocrH|| taM vyastaM vA samastaM vA svazatyA cintayedyatiH // 184 // artha-aho bhavya jIvo! yaha samasta loka kevalajJAnagocara hai tathApi isa saMsthAnavicaya nAmA dharma dhyAnameM muni sAmAnyatAse sabahIko tathA vyasta kahiye kucha bhinna bhinnako apanI zaktike anusAra cintavana karai / / 184 // (1) vijaya 1 vaijayanta 2 jayanta 3 aparAjita 4 aura sarvArthasiddhi 5 ye pAMca vimAna haiN|
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 rAyacandrajainazAstramAlAyAm .: vilInAzeSakarmANaM sphurantamatinirmalam / . ____ khaM tataH puruSAkAraM khAGgagarbhagataM smaret // 185 // .. . artha-tathA isa lokake saMsthAnake cintavanake pazcAt apane zarirameM prApta puruSAkAra apane AtmAkoM karmarahita sphurAyamAna ati nirmaLa cintavana karai (smaraNa karai) / / 185 // mAlinI . . . iti nigditmuccailoksNsthaanmitthN niyatamaniyataM vA dhyAyataH zuddhabuddhaH / bhavati satatayogAdyogino niSpramAdaM niyatamanatidUraM kevalajJAnarAjyam // 186 // artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki isa pUrvokta prakArase kahe hue lokake kharUpako ( saMsthAnako ) isa prakAra niyata maryAdAsahita vA aniyata maryAdAsahita cintavana karatA huA jo nirmala buddhi muni hai usako pramAdarahita dhyAna karanese niyamase zIghra hI kevala jJAna rAjyakI prApti hotI hai / bhAvArtha-apramatta nAmA sAtaveM guNasthAnameM yaha dharma dhyAna utkRSTa hotA haiM usa guNasthAnase phira kSapaka zreNIkA prAraMbha karanepara antarmuhUrtameM kevalajJAnakI utpatti hotI hai // 186 // ___ isa prakAra saMsthAnavicaya nAma dharma dhyAnameM lokasaMsthAnakA citavana karanA hotA hai isa kAraNa lokake saMsthAnoMkA saMkSepa varNana kiyA-yadi kisIko lokakA vizeSa varNana dekhanA ho to trilokasArAdi graMthako dekhe // chappaya / lokarUpa sarvajJa kathita satyAratha jAne / adho madhya aru ardha bheda traya kahe sumAne // racanA hai SadravyataNI bahubhAga vicaaro| divyadRSTite nitya anatiparyaya lakhi dhaaro|| isa dhyAna tUryameM dhyeya kari, dhyAvo jiya mana sthira rahai / puni Atamako saMsthAna hU, citavo jyoM vidhinA rahai // 35 // iti zrIzubhacaMdrAcAryaviracite yogapradIpAdhikAre jJAnArNave saMsthAnavicaya nAmakadhyAnavarNanaM nAma SaTtriMzaM prakaraNaM samAptam // 36 // ___ atha saptatriMzaM prakaraNam / . Age-isa saMsthAna vicaya nAmA dharma dhyAnameM piNDastha, padastha rUpastha aura rUpAtIta isa prakAra dhyAnake jo cAra bheda kahe haiM unakA varNana kiyA jAtA hai,- .
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / .. 381 . piNDasthaM ca padasthaM ca rUpasthaM rUpavarjitam / .. catujhe. dhyAnamAnAtaM bhvyraajiivbhaaskraiH||1|| artha-jo bhavyarUpI kamaloMko praphullita karaneke liye sUryake samAna yogIzvara haiN| unhoMne dhyAnako piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta aise cAra prakArakA khaa| piNDasthe paJca vijJeyA dhAraNA viirvrnnitaaH| saMyamI yAkhasaMmUDho janmapAzAnnikRntati // 2 // artha-piMDastha dhyAnameM zrIvarddhamAna khAmIse kahI huI jo pAMca dhAraNAyeM haiM unameM saMyamI muni jJAnI hokara saMsArarUpI pAzako kATatA hai // 2 // pArthivI syAttathAgneyI zvasanA vAtha vaarunnii| tatvarUpavatI ceti vijJeyAstA yathAkramam // 3 // artha-ve dhAraNA pArthivI, AmeyI, tathA zvasanA, vAruNI aura tattvarUpavatI aise yathAkramase hotI haiM | // 3 // . so prathamahI pArthivI dhAraNAkA svarUpa kahate haiM, tiryaglokasamaM yogI sarati kSIrasAgaram / niHzandaM zAntakallolaM hAranIhArasaMnibham // 4 // artha-prathamahI yogI madhyalokameM svayaMbhU ramaNa nAmA samudraparyanta jo tiryak loka hai, usake samAna niHzabda, kallolarahita, tathA varaphake sadRza sapheda kSIrasamudrakA dhyAna (cintavana ) kareM // 4 // tasya madhye sunirmANaM sahasradalamambujam / saratyamitabhAdI dUtahemasamaprabham // 5 // . artha-usa kSIrasamudrake madhyabhAgameM sundara hai nirmANa (racanA) jisakA aura amita phailatI huI dIptise zobhAyamAna pighalAye hue suvarNakIsI prabhAvAle eka sahasadalake kamalakA cintavana (dhyAna) karai // 5 // anarAgasamudbhutaM kesarAlivirAjitam / jambUdvIpapramANaM ca cittabhramararakSakam // 6 // artha-phira isa kamalako kaisA dhyAvai ki kamalake rAgase utpanna huI kesaroMkI paMktise virAjamAna ( zobhAyamAna ) tathA cittarUpI amarako raMjAyamAna karanevAle jambUdvIpake varAvara lAkha yojanakA cintavana karai // 6 // * varNAcalamayIM divyAM tatra sarati karNikAm / sphuratpiGgaprabhAjAlapizaGgitadigantarAm // 7 // /
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 rAyacandrajainazAstramAlAyAm __ artha tatpazcAt usa kamalake madhya suvarNAcala (meru )ke samAna sphurAyamAna hai pItaraMgakI prabhAkA samUha jisameM tathA usake dvArA pItaraMgakI kara dI haiM dazoM dizAyeM jisane aisI eka karNikAkA dhyAna karai // 7 // zaraccandranibhaM tasyAmunnataM hariviSTaram / tatrAtmAnaM sukhAsInaM prazAntamiti cintayet // 8 // artha-usa kamalakI karNikAmeM zarada Rtuke candramAke samAna zvetavarNakA eka UMcA siMhAsana.citavana karai. usa siMhAsanameM apane AtmAko sukharUpa, zAnta kharUpa, kSobharahita citavana karai // 8 // rAgadveSAdiniHzeSakalaGkakSapaNakSamam / _udyuktaM ca bhavodbhUtakarmasantAnazAsane // 8 // artha-usa siMhAsanapara baiThe hue apane AtmAko aisA vicArai ki yaha rAgadveSAdika samasta kalaMkoMko kSaya karanemeM samartha hai aura saMsArameM utpanna hue jo jo karma haiM unake santAnako nAza karanemeM udyamI hai // 9 // isa prakAra yaha pArthivI dhAraNAkA kharUpa jAnanA / ava AmeyI dhAraNAkA varNana karate haiM, tato'sau nizcalAbhyAsAtkamalaM nAbhimaNDale / __ smaratyatimanohAri SoDazonnatapatrakam // 10 // artha-tatpazcAt yogI (dhyAnI) nizcala abhyAsase apane nAbhimaMDalameM 16 solaha UMce 2 patroMke eka manohara kamalakA dhyAna (cintavana) karai // 10 // pratipatrasamAsInakharamAlAvirAjitam / karNikAyAM mahAmantraM visphurantaM vicintayet // 11 // : artha-tatpazcAt usa kamalakI karNikAmeM mahAmantrakA (jo Age kahA jAtA hai usakA) cintavana kare aura usa kamalake solaha patroMpara 'a A i I u U R R la la e ai o au aM aH' ina 16 akSaroMkA dhyAna karai // 11 // ___ usa mahAmantrakA kharUpa kahate haiM, - repharuddhaM kalAbindulAJchitaM zUnyamakSaram / lasadinducchaTAkoTikAntivyAptaharinmukham // 12 // artha-rephase ruddha kahiye AvRta aura kalA tathA binduse cihnita aura zUnya kahiye hakAra aisA akSara lasat kahiye dedIpyamAna hote hue biMdukI chaTAkoTikI kAntise vyApta kiyA hai dizAkA mukha jisane aisA mahAmantra "he" usa kamalakI karNikAmeM sthApana kara, cintavana karai // 12 //
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 383 phira kaisA cintavana karai so kahate haiM, tasya rephAdviniryAntIM zanai*mazikhAM smaret / sphuliGgasaMtatiM pazcAjvAlAlIM tadanantaram // 13 // tena jvAlAkalApena varddhamAnena santatam / dahatyavirataM dhIraH puNDarIkaM hRdisthitam // 14 // artha-tatpazcAt usa mahAmantrake rephase manda manda nikalatI huI dhUmakI (dhyekI) zikhAkA cintavana karai tatpazcAt usameMse anukramase pravAharUpa nikalate hue sphuliMgoMkI paMktikA cintavana karai aura tatpazcAt usameMse nikalatI huI jvAlAkI lapaToMko vicArai // 13 // tatpazcAt yogI muni kramase bar3hate hue usa jvAlAke samUhase apane hRdayasya kamalako nirantara jalAtA huA cintavana karai // 14 // usa hRdayastha kamalakA vizeSa svarUpa kahate haiM, taTakarmanirmANamaSTapatramadhomukham / dahatyeva mahAmantradhyAnotthapravalo'nalaH // 15 // artha-vaha hRdayasya kamala adhomukha ATha patrakA (pAkhuMDIvAlA) hai. una ATha patroM (daloM para ATha karma sthita hoM aise kamalako nAbhistha kamalakI karNikAmeM sthita "hai" mahAmantrake dhyAnase uThI huI pravala ami niraMtara dahatI hai. isa prakAra cintavana karai, taba aSTakarma jalajAte haiM. yaha caitanyapariNAmoMkI sAmarthya hai // 15 // tato vahiH zarIrasya trikoNaM vahnimaNDalam / smarejvAlAkalApena jvalantamiva vADavam // 16 // vahivIjasamAkAntaM paryante svastikAGkitam / UrdhvavAyupurodbhUtaM nidhUmaM kAJcanaprabham // 17 // antardahati mantrArcivahirvahipuraM puram / dhagaddhagitivisphUrjajjvAlApacayabhAsuram // 18 // bhamabhAvamasau nItvA zarIraM tacca paGkajam / dAhyAbhAvAtsvayaM zAnti yAti vahniH zanaiH zanaiH // 19 // artha-usa kamalake dagdha hue pazcAt zarIrake vAhya trikoNa vahikA (agnikA) cintavana karai so jvAlAke samUhoMse jalate hue vaDavAnalake samAna dhyAna karai // 16 // tathA agni bIjAkSara se vyApta aura antameM sAthiyAke cihase cihnita ho, Urdhva vAyumaMDalase utpanna dhUmarahita kAMcanakIsI prabhAvAlA citavana karai // 17 // isa prakAra yaha dhagadhagAyamAna phailatI huI lapaToMke samUhase dedIpyamAna bAharakA amipura (agnimaMDala ) aMtaraMgakI maMtrAmiko dagdha karatA hai // 18 // tatpazcAt yaha amimaMDala usa
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm nAbhistha kamala aura zarIrako bhasmIbhUta karake dAhyakA (jalAne yogya padArthakA ) abhAva honese dhIre dhIre apane Apa yaha agni zAnta ho jAtI hai // 19 // isa prakAra yaha AmeyI dhAraNA kahI. Age mArutI nAmA dhAraNAkA kharUpa kahate haiM, vimAnapathamApUrya saMcarantaM samIraNam / smaratyavirataM yogI mahAvegaM mahAvalam // 20 // artha-yogI (dhyAna karanevAlA muni AkAzameM pUrNa hokara vicarate hue mahAve. gavAle aura mahAbalavAn aise vAyumaMDalakA cintavana karai // 20 // cAlayantaM surAnIkaM dhvanantaM tridazAlayam / dArayantaM ghananAtaM kSobhayantaM mahArNavam // 21 // vrajantaM bhuvanAbhoge saMcarantaM harinmukhe / visantaM jagannIDe nivizantaM dharAtale // 22 // udbhaya tadrajaH zIghraM tena prblvaayunaa| tataH sthirIkRtAbhyAsaH samIra zAntimAnayet // 23 // artha-tatpazcAt usa pavanako aisA cintavana karai ki-devoMkI senAko calAyamAna karatA hai, khagako kapAtA hai, meghoMke samUhako bakheratA huA, samudrako kSobharUpa karatA huA // 21 // tathA lokake madhya gamana karatA huA, dazoM dizAoMmeM saMcaratA huA jagatarUpa gharameM phailA huA, pRthivItalameM praveza karatA huA citavana karai // 22 // tatpazcAt dhyAnI (muni) aisA ciMtavana karai ki vaha jo zarIrAdikakA bhasa hai usako isa prabala vAyumaMDalane tatkAla ur3AdiyA, tatpazcAt isa vAyuko sthirarUpa cintavana karake zAntarUpa karai // 23 // isa prakAra yaha mArutI dhAraNA kahI / aba vAruNI dhAraNAkA varNana karate haiM, vAruNyAM sa hi puNyAtmA dhanajAlacitaM nmH| / indrAyudhaMtaDidgarjacamatkArAkulaM smaret // 24 // artha-vahI puNyAtmA (dhyAnI muni ) indradhanuSa bijulI garjanAdi camatkAra sahita meghoMke samUhase bhare hue AkAzakA dhyAna (cinavana) karai // 24 // sudhAmbuprabhavaiH saandrbindubhimauktikojjvlaiH| / varSantaM taM smareddhIraH sthUlasthalainirantarama // 25 // - artha-tathA una meghoMko amRtase utpanna hue motI samAna ujvala bar3e 2 biMduoMse nirantara dhArArUpa varSate hue AkAzakoM dhIra, vIra muni saraNa karai arthAt dhyAna karai / / 25 // 1'dhanavAta' ityapi paatthH|
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / tato'ndusamaM kAntaM puraM varuNalAnchitam / dhyAyetsudhApayaH pUraiH plAvayantaM nabhastalam || 26 // artha -- tatpazcAt arddhacandrAkAra, manohara, amRtamaya jalake pravAhase AkAzako bahAte hue varuNapurakA (varuNamaMDalakA) cintavana karai // 26 // tenAcintyaprabhAveNa divyadhyAnotthitAmbunA | prakSAlayati niHzeSaM tadrajaH kAyasaMbhavam / / 27 / / artha - acintya hai prabhAva jisakA aise divya dhyAnase utpanna hue nalase zarIra ke jalanese utpanna hue samasta bhasmako prakSAlana karatA hai arthAt dhotA hai, aisA cintavana karai // 27 // isaprakAra vAruNI dhAraNA hai / ava tattvarUpavatI dhAraNAko kahate haiM,saptadhAtuvinirmuktaM pUrNacandrAmalatviSam / sarvajJakalpamAtmAnaM tataH smarati saMyaMmI // 28 // artha-tatpazcAt saMyamI muni sapta dhAturahita, pUrNacandramAke samAna hai nirmala prabhA jisakI aise sarvajJasamAna apane AtmAkA dhyAna karai // 28 // 385 mRgendra viSTarArUDhaM divyAtizayasaMyutam / kalyANamahimopetaM devadaityoragArcitam // 29 // vilInAzeSakarmANaM sphurantamatinirmalam / svaM tataH puruSAkAraM svAGgagarbhagataM smaret // 30 // artha - tatpazcAt apane AtmAko atizaya yukta, siMhAsanapara ArUDha, kalyANakI mahimAsahita deva dAnava dharaNendrAdise pUjita hai aisA cintayanaM karai // 29 // tatpazcAt vilaya hogaye haiM ATha karma jisake aisA sphurAyamAna (pragaTa) ati nirmala puruSAkAra apane zarIrameM prApta hue apane AtmAkA citavana karai ( isa prakAra tattvarUpavatI dhAraNA kahIM gaI ) // 30 // AryA / ityavirataM sa yogI piNDasthe jAtanizcalAbhyAsaH / zivasukhamananyasAdhyaM prApnotyacireNa kAlena // 31 // artha - isa prakAra piMDastha dhyAnameM jisakA nizcala abhyAsa hogayA hai vaha dhyAnI muni anya prakArase sAdhanemeM na Ave aise mokSake sukhako zIghra hI (alpa samaya meM hI ) prApta hotA hai // 31 // 1 'zuddhadhIH' ityapi pAThaH 49
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 rAyacandrajainazAstramAlAyAm sragdharA / itthaM yatrAnavA smarati navasudhAsAndracandrAMzugauraM zrImatsarvajJakalpaM kanakagiritaTe bItavizvaprapaJcam / AtmAnaM vizvarUpaM tridazagurugaNairapyacintyaprabhAvaM tatpiNDasthaM praNItaM jinasamayamahAmbhodhipAraM prayAtaiH // 32 // artha-ukta prakArase jisa piMDastha dhyAnameM nirdoSa, naye amRtase bhIgIhuI candramAkI kiraNasadRza-gorA varNa, zrImatsarvajJa bhagavAn samAna tathA meru girike taTa vA zikharapara baiThA, bIte haiM samasta prapaMca jisake aise, tathA vizvarUpa samasta jJeya padArthoM ke AkAra jisameM pratibimbita ho rahe haiM aise deveMdroMke samUhase bhI jisakA adhika prabhAva ho aise AtmAkA jo cintavana kiyA jAya usako jinasiddhAntarUpI mahAsamudrake pAra pahu~canevAle munIzvaroMne piMDastha dhyAna kahA hai // 32 // zArdUlavikrIDitam / vidyAmaNDalamantrayantrakuhakakrUrAbhicArAH kriyAH siMhAzIviSadaityadantizarabhA yAntyeva niHsAratAm / zAkinyo graharAkSasaprabhRtayo muJcantyasadvAsanA etaddhyAnadhanasya sannidhivazAhAnoryathA kauzikAH // 33 // artha-jisa prakAra sUryake udaya honepara ulUka (ghUdhU) bhAga jAte haiM usI prakAra isa piMDastha dhyAnarUpI dhanavAleke samIpa honese vidyA, maMDala, maMtra, yantra, indrajAlake Azcarya (prasiddha kapaTa) krUra abhicAra (maraNAdi) svarUpa kriyA, tathA siMha AzIviSa (sarpa) daitya hastI aSTApada ye sabahI niHsAratAko prApta ho jAte haiM arthAt kisI prakArakA bhI upadrava nahIM karate tathA zAkinI graha rAkSasa vagairaha bhI khoTI vAsanAko chor3a dete haiN| bhAvArtha-piMDastha dhyAnake prApta honevAle munike nikaTa koI duSTa jIva kisI prakArakA bhI upadrava nahIM kara sakate. samasta vighna dUrase naSTa ho jAte haiM // 33 // ___ isa prakAra piMDastha dhyAnakA varNana kiyaa| yahAM koI aisA kahai ki dhyAna to jJAnAnandakharUpa AtmAkA hI karanA hai. itanI pRthivI, ami, pavana, jalAdikakI kalpanA kisaliye karanI ? usako kahA jAtA hai ki___ yaha zarIra pRthivI Adi dhAtumaya hai aura sUkSma pudgala karmake dvArA utpanna huA hai, usakA AtmAke sAtha saMbaMdha hai. inake saMbaMdhase AtmA dravya bhAvarUpa kalaMkase anAdi kAlase malina ho rahA hai. isa kAraNa isa jIvake vinA vicAre aneka vikalpa utpanna hote haiM. una vikalpoMke nimittase pariNAma nizcala nahIM hote. unako nizcala karaneke 1 nirvikalpa ityapi paatthH|
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| liye khAdhIna citavanoMse cittako vaza karanA cAhiye. so, dhyAnameM kisIkA Alambana kiye vinA citta nizcala nahIM hotA, isakAraNa usako Alambana karaneke liye piMDastha dhyAnameM pRthivI Adi pAMca prakArakI dhAraNAkI kalpanA sthApana kI gayI hai / so, prathama to pRthivIsaMbaMdhI dhAraNAse manako thAMmai tatpazcAt agnikI dhAraNAse karma aura zarIrako dagdha karanekI kalpanA karake manako rokai, tatpazcAt pavanakI dhAraNAkI kalpanA karake zarIra tathA karmakI bhassako ur3Akara manako thAmai, tatpazcAt jalakI dhAraNAse usameMse vacI bacAI rajako dho denerUpa dhyAnase manako thAMmai, tatpazcAt AtmAko, zarIra aura karmase rahita zuddha jJAnAnaMdamaya kalpanA karake, usameM manako staMbhana kaira. isa prakAra manako thAMbhate 2 abhyAsake karanese dhyAnakA dRDha abhyAsa ho jAtA hai taba AtmA zukladhyAnameM ThaharatA hai, usa samaya ghAtikA~kA nAza karake kevala jJAnakI prAptihokara, mokSa ho jAtA hai / tathA anyamatI bhI isIprakAra pArthivI Adi dhAraNA karaneko kahate haiM, parantu unake AtmatattvakA yathArtha nirUpaNa nahIM honeke kAraNa unake yahA~ satyArtha dhAraNA nahIM hotii| kucha laukika camatkAra siddha ho to ho jAo, parantu mokSakI prApti to yathArtha tattvake zraddhAna jJAna AcaraNa vinA hotI hI nhiiN| isa kAraNa isameM sandeha nahIM karanA // caupAI 15 maanaa| yA piMDasya dhyAnake mAhi / dehavipe thita Atama tAhi / citavai paMca dhAraNA dhAri / nija AdhIna cittako pAri // 36 // iti zrIzubhacandrAcAryaviracite yogapradIpAdhikAre jJAnArNave piNDastha dhyAnavarNanaM nAma saptatrizaM prakaraNaM samAptam // 37 // atha aSTatrizaM prakaraNam / Age padastha dhyAnakA varNana karate haiM, padAnyAlamvya puNyAni yogibhiryavidhIyate / tatpadasthaM mataM dhyAnaM vicitrnypaargaiH||1|| artha-jisako yogIzvara pavitra maMtroMke akSara kharUpa padoMkA avalaMbana karake citavana * karate haiM usako aneka nayoMke pAra pahuMcanevAle yogIzvaroMne padastha dhyAna kahA hai // 1 // prathama hI varNamAtRkA dhyAnakA vidhAna kahate haiM, dhyAyedanAdisiddhAntaprasiddhAM varNamAtRkAm / niHzeSazandavinyAsajanmabhUmi jagannutAm // 2 //
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 * rAyacandrajainazAstramAlAyAm . artha-anAdi siddhAntameM prasiddha jo varNamAtRkA arthAt akArAdi khara aura kakArAdi vyaJjanoMkA samUha hai usakA cintavana karai. kyoMki, yaha varNamAtRkA sampUrNa zabdoMkI racanAkI janmabhUmi hai aura jagatase vaMdanIya hai // 2 // dviguNASTadalAmbhoje nAbhimaNDalavartini / bhramantIM cintaye yAnI pratipatraM svarAvalIm // 3 // - 'artha-dhyAna karanevAlA puruSa nAbhimaMDalapara sthita solaha dala (paeNkhar3I) ke kamalameM pratyeka dalapara kramase phiratI huI svarAvalIkA arthAt aA iI uU R lalU e ai oau aMaH ina akSaroMkA cintavana karai // 3 // caturviMzatipatrAtyaM hRdi ka sakarNikam / / .. tatra varNonimAndhyAyetsaMyamI paJcaviMzatim // 4 // artha-tatpazcAt dhyAnI apane hRdayasthAnapara karNikA sahita cauvIsa patroMkA kamala saMyamI muni cintavana karake usakI karNikA tathA patroMmeM ka kha ga gha Ga ca cha ja jha na Ta Tha Da Dha Na ta tha da dha na pa pha ba bha ma ina paccIsa akSarokA dhyAna karai // 4 // tato vanarAjIve patrASTakavibhUpite / paraM varNASTakaM dhyAyetsaJcarantaM pradakSiNam // 5 // artha-tatpazcAt ATha patroMse vibhUpita mukhakamalake pratyeka patrapara bhramaNa karate hue ya ra la va za Sa sa ha ina ATha vargoM ko dhyAna karai // 5 // ityajasraM smaran yogI prasiddhAM varNamAtRkAm / zrutajJAnAmbudheH pAraM prayAti vigatabhramaH // 6 // artha-isa prakAra prasiddha varNamAtRkAkA nirantara dhyAna karatA huA yogI bhramarahita hokara, zrutajJAnarUpI samudra ke pArako (uttarataTako) prApta ho jAtA hai| bhAvArthaisaprakAra dhyAna karanevAlA muni zrutakevalI ho sakatA hai // 6 // uktaM c-aaryaa| kamaladalodamadhye dhyAyanvarNAnanAdisaMsiddhAn / naSTAdiviSayabodhaM dhyAtA sampadyate kAlAt // 1 // artha-dhyAna karanevAlA puruSa kamalake patra aura karNikAke madhyameM anAdi saMsiddha (pUrvokta 49) akSaroMkA dhyAna karatA huA kitane hI kAlameM naSTAdi vastu saMbaMdhI jJAnako prApta karatA hai // 1 // uktaM c-vsnttilkaa| jApyAjayet kSayamarocakamagnimAnya kuSThodarAtmakasanazvasanAdirogAn /
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 389 jnyaanaarnnvH| prAmoti cApratimavAjhahatI mahaGgyaH pUjAM parana ca gatiM purupottamAptAm // 2 // artha-isa varNamAtRkAke jApyase yogI kSayaroga, arucipanA; agnimaMdatA, kuSTha, udararoga, kAsa tathA zvAsa Adi rogoMko jItatA hai / aura vacanasiddhatA, mahAn puruSoMse pUjA tathA paralokameM uttama puruSoMse prApta kI huI zreSTha gatiko prApta hotA hai // 2 // aba mantrarAjakA dhyAna kahate haiM, atha mannapadAdhIzaM sarvatattvaikanAyakam / AdimadhyAntabhedena kharavyaJjanasambhavam // 7 // adhiorephasaMruddhaM saparaM vindulAJchitam / anAhatayutaM tattvaM mantrarAja pracakSate // 8 // artha-ava samasta mantra padoMkA khAmI, sava tattvoMkA nAyaka, Adi madhya aura antake bhedase khara tathA vyaMjanoMse utpanna, Upara aura nIce repha (1)se rukA huA tathA vindu ()se cihnita sapara kahiye hakAra arthAt ( I) aisA bIjAkSara tattvahai. anAhatasahita isako yogIjana mantrarAja kahate haiM // 7 // 8 // devAsuranataM bhImaduryodhadhvAntabhAskaram / dhyAyenmUrddhasthacandrAMzukalApAkrAntadiGmukham // 9 // artha-deva aura asura kara rahe haiM namaskAra jisako aisA, ajJAnarUpI andhakArako dUra karaneke liye sUryake samAna tathA mastakapara sthita jo candramA usakI kiraNoM ke samUhase vyApta kiyA hai dizAoMkA mukha (Adi) bhAga jisane aise isa mantrarAjakA dhyAna karai // 9 // tatpazcAt isa mantrarAjakA kaisA dhyAna karai so kahate haiM / kanakakamalaga: karNikAyAM niSaNNaM vigatamalakalaGka sAndracandrAMzugauram / gaganamanusarantaM saJcarantaM haritsu smara jinavarakalpaM mantrarAjaM yatIndra // 10 // artha-he munIndra suvarNamaya kamalake madhyameM karNikApara virAjamAna, mala tathA kalaMkase rahita zaradaRtuke pUrNa candramAkI kiraNoMke samAna gauravarNake dhAraka, AkAzameM gamana karate hue tathA dizAoMmeM vyApta hote hue aise zrIjinendrake sadRza isa mantrarAjakA smaraNa arthAt dhyAna karo // 10 // (1) anAhatakA kharUpa Age likhA jaavegaa|
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm isa mantrarAjake viSayameM jo mata haiM unako kahate haiM / vuddhaH kaizciddhariH kaizcidajA kaizcinmahezvaraH / zivaH sArvastathaizAnaH so'yaM varNaH prakIrtitaH // 11 // artha-kitane hI isa (I) akSarako buddha, kitane hI hari, kitane hI brahmA, kitane hI mahezvara, kitane hI ziva, kitane hI sArva aura kitane hI IzAnasvarUpa kahate haiM / / 11 // parantu yathArthameM yaha akSara kyA hai so kahate haiN| mantramUrti samAdAya devadevaH svayaM jinaH / sarvajJaH sarvagaH zAntaH so'yaM sAkSAvyavasthitaH // 12 // artha-yaha mantrarAja (I) akSara aisA hai ki mAno sarvajJa, sarvavyApI, zAntamUrtike dhAraka devAdhideva khayaM zrIjinendra bhagavAn hI mantramUrtiko dhAraNa karake sAkSAt virAjamAna haiM / bhAvArtha-yaha mantrarAja akSara sAkSAt zrIjinendrasvarUpa hai // 12 // . jJAnabIjaM jagabanyaM janmajvalanavAccam / pavitraM matimAndhyAyedima mantramahezvaram // 13 // __ artha-buddhimAn puruSa isa mantrarAjako jJAnakA bIja, jagatse vaMdanIya tathA saMsArarUpI amike liye arthAt janmasaMtApako dUra karaneke liye meghake samAna dhyAvai // 13 // sakRduccAritaM yena hRdi yena sthirIkRtam / tattvaM tenApavAya pAtheyaM praguNIkRtam // 14 // __ artha-isa mantrarAja mahAtattvako jisa purupane eka bAra bhI uccAraNa kiyA tathA jisane hRdayameM sthita kiyA usane mokSake liye pAtheya (saMvala) saMgraha kiyA // 14 // __ yadaivedaM mahAtattvaM munette hRdi sthitim / tadaiva janmasantAnaprarohaH pravizIyate // 15 // artha-jisa samaya yaha mahAtattva munike hRdayameM sthiti karatA hai usa hI kAla saMsArake santAnakA aMkura gala jAtA hai arthAt TUTa jAtA hai // 15 // aba isa maMtrarAjakA dhyAna kaise karai so kahate haiM, sphurantaM bhUlatAmadhye vizantaM vadanAmbuje / tAlurandhreNa gacchantaM savantamamRtAmbubhiH // 16 // sphurantaM netrapatreSu kurvantamalake sthitim / bhramantaM jyotiSAM cakre spardhamAnaM sitAMzunA // 17 // saMcarantaM dizAmAsye procchalantaM nbhstle| chedayantaM kalaGkaughaM sphoTayantaM bhavanamam // 18 //
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / nayantaM paramasthAnaM yojayantaM zivazriyam / iti mantrAdhipaM dhIra kumbhakena vicintayet // 19 // artha - dhairya kA dhAraka yogI kuMbhaka prANAyAmase isa mantrarAjako bhauMhakI latAoM meM sphurAyamAna hotA huA, mukhakamalameM praveza jharatA huA, tAluAke chidrase gamana karatA huA tathA amRtamaya jalase karatA huA // 16 // netrakI palakoMpara sphurAyamAna hotA huA, kezoMmeM sthiti karatA tathA jyotiSiyoMke samUhameM bhramatA huA, candramA ke sAtha sparddhA karatA huA // 17 // dizAoM meM saMcaratA huA, AkAzameM uchalatA huA, kalaMkake samUhako chedatA huA, saMsArake bhramako dUra karatA huA ||18|| tathA parama sthAnako ( mokSasthAnako ) prApta karatA huA, mokSalakSmIse milApa karAtA huA dhyAvai // 19 // ananyazaraNaH sAkSAttatsaMlInaikamAnasaH / tathA smaratyasau dhyAnI yathA svapne'pi na skhalet // 20 // artha - dhyAna karanevAlA isa mantrAdhipako anya kisIkA zaraNa na lekara, isahI meM sAkSAt tallIna mana karake, svapnameM bhI isa maMtrase cyuta na ho aisA dRDha hokara, dhyAvai // 20 // iti matvA sthirIbhUtaM sarvAvasthAsu sarvathA / nAsAgre nizcalaM dhatte yadi vA bhrUlatAntare // 21 // 391 artha - aise pUrvokta prakAra mahAmantra ke dhyAnake vidhAnako jAnakara, muni samasta avasthAoM meM sthira svarUpa sarvathA nAsikAke agrabhAgameM athavA bhauhalatAke madhya meM isako nizcala dhAraNa karai // 21 // 4 tatra kaizcicca varNAdibhedaistatkalpitaM punaH / mantramaNDalamudrAdisAdhanairiSTasiddhidam // 22 // 2 artha - isa nAsikAke agrabhAga athavA bhauMhalatAke madhya meM nizcala dhAraNa karaneke avasarameM kaI AcAryoMne usa maMtrAdhipako dhyAna karanemeM akSarAdikake bheda karake kalpanA kiyA hai aura maMtra maMDala mudrA ityAdika sAdhanoMse iSTakI siddhikA denevAlA kahA hai // 22 // - akArAdi hakArAntaM rephamadhyaM sabindukam / tadeva paramaM tattvaM yo jAnAti sa tattvavit // 1 // artha - akAra hai AdimeM jisake, hakAra hai antameM jisake aura repha hai madhyameM jisake aura bindusahita aisA jo arha pada hai vahI parama tattva hai / jo koI isako jAnatA hai vaha tattvakA jAnanevAlA hai // 1 //
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 rAyacandrajainazAstramAlAyAm, sarvAvayavasaMpUrNa tato'vayavavicyutam / krameNa cintayeddhyAnI varNamAtraM zaziprabham // 2 // artha - prathama to dhyAnI arha akSarakA pUrvokta samasta avayavoMsahita cintavana kare - tatpazcAt avayavarahita dhyAna kare phira kramase candramAsamAna prabhAvAlA varNamAtra (hakAra ) svarUpa cintavana karai // 2 // binduhInaM kalAhInaM rephabtiyavarjitam / anakSaratvamApannamanuccArya ca cintayet // 3 // artha -- tatpazcAt isa maMtrarAjakA bindu ( anukhAra) rahita, kalA (arddhacandrAkAra) rahita, donoM repha (i) rahita, akSara rahitatAko prApta tathA uccAraNa karane yogya na ho aisA kramase cintavana karai // 3 // candralekhAsamaM sUkSmaM sphurantaM bhAnubhAkharam / anAhatAbhidhaM devaM divyarUpaM vicintayet // 23 // artha - candramA kI rekhA samAna sUkSma aura sUrya sarIkhA dedIpyamAna, sphurAyamAna hotA huA tathA divya rUpakA dhAraka aisA jo anAhata nAmakA deva hai usakA cintavana kaire // 23 // asminsthirIkRtAbhyAsAH santaH zAnti samAzritAH / anena divyapotena tIrtvA janmograsAgaram // 24 // artha - isa anAhata nAmA devamaM kiyA hai sthira abhyAsa jinhoMne aise satpuruSa isa divya jahAjake dvArA saMsArarUpa ghora samudrako tirakara, zAntiko prApta hogaye haiM // 24 // phira isakA ciMtana anya prakArase kahate haiM, ---- tadeva ca punaH sUkSmaM kramAdvAlAgrasannibham / dhyAyedekAgratAM prApya kartuM cetaH sunizcalam // 25 // artha -- aura phira ekAgratAko prApta hokara cittako sthira (nizcala) karaneke liye usahI anAhatako anukramase sUkSma dhyAtA huA bAlake agrabhAga samAna dhyAvai // 25 // tato'pi galitAzeSaviSayIkRtamAnasaH / adhyakSamIkSate sAkSAjagajyotirmayaM kSaNai // 26 // artha -- usake pazcAt galita ho gaye haiM samasta viSaya jisameM aise apane manako 'sthira karanevAlA yogI usI kSaNameM jyotirmaya sAkSAt jagatako pratyakSa avalokana karatA hai // 26 // 1 bindumAnaM ityapi pAThaH /
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 393 siddhyanti siddhayaH sarvA aNimAdyA na saMzayaH / sevAM kurvanti daityAdyA AjJezvaryaM ca jAyate / / 27 / / artha-isa anAhata maMtrake dhyAnase dhyAnIke aNimA Adi sarva siddhiyeM hotI haiM aura daityAdika sevA karate haiM tathA AjJA aura aizvarya hotA hai isameM saMdeha nahIM hai // 27 // kramAtpracyAvya lakSyebhyastato'lakSye sthiraM manaH / dhato'sya sphuratyantajyotiratyakSamakSayam // 28 // artha-tatpazcAt kramase lakSyoMse (lakhane yogya vastuoMse) chur3Akara, alakSyameM apane manako dhAraNa karate hue dhyAnIke antaraMgameM akSaya tathA iMdriyoMke agocara jyoti arthAt jJAna prakaTa hotA hai // 28 // iti lakSyAnusAreNa lakSyAbhAvaH prkiirtitH| __ tasminsthitasya manye'haM suneH siddhaM samIhitam // 29 // artha-isa prakAra lakSyake anusAra lakSyakA abhAva kahA gayA. so, AcArya mahArAja utprekSAse kahate haiM ki usa alakSyameM sthira rahanevAle munike vAMchita kAryako maiM siddha huA mAnatA hUM // 29 // etattattvaM zivAkhyaM vA samAlamvya manISiNaH / uttIrNA janmakAntAramanantaM klezasaMkulam // 30 // artha-isa anAhata tattva athavA zivanAmA tattvako avalaMbana karake manISIgaNa anantaklezasahita saMsArarUpI vanase pAra ho gaye / isaprakAra maMtrarAja aura anAhata donoM maMtroMke dhyAnakA vidhAna kahA // 30 // ava praNava mantrake (oMkArake ) dhyAnakA vidhAna kahate haiM, smara duHkhAnalajvAlA-prazAntenaivanIradam / praNavaM vAGmayajJAnapradIpaM puNyazAsanam // 31 // artha-he mune tU praNava nAmA akSarakA saraNa kara arthAt dhyAna kara. kyoMki, yaha praNava nAmA akSara duHkharUpI agnikI...jvAlAko-zAnta karaneke liye meghakI samAna hai tathA vAGmayake (samastazrutake) prakAza karaneke liye dIpaka hai aura puNyakA zAsana hai // 31 // yasmAcchabdAtmakaM jyotiH prasUtamatinirmalam / vAcyavAcakasaMvandhastenaiva parameSThinaH // 32 // artha-isa praNavase atinirmala zabdarUpa jyoti arthAt jJAna utpanna huA hai aura parameSThIkA vAcya vAcaka saMbaMdha bhI isI praNavase hotA hai arthAt parameSThI to isa praNavakA vAcya aura yaha parameSThIkA vAcaka hai // 32 //
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandravainazAstramAlAyAm hRtkarNikAsInaM kharavyaJjanaveSTitam / sphItamatyantadurdharSa devadaityendra pUjitam // 33 // prakSaranmUrddhisaMkrAntacandralekhAmRta plutam / mahAprabhAvasampannaM karmakakSahutAzanam // 34 // mahAtattvaM mahAvIjaM mahAmantraM mahatpadam / zaracandranibhaM dhyAnI kumbhakena vicintayet // 36 // artha --- dhyAna karanevAlA saMyamI hRdayakamalakI karNikAmeM sthita aura vara vyaJjana akSaroMse ber3hA huA, ujvala, atyanta durdharSa, deva aura daityoMke indroMse pUjita tathA jharate hue mastakameM sthita candramAkI (lekhA) rekhA ke amRtase Ardrita, mahAprabhAvasampanna, karmarUpI vanako dagdha karaneke liye abhisamAna aise isa mahAtattva, mahAbIja, mahAtaMtra, mahApadakharUpa tathA zaradake caMdramA kI samAna gaura varNake dhAraka 'o' ko kuMbhaka prANAyAmase cintavana karai // 33 // 34 // 35 // aba isakA vizeSa vidhAna kahate haiM, - 394 sAndrasiMdUravarNIbhaM yadi vA vidrumaprabham / cintyamAnaM jagatsarvaM kSobhayatyabhisaMgatam // 36 // jAmbUnadanibhaM stambhe vidveSe kajjalatviSam / dhyeyaM vazyAdike raktaM candrAbhaM karmazAtane // 37 // artha - yaha praNava akSara gahare siMdUrake varNakI samAna athavA mUMgekI samAna cintavana keyA huA milehue jagatako kSobhita karatA hai // 36 // tathA isa praNavako staMbhanake yogameM suvarNake samAna pIlA citavana kare aura dveSake prayogameM kajjalakI samAna kAlA tathA vazyAdi prayogameM rakta (lAla ) varNa aura karmoMke nAza karanemeM candramAkI samAna tavarNa dhyAna kare // 37 // isaprakAra praNava arthAt OMkAra maMtrake dhyAnakA vidhAna kahA / ava paMcaparameSThIke |maskArarUpa maMtroMke dhyAnakA vidhAna kahate haiM, - gurupaJcanamaskAralakSaNaM mantra sUrjitam / vicintayejjagajjantupavitrIkaraNakSamam // 38 // artha --- paMcaparameSThiyoMko namaskAra karanerUpa hai lakSaNa jisakA aise mahAmaMtrako cinavana karai. kyoMki, yaha namaskArAtmaka maMtra jagatake jIvoMko pavitra karanemeM samartha // 38 // sphuradvimalacandrAbhe dalASTakavibhUSite / kace tatkarNikAsInaM mantraM saptAkSaraM smaret // 39 //
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / digdaleSu tato'nyeSu vidipatreSvanukramAt / siddhAdikaM catuSkaM ca dRSTivodhAdikaM tathA // 40 // artha-sphurAyamAna nirmala candramAkI kAntisamAna ATha patraseM zobhita jo kamala / hai usakI karNikApara sthita sAta akSarake "Namo arahatANaM". maMtrakA cintavana karai // 39 // aura usa karNikAse bAharake ATha patroMmeMse 4 dizAoMke 4 daloMpara "Namo siddhANaM, Namo AiriyANaM, Namo uvajjhAyANaM, Namo loe savvasAhUNaM, ye 4 maMtrapada aura vidizAoMke cAra patroMpara samyagdarzanAya namaH, samyagjJAnAya namaH, samyakcAritrAya namaH, samyaktapase namaH, ina cAra namaskAra maMtroMkA cintavana karai / isa prakAra aSTadalakA kamala aura eka karNikAmeM nava maMtroMkoM sthApana kara cintavana karai // 40 // zriyamAtyantikI prAptA yogino ye'tra kecn| amumeva mahAmantraM te samArAdhya kevalam // 41 // artha-isa lokameM jina kitane hI yogiyoMne AtyantikI lakSmIko (mokSalakSmIkoM) prApta kiyA hai una soMne ekamAtra isa mahAmantrako ArAdhana karake hI prApta kiyA hai / / prabhAvamasya niHzeSaM yoginAmapyagocaram / anabhijJo jano brUte yaH sa manye'nilArditaH // 42 // artha-isa mahAmantrakA pUrNa prabhAva yogI munIzvaroMke bhI agocara hai. unake dvArA bhI kahanemeM nahIM AtA aura jo isako nahIM jAnanevAlA purupa isake prabhAvako kahatA hai usako maiM vAyu rogase pralApa karanevAlA mAnatA hUM // 42 // __ anenaiva vizuddhyanti jantavaH paappngkitaaH| __ anenaiva vimucyante bhavaklezAnmanISiNaH // 43 // artha-jo jIva pApase malina haiM ve isI manase vizuddha hote haiM aura isI manake prabhAvase manISigaNa (buddhimAn ) saMsArake klezoMse chUTate haiM // 43 // asAveva jagatyasminmavyavyasanabAndhavaH / amuM vihAya sattvAnAM nAnyaH kazcitkRpAparaH // 44 // artha-bhavya jIvoMko ApadAke samaya. yahI mantra isa jagatameM bAMdhava (mitra) hai isake atirikta anya koI bhI jIvoMpara kRpA karanemeM tatpara nahIM hai / bhAvArtha-sabakA rakSaka yahI eka mahAmantra hai // 44 // etadyasanapAtAle bhramatsaMsArasAgare / anenaiva jagatsarvamuddhRtya vidhRtaM zive // .45 // 'pApazaGkitA' ityapi paatthH| 2 'kRpAkaraH' ityapi pAThaH /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 raaycndrjainshaastrmaalaayaam| artha-ApadA arthAt kaSTa hI hai pAtAlagata jisameM aise saMsArarUpI samudrameM zramate hue isa jagatako isa mannane hI uddhAra karake mokSameM dhAraNa kiyA hai / / 45 // kRtvA pApasahasrANi hatvA jantuzatAni ca / amuM mana samArAdhya tiyaJco'pi divaM gatAH // 46 // artha-pUrva kAlameM hajAroM pApa karake tathA saiMkar3oM jIvoMko mArakara tiryazca bhI isa mahAmaMtrako zuddha bhAvoMse ArAdhana karake, khargako prApta hue haiM. unakI kathA purANoMmeM prasiddha hai // 46 // zatamaSTottaraM cAsya trizuddhyA cintynmuniH| . bhuJjAno'pi caturthasya prApnotyavikalaM phalam // 47 // artha-mana bacana kAyako zuddha karake isa mantrako ekaso AThabAra cintavana karai to baha muni AhAra karatA huA bhI caturtha kahiye eka upavAsake pUrNa phalako prApta hotA hai // 47 // isa prakAra mahAmantrake vidhAna, phala aura mahimAkA varNana kiyA / ava SoDazAkSarI vidyAko kahate haiM, smara pazcapadodbhUtAM mahAvidyAM jagannutAm / - gurupaJcakanAmotthAM SoDazAkSararAjitAm // 48 // artha-he mune, tU solaha akSaroMse virAjamAna jo mahAvidyA hai usakA smaraNa kara arthAt dhyAna kara. kyoMki SoDazAkSarI vidyA paJca padoM aura paMca paramaguruke nAmoMse utpanna huI hai aura jagatamAtrase namaskAra karane yogya hai. vaha solaha akSarIvidyA yaha hai-"arhatsiddhAcAryopAdhyAyasarvasAdhubhyo namaH // 18 // ___ asyAH zatadvayaM dhyAnI jpnnekaagrmaansH| anicchannapyavApnoti caturthatapasaH phalam // 49 // artha-jo jIva SoDazAkSarI vidyAkA ekAgra mana hokara, dosau bAra japa karatA hai vaha nahIM cAhatA huA bhI caturtha tapa arthAt eka upavAsake phalako prApta hotA hai // 49 // vidyAM SaDarNasambhUtAmajayyAM puNyazAlinIm / / japanprAguktamabhyeti phalaM dhyAnI zatatrayam // 50 // artha-tathA "arahanta siddha" isa prakAra chaha akSaroMse utpanna huI vidyAkA tInasau bAra japa karanevAlA manuSya eka upavAsake phalako prApta hotA hai. kyoMki, yaha SaDakSarI vidyA ajayya hai aura puNyako utpanna karanevAlI tathA puNyase zomita hai // 50 // caturvarNamayaM mantraM caturvargaphalapradam / catuHzataM japanyogI caturthasya phalaM labhet // 51 //
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 397 jnyaanaarnnvH| . artha-"arahaMta" ina cAra akSaroMkA mantra hai so dharma artha kAma mokSarUpa phalako denevAlA hai. isakA jo cArasau bAra japa karatA hai vaha eka upavAsakA phala pAtA hai // 51 // varNayugmaM zrutaskandhasArabhUtaM zivapradam / dhyAyejanmodbhavAzeSaklezavidhvaMsanakSamam // 52 // artha-'siddha' ina do akSaroMkA yugma hai, so zrutaskandha kA (dvAdazAMgazAstrakA) sArabhUta hai, mokSako denevAlA hai, saMsArase utpanna hue samasta klezoMko nAza karanemeM samartha hai, isaliye yogI isakA dhyAna karai // 52 // avarNasya sahasrArddha jpnnaanndsNbhRtH| / prAmotyekopavAsasya nirjarAM nirjitAzayaH // 53 // artha-jo muni apane cittako vaza karake, AnaMdase 'a' isa varNamAtrakA pAMcasau vAra japa karatA hai; vaha eka upavAsake nirjarArUpaphalako prApta hotA hai / / 53 // etaddhi kathitaM zAstre rucimAtraprasAdhakam / kintvamISAM phalaM samyakvargamokSakalakSaNam // 54 // artha-yaha jo zAstrameM ina maMtroMke japakA eka upavAsarUpa phala kahA hai so kevala maMtra japanekI ruci karAneke liye hai kintu, vAstavameM ukta maMtroMkA uttama phala svarga aura mokSa hI hai // 54 // paJcavarNamayI vidyAM paJcatattvopalakSitAm / munivIrai zrutaskandhAhIjavuddhayA samuddhRtAm // 55 // artha-pAMca tattvoMse yukta, pAMca akSaramayI vidyAko munIzvaroMne dvAdazAMga zAstrameMse sArabhUta samajhakara nikAlI hai. vaha paMcAkSaramayI vidyA OM hA~ hI hU~ hauM haH a si A u sA namaH isa prakAra hai / / 55 / / asyAM nirntraabhyaasaadshiikRtnijaashyH| mocchinattyAzu niHzaGko nigUDhaM janmavandhanam // 56 // artha-isa pUrvokta paMcAkSaramayI vidyAmeM nirantara abhyAsa karanese vazIbhUta kara liyA hai mana jisane aisA muni niHzaMka hokara, atikaThina saMsArarUpI bandhanako zIghra hI kATa detA hai // 56 // maGgalazaraNottamapadanikurambaM yastu saMyamI smarati / avikalamekAgradhiyA sa cApavargazriyaM zrayati // 57 //
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 rAyacandra jainazAstramAlAyAm artha - jo saMyamI muni ekAgrabuddhise maMgala, zaraNa, uttama ina padoMke samUhako smaraNa karatA hai vaha mokSalakSmIkA Azraya karatA hai, vaha maMgalakAraka uttama padakA samUha yaha haiM; -- cacAri maMgalaM / arahanta maMgalaM / siddha maMgalaM / sAhu maMgalaM / kevalipaNNatto dhammo maMgalaM / cattAri loguttamA / arahaMta loguttamA / siddha loguttamA / sAhU loguttamA / kevalipaNNatto dhammo loguttamA / cattAri saraNaM pavtrajAmi / arahaMta saraNaM pavvajjAmi / siddhasaraNaM pavvajjAmi / sAhusaraNaM pavvajjAmi / kevalipaNNatto dhammo saraNaM pavvajjAmi // 57 // siddheH saudha samArohamiyaM sopAnamAlikA / trayodazAkSarotpannA vidyA vizvAtizAyinI // 58 // artha -- aura jagat meM atizayarUpa teraha akSaroMse utpanna huI yaha vidyA mokSake mahalako car3haneke liye sIr3hiyoMkI paMkti hai vaha 13 teraha akSarakA mantra 'OM arhat siddha sayoThalI svAhA' isa prakAra hai // 58 // prasAdayitumudyuktairmuktikAntAM yazasvinIm / dUtikeyaM matA manye jagadvandyairmunIzvaraiH // 59 // artha-yazakI dhAraka muktirUpI strIko prasanna karaneke liye udyamI hue aise tathA jagatse pUjya munIzvaroMne isa teraha akSarI vidyAko muktiko prasanna karaneke artha dUtI mAnA hai, aisA maiM mAnatA hUM // 59 // * sakalajJAnasAmrAjyadAnadakSaM vicintaya / mantraM jagatrayI - nAtha- cUDAratnaM kRpAspadam // 60 // artha - yaha mantra sakala jJAnake sAmrAjyake ( kevala jJAnake) denemeM pravINa hai aura jagatrayake nAthake cUr3Arala samAna hai tathA kRpAkA sthAna hai. so he mune, tU cintavana kara vaha mantra - - OM hrIM zrIM arha namaH' // 60 // nacAsya bhuvane kazcitprabhAvaM gadituM kSamaH / zrImatsarvajJadevena yaH sAmyamavalambate // 61 // artha - isa mantrakA prabhAva lokameM koI bhI kahaneko samartha nahIM hai. kyoMki, yaha mantra zrImatsarvajJa devakI samAnatAko dhAraNa karanevAlA hai // 61 // smara karmakalaGkaughadhvAntavidhvaMsa bhAskaram / paJcavarNamayaM mantraM pavitraM puNyazAsanam // 62 // artha - he mune, tU paMca akSaramayI jo mantra hai use cintavana kara. kyoMki, yaha maMtra karmakalaMkoMke samUharUpa aMdhakArakA vidhvaMsana karaneko sUryake samAna haiM pavitra hai, aura puNyazAsana hai, vaha mantra 'namo siddhANaM' yaha hai // 62 //
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / sarvasattvAbhayasthAnaM varNamAlAvirAjitam / ssara mantraM jagajantuklezasaMtatighAtakam / / 63 // artha-he mune! tu samasta jIvoMkA abhayasthAna-tathA jagatake jIvoMke klezakI santatiko kATanevAlA aura akSaroMkI paMktise virAjamAna aise mantrakA cintavana kara. vaha maMtra yaha hai-OM namo'hate kevaline paramayogine'nantazuddhipariNAmavisphuraduruzukladhyAnAminirdagdhakarmavIjAya prAptAnantacatuSTayAya saumyAya zAntAya maGgalAya varadAya aSTAdazadoparahitAya svAhA // 63 // smarendumaNDalAkAraM puNDarIkaM mukhodre / dalASTakasamAsInaM varNASTakavirAjitam // 64 // artha-he mune! tU mukhameM candramaMDalake AkArakA, ATha akSaroMse zobhAyamAna, ATha patroMkA eka kamala cintavana kara // 64 // ve ATha akSara kauna 2 se haiM, so kahate haiM. OM namo arahatANamiti varNAnapi kramAt / ____ ekazaH pratipatraM tu tasminneva nivezayet // 65 / / artha-OM namo arahaMtANa' ye ATha akSara mukhapara smaraNa kie huye usa kamalake AThoM patroMpara sthApanakara, kramase eka eka akSarakA dhyAna karanA cAhiye // 65 // svarNagaurI kharodbhUtAM kezarAlI tataH smaret / . karNikAM ca sudhAsyandavindubrajavibhUSitAm // 66 // . artha-tatpazcAt amRtake jharanoMke vinduoMse suzobhita karNikAkA cintavana karai aura usameM kharoMse utpanna huI tathA suvarNake samAna gauravarNavAlI kezaroMkI paMktikA dhyAna karai / / 66 // prodyatsaMpUrNacandrAbhaM candrabimbAcchanaiH shnaiH| samAgacchatsudhAvIjaM mAyAvaNaM tu cintayet / / 67 // artha-pazcAt udayako prApta hote hue, pUrNacandramAkI kAntisamAna, candravise . maMda maMda amRtavIjako prApta hote hue mAyAvarNa hI kA ciMtavana karai // 6 // isa mAyAvarNakA kisa prakAra cintavana karai, so kahate haiM, visphurantamatisphItaM prabhAmaNDalamadhyagam / saMcarantaM mukhAmbhoje tiSThantaM karNikopari // 68 // bhramantaM pratipatreSu carantaM viyati kSaNe / chedyantaM manodhvAntaM sravantamamRtAmbubhiH / / 69 //
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 rAyacandrajainazAstramAlAyAm vajantaM tAlurandhreNa sphurantaM bhUlatAntare / jyotirmayamivAcintyaprabhAvaM bhAvayenmuniH // 70 // artha-upayukta mAyAbIja hI akSarako sphurAyamAna hotA huA, atyaMta ujvala prabhAmaMDalake madhya prApta huA kabhI pUrvokta mukhasya kamalameM saMcaratA huA tathA kabhI 2 usakI karNikAke upari tiSThatA huA, tathA kabhI 2 usa kamalake AThoM daloMpara phiratA huA tathA kabhI 2 kSaNabharameM AkAzameM calatA huA, manake ajJAna aMdhakArako dUra karatA huA, amRtamayI jalase cUtA huA tathA tAluAke chidrase gamana karatA huA tathA bhauMhoMkI latAoMmeM sphurAyamAna hotA huA, jyotirmayake samAna acintya hai prabhAva jisakA aise mAyAvarNakA cintavana karai / / 68 // 69 // 70 // aba isa mantrakI mahimAkA varNana karate haiM, vAkpathAtItamAhAtmyaM devadaityoragArcitam / - vidyArNavamahApotaM vizvatattvapradIpakam // 71 // artha-isa mantrakA mAhAtmya vacanAtIta hai-isako deva daitya nAgendra pUjate haiM tathA yaha mantra vidyArUpI samudrake tiraneko mahAn jahAja hai. aura jagatake padArthoM ko dikhAneke liye dIpaka hI hai // 71 // amumeva mahAmantraM bhaavynnstsNshyH| avidyAvyAlasaMbhUtaM viSavegaM nirasyati // 72 // __ artha-isI mahAmantrako saMzayarahita hokara, dhyAna karanevAlA muni avidyArUpI sarpase utpanna hue viSake vegako dUra karatA hai / / 72 / / iti dhyAyannasau dhyAnI ttsNliinaikmaansH| vAmanomalamutsRjya zrutAmbhodhi vigAhate // 73 // artha-aise pUrvokta prakAra isa mantrako dhyAna karatA huA aura usa dhyAnameM hI lIna hai mana jisakA aisA jo dhyAnI hai vaha apane mana tathA vacanake malakoM naSTa karake zruta samudrameM avagAhana karatA hai-arthAt zAstrarUpI samudrameM tairatA hai // 73 // tato nirantarAbhyAsAnmAsaiH SabhiH sthiraashyH| mukharandhrAdviniryAntI dhUmavati prapazyati // 74 // / artha-tatpazcAt vaha dhyAnI sthiracitta hokara, nirantara abhyAsa karanepara chaha mahIne meM / ' apane mukhase nikalatI huI (dhUma) dhUyekI vartikA dekhatA,hai // 74 // tataH saMvatsaraM yAvattathaivAbhyasyate yadi / prapazyati mahAjvAlAM niHsarantI mukhodarAt / / 75 //
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 401 artha-tatpazcAt yadi eka varSaparyanta usI prakAra abhyAsa karai to mukhameMse nikalatI huI mahA agnikI jvAlAko dekhatA hai // 75 // tato'tijAtasaMvego nirvedAlambito vshii| dhyAyanpazyatyavizrAntaM sarvajJamukhapaGkajam // 76 / / artha-tatpazcAt atizaya utpanna huA hai dharmAnurAga jisake aisA vairAgyAvalaMbita jitendriya muni nirantara dhyAna karatA 2 sarvajJake mukhakamalako dekhatA hai // 76 / / athApratihatAnandaprINitAtmA jitazramaH / zrImatsarvajJadevezaM pratyakSamiva vIkSate // 77 // artha-yahAMse Age vahI dhyAnI anivArita AnaMdase tRpta hai AtmA jisakA aura jItA hai duHkha jisane aisA hokara, zrImatsarvajJadevako pratyakSa avalokana karatA hai / / 77 // sarvAtizayasaMpUrNa divyarUpopalakSitam / , kalyANamahimopetaM sarvasattvAbhayapradam // 78 // artha sarvajJako dhyAnI kaise pratyakSa dekhatA hai ki-sarva atizayoMse paripUrNa divya rUpase upalakSita paMcakalyANakI mahimAsahita samasta jIvoMko abhayadAna denevAle tathA // 78 / / prabhAvalayamadhyasthaM bhavyarAjIvarakSakam / jJAnalIlAdharaM vIraM devadevaM svayaMbhuvam // 79 // artha-prabhAvalayake bIcameM sthita hue bhavyarUpa kamaloMko raMjAyamAna karanevAle, jJAnakI lIlAke dharanevAle, viziSTa lakSmIvAle, devoMke deva khayaMbhU aise sarvajJako sAkSAt dekhatA hai // 79 // tato vidhUtatandro'sau tsminsNjaatnishcyH| bhavabhramamapAkRtya lokAgramadhirohati // 8 // artha-tatpazcAt isa mantrakA dhyAna karanevAlA muni pramAdako naSTa karake tathA isa maMtrameM sarvajJake kharUpakA nizcaya ho jAnepara saMsArabhramako dUra karake lokake agrabhAga mokSasthAnako Azraya karatA hai / / 80 / / isaprakAra mukhakamalameM aSTadalakamalamai ATha akSaroMko sthApana karake, karNikAke kezaroMmeM solaha khara sthAnapUrvaka hI varNakA jo pUrvokta prakArase dhyAna kareM, usakA phala (mahimA) varNana kiyaa| aba anya vidyAkA varNana karate haiM, AryA / smara sakalasiddhavidyAM pradhAnabhUtAM prasannagambhIrAm / vidhubimbanirgatAsiva kSaratsudhAdrI mahAvidyAm / / 81 //
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha - he mune, tU sakala siddhavidyAkA bhI ciMtavana kara. kyoMki, vaha vidyA pradhAnasvarUpa hai, prasanna hai, gaMbhIra hai tathA caMdramAke viMbase nikalI huI ke samAna jo jharatI huI sudhA hai usase Adrita hai. aisI vaha mahAvidyA 'svIM' aisA akSara hai // 81 // avicalamanasA dhyAyaMllalATadeze sthitAmimAM devIm / prApnoti munirajasraM samastakalyANanikurambam // 82 // artha - isa vidyA devIko lalATa dezapara smita karake, nizcala manase nirantara dhyAna karatA huA muni samasta kalyANake prApta hotA hai // 82 // mAlinI amRtajalavigarbhAnniHsarantIM sudIptAaforofluori candralekhAM smaratvam / amRtakaNavikIrNI lAvayantIM suSAbhiH paramapadadharitryAM dhArayantIM prabhAvam // 83 // artha - he mune, tU isa amRtake samudra se nikalatI huI, bhaleprakAra dedIpyamAna, lalATadezameM sthita, amRtake kaNoMse vikharI huI aura amRtase Adrita karatI huI caMdralekhAko smaraNa kara. kyoMki, yaha vidyA mokSarUpI pRthivImeM apane prabhAvako dhAraNa karanevAlI hai // 83 // etAM vicintayanneva stimitenAntarAtmanA / janmajvarakSayaM kRtvA yAti yogI zivAspadam // 84 // artha - isa vidyAko pUrvokta prakArase apane nizcala manase dhyAna karatA huA dhyAnI yogI saMsArarUpa jvarakA kSaya karake, mokSa sthAnako prApta hotA hai // 84 // yadi sAkSAtsamudvigno janmadAvograkramAt / tadA smarAdimantrasya prAcInaM varNasaptakam // 85 // artha - he mune, jo tU saMsArarUpa anike tIvra saMkrama ( saMyoga ) se udvegarUpa huA hai arthAt duHkhI huA hai to AdimaMtra jo paMca namaskAra mantra hai usake pahile sAta akSaroMkA dhyAna kara, ve sAta akSara 'Namo arahaMtANaM' ye haiM // 85 // yadatra praNavaM zUnyamanAhRtamiti trayam / etadevaM viduH prAjJAstrailokyatilakottamam // 86 // artha--jo isa prakaraNameM praNava aura zUnya tathA anAhata ye tIna akSara haiM ina tInoM akSaroMko hI buddhimAnoMne tInaloka ke tilaka samAna kahA hai // 86 // nAsAgradezasaMlInaM kurvannatyantanirmalam / dhyAtA jJAnamavApnoti prApya pUrva guNASTakam // 87 //
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 403 artha - ina tIna akSaroMko nAsikAke agrabhAgameM atyanta lIna karatA huA dhyAnI aNimA mahimAdika ATha RddhiyoMko prApta hokara, tatpazcAt ati nirmala jJAnako (kevala jJAnako ) prApta hotA hai || 87 // zaGkhendukundadhavalA dhyAtA devAstrayo vidhAnena / janayanti sarvaviSayaM yodhaM kAlena taddhyAnAt // 88 // artha - pUrvokta ye tIna deva (akSara) zaMkhake samAna, kundake puppasamAna tathA caMdramAsamAna vidhAnapUrvaka dhyAye jAveM to inake dhyAnase kitane hI kAlameM samasta viSayoMkA jJAna karAnevAlA kevalajJAna utpanna hotA hai // 88 // praNavayugalasya yugmaM pArzve mAyAyugaM vicintayati / - mUrddhasthaM haMsapadaM kRtvA vyastaM vitandrAtmA || 89 // artha - praNavayugala kahiye do oMkArakA yugma aura dono tarapha do mAyAyugala hrIM hrIM aise aura inake upari haMsapada rakhakara, pramAdarahita hokara dhyAnI bhinna bhinna ciMtavana karai. vaha maMtra 'hrIM OM OM hrIM haMsaH ' aisA hai // 89 // tato dhyAyenmahAbIjaM strIkAra chinnamastakam / anAhatayutaM divyaM visphurantaM mukhodare // 90 // artha-tatpazcAt chinnamastaka mahAvIja jo 'strIM' aisA akSara hai usako anAhatasahita divyamukhapara sphurAyamAna hotA huA citavana karai // 90 // zrIvIravadanodgIrNa vidyAM cAcintyavikramAm / kalpavallI mivAcintyaphala saMpAdanakSamAm // 91 // artha -- aura zrIvarddhamAna bhagavAnake mukhase nikalI huI vidyAko cintavana kare. kaisI hai vaha vidyA acintya parAkramavAlI aura kalpavelakI samAna acintya phala dene meM samartha hai. aisI vidyA "OM jogge magge tacce bhUde bhavve bhavisse akkhe pakkhe jiNapArisse svAhA " tatpazcAt aisA maMtra hai "OM hrIM svarha namo namo'haMtANaM hIM namaH" aise akSara haiM // 91 // AryA / vidyAM japati ya imAM nirantaraM zAntavizva vispandaH / aNimAdiguNA~llabdhvA dhyAnI zAstrArNavaM tarati // 92 // artha - jo dhyAnI zAntavega nizcala hokara isa vidyAko nirantara japatA hai vaha aNimAdika guNoM ko prApta hokara, zAstrasamudrake pAra ho jAtA hai arthAt zrutakebalI hotA hai // 92 //
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 rAyacandrajainazAstramAlAyAm trikAlaviSayaM sAkSAjjJAnamasyopajAyate / vizvatattvaprabodhazca satatAbhyAsayogataH // 93 // artha-isa vidyAkA dhyAna karanevAleke niraMtara abhyAsa karanese samasta tattvoMkA jJAna aura trikAlaviSayasAkSAtjJAna kahiye kevalajJAna utpanna hotAhai // 93 // zAmyanti jantavaH krUrAstathAnye vyntraadyH| dhyAnavidhvaMsakAro yena taddhi prapazyate // 94 // artha-aba dhyAnIke upasarga karanevAle krUrajantu tathA dhyAnako nAza karanevAle vyantarAdika jisa dhyAnase upazamatAko prApta hote haiM usa dhyAnakA vistArase varNana karate haiM // 94 // digdalASTakasampUrNa rAjIve supratiSThitam / smaratvAtmAnamatyantasphuradrISmArkabhAskaram // 95 // praNavAdyasya mantrasya pUrvAdiSu pradakSiNam / vicintayati patreSu varNaikaikamanukramAt // 96 // adhikRtya chadaM pUrva sarvAzAsammukhaH param / smaratyaSTAkSaraM mannaM sahasraka zatAdhikam // 97 // pratyahaM pratipatreSu mahendrAzAdyanukramAt / aSTarAnaM japedyogI prasannAmalamAnasaH // 98 // tasyAcintyaprabhAveNa kruuraashyklngkitaaH| tyajanti jantavo darpa siMhanastA iva dvipAH // 19 // artha-ATha dizA saMbaMdhI ATha patroMse pUrNa kamalameM bhale prakAra sthApita aura a. tyanta sphurAyamAna grISmaRtuke sUryake samAna dedIpyamAna AtmAko smaraNa karai // 95 // praNava hai AdimeM jisake aise maMtrako pUrvAdika dizAoMmeM pradakSiNArUpa eka eka patrapara anukramase eka eka akSarakA cintavana karai. ve akSara "OM Namo arahaMtANaM" ye haiN||96|| inameMse prathama patrako mukhya karake, sarva dizAoMke sanmukha hokara, isa aSTAkSara maMtrako gyArahasai bAra cintavana (dhyAna ) karai // 97 // isa prakAra pratidina pratyeka patrameM pUrva dizAdikake anukramase ATha rAtriparyanta prasanna mana hokara, japai / / 98 // usake acintya prabhAvase krUracitta jIva, siMhase bhayabhIta hokara jisa prakAra hAthI garva chor3a dete haiM usI prakAra apanA garva chor3a dete haiM // 99 // aSTarAne vyatikrAnte kamalasyAsya vartinaH / nirUpayati patreSu varNAnetAnanukramAt // 10 //
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 405 Alambya prakriyAmenAM pUrva vighnopshaantye| pazcAtsaptAkSaraM mannaM dhyAyetpraNavavarjitam // 101 // mantraH praNavapUrvo'yaM nizzeSAbhISTasiddhidaH / aihikAnekakAmArtha muktyarthaM prnnvcyutH|| 102 // artha-tatpazcAt pUrvokta ATha rAtriyoMke vyatIta hone ke pazcAt isa kamalake patroMparavartanavAle akSaroMko anukramase nirUpaNa karake dekhe // 100 // isa prakAra isa prakriyAko prathama vighnake samUhakI zAntike liye AlaMbana karake, tatpazcAt praNavavarjita sAta akSarasvarUpa "Namo arahaMtANaM" isa mantrakA dhyAna karai // 101 // jaba isa mantrako praNavapUrvaka dhyAvai taba yaha samastamanovAMchita siddhikA denevAlA hai tathA isa lokasambandhI aneka kAryoMke liye hai aura praNavavarjita dhyAna karanese yaha mantra muktikA kAraNa hai // 102 // ssara mantrapadaM vAnyajanmasaMghAtaghAtakam / rAgAAgratamastomapradhvaMsaravimaNDalam // 103 / / artha-ava kahate haiM ki he mune, tU anya eka mantrapadakA smaraNa kara. kyoMki, vaha mantra janmasamUhako ghAta karanevAlA hai aura rAgAdikarUpa tIvra aMdhakArako naSTa karaneke liye sUryamaMDala samAna hai. vaha maMtra "zrImadvapamAdivarddhamAnAntebhyo namaH" aisA hai / manaH kRtvA suniSkampaM tAM vidyAM pApabhakSiNIm / / smara sattvopakArAya yA jinendraH prakIrtitA // 104 / / artha-tatpazcAt he mune, tU nizcalamanase usa pApamakSiNI vidyAko smaraNa kara jisako ki samasta jIvoMke upakArArtha zrIjinendra bhagavAnne kahI hai. vaha vidyA yaha hai-OM arhanmukhakamalavAsini pApAtmakSayaMkari zrutajJAnajvAlAsahasraprajvalite sarakhati matpApaM hana hana daha daha kSAMkSI jhU kSoM kSaH kSIravaradhavale amRtasaMbhave vaM vaM hUM hUM svAhA / ye pApabhakSiNI vidyAke akSara haiM / / 104 // cetaH prasattimAdhatte pApapaGkaH pralIyate / Avirbhavati vijJAnaM munerasyAH prabhAvataH / / 105 // artha-isa pApabhakSiNI vidyAke prabhAvase munikA citta prasannatAko dhAraNa karatA hai, pAparUpI paMka pralaya ho jAtA hai aura viziSTa jJAna pragaTa hotA hai // 105 // munibhiH saMjayantAyairvidyAvAdAtsamuddhRtam / bhuktimukteH paraM dhAma siddhacakrAbhidhaM smaret // 106 / / tasya prayojaka zAstraM tadAzrityopadezataH / dhyeyaM munIzvarairjanmamahAvyasanazAntaye // 107 //
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha-tatpazcAt siddhacakra nAmA maMtrako saMjayantAdika mahAmuniyoMne vidyAnuvAda nAmA dazama pUrvase uddhRta kiyA hai-so yaha mantra bhoga aura mokSakA utkRSTa dhAma hai, isakA dhyAna karai // 106 // isa siddhacakra mantrake prayojaka zAstrakA Azraya lekara, usake upadezase janmarUpa mahAkaSTakI zAntike liye munIzvaroMko dhyAna karanA cAhiye. isake akSarAdikakA vidhAna usake prayojaka zAstrase jAnanA // 107 // smara mantrapadAdhIzaM muktimArgapradIpakam / nAbhipaGkajasaMlInamavaNa vizvatomukham // 108 // sivarNa bhastakAmbhoje sAkAraM mukhapaGkaje / AkAraM kaNThakanasthaM smarokAraM hRdi sthitam // 109 // / artha-he mune! tU mantrapadoMkA khAmI aura muktike mArgako prakAza karanevAle akAra ; akSarako nAbhikamalameM cintavana kara. yaha akSara sarvavyApI hai| aura si akSarako mastaka / kamalapara, A akSarako kaMThastha kamalameM, u akSarako hRdayakamalapara aura sA akSarako 'mukhastha kamalapara aise 'asiAusA' ina pAMca akSaroMko pAMca sthAnoMpara cintavana kara // 108 // 109 // sarvakalyANabIjAni bIjAnyanyAnyapi smaret / yAnyArAdhya zivaM prAptA yoginaH zIlasAgarAH // 110 // . artha-sarva kalyANake bIja anyAnya bhI maMtra haiM. jinako ArAdhana karake zIlake sAgara yogIgaNa mokSako prApta hue haiM. una savahI akSaroMko dhyAnI muni cintavana karai, 'namaH sarvasiddhebhyaH' yaha bhI eka mantrapada hai // 110 // zrutasindhusamudbhUtamanyadA padamakSaram / tatsarvaM munibhidhyeyaM syAtpadasthaprasiddhaye // 111 // artha-anya bhI pada tathA akSara jo zrutasamudra dvAdazAMga zAstrase utpanna hue haiM ve saba hI padastha dhyAnakI prasiddhatArtha hote haiM unheM bhI munigaNoMko dhyAnagocara karanA cAhiye // 111 // evaM samastavarNeSu mantravidyApadeSu ca / ___ kAryakrameNa vizleSo lakSyabhAvaprasihaye // 112 // artha- isa prakAra samasta akSaroM meM tathA mantrapada aura vidyA padoMmeM anukramase lakSya bhAvakI prasiddhatAke liye bheda karanA arthAt bhinna 2 cintavana karanA cAhiye // 112 // anyadyadyacchrutaskandhadhIjaM nirvedakAraNam / tattaddhyAyannasau dhyAnI nApavargapathi skhalet // 113 //
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 107 artha-anya jo jo dvAdazAMga zAntake vIjAkSara haiM tathA vairAgyake kAraNa haiM una una maMtroMko dhyAna karatA huA muni mokSamArgameM gamana karatA huA DigatA nhiiN| bhAvArtha-jo jJAna vairAgyake kAraNa maMtra pada vA vIjAkSara haiM ve saba hI mokSamArgameM dhyAna karane yogya (dhyeya ) haiM / / 113 // dhyeyaM syAdvItarAgasya vizvavartyarthasaMcayam / taddharmavyatyayAbhAvAnmAdhyasthyamadhitiSThataH // 1 // artha-jo vItarAga hai usake isa lokama pravarttanevAle samasta padArthoke samUha dhyeya haiM, kyoMki, vItarAga usa padArthake svarUpameM viparItatAke abhAvase madhyasthatAko Azraya karatA hai / bhAvArtha-vItarAgake jJAnameM jo jJeya AtA hai, usakA svarUpa yathArtha jAnaneke kAraNa usake iSTa aniSTa mamatvabhAva nahIM hote. isa kAraNa usameM madhyastha bhAva rahatA hai, arthAt vItarAgatAse nahIM chUTate / / 1 // punaH uktaM ca / vItarAgo bhavedyogI yatkiJcidapi cintyet| tadeva dhyAnamAnAtamato'nyad andhavistaraH // 2 // artha-vItarAga yogI jo kucha citavana karai vahI dhyAna hai, isa kAraNa anya kahanA hai vaha granthakA vistAra mAtra hai, vItarAgakaM saba hI dhyeya haiM // 2 // vItarAgasya vijJeyA dhyAnasidhruivaM mune| kleza eva tadartha syAdrAgAtasyeha dehinaH // 114 // artha-jo muni vItarAga hai unake dhyAnakI siddhi avazya hotA hai. aura jo rAgase pIr3ita hai usakA dhyAna karanA klezake liye hI hai arthAt rAgIke dhyAnakI siddhi nahiM hotI // 11 // ___ yahAM koI prazna karai ki sarvathA vItarAga to sarva mohakA abhAva honese hotA hai usake dhyAna karanekI icchA hI nahIM hotI aura jo icchA hotI hai to vaha vItarAga kaise ho? usakA samAdhAna-yaha hai ki yahAMpara rAga saMsAra deha bhogasaMvandhI hai, usakI apekSA vItarAga kahA hai. dhyAnase rAga karaneko rAga nahIM kahA jAtA. kyoMki, dhyAna rAgakA abhAva karanevAlA hai / isa rAgame bhI munike rAga nahIM hai isakAraNa vItarAga hI kahA jAtA hai / paramArtha apekSA yaha ekadeza sarvadezakA vyavahAra jAnanA // zArdUlavikrIDitam / / nirmathya zrutasindhumunnatadhiyaH zrIvIracandrodaye tattvAnyeva samuddharanti munayo yatnena ratnAnyataH /
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 rAyacandrajainazAstramAlAyAm tAnyetAni hRdi sphuranti subhaganyAsAni bhavyAtmanAM __ ye vAJchantyanizaM vimuktilalanAsambhogasaMbhAvanAm // 115 // artha-zrIvIra varddhamAnakhAmIrUpa candramAke udaya hote hue je unnatabuddhi muni haiM ve zAstrarUpI samudrako mathakara, sundara hai racanA jinakI aise maMtrarUpa tattvoMko ( ranoMko) nikAlate haiM. aura ye saba maMtrapadarUpa ratna muktirUpI strIke saMbhogakI niraMtara vAMchA karanevAle bhavya puruSoMke hI hRdayameM sphurAyamAna hote haiM / bhAvArtha-jo mukti cAhanevAle haiM ve ina maMtrarUpa padoMkA abhyAsa kareM // 115 // vilInAzeSakarmANaM sphurantamatinirmalam / / khaM tataH puruSAkAraM khAGgagarbhagataM smaret // 116 // artha-ina maMtrapadoMke abhyAsake pazcAt vilaya hue haiM samasta karma jisameM aise atinirmala sphurAyamAna apane AtmAko apane zarIrameM ciMtavana karai (dhyAna krai)| bhAvArthaina maMtrapadoMke abhyAsase vizuddhatA vaDhatI hai aura citta ekAgra ho jAnepara zuddhakharUpakA nirmala pratibhAsa hotA hai aura usa svarUpameM upayoga sthiratAko prApta hotA hai tathA bar3A saMvara hotA hai aura karmokI nirjarA hotI hai tathA ghAtikauMkA nAza karake kevala jJAnako prApta ho, mokSako pAtA hai / / 116 // isa prakAra yaha maMtrapadoMkA dhyAna mokSakA mahAn upAya hai aura laukika prayojana bhI isase aneka prakArake siddha hote haiM / aNimA mahimAdika RddhiyeM prApta hotI haiM parantu mokSake icchaka muniyoMko inase kucha prayojana nahIM hai / / __ yahAM koI pUcha ki gRhastha ina maMtroMkA dhyAna karai ki nahIM ! usakA samAdhAna yaha hai ki jaisA dhyAna munike hotA hai vaisA gRhasthake hotA hI nahIM paraMtu jo apanI zaktike anusAra dharmArthI hokara dhyAna karai to zubha phalakI prApti hotI hai / laukika prayojana viSayakaSAya sAdhaneke liye AkarSaNa vidveSaNa uccATana mAraNa Adike liye karanekA mokSamArgameM niSedha kiyA hai // aDilla / akSarapadako artha rUpa le dhyaanmeN| je dhyAve ima mantrarUpa ika taanmeN|| dhyAnapadastha ju nAma kahyo muniraajne| je yAme vhai lIna lahai nijakAjane // 38 // iti zrIzubhacaMdrAcAryaviracite yogapradIpAdhikArakharUpajJAnArNave padasthadhyAnavarNanaM nAmASTatriMzaM prakaraNam // 38 //
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| atha ekonatriMzaM prakaraNaM likhyate / Age rUpasya dhyAnakA varNana karate haiM, AhatyamahimopetaM sarvazaM paramezvaram / dhyAyedevendracandrArkasabhAntasthaM svayambhuvam / / 1 / / sarvAtizayasaMpUrNa sarvalakSaNalakSitam / sarvabhUtahitaM devaM zIlazailendrazekharam // 2 // saptadhAtuvinirmuktaM mokSalakSmIkaTAkSitam / anantamahimAdhAraM sayogiparamezvaram // 3 // acintyacaritaM cArucAritraiH samupAsitam / vicitranayaliNItaM vizvaM vizvaikavAndhavam // 4 // niruddhakaraNagrAmaM nipiddhavipayadvipam / dhvastarAgAdisantAnaM bhavajvalanavArmucam // 5 // divyarUpadharaM dhIraM vizuddhajJAnalocanam / api nidazayogIndraH kalpanAtItavaibhavam // 6 // syAdAdapavinighA~tabhinnAnyamatabhUdharam / jJAnAmRtapayaHpUraiH pacitritajagattrayam // 7 // ityAdigaNanAtItaguNaratnamahArNavam / devadevaM svayamvuddhaM smarAcaM jinabhAskaram // 8 // artha-isa rUpasya dhyAnameM arahanta bhagavAnkA dhyAna karanA cAhiye jisameM arahatakA kisa prakArakA kharUpa cintavana karanA cAhiye so kahate haiM, arahantatAkI mahimA jo samavasaraNAdikI racanA hai usa sahita, sarvajJa, paramezvara, devendra candramA sUryAdikI sabhAke madhyameM sthita, svayaMbhU // 1 // tathA samasta atizayoMse saMpUrNa, saba lakSaNoMse lakSita, tathA jinase samasta jIvoMkA hita hotA hai aise, aura zIla kahiye uttara guNarUpI parvatake zikhara // 2 // tathA saptadhAtuse rahita, aura mokSalakSmI jinako kaTAkSapUrvaka dekhatI hai aise, ananta mahimAke AdhAra sayogakevalI, paramezvara, // 3 // tathA acintya hai carita jinakA, aura sundara caritravAle gaNadharAdika munigaNoMse sevanIya tathA aneka nayoMse nirNaya kiyA hai vizva arthAt samasta vastuoMkA AkAra svarUpa jagat jinhoMne aise, aura samasta jagatke hitU // 4 // tathA indriyoMke grAmoMko rokanevAle, viSayarUpa zatruoMko niSedha kara denevAle tathA rAgAdika santAnakA karadiyA hai nAza jinhoMne aise, aura saMsArarUpI anike vujhAneko meghake samAna // 5 // tathA divyarUpake dhAraka
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 rAyacandrajainazAstramAlAyAm dhIra arthAt kSobharahita, nirmala jJAna hI jinake netra haiM aise, deva aura yogIzvaroMkI kalpanAse atIta hai vibhava jinakA aise // 6 tathA syAdvAdarUpa vajrase khaMDe haiM anya matarUpI parvata jinhoMne aise, tathA jJAnarUpa amRtamaya jalake pravAhoMse pavitra kharUpa kiyA hai, tIna jagat jinhoMne aise // 7 // inako Adi lekara gaNanAse atIta guNarUpa ranoMke mahAsamudra, devoMke deva, khayaMbuddha, jinoMke sUrya, aise zrIRpabhadeva sarvajJakA he mune, tU cintavana (dhyAna) kara // 8 // janmamRtyujarAkrAntaM rAgAdiviSamUchitam / sarvasAdhAraNairdoSairaSTAdazabhirAvRtam // 9 // anekavyasanocchiSTaM saMyamajJAnavicyutam / saMjJAmAtreNa kecicca sarva pratipedire // 10 // artha-kaI anyamatI janma jarA maraNase vyApta, rAgadveSAdi vipase mUrchita, sarva sAdhAraNa manuSyake samAna kSudhA tRpA Adi 18 dopoMse AcchAdita // 9 // tathA aneka vyasanoM (kaSTa ApadAoM )kara sahita, saMyama aura jJAnase rahita, aise AtmAko nAmamAtrase sarvajJa mAnate haiM // 10 // itaro'pi naraH SabhiH pramANairvastusaMcayam / paricchindanmataH kaizcitsarvajJaH so'pi nekSate // 11 // artha-tathA kaI pratyakSa 1 anumAna 2 upamAna 3 Agama 4 arthApatti 5 aura abhAva 6 ina che pramANoMse vastuke samUhako jAnate hue anya puruSako bhI sarvajJa mAnA hai so vaha bhI sarvajJa nahIM hai // 11 // isa kAraNa AcArya mahArAja kahate haiM, ataH samyaksa vijJeyaH parityajyAnyazAsanam / yuttyAgamavibhAgena dhyaatukaamairmniissibhiH||12|| artha-isa kAraNa jo sarvajJa bhagavAnkA dhyAna karaneke icchaka buddhimAn puruSa haiM unako cAhiye ki anya matoMko chor3akara, yukti aura Agamase nirNaya karake, sarvajJako samyak prakArase nizcaya kareM // 12 // yuktyA vRSabhasenAdyairni yAsAdhuvalgitam / yasya siddhiH satAM madhye likhitA candramaNDale // 13 // artha-jisa sarvajJakI siddhi vRSabhasena Adi gaNadhara aura AcAryone yuktise asAdhu durjanoMke kathanakA khaMDana karake, satpuruSoMke bIcameM nirmala candramaNDalameM likhI
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111 jnyaanaarnnvH| anekavastusaMpUrNa jagadyasya carAcaram / sphuratyavikalaM bodhavizuddhAdarzamaNDale / / 14 / / khabhAvajamasaMdigdhaM nirdoSa sarvadoditam / yasya vijJAnamatyakSaM lokAlokaM visarpati // 15 // yasya vijJAnadharmAMzu-prabhAprasarapIDitAH / kSaNAdeva kSayaM yAnti khadyotA iva durnayAH // 16 // pAdapIThIkRtAzeSatridazendrasabhAjiram / yogigamyaM jagannAthaM guNaratnamahArNavam // 17 // pavinitadharApRSTaM smuddhtjgtrym|| mokSamArgapraNetAramanantaM puNyazAsanam // 18 // . bhAmaNDalaniruddhArkacandrakoTisamaprabham / zaraNyaM sarvagaM zAntaM divyavANIvizAradam / / 19 / / akSoragazakuntezaM sarvAbhyudayamandiram / duHkhANevapatatsatvadattahastAvalambanam // 20 // mRgendraviSTarArUDhaM mAramAtaGgayAtakam / indunayasamoddAmacchantratrayavirAjitam // 21 // haMsAlIpAtalIlADhyaM cAmaranajavIjitam / vItatRSNaM jagannAthaM varadaM vizvarUpiNam // 22 // divyapuSpAnakAzokarAjitaM rAgavarjitam / / prAti hAyamahAlakSmIlakSitaM paramezvaram // 23 // navakevalalabdhizrIsaMbhavaM khAtmasaMbhavam / tUryadhyAnamahAvahnau hutakamaindhanotkaram // 24 // ratnatrayasudhAsyandamandIkRtabhavazramam / vItasaMgaM jitadaitaM zivaM zAntaM sanAtanam // 25 // arhantamajamavyaktaM kAmadaM kAmanAzakam / purINapuruSaM devaM devadevaM jinezvaram // 26 // vizvanetraM jagabandhaM yoginAthaM mahezvaram / jyotirmayamanAdyantaM trAtAraM bhuvanezvaram // 27 // yogIzvaraM tamIzAnamAdidevaM jagadgurum / anantamacyutaM zAntaM bhAvantaM bhUtanAyakam // 28 // 1'caturmakham' ityapi pAThaH /
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 rAyacandrajainazAstramAlAyAm sanmati sugataM siddhaM jagajyeSThaM pitAmaham / mahAvIraM munizreSThaM pavitraM paramAkSaram // 29 // sarvajJaM sarvadaM sArva vardhamAna nirAmayam / nityamavyayamavyaktaM paripUrNa purAtanam // 30 // ityAdisAnvayAnekapuNyanAmopalakSitam / smara sarvagataM devaM vIramasaranAyakam // 31 // artha-AcArya mahArAja kahate haiM ki-he mune, tU Age likhe hue prakArase sarvajJa devakA saraNa kara-ki jisa sarvajJa devake jJAnarUpa nirmala darpaNake maMDalameM aneka vastu. oMse bharA huA carAcara yaha jagata prakAzamAna hai // 14 // tathA jisakA jJAna khabhAvahIse utpanna huA hai, saMzayAdika rahita hai, nirdoSa hai, sadAkAla udayarUpa hai, tathA indriyoMkA ullaMghana karake pravarttanevAlA hai aura lokAlokameM sarvatra vistaratA hai / / 15 // tathA khadyota(juguna)ke samAna jisake vijJAnarUpa sUryakI prabhAse pIDita huye durnae (ekAnta pakSa ) kSaNamAtrameM naSTa ho jAte haiM // 16 // tathA jisane samasta iMdroMkI sabhAke sthAnako siMhAsanarUpa kiyA hai tathA yogIgaNoMse gamya hai, jagatakA nAtha. hai, guNarUpI ratnoMkA mahAn samUha hai // 17 // tathA pavitra kiyA hai pRthivItala jisane, tathA uddharaNa kiyA hai tIna jagata jisane aisA aura mokSamArgakA nirUpaNa karanevAlA hai, ananta hai aura jisakA zAsana pavitra hai // 18 // tathA jisane bhAmaMDalase sUryako AcchAdita kiyA hai, koTi caMdramAkI samAna prabhAkA dhAraka hai, jo jIvoMko zaraNabhUta hai, sarvatra jisake jJAnakI gati haiM, zAnta hai, divyavANImeM pravINa hai // 19 // tathA indriyarUpI soko garUDasamAna hai, samasta abhyudayakA maMdira hai, tathA duHkharUpa samudrameM par3ate hue jIvoMko hastAvalaMbana denevAlA hai // 20 // tathA siMhAsanapara sthita hai, kAmarUpa hastIkA ghAtaka hai, tathA tIna candramAkI samAna manohara tIna chatra sahita virAjamAna hai // 21 // tathA haMsapaMktike par3anekI lIlApUrNa camaroMke samUhase vIjita hai, tRSNArahita hai, jagatakA nAtha hai, varakA denevAlA aura vizvarUpI hai, arthAt jJAnake dvArA samasta padArthoM ke rUpa dekhanevAlA hai // 22 // tathA divya puSpavRSTi, Anaka arthAn duMdubhi vAjoM tathA azoka vRkSoMsahita virAjamAna hai, tathA rAgarahita (vItarAga ) hai prAtihArya mahAlakSmIse cihnita hai, paramaaizvaryakarake sahita (paramezvara ) hai // 23 // tathA anaMtajJAna 1, darzana 2, dAna 3, lAbha 4, bhoga 5, upabhoga6, vIrya 7, kSAyikasamyaktva 8, aura cAritra 9, ina navalabdhirUpI lakSmIkI jisase utpatti hai, tathA apane AtmAse hI utpanna hai, aura zukladhyAnarUpI mahAn animeM homa diyA hai karmarUpI indhanakA samUha jisane aisA hai // 24 // tathA samyadarzana, samyagjJAna
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| samyak cAritrarUpa amRtake jharanoMse saMsArake khedako dUra karanevAlA hai, parigraharahita hai, jIta liyA hai dvaitabhAva jisane aisA hai, kalyANakhaMrUpa, zAntarUpa tathA sanAtana arthAt nityarUpa hai / / 25 / / tathA arahanta hai, ajanmA hai, avyakta hai, arthAt indriyagocara nahIM hai tathA kAmada (manovAMchita dAtA) hai, kAmakA nAzaka hai, purANa puruSa hai, deva hai, devoMkA deva hai, jinezvara hai // 26 // tathA samasta lokako dekhane vA dikhAneko netra samAna hai, jagatake vaMdane yogya hai, yogiyoMkA nAtha hai, mahezvara hai, jyotirmaya (jJAna prakAzamaya ) hai, Adi aMtarahita hai, savakA rakSaka hai, tIna bhuvanakA Izvara hai // 27 // yogIzvara hai, IzAna hai, Adideva hai, jagadguru hai, ananta hai, acyuta hai, zAnta hai, tejakhI hai, bhUtanAyaka hai, // 28 // sanmati hai, sugata hai, siddha hai, jagatmeM jyeSTha hai, pitAmaha hai, mahAvIra hai, munizreSTha hai, pavitra hai, paramAkSara hai // 29 // sarvajJa hai, savakA dAtA hai, sarvahitaipI hai, varddhamAna hai, nirAmaya (rogarahita) hai, nitya hai, avyaya (nAzarahita) hai, avyakta hai, paripUrNa hai, purAtana hai // 30 // ityAdika aneka sArtha pavitra nAma sahita, sarvagata, devoMkA nAyaka, sarvajJa jo zrIvIratIrthakara hai usako he mune, tU smaraNa kara // 31 // isa prakAra doparahita, sarvajJa deva, arahaMta jinadevakA hI dhyAna karanA cAhiye / anyamatI guNarahita dopasahitako sarvajJa kahate haiM so nAmamAtra hai, kalpita hai, vaha sarvajJa dhyAna karane yogya nahIM hai. ananyazaraNaM saakssaatttsNliinaikmaansH| tatsvarUpamavAmoti dhyAnI tanmayatAM gataH // 32 // artha-uparyukta sarvajJa devakA dhyAna karanevAlA dhyAnI anya zaraNase rahita ho, sAkSAt usameM hI saMlIna hai mana jisakA aisA ho, tanmayatAko pAkara, usI kharUpako prApta hotA hai / / 32 // yamArAdhya zivaM prAptA yogino jnmnispRhaaH| yaM smarantyanizaM bhavyAH zivazrIsaMgamotsukAH // 33 // yasya vAgamRtasyaikAmAsAdya kaNikAmapi / zAzvate pathi tiSThanti prANinaH prAstakalmaSAH // 34 // devadevaH sa IzAno bhavyA bhokbhaaskrH| dhyeyaH sarvAtmanA vIraH nizcalIkRtya mAnasam // 35 // artha-jisa sarvajJa devako ArAdhana karake saMsArase nispRha munigaNa mokSako prApta hue haiM tathA mokSalakSmIke saMgamameM utsuka bhavyajIva jisakA nirantara dhyAna karate haiM // 33 // tathA jinake vacanarUpI eka kaNikA mAtrako pAkara, saMsArI jIva kalmapa ( mithyAtva
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 rAyacandrajainazAstramAlAyAm pApoM) ko naSTa karake zAzvata mokSamArgameM tiSThate haiM // 34 // so devoMkA deva, IzAna, bhavya jIvarUpa kamaloMko praphullita karaneke liye sUrya samAna aisA zrIvIrajinendra manako nizcala karake dhyAna karane yogya (dhyeya ) hai. anya kalpita dhyeya (dhyAna karane yogya) nahIM hai // 35 // tasminnirantarAbhyAsavazAtsaMjAtanizcalAH / sarvAvasthAsu pazyanti tameva parameSThinam // 36 // artha-usa sarvajJa devake dhyAnameM sadA abhyAsa karaneke prabhAvase nizcala hue yogIgaNa sarva avasthAoMmeM usI parameSThIko dekhate haiM // 36 // tadAlambya paraM jyotistdgunngraamrnyjitH|| avakSiptamanA yogI tatkharUpamupAbhute // 37 // artha-yogI (dhyAnI muni) usa sarvajJa deva paramajyotiko AlaMbana karake usake guNagrAmoMmeM raMjAyamAna hotA huA manameM vikSeparahita hokara, usI kharUpako prApta hotA hai // 37 // itthaM tdbhaavnaanndsudhaasyndaabhinnditH| na hi khapnAdyavasthAsu dhyAyanpracyavate muniH // 38 // ___ artha-isa prakAra usa sarvajJa devakI bhAvanAse utpanna hue AnaMdarUpa amRtake pravAhase AnaMdarUpa huA muni khapmAdika avasthAmoMmeM bhI dhyAnase cyuta nahIM hotA // 38 // athavA isa prakAra hai tasya lokatrayaizvayaM jJAnarAjyaM khabhAvajam / jJAnatrayajuSAM manye yoginAmapyagocaram // 39 // artha-jo usa sarvajJa devake tIna lokakA Izvaratva hai khabhAvase utpanna jJAnakA rAjya hai vaha mati zruta avadhi ina tIna jJAnasahita yogI muniyoMke bhI agocara hai aisA maiM mAnatA hUM // 39 // parantu kucha vizeSa hai so kahate haiM, sAkSAnirviSayaM kRtvA sAkSaM cetaH susNymii| niyojayatyavizrAntaM tasminneva jagadgurau // 40 // artha-yadyapi sarvajJa devakA rUpa chadmasya jJAnIke agocara hai tathApi indriya aura manako anya viSayoMse haTAkara, 'susaMyamI muni nirantara sAkSAt usI bhagavAnke kharUpameM apane manako lagAtA hai // 40 //
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / tdgunngraamsNliinmaansstddtaashyH| tadbhAvabhAvito yogI tanmayatvaM prapadyate // 41 // artha-usa paramAtmAmeM mana lagAvai taba usake hI guNoMmeM lIna citta hokara, usameM hI cittako praveza karake usI bhAvase bhAvita yogI muni usIkI tanmayatAko prApta hotA hai // 41 // yadAbhyAsavazAttasya tanmayatvaM prjaayte| tadAtmAnamasau jJAnI sarvajJIbhUtamIkSate // 42 // artha-jaba abhyAsake vazase usa munike usa sarvajJake svarUpase tanmayatA utpanna hotI hai usa samaya vaha muni apane asarvajJa AtmAko sarvajJa kharUpa dekhatA hai // 42 // taba kisa prakAra mAnatA hai so kahate haiM, eSa devaH sa sarvajJaH so'haM tadrUpatAM gtH| tasmAtsa eva nAnyo'haM vizvadazIti manyate // 43 // artha-jisa samaya sarvajJa kharUpa apaneko dekhatA hai, usa samaya aisA mAnatA hai ki, yaha vahI sarvajJa deva hai, vahI tatkharUpatAko prApta huA maiM hUM, isa kAraNa vahI sarvakA dekhanevAlA maiM hUM, anya maiM nahIM hUM aisA mAnatA hai // 13 // "yena yena hi bhAvena yujyate yantravAhakaH / tena tanmayatA yAti vizvarUpo maNiyathA // 1 // artha-jisa jisa bhAvase yaha yaMtravAhaka (jIva) jur3atA hai usa 2 bhAvase tanmayatAko prApta hotA hai jaise nirmala sphaTika maNi jisa varNase yukta hotA hai vaisA hI varNa kharUpa ho jAtA hai // 1 // " * isa prakAra anya zAstrameM kahA hai, tathA anya prakAra bhI kahate haiM, bhavyataiva hi bhUtAnAM sAkSAnmukternivandhanam / ataH sarvajJatA bhavye bhavantI nAtra zaGkayate // 44 / / artha-athavA isa prakAra hai ki jIvoMke bhavyatva bhAva hai so sAkSAt muktikA kAraNa hai isa kAraNa bhavya prANImeM sarvajJatA honemeM saMdeha nahIM karanA arthAt bhavyake niHsaMdeha sarvajJatA hotI hI hai // 44 // ayamAtmA svasAmarthyAdizuddhyati na kevalam / cAlayatyapi saMkruddho bhuvanAni caturdaza // 45 // artha-yaha AtmA apane sAmarthyase kevala vizuddha hI nahiM hotA hai kintu jo krodha
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 rAyacandrajainazAstramAlAyAm rUpa hotA hai to caudaha bhuvanoMko bhI ( lokoMko bhI ) calA detA hai bhAvArthaAtmAkI acintya sAmarthya hai ki jo Apa sarvajJake dhyAnase tanmaya hotA hai to sarvadA ho jAtA hai aura kisI samaya yadi krodhase tanmaya ho jAya to caudaha bhuvanoko calA detA hai // 45 // sragdharA / trailokyAnandavIjaM jananajalanidheryAnapAtraM pavitraM lokAlokapradIpaM sphuradmalazaracandrakoTiprabhAvyam / kasyAmapyagrakoTau jagadakhilamatikramya labdhapratiSThaM devaM vizvaikanAthaM zivamajamanaghaM vItarAgaM bhajakha // 46 // artha -- he mune, tU vItarAga devakA hI dhyAna kara. kaise haiM vItarAga bhagavAn ! tIno lokoMke jIvoMko Anandake kAraNa haiM, saMsArarUpa samudrake pAra honeke liye jahAja tulya haiM tathA pavitra arthAt dravyabhAva malase rahita haiM tathA loka alokake prakAza karaneke liye dIpaka ke samAna haiM aura prakAzamAna tathA nirmala aise jo karor3a zarada ke caMdramA unakI prabhAse bhI adhika prabhAke dhAraka haiM tathA kisI mukhya koTimeM samasta jagatakA ullaMghana kara pAI hai pratiSThA jinhoMne aise haiM, jagatake advitIya nAtha haiM, zivasvarUpa haiM, ajanmA haiM pAparahita haiM, aise vItarAga bhagavAn kA dhyAna karo // 46 // isa prakAra rUpastha dhyAnakA varNana kiyA / isameM arahaMta sarvajJa sarva atizayoM se pUrNakA dhyAna karanA kahA hai. usIke abhyAsase tanmaya hokara, usake samAna apane AtmAko dhyAvanA, jisase vaisAhI ho jAtA hai. isa prakAra varNana kiyA / soraThA / sarvavibhavajuta jAna, je dhyAvaiM arahaMtakaM / mana vasi kari sati mAna, te pAveM tisa bhAvakuM // 39 // iti zrIzubhacandrAcArya viracite yogapradIpAdhikAre jJAnArNave rUpasthadharmadhyAnavarNanaM nAma ekonacatvAriMzaM prakaraNam // 39 // (1) naraka 7, bhavanavAsI dekhokA sthAna 1, jyotizcaka 1, madhyaloka 1, solaha svarga 1, navapreveyaka 1, nava anudiza 1, paMca anuttara 1 isa prakAra caudaha bhuvana haiM / anyamatI caudaha bhuvana anya prakAra mAnate haiM /
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / atha catvAriMzaM prakaraNam / 417 Oc isa prakaraNameM rUpAtIta dhyAnakA varNana karate haiM. so, prathama hI asamIcIna dhyAnakA niSedha karate haiM, - vItarAgaM smaranyogI vItarAgo vimucyate / rAgI sarAgamAlavya krUrakarmAzrito bhavet // 1 // artha- - dhyAna karanevAlA yogI vItarAgakA dhyAna karatA huA vItarAga hokara, kamase chUTa jAtA hai / aura rAgIko avalaMbana karake, dhyAna karanese rAgI hokara, karmoke Azrita ho jAtA hai arthAt azubha karmo se ba~dha jAtA hai // 1 // krUra matramaNDalamudrAdiprayogairdhyAtumudyataH / surAsuranaranAtaM kSobhayatyakhilaM kSaNAt // 2 // artha --- yadi dhyAnI muni mantra, maMDala, mudrAdi prayogoMse dhyAna karanemeM udyata ho to samasta sura, amura aura manuSyoMke samUhako kSaNamAtrameM kSomita karasakatA hai // 2 // kruddhasyApyasya sAmarthyamacintyaM tridazairapi / anekavikriyAsAradhyAnamArgAvalambinaH // 3 // artha -- aneka prakArakI vikriyArUpa asAra dhyAnamArgako avalaMbana karanevAle krodhIke bhI aisI zakti utpanna ho jAtI hai ki jisakA deva bhI cintavana nahiM kara sakate // 3 // upajAtiH / bahUni karmANi munipravIraividyAnuvAdAtprakaTIkRtAni / asaMkhya bhedAni kutUhalArthaM kumArgakudhyAnagatAni santi // 4 // artha-jJAnI muniyoMne vidyAnuvAdapUrva se asaMkhya bhedavAle aneka prakArake vidveSaNa uccATana Adi karma kautUhalake liye prakaTa kiye haiM / parantu ve saba kumArga aura kudhyAnake antargata haiM // 4 // upendravajrA / asAvanantaprathitaprabhAvaH svabhAvato yadyapi yantranAthaH / niyujyamAnaH sa punaH samAdhau karoti vizvaM caraNAgralInam // 5 // artha-yadyapi yaha AtmA khabhAvase hI ananta aura jagaprasiddha prabhAvakA dhAraka hai phira samAdhimeM ( dhyAnameM ) jor3A huA ho to yaha samasta jagatako apane caraNoMmeM lIna kara letA haiM // 5 // 53
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 rAyacandrajainazAstramAlAyAm khame'pi kautukenApi nAsaddhyAnAni yogibhiH / sevyAni yAnti bIjatvaMyataH sanmArgahAnaye / / 6 / / ..artha-parantu yogI muniyoMko cAhiye ki asamIcIna dhyAnoMko kautukase khamameM bhI na vicArai / kyoMki, asamIcIna dhyAna sanmArgakI hAnike liye bIja kharUpa (kAraNa) hai / bhAvArtha-khoTe dhyAnase khoTA mArga hI calatA hai, isa kAraNa muni janoMko burA dhyAna kadApi nahiM karanA cAhiye // 6 // sanmArgAtpracyutaM cetaH punarvarSazatairapi / zakyate na hi kenApi vyavasthApayituM pathi // 7 // artha-khoTe dhyAnake kAraNa sanmArgase vicalita hue cittako phira saiMkar3oM varSImeM bhI koI sanmArgameM lAneko samartha nahiM ho sakatA; isa kAraNa khoTA dhyAna kadApi nahiM karanA cAhiye // 7 // asaddhyAnAni jAyante khanAzAyaiva kevalam / rAgAyasagrahAvezAtkautukena kRtAnyapi // 8 // artha-asamIcIna (khoTe ) dhyAna kautuka mAtrase kiye hue bhI rAgAdirUpa khoTe grahoMke Avezase kevala apane nAzake liye hI hote haiM // 8 // nirbharAnandasandohapadasaMpAdanakSamam / muktimArgamatikramya kaH kumArge pravartate // 9 // __ artha-isakAraNa atizayarUpa AnaMdake samUhake sthAna ko utpanna karanemeM samartha aise mokSamArgako ( samIcIna dhyAnako) chor3akara aisA kauna hai jo kumArgameM (khoTe dhyAnameM ) pravRtti kara, jJAnavAn to kadApi nahiM karai // 9 // zArdUlavikrIDitam / kSudradhyAnaparaprapaJcacaturA rAgAnaloddIpitAH mudraamnnddlynmntrkrnnairaaraadhyntyaadRtaaH| kAmakrodhavazIkRtAniha surAn saMsArasaukhyArthino . duSTAzAbhihatAH patanti narake bhogAtibhirvazcitAH // 10 // artha-jo puruSa khoTe dhyAnake utkRSTa prapaMcoMko vistAra karanemeM catura haiM ve isa lokameM rAgarUpa amise prajvalita hokara mudrA, maMDala, yaMtra, Adi sAdhanoMke dvArA kAmakrodhase vazIbhUta kudevoMkA Adarase ArAdhana karate haiN| so, sAMsArika sukhake cAhanevAle aura duSTa AzAse pIr3ita tathA bhogoMkI pIr3Ase baMcita hokara ve narakameM par3ate haiM, isa kAraNa kahate haiM ki // 10 //
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 119 jJAnArNavaH / taddhayeyaM tadanuSTheyaM tadvicintyaM mniissibhiH| yajIvakarmasaMvandhavizleSAyaiva jAyate // 11 // artha-vahI buddhimAnoMko dhyAna karane yogya hai aura vahI anuSThAna va cintavana karane yogya hai jo ki jIva aura karmoM ke saMbaMdhako dUra karanevAlA hI ho / arthAt jisa kAryase karmoMse mokSa ho vahI kArya karanA yogya hai // 11 // phira bhI kucha vizeSatAse kahate haiM, svayameva hi siddhyanti siddhayaH zAntacetasAm / ___ anekaphalasaMpUrNA muktimArgAvalambinAm // 12 // artha-jo muni zAntacitta haiM aura muktimArgake avalambana karanevAle haiM unake aneka prakArake phaloMse bharI huI siddhiyAM khayameva siddha ho jAtI haiN| bhAvArthasamIcIna dhyAnase nAnA prakArakI Rddhiye vinA cAhe hI siddha ho jAtI haiM / phira, khoTe Azayase khoTe dhyAna karanemeM kyA lAbha hai ? // 12 // . saMbhavanti na cAbhISTasiddhayaH kSudrayoginAm / . bhavatyeva punasteSAM svArthabhraMzo'nivAritaH // 13 // ___ artha-jo khoTe dhyAna karanevAle kSudra yogI haiM unako iSTa siddhiyAM kadApi nAhiM hotI; kintu unake ulaTI khArthakI anivArya hAni hI hotI hai // 13 // bhavaprabhavasaMvandhanirapekSA mumukssvH| na hi khane'pi vikSiptaM manaH kurvanti yoginH||14|| artha-jo mokSAmilApI yogIzvara muni haiM ve jisase saMsArakI utpatti ho aise saMbaMdhoMse nirapekSa rahate haiN| ve apane manako khamameM bhI calAyamAna nahiM karate haiN| bhAvArtha-unako kisI prakArakI Rddhi prApta ho, koI devatA Akara unakI mahimA karai tathA kisIko RddhivAn dekheM to bhI ve mokSamArgase kadApi apane manako cyuta nahiM karate // 14 // aba rUpAtIta dhyAnakA varNana karate haiM, atha rUpe sthirIbhUtacittaH prkssiinnvinmH| amUrtamajamavyaktaM dhyAtuM prakramate tataH // 15 // artha-isake pazcAt rupame sthirIbhUta hai citta jisakA tathA naSTa ho gaye haiM vibhrama jisake aisA dhyAnI rUpAtIta dhyAnameM amUrta, ajanmA, iMdriyoMse agocara aise paramAtmAMke dhyAnakA prAraMbha karatA hai // 15 // cidAnandamayaM zuddhamamUH paramAkSaram / smaredyatrAtmanAtmAnaM tadrUpAtItamiSyate // 16 //
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 129 rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha-jisa dhyAnameM dhyAnI muni cidAnandamaya, zuddha, amUrta, paramAkSararUpa AtmAko AtmA hI smaraNa karai arthAt dhyAvai so rUpAtIta dhyAna mAnA gayA hai // 16 // vadanti yogino dhyAnaM cittamevamanAkulam / kathaM zivatvamApannamAtmAnaM saMsmarenmuniH // 17 // ____ artha-yogIzvara cittake AkulatArahita hone arthAt kSobharahita honeko' hI dhyAna kahate haiM / to koI muni mokSaprApta AtmAkA maraNa kaise kare ? bhAvArthajaba dhyeya aura dhyAnI pRthak pRthak hai to cittako kSobha avazya hogA // 17 // isakA samAdhAna isaprakAra hai: vivecya tadguNagrAmaM tatsvarUpaM nirUpya c| ananyazaraNo jJAnI tasminneva layaM vrajet // 18 // - artha-prathama to usa paramAtmAke guNasamUhoMko pRthak 2 vicAra aura phira una guNoMke samudAyarUpa paramAtmAko guNaguNIke abhinna bhAvase vicAra aura phira kisI anyake zaraNase rahita hokara, jJAnI puruSa usI paramAtmAmeM lIna ho jAve / bhAvArthaisa dhyAnameM prathama to guNa aura guNIkA pRthakrUpase vihAra hai parantu antameM paramAtmAmeM lIna honese dhyeya aura dhyAnI pRthak rUpa na raheMge // 18 // tadguNagrAmasampUrNa ttsvbhaavaikbhaavitH| kRtvAtmAnaM tato dhyAnI yojayetparamAtmani // 19 // artha-paramAtmAke khabhAvase ekarUpa bhAvita arthAt milA huA dhyAnI muni usa paramAtmAke guNasamUhoMse pUrNarUpa apane AtmAko karake, phira use paramAtmAmeM yojana karai / aisA vidhAna hai // 19 // yorguNairmataM sAmyaM vyktishktivypekssyaa| - vizuddhatarayoH khAtmatatvayoH paramAgame // 20 // ___ artha-paramAgamameM vizuddha arthAt karmarahita aura usase itara arthAt karmasahita ina donoM khAtmatattvoMmeM zakti aura vyaktikI apekSAse guNoMse samAnatA mAnI hai| bhAvArtha-jaba zakti aura vyaktiko bhinna 2 mAnate haiM taba to karmarahita vizuddha AtmA vyaktirUpase paramAtmA hai aura karmasahita AtmA zaktirUpase paramAtmA hai / aura yadi zakti aura vyaktikoM abhinna mAnate haiM to donoM hI samAna haiM // 20 // aba zakti aura vyakti bhinnAbhinna mAnanemeM avirodhakA hetu dikhalAte haiM yaH pramANanayainaM svatatvamavavuddhyate / vuddhyate paramAtmAnaM sa.yogI vItavibhramaH // 21 //
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 421 jJAnArNavaH / artha-jo muni pramANa aura nayoMke dvArA apane Atmatattvako jAnatA hai vahI yogI vinA kisI sandehake paramAtmAko jAnatA hai / bhAvArtha-javataka pramANa aura nayoMkA kharUpa tathA inake dvArA AtmAkA svarUpa na jAnA jAyagA tabataka karmasahita hI AtmA zaktikI apekSAse karmarahita hai yaha virodha bhI dUra na ho sakegA / ina donoMkA virodha dUra karanevAlA syAdvAda hai / isaliye syAdvAdako samajha kara, phira yadi ina donoMkA vicAra karate haiM, to koI virodha nahIM rahatA aura na bhrama hI rahatA hai // 21 // ava karmarahita paramAtmAkA svarUpa kahate haiM ki, jisake dvArA yaha yogI apane AtmAko rUpAtIta dhyAnameM cintavana karai vyomAkAramanAkAraM niSpannaM zAntamacyutam / caramAGgAtkiyanyUnaM svapradezairghanaiH sthitam // 22 // lokAgrazikharAsInaM zivIbhUtamanAmayam / puruSAkAramApannamapyamUrta ca cintayet // 23 // artha-AkAzake AkAra arthAt amUrta, anAkAra arthAt pudgalake AkArase rahita, niSpanna arthAt phira jisameM kisI prakArakI hInAdhikatA na ho, zAnta arthAt kSobharahita, acyuta arthAt jo apane rUpase kabhI cyuta na ho, carama zarIrase kiJcit nyUna arthAt jisa zarIrase mokSa huA hai usa zarIrase nAsikAdi randhra pradezoMse hIna, apane ghanIbhUta pradezoMse sthita tathA lokAkAzake agrabhAgameM sthita, zivIbhUta arthAt pahile akalyANarUpa the aba kalyANarUpa hue aise, anAmaya arthAt rogAdikase sarvathA rahita aura puruSAkArako prApta hokara bhI amUrta arthAt AkAra to puruSakA hai parantu to bhI usameM rUpa rasa gaMdha sparzAdika nahIM haiM aise paramAtmAkA dhyAna isa rUpAtIta dhyAnameM karai // 22 // 23 // niSkalasya vizuddhasya niSpannasya jgdguroH| cidAnandamayasyocaiH kathaM syAtpuruSAkRtiH // 24 // artha-jo paramAtmA niSkala arthAt deharahita hai, vizuddha arthAt dravyabhAvarUpa donoM. maloMse rahita hai, niSpanna arthAt jisameM kucha hInAdhikatA honevAlI nahIM hai, jo jagatkA guru hai aura jo cidAnandasvarUpa arthAt caitanya aura AnandavarUpa hai, mahAn hai, aise paramAtmAke puruSAkRti arthAt puruSakA AkAra kaise ho sakatA hai ? // 24 // isakA samAdhAna vinirgatamadhUcchiSTapratime mUSikodare / yAdRggaganasaMsthAnaM tadAkAraM smaredvibhum // 25 //
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 rAyacandrajainazAstramAlAyAm . artha-jisase moma nikala gayA hai aisI mUSikAke udara meM jaisA AkAzakA AkAra hai tadAkAra paramAtmA prabhukA dhyAna kareM // 25 // isIkA dUsarA dRSTAnta kahate haiN| sarvAvayavasampUrNa sarvalakSaNalakSitam / vizuddhAdarzasaGkAntaprativimvasamaprabham // 26 // artha-samasta avayavoMse pUrNa aura samasta lakSaNoMse lakSita aise nirmala darpaNameM par3ate hue prativimbake samAna prabhAvAle paramAtmAkA cintavana karai / bhAvArtha-jaise nirmala darpaNameM puruSake samasta avayava aura lakSaNa dikhAI par3ate haiM usI taraha paramAtmAke pradeza zarIrake avayavarUpa pariNata haiM / aura unameM samasta lakSaNoMkI taraha samasta guNa rahate haiM // 26 // ityasau snttaabhyaasvshaatsNjaatnishcyH| . apikhanAdyavasthAsu tamevAdhyakSamIkSate // 27 // artha-isa prakAra jisake nirantara abhyAsake vazase nizcaya ho gayA hai aisA dhyAnI khamAdika avasthAmeM bhI usI paramAtmAko pratyakSa dekhatA hai| bhAvArtha-dRDha abhyAsase khamAdikameM bhI paramAtmA hI dikhAI par3atA hai // 27 // so'haM sakalavitsArvaH siddhaH sAdhyo bhvcyutH| paramAtmA paraM jyotirvizvadI niraJjanaH // 28 // tadAsau nizcalo'mUrto niSkalaGko jgdguruH| .cinmAno visphuratyucaiAnadhyAtRvivarjitaH / / 29 // . artha-pUrvokta prakArase jaba paramAtmAkA nizcaya ho jAtA hai aura dRDha abhyAsase usakA pratyakSa hone lagatA hai usa samaya paramAtmAkA cintavana isa prakAra karai ki aisA paramAtmA maiM hI hUM, maiM hI sarvajJa hUM, sarvavyApaka hUM, siddha hUM, tathA maiM hI sAdhya arthAt siddha karane yogya thA / saMsArase rahita, paramAtmA, paramajyotikharUpa, samasta vizvakA dekhanevAlA maiM hI huuN| maiM hI niraMjana hUM / aisA paramAtmAkA dhyAna karai / usa samaya apanA kharUpa nizcala, amUrta arthAt zarIrarahita, niSkalaGka, jagatkA guru, caitanyamAtra aura dhyAna tathA dhyAtAke bhedarahita aisA atizaya sphurAyamAna hotA hai // 28 // 29 // pRthagbhAvamatikramya tathaikyaM paramAtmani / prAmoti sa muniH sAkSAdyathAnyatvaM na vudhyate // 30 // artha-yaha muni jisa samaya pUrvokta prakArase paramAtmAkA dhyAna karatA hai usa samaya paramAtmAmeM pRthak bhAva arthAt alagapanekA ullaMghana karake sAkSAt ekatAko isa
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 423 taraha prApta ho jAtA hai ki, jisase pRthak panekA bilkula bhAna nahIM hotA / bhAvArthausa samaya dhyAtA aura dhyeyameM dvaitabhAva nahIM rahatA // 30 // ukaM c| niSkalaH paramAtmAhaM lokaalokaavbhaaskH| vizvavyApI svabhAvastho vikaarprivrjitH||1|| artha-niSkala arthAt deharahita, loka aura alokako dekhane aura jAnanevAlA, vizva vyApaka, svabhAvameM sthira, samasta vikAroMse rahita aisA paramAtmA maiM hUM / aisA anya graMthoM meM bhI abheda bhAva dikhAyA hai // 1 // " maalinii| itivigatavikalpaM kSINarAgAdidoSaM viditasakalavedyaM vaktavizvaprapaJcam / zivamajamanavadyaM vizvalokaikanAthaM paramapuruSamuccairbhAvazuddhyA bhajasva // 31 // artha-yahAM AcArya vizeSa upadezarUpa preraNA karate haiM ki he muni, isa prakAra jisake samasta vikalpa dUra hogaye haiM, jisake rAgAdika saba doSa kSINa ho cuke haiM, jo jAnane yogya samasta padArthoMkA jAnanevAlA hai, jisane saMsArake samasta prapaJca chor3a diye haiM, jo ziva arthAt kalyANasvarUpa athavA mokSasvarUpa hai, jo ana arthAt jisako Age janma maraNa nahIM karanA hai, jo anavadya arthAt pApoMse rahita hai, tathA jo samasta lokakA eka advitIya nAtha hai aise parama puruSa paramAtmAko bhAvoMkI zuddhatApUrvaka atizaya karake maja / bhAvArtha-zuddha bhAvoMse aise parama puruSa paramAtmAkA dhyAna kara // 31 // isa prakAra isa adhyAyameM rUpAtIta dhyAnakA nirUpaNa kiyA hai| isakA saMkSepa bhAvArtha yaha hai ki jaba dhyAnI siddha parameSThIke dhyAnakA abhyAsa karake zaktikI apekSAse Apako bhI unake samAna jAnakara aura Apako unake samAna vyaktarUpa karaneke liye usameM (ApameM ) lIna hotA hai, taba Apa karmakA nAza kara, vyaktarUpa siddha parameSThI hotA hai| dohaa| siddha niraJjana karmavina, sUratirahita ananta / jo dhyAce paramAtamA, so pAve ziva saMta // 1 // iti zrIzubhacandrAcAryaviracite yogapradIpAdhikAre jJAnArNave rUpAtIta dhyAnavarNanaM nAma catvAriMzaM prakaraNam // 40 //
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 . rAyacandrajainazAstramAlAyAm / athaikacatvAriMzaM prakaraNam / commoomAge zrIzubhacandrAcArya dharmyadhyAnakA phala varNana karate hue prathama hI kucha upadeza karate haiM: vaMzastham / prasIda zAnti vraja-sanniruddhyatAM durantajanmajvarajimitaM mnH| agAdhajanmANavapAravartinAM yadi zriyaM vAJchasi vizvadarzinAm // 1 // artha-he Atman , yadi tU agAdha saMsArarUpI samudrake pAravartI aura samasta lokAlokake dekhanevAle aise arahaMta aura siddha bhagavAnkI lakSmIkI icchA karatA hai to prasanna ho, zAntatA dhAraNa kara aura duranta saMsArarUpa jvara karake mUrchita manako vaza kara / bhAvArtha-AcAryakA upadeza hai ki yadi tU dhyAna karanA cAhatA hai to prathama hI apane manako vazameM kara aura zAntabhAva.dhAraNa kara // 1 // . yadi roDhuM na zaknoti tucchavIryo munimnH| tadA rAgetaradhvaMsaM kRtvA kuryAtsunizcalam // 2 // 'artha aura tucchavIrya muni arthAt sAmarthyahIna muni yadi apane manako vaza nahIM kara sake to rAgadveSakA nAza karake manako nizcala krai| bhAvArtha-manako rAgadveSarUpa pariNata na hone de // 2 // anuprekSAzca dharmyasya syuH sadaiva nivandhanam / cittabhUmau sthirIkRtya svasvarUpaM nirUpaya // 3 // artha he mune! anitya azaraNAdika bAraha anuprekSA arthAt anityAdikakA cintavana karanA sadA dharmadhyAnakA kAraNa hai / isaliye apanI cittarUpI bhUmimeM una anuprekSAoMko sthira karake apane kharUpakA avalokana kr| bhAvArtha-yadi terA.. citta sthira na hotA ho to bAraha bhAvanAoMkA cintavana kr| ye bhAvanA dharmadhyAnameM kAraNa haiM // 3 // sphoTayatyAzu niSkampo yathA dIpo ghanaM tmH| tathA karmakalakaughaM muneyAnaM sunizcalam // 4 // artha- jaise niSkampa arthAt acala dIpaka sadhana andhakArakoM zIghra hI dUra kara detA hai; usI taraha munikA sunizcala dhyAna bhI karmakalaMkake samUhako zIghra hI nAza karatA hai / bhAvArtha-karmake nAza karaneke liye dhyAna karanA hI cAhiye // 4 //
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 425 calatyevAlpasatvAnAM kriyamANamapi sthiram / cetaH zarIriNAM zazvadviSayairvyAkulIkRtam // 5 // na khAmitvamataH zukle vidyate'tyalpacetasAm / AdyasaMhananasyaiva tatpraNItaM purAtanaiH // 6 // chinne bhinne hate dagdhe dehe skhamiva dUragam / prapazyan varSevAtAdiduHkhairapi na kampate // 7 // na pazyati tadA kiJcinna zRNoti na jighati / spRSTaM kiJcinna jAnAti sAkSAnivRttalepavat // 8 // ___ kAlApakam // artha-alpavIrya arthAt sAmarthyahIna prANiyoMkA mana sthira karate hue bhI nirantara viSayoMse vyAkula hotA huA calAyamAna hotA hI hai| isaliye atizaya alpacittavAloMkA zukladhyAna karane meM adhikAra nahIM hai / prAcIna muniyoMne pahaleke (vajra, vRSabha, nArAca ) saMhananavAleke hI zukladhyAna kahA hai / isakA kAraNa yaha hai ki isa saMhananavAlekA hI citra aisA hotA hai ki, zarIrako chedane, bhedane, mArane aura jalAnepara bhI apane AsmAko usa zarIrase atyanta dUra arthAt bhinna dekhatA huA calAyamAna nahIM hotA aura na varSAkAlake pavana Adika duHkhoMse kampAyamAna hotA hai| tathA usa dhyAnake samaya lepakI mUrti arthAt raMgase nikAlI huI citrAmakI mUrtikI taraha ho jAtA hai| isa kAraNa, yaha yogI na to kucha dekhatA hai, na kucha sunatA hai, na kucha sUMghatA hai aura na kucha sparza kiye hueko jAnatA hai| bhAvArtha-aise puruSake zukladhyAna hotA hai // 5 // AdhasaMhananopetA nivedapadavIM shritaaH| kurvanti nizcalaM cetaH zukladhyAnakSamaM narAH // 9 // artha-jinake AdikA saMhanana hai aura jo vairAgya padavIko prApta hue haiM, aise puruSa hI apane cittako zukladhyAna karanemeM samartha aisA nizcala karate haiM // 9 // sAmagryorubhayordhyAturdhyAnaM bAhyAntaraGgayoH / pUrvayoreva zuklaM sthAnAnyathA janmakoTiSu // 10 // artha-isa prakAra pUrva kahI huI bAhya aura Abhyantara arthAt Adike saMhanana aura vairAgyabhAva ina donoM sAmagriyoMse dhyAna karanevAleke zukladhyAna hotA hai| anyathA arthAt vinA Adike saMhanana aura vairAgyabhAvake, karoDoM janmoMmeM bhI nahIM ho sakatA // 10 // 54
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 rAyacandrajainazAstramAlAyAm sarva sAdhAraNa jIvoMke zukladhyAna asaMbhava hai isaliye dhaHdhyAnakI rIti kahate haiN| atikramya shriiraadisnggaanaatmnyvsthitH| naivAkSamanasoryogaM karotyekAgratAzritaH // 11 // artha-dharmyadhyAna karanevAlA zarIrAdika parigrahoMko chor3a, AtmAmeM avasthita hotA huA, ekAgratAko dhAraNa kara, indriya aura manakA saMyoga nahIM karatA hai arthAt indriyoMse jo padArthoMkA grahaNa hotA hai unakA manase saMyoga nahIM karatA / manako kevala kharUpameM hI sthira rakhatA hai / / 11 // aba isa dhyAnakA phala likhate haiN| asaMkhyeyamasaMkhyeyaM sadRSTyAdiguNe'pi ca / kSIyate kSapakasyaiva karmajAtamanukramAt // 12 // * zamakasya kramAt karma zAntimAyAti pUrvavat / prApnoti nirgatAtaGkaH sa saukhyaM zamalakSaNam / / 13 // artha-isa dharmyadhyAnameM karmokA kSaya karanevAle kSapakake sadRSTi arthAt samyagdRSTi nAmaka cauthe guNasthAnase lekara, sAtaveM apramatta guNasthAna paryanta anukramase asaMkhyAta guNA karmakA samUha kSaya hotA hai / aura jo karmoMkA upazamma karanevAlA upazamaka hai usake kramase asaMkhyAta asaMkhyAta guNA karmakA samUha upazama hotA hai / isaliye aisA dharmyadhyAnI AtaMka dAhAdi duHkhoMse rahita hotA huA upazama bhAvarUpa sukhako prApta hotA hai // 12 // 13 // dharmadhyAnasya vijJeyA sthitiraantrmuhrtikii| kSAyopazamiko bhAvo lezyA zuklaiva zAzvatI // 14 // artha-isa dharmyadhyAnakI sthiti antarmuhUrta hai, isakA bhAva kSAyopazamika hai aura lezyA sadA zukla hI rahatI hai| bhAvArtha-dharmyadhyAna antarmuhUrta rahatA hai / dharmyadhyAnaghAleke kSAyopazamika bhAva aura zukla lezyA hotI hai // 14 // . idamatyanta nirvedavivekaprazamodbhavam / khAtmAnubhavamatyakSaM yojayatyaGginAM sukham // 15 // artha-yaha dharmyadhyAna jIvoMko atyanta niveda arthAt saMsAra deha bhogAdikoMse a. tyanta vairAgya tathA viveka arthAt bhedajJAna aura prazama arthAt maMdakapAya inase utpanna honevAle apane AtmAke hI anubhavameM AnevAle aura indriyoMse atIta arthAt atIndriya aise sukhako prApta karatA hai / / 15 //
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 427 jnyaanaarnnvH| aba isa dharmyadhyAnake cihna kahate haiM uktaM c| "alaulyamArogyamaniSThuratvaM gandhaH zubho muutrpuriissmlpm| ' kAntiH prasAda kharasaumyatA ca yogapravRtte prathamaM hi cihnam // 1 // . artha-alaulya arthAt viSayoMmeM indriyoMkI laMpaTatA na honA aura manakA capala na honA, Arogya arthAt zarIra nIroga honA, niSThuratA na honA, zarIrakA gaMdha zubha honA, malamUtrakA alpa honA, zarIra kAntisahita honA arthAt zaktihIna na honA, cittakA prasanna honA arthAt kheda zokAdika malina bhAvarUpa na honA aura khara arthAt zabdoMkA uccAraNa saumya honA, ye cihna yogakI pravRttike arthAt dhyAna karanevAleke prArambhadazAmeM hote haiN| bhAvArtha-aise cihnavAle puruSake dhyAnakA prArambha hotA hai // 1 // " aba isa dharmyadhyAnakA phala kahate haiN| ___ athAvasAne khatanuM vihAya dhyAnena sNnystsmstsnggaaH| graiveyakAnuttarapuNyavAse sarvArthasiddhau ca bhavanti bhavyAH // 16 // artha-jo bhavya puruSa isa paryAyake anta samayameM samasta parigrahoMko chor3akara, dharmyadhyAnase apanA zarIra chor3ate haiM, ve puruSa puNyake sthAnarUpa aise aveyaka aura anucara vimAnoMmeM tathA sarvArthasiddhimeM utpanna hote haiN| bhAvArtha-~yadi parigrahakA tyAga kara, muni ho, dharmyadhyAnase isa paryAyako chor3e to nava aveyaka, nava anuttara aura savArthasiddhimeM / uttama deva ho // 16 // tatrAtyantamahAprabhAvakalitaM lAvaNyalIlAnvitaM sragbhUSAmbaradivyalAnchanacitaM candrAvadAtaM vpuH| saMprApyonnatavIyabodhasubhagaM kAmajvarArticyutaM sevante vigatAntarAyamatulaM saukhyaM ciraM khargiNaH // 17 // artha-jo jIva dharmyadhyAnake prabhAvase vargameM utpanna hote haiM, ve vahAM atyanta mahAprabhAvasahita; sundaratA aura krIDAyukta tathA mAlA, bhUSaNa, vastra aura divya lakSaNAdisahita; candramAsadRza zuklavarNa zarIrako pAkara; unnata vIrya aura jJAnase subhaga, kAmajvarakI vedanAse rahita aura antarAyarahita aise atula sukhoMko cirakAla paryanta bhogate haiM // 17 // graiveyakAnuttaravAsabhAjAM vicArahInaM sukhamatyudAram / nirantaraM puNyaparamparAbhirvivarddhate vArddhirivendupAdaiH // 18 // artha-aveyaka aura anuttarAdi vimAnoMmeM rahanevAle devoMkA sukha kAmasevanase rahita hotA hai arthAt unake kAmasevana sarvathA nahIM hai tathApi unakA sukha atyantaH namI
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 rAyacandrajainazAstramAlAyAm udAra hai / aura vaha jaise candramAkI kiraNoMse samudra bar3hatA hai vaise hI nirantara puNyakI paraMparAse bar3hatA hI rahatA hai / bhAvArtha - vahAMkA sukha sadA vRddhirUpa hai // 18 // devarAjyaM samAsAdyaM yatsukhaM kalpavAsinAm / nirvizanti tato'nantaM saukhyaM kalpAtivartinaH // 19 // artha -- indrapadako pAnekara kalpavAsiyoMko jo sukha milatA hai usase anantaguNA sukha kalpAtItoM (nava graiveyaka, nava anudiza aura vijayAdika pAMca vimAnoMmeM rahanevAle ahamindroM ) ko prApta hotA hai // 19 // saMbhavantyatha kalpeSu teSvacintyavibhUtidam / prAzuvanti paraM saukhyaM surAH strIbhogalAJchitam // 20 // artha - athavA dharmyadhyAnase paryAya chor3akara, jo una kalpavargoM meM ( solaha svagameM ) utpanna hote haiM ve deva bhI acintya vibhUtike denevAle aura striyoMke bhogoMsahita utkRSTa sukhako prApta hote haiM // 20 // dazAGgabhogasambhUtaM mahASTaguNavarjitam / yatkalpavAsinAM saukhyaM tadvaktuM kena pAryate // 21 // artha - kalpavAsI devoMkA sukha dazAGga bhogoMse utpanna huA hai aura aNimAdika ATha mahAguNoM se bar3hA huA hai / isaliye usa sukhako kauna varNana kara sakatA hai // 21 // sarvadvandvavinirmuktaM sarvAbhyudayabhUSitam / nityotsavayutaM divyaM divi saukhyaM divaukasAm // 22 // artha - khargameM devoMkA sukha sarvadvandva arthAt kSobhoMse rahita hai, samasta abhyudayoMse bhUSita, nitya utsavasahita aura divya hai // 22 // pratisamayamudIrNa svarga sAmrAjyarUDhaM sakalaviSayabIjaM khAntadattAbhinandam / lalitayubatilIlAliGganAdiprasUtaM sukhametulamudAraM svargiNo nirvizanti // 23 // artha-svargake deva pratyeka samaya meM udayarUpa arthAt vicchedarahita, khargake sAmrAjyase prasiddha, samasta viSayoMkA kAraNa, antaHkaraNako Ananda denevAle, sundara devAGganAoMkI lIlA aura AliMganAdikase utpanna, atula aura udAra sukhakA anubhava karate haiM // 23 //
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 429 jJAnArNavaH / sarvAbhimatabhAvotthaM nirvighnaM khAsukhAmRtam / sevyamAnA na vuddhyante gataM janma divaukasaH // 24 // artha-varganivAsI deva apane samasta manovAMchita padArthoMse utpanna aura nirvina aise khargake sukharUpa amRtakA sevana karate hue vyatIta hue janmako arthAt gaye hue devaparyAyako nahIM jAnate // 24 // tasmAcyutvA tridivapaTalAdivyabhogAvasAne _kurvantyasyAM bhuvi naranute puNyavaMze'vatAram / tatraizvarya paramavapUSaM prApya devopanItai. bhogainityotsvprinntaiaalymaanaa vasanti // 25 // ___ artha-phira ve svargake deva divya bhogoMko bhogakara, usa svargapaTalase cyuta hote haiM aura isa bhUmaMDalameM jisako loga namaskAra karate haiM aise uttama puNya vaMzameM avatAra lete ., haiM / aura vahAM bhI parama (utkRSTa) zarIra aura aizvaryako pAkara, nitya utsava rUpa. parivata aise devopanIta aneka bhogoMse lAlita aura puSTa hue nivAsa karate haiM / yaha saba dharmyadhyAnakA phala hai // 25 // tato vivekamAlamvya virajya jananabhramAt / triratnazuddhimAsAdya tapaH kRtvAnyaduSkaram // 26 // dharmadhyAnaM ca zuklaM ca svIkRtya nijviirytH| kRtlakarmakSayaM kRtvA brajanti padmavyayam // 27 // artha-usake bAda arthAt uttama manuSyabhavake sukha bhogakara, punaH bhedajJAnako. (zarIrAdikase AtmAkI bhinnatAko ) avalaMbana kara, saMsArake paribhramaNase virakta ho, . ratnatraya arthAt samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakcAritrakI zuddhatAko prApta kara, durdhara tapa kara tathA apanI zaktike anusAra dharmyadhyAna aura zukladhyAnako dhAraNa kara aura smst| karmIkA nAza kara, avinAzI mokSa padako prApta hote haiM / yaha dharmyadhyAnakA paraMparArUpa phala hai / isa prakAra dharmyadhyAnakA phala nirUpaNa kiyA // 26 // 27 // dohaa| dharmadhyAnako phala bhalo, pada ahamindra surendra / paraMparA zivapura vase, je nara dherai vitandra // 1 // iti zrIzubhacandrAcAryaviracite yogapradIpAdhikAre jJAnArNave dhaHdhyAnaphala varNanaM nAmaikacatvAriMzaM prakaraNam // 41 //
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 rAyacandrajainazAstramAlAyAm atha dvicatvAriMzaM prakaraNam / aba AcArya zukladhyAnakA varNana karate haiN| zukladhyAna dharmyadhyAnapUrvaka hote haiM, isaliye prathama hI dharmadhyAnakI preraNA karate haiN| zArdUlavikrIDitam / rAgAAgrarujAkalApakalitaM sandehalolAyitaM vikSiptaM sakalendriyArthagahane kRtvA mano nizcalam / saMsAravyasanapravandhavilayaM muktarvinodAspadaM / dharmadhyAnamidaM vidantu nipuNA atyakSasaukhyArthinaH // 1 // artha-atIndriya sukhake cAhanevAle nipuNa muni prathama hI rAgAdika tIvra rogoMke samUhoMse vyApta, aneka sandehoMse calAyamAna arthAt jabataka nirNaya na ho tabataka sthira na rahanevAle aura samasta indriyoMke viSayarUpa gahana vanameM vikSipta arthAt bhUle hue manako nizcala karate haiM / saMsArake kaSTa Apatti Adi vyasanoMke prabaMdhase rahita aura muktike krIDA karanekA sthAna aise isa dhyAnako dharmyadhyAna kahate haiN| bhAvArtha-manako nizcala karake, dharmadhyAna hotA hai| isameM sAMsArika vyApArake pravartanakA sarvathA abhAva hai // 1 // AtmArtha zraya muJca mohagahanaM mitraM vivekaM kuru vairAgyaM bhaja bhAvayakha niyataM bhedaM shriiraatmnoH| . dharmyadhyAnasudhAsamudrakuhare kRtvAvagAha paraM .. pazyAnantasukhakhabhAvakalitaM suktarmukhAmbhoruham // 2 // __ atha-he Atman , tU AtmAke prayojanakA Azraya kara arthAt aura prayojanoMko chor3akara, kevala AtmAke prayojanakA hI Azraya kara; tathA moharUpI vanako choDa, viveka arthAt bhedajJAnako mitra banA, saMsAra dehake bhogoMse vairAgyakA sevana kara aura paramArthase jo zarIra aura AtmAmeM bheda hai usakA nizcayase cintavana kara / aura dharmyadhyAnarUpI amRtake samudrake kuhara ( madhya )meM parama avagAhana (sAna ) karake ananta sukha khabhAvasahita muktike mukhakamalako dekha // 2 // aba zukladhyAnakA nirUpaNa karate haiN| atha dhamatikrAntaH zuddhiM cAtyantikI zritaH / dhyAtumArabhate vIraH zuklamatyantanirmalam // 3 //
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 431 jnyaanaarnnvH| artha-isa dharmAdhyAnake anantara dharmyadhyAnase atikrAnta hokara arthAt nikalakara; atyanta zuddhatAko prApta huA.dhIra vIra muni atyanta nirmala zukladhyAnake dhyAvanekA prArambha karatA hai / / 3 // niSkriya karaNAtItaM dhyAnadhAraNavarjitam / antarmukhaM ca yaccittaM tacchuklamiti paThyate // 4 // artha-jo niSkriya arthAt kriyArahita hai, indriyAtIta hai aura dhyAnakI dhAraNAse rahita hai arthAt "maiM isakA dhyAna karUM" aisI icchAse rahita hai aura jisameM citta a ntarmukha arthAt apane kharUpahIke sanmukha hai; usako zukladhyAna kahate haiM // 4 // AdisaMhananopetaH pUrvajJaH punnycessttitH| caturvidhamapi dhyAnaM sa zuklaM dhyAtumarhati // 5 // artha-jisake prathama vajra vRSabha nArAca saMhanana hai; jo pUrva arthAt gyAraha aMga caudaha pUrvakA jAnanevAlA hai aura jisakI puNyarUpa ceSTA ho arthAt zuddhacAritra ho; vahI muni cAroM prakArake zukladhyAnoMko dhAraNa karane yogya hotA hai / / 5 // . aaryaa| 'zuciguNayogAcchuklaM kaSAyarajasaH kssyaadupshmaahaa| vaiDUryamaNizikhAiva sunirmalaM niSpakampaM ca // 1 // artha-AtmAke zuciguNake sambandhase isakA nAma zukla par3A hai / kaSAyarUpI rajake kSaya honese athavA upazama honese jo AtmAke nirmala pariNAma hote hai vahIM zuciguNakA yoga hai / aura vaha zukladhyAna vaiDUryamaNikI zikhAke samAna nirmala aura niSkaMpa arthAt kaMpatAse rahita hai // 1 // " . kaSAyamalavizleSAtpazamAdA prsuuyte| , yataH puMsAmatastajjJaiH zuklamuktaM niruktikam // 6 // artha-puruSoMke kaSAyarUpI malake kSaya honese athavA upazama honese yaha zukladhyAna hotA hai isaliye usa dhyAnake jAnanevAle AcAryoMne isakA nAma zukla aisA niruktipUrvaka arthAt sArthaka kahA hai // 6 // chadmasthayoginImAye de tu zukle prakIrtite / de tvantye kSINadoSANAM kevalajJAnacakSuSAm // 7 // artha-zukladhyAnake pRthaktvavitarka, ekatvavitarka, sUkSmakriyApratipAti, vyuparatakriyAnivRtti aise cAra bheda haiN| unameMse pahileke do arthAt pRthaktvavitarka aura ekatva
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 rAyacandrajainazAstramAlAyAm vitarka to chadmastha yogI arthAt bArahaveM guNasthAna paryanta alpajJAniyoMke hote haiM / aura antake do zukladhyAna sarvathA rAgAdidoSoMse rahita aise kevala jJAniyoMke hote haiM // 7 // zrutajJAnArthasambandhAcchrutAlambanapUrvake / pUrve pare jinendrasya niHzeSAlambanacyute // 8 // artha - prathama ke do zukladhyAna jo ki chadmasthoMke hote haiM ve zrutajJAnake arthake saMbaMghase zrutajJAnake AlaMbanapUrvaka haiM arthAt unameM zrutajJAnapUrvaka padArthakA AlaMbana hotA hai / aura antake do zukladhyAna jo ki jinendradevake hote haiM ve samasta AlaMbanarahita hote haiM // 8 // savitarka savicAraM sapRthaktvaM ca kIrtitam | zuklamAyaM dvitIyaM tu viparyastamato'param // 9 // artha - Adike do zukladhyAnoM meM pahalA zukladhyAna vitarka, vicAra aura pRthaktvasahita hai isaliye isakA nAma pRthaktvavitarkavicAra hai, aura dUsarA isase viparyasta hai, so hI kahate haiM // 9 // savitarkama vicAra mekatva padalAnchitam / kIrtitaM munibhiH zukkaM dvitIyamatinirmalam // 10 // artha - dUsarA zukladhyAna vitarkasahita hai, parantu vicArarahita hai aura ekatva padalAnchita arthAt sahita hai| isaliye isakA nAma muniyoMne ekatvavitarkavicAra kahAM hai / yaha dhyAna atyanta nirmala hai // 10 // sUkSmakriyApratIpAti tRtIyaM sArthanAmakam / samucchinnakriyaM dhyAnaM turyamAyairniveditam // 11 // artha-tIsare zukladhyAnakA sUkSmakriyAaMpratipAti aisA sArthaka nAma hai / isameM upayogakI kriyA nahIM hai parantu kAyaki kriyA vidyamAna hai / yaha kAyakI kriyA ghaTate ghaTate jaba sUkSma raha jAtI hai taba yaha tIsarA zukladhyAna hotA hai, aura isase isakA sUkSmakriyAapratipAti aisA nAma hai / aura AryapuruSoMne cauthe dhyAnakA nAma samucchi - nakriya / arthAt vyuparatakriyAnivRtti aisA kahA hai / isameM kAyakI kriyA bhI miTa hai // 11 // I tatra triyoginAmAdyaM dvitIyaM tvekayoginAm / tRtIyaM tanuyogAnAM syAtturIyamayoginAm // 12 // artha -- zukladhyAnake cAroM bhedoMmeMse pahalA jo pRthaktvavitarkavicAra hai so mana, vacana, kAya ina tInoM yogoMvAle muniyoMke hotA hai / kyoMki, isameM yoga palaTate rahate haiM /
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 433 dUsarA ekatvavitarkavicAra kisI eka yogase hI hotA hai / kyoMki, isameM yoga palaTate nahIM / yogI jisa yogameM lIna hai, vahI yoga rahatA hai| tIsarA sUkSmakriyA'pratipAti kAyayoga vAleke hI hotA hai / kyoMki, kevalI bhagavAnke kevala kAyayogakI sUkSmakriyA hI hai / zeSa do yogoMkI kriyA nahIM hai / aura cauthA samucchinnakriya ayogakevalIke hotA hai / kyoMki, ayogakevalIke yogoMkI kriyAkA sarvathA abhAva hai // 12 // aba inakA spaSTa artha kahate haiM / pRthaktvena vitarkasya vicAro yatra vidyate / savitarka savicAraM sapRthaktvaM tadiSyate // 13 // artha -- jisa dhyAnameM pRthak pRthak rUpase vitarka arthAt zrutakA vicAra arthAt saMkramaNa hotA hai arthAt jisameM alaga alaga zrutajJAna badalatA rahatA hai, usako savitarka savicAra sapRthaktva dhyAna kahate haiM // 13 // 14 // avicAro vitarkasya yatraikatvena saMsthitaH / savitarkamavicAraM tadekatvaM vidurbudhAH // artha - jisa dhyAnameM vitarkakA vicAra ( saMkramaNa ) nahIM hotA aura jo eka rUpase hI sthita ho usako paMDitajana savitarka avicAra rUpa ekatva dhyAna kahate haiM // 14 pRthaktvaM tatra nAnAtvaM vitarkaH zrutamucyate / arthavyaJjanayogAnAM vicAraH saMkramaH smRtaH // 15 // artha-tahAM nAnAtva arthAt anekapaneko pRthaktva kahate haiM, zrutajJAnako vitarka kahate haiM aura artha, vyaJjana aura yogoMke saMkramaNakA nAma vicAra kahA gayA hai // 15 // arthAdarthAntarApattirarthasaMkrAntiriSyate / jJeyA vyaJjanasaMkrAntirvyaJjanAJjane sthitiH // 16 // syAdiyaM yogasaMkrAntiyagAdyogAntare gatiH / vizuddha dhyAnasAmarthyAtkSINamohasya yoginaH // 17 // 1 artha - eka artha (padArtha) se dUsare arthakI prApti honA arthasaMkrAnti hai / eka vyaJjanase dUsare vyaJjanameM prApta hokara, sthira honA vyaJjanasaMkrAnti hai / aura eka yogase dUsare yogameM gamana karanA yogasaMkrAnti hai / isa prakAra vizuddha dhyAnake sAmarthya se jisakA mohanIyakarma naSTa hogayA hai aise yogIke ye hote haiM // 16 // 17 // uktaM ca / "arthAdarthaM vacaH zabdaM yogAyogaM samAzrayet paryAyAdapi paryAyaM dravyANIzcintayedaNum // 2 // artha-eka arthase dUsare arthakA cintavana kare / eka zabdase dUsare zabdakA aura 55
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 rAyacandrajainazAstramAlAyAm eka yogase dUsare yogakA Azrayale / eka paryAyase dUsare paryAyakA cintavana kare / aura dravyarUpa aNuse aNukA cintavana kare / aisA anya granthoMmeM likhA hai // 2 // " arthAdiSu yathA dhyAnI saMkrAmatyavilambitam / / punayAvatate tena prakAreNa sa hi khayam // 18 // __ artha-jo dhyAnI artha vyaJjana Adi yogoMmeM jaise zIghratAse saMkramaNa karatA hai vaha dhyAnI apane Apa punaH usIprakAra lauTatA hai // 18 // viyogI pUrvavidyaH syAdidaM dhyAyatyasau muniH|| savitarka savicAraM sapRthaktvamato matam // 19 // artha-jisake tInoM yoga hote haiM aura jo pUrvakA jAnanevAlA hotA hai, vahI muni isa pahale dhyAnako dhAraNa karatA hai / isaliye isa dhyAnakA nAma savitarkasavicArasapR. thaktva kahA hai // 19 // ___ asyAcintyaprabhAvasya sAmarthyAtsa prazAntadhIH / mohamunmUlayatyeva zamayatyathavA kSaNe // 20 // artha-isa acintya prabhAvavAle dhyAnake sAmarthyase jisakA. citta zAnta hogayA hai aisA dhyAnI muni kSaNabharameM mohanIya karmakA mUlase nAza karatA hai, athavA usakA upazama karatA hai // 20 // ukNc| "idamatra tu tAtparya zrutaskandhamahArNavAt / / __ arthamekaM samAdAya dhyAyanAntaraM vrajet // 3 // artha-isa dhyAnameM arthAdikake palaTanekA tAtparya yaha hai ki zrutaskandha arthAt dvAdazAMga zAstrarUpa mahAsamudrase eka arthako lekara usakA dhyAna karatA huA dUsare arthako prApta hotA hai // 3 // zabdAcchandAntaraM yAyAdyogaM yogAntarAdapi / savicAramidaM tasmAtsavitarka ca lakSyate // 21 // artha-yaha dhyAna eka zabdaseM dUsare zabda para jAtA hai aura eka yogase dUsare yogapara jAtA hai isaliye isakA nAma savicArasavitarka kahate haiM // 21 // zrutaskandhamahAsindhumavagAhya mhaamuniH| dhyAyetpRthaktvavitarkavicAraM dhyAnamanimam // 22 // artha-mahAmuni dvAdazAMga zAstrarUpa mahAsamudrako avagAhana karake, isa pRthaktvavitarka vicAra nAmaka pahale zukladhyAnako dhyAve // 22 //
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / evaM zAntakaSAyAtmA karmakakSAzuzukSaNiH / ekatvadhyAnayogyaH syAtpRthaktvena jitAzayaH // 23 // artha - isa prakAra pRthaktva dhyAnase jisane apanA citta jIta liyA hai aura jisake kaSAya zAnta hogaye haiM aura jo karmarUpa kakSa arthAt tRNasamUha athavA vanake dagdha karaneko anike samAna hai; aisA mahAmuni ekatva dhyAnake yogya hotA hai || 23 | 435 pRthaktve tu yadA dhyAnI bhavatyamalamAnasaH / tadaikatvasya yogyaH syAdAvirbhUtAtmavikramaH // 24 // artha -- jisa samaya isa ghyAnIkA citta pRthaktva dhyAnake dvArA kaSAyamalase rahita hotA hai taba isa dhyAnIkA parAkrama pragaTa hotA hai aura tabhI yaha ekatva dhyAnake yogya hotA hai / bhAvArtha -- ekatva dhyAna, pRthaktva dhyAnapUrvaka hI hotA hai // 24 // jJeyaM prakSINamohasya pUrvajJasyAmitadyuteH / savitarkamidaM dhyAnamekatvamatinizcalam || 25 || artha-jisakA mohanIyakarma naSTa hogayA hai aura jo pUrvakA jAnanevAlA hai aura jisakI dIpti aparimita hai, usa munike atyanta nizcala aisA yaha savitarka ekatvadhyAna hotA hai // 25 // apRthaktvamavicAraM savitarka ca yoginaH / ekatvamekayogasya jAyate'tyantanirmalam // 26 // artha - kisI eka yogavAle munike pRthaktvarahita, vicArarahita aura vitarkasahita aisA yaha ekatva dhyAna atyanta nirmala hotA hai || 26 // soi caikamaNuM caikaM paryAyaM caikamazramaH / cintayatyeka yogena yatraikatvaM taducyate // 27 // artha - jisa dhyAnameM yogI khedarahita hokara, eka dravyako, eka aNuko athavA eka paryAyako eka yogase cintavana karatA hai; usako ekatva dhyAna kahate haiM // 27 // uktaM ca / "eka dravyamathANuM vA paryAyaM cintayedyadi / yomaikena yadakSINaM tadekatvamudIritam // 4 // artha -- jo yati samartha hotA huA eka yogase eka dravya, eka aNu athavA eka paryAyako cintavana karai use ekatva dhyAna kahate haiM // / 4 // " asmin sunirmaladhyAnahutAze pravijRmbhite / vilIyante kSaNAdeva ghAtikarmANi yoginaH // 28 //
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm artha-yogI puruSoMke atizaya nirmala ekatvavitarka avicAra nAmaka dvitIya dhyAnarUpI agnike pragaTa hote hue ghAtiyA karma kSaNamAtrameM naSTa hojAte haiM // 28 // evaravana mohavighnasya vA param / sa kSiNoti kSaNAdeva zukladhUmadhvajArciSA // 29 // artha - dhyAnI muni isa dUsare zukladhyAnarUpI agnikI jvAlAse darzana aura jJAnake AvaraNa karanevAle darzanAvaraNa, jJAnAvaraNa karmako aura mohanIya aura antarAya karmako kSaNamAtrameM hI naSTa kara detA hai / bhAvArtha - isa ekatva zukladhyAnase ghAtikarma zIghra naSTa ho jAte haiM // 29 // 436 isa prakAra pRthaktvavitarkavicAra aura ekatvavitarkaavicAra ina Adike donoM zukladhyAnakA nirUpaNa kiyA / inakA saMkSepa bhAvArtha yaha hai ki pahale dhyAnameM dravya paryAyasvarUpa arthase arthAntarakA saMkramaNa karatA hai tathA usa arthakI saMjJArUpa zAstrake vacanase vacanAntarakA (dUsare vacanakA ) saMkramaNa karatA hai aura tInoM yogoMmeMse eka yogase dUsarA, dUsarese yogAntara isa taraha saMkramaNa karatA hai / palaTate palaTate ThaharatA bhI hai, parantu usI dhyAnakI santAna calI jAtI hai / isaliye usa dhyAna se mohanIya karmakA kSaya athavA upazama hotA jAtA hai aura dUsare dhyAna meM saMkramaNa honA baMda ho jAtA hai / taba zeSa rahe hue ghAtiyA karmoMkA jar3ase nAza karake, kevalajJAnako prApta hotA hai / aba kevalajJAnakI mahimA nirUpaNa karate haiM aura phira agale donoM zukladhyAnoMkA nirUpaNa kareMge / AtmalAbhamathAsAdya zuddhiM cAtyantikIM parAm / prAmoti kevalajJAnaM tathA kevaladarzanam // 30 // artha - ekatvavitarkaavicAra dhyAna se ghAtikarmako nAza karake, apane AtmalAbhako prApta hotA hai aura atyanta utkRSTa zuddhatAko pAkara kevalajJAna aura kevaladarzanako prApta karatA hai // 30 // alabdhapUrvamAsAdya tadAsau jJAnadarzane / vetti pazyati niHzeSaM lokAlokaM yathAsthitam // 31 // artha-ve jJAna aura darzana donoM alabdhapUrva haiM arthAt pahale kabhI prApta nahIM hue the so unako pAkara, usI samaya kevalI bhagavAna samasta loka aura alokako yathAvat dekhate aura jAnate haiM // 31 // tadA sa bhagavAn devaH sarvajJaH sarvadoditaH / anantasukhavIryAdibhUteH syAdagrimaM padam // 32 //
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / / 437 artha-jisa samaya kevala jJAnakI prApti hotI hai usa samaya ve bhagavAn sarvakAlameM udayarUpa sarvajJadeva hote haiM aura ananta sukha, ananta vIrya Adika vibhUtike prathama sthAna hote haiM. yaha bhAvamuktikA kharUpa hai // 32 // indracandrArkabhogIndranarAmaranatakramaH / viharatyavanIpRSThaM sa zIlaizvaryalAJchitaH // 33 // artha-indra, candramA, sUrya, dharaNendra, manuSya aura devoMse namaskRta hue haiM caraNa jinake aise kevalI bhagavAn zIla arthAt caurAsI lAkha uttaraguNa aura aizvarya sahita pRthvItalameM vihAra karate haiM // 33 // unmUlayati mithyAtvaM dravyabhAvamalaM vibhuH / vodhayatyapi ni:zeSa bhavyarAjIvamaNDalam // 34 // artha-ve vibhu sarvajJa bhagavAn pRthvItalameM vihAra karake jIvoMke dravyamala aura bhAMvamala rUpa mithyAtvakoM jar3ase nAza karate haiM aura samasta bhavyajIvarUpI kamaloMkI maMDalI (samUha)ko praphullita karate haiN| bhAvArtha-jIvoMke mithyAtvako dUra karake unako mokSamArgameM lagAte haiM / / 34 // jJAnalakSmI tapolakSmI lakSmI tridazayojitAm / AtyantikI ca samprApya dharmacakrAdhipo bhavet // 35 // artha-isa zukla dhyAnake prabhAvase jJAnalakSmI, tapolakSmI aura devoMkI kI huI samavasaraNa Adika lakSmI tathA mokSalakSmIko pAkara, dharmake cakravartI hote haiM // 35 // kalyANavibhavaM zrImAn sarvAbhyudayasUcakam / / samAsAdya jagadvandyaM trailokyAdhipatirbhavet // 36 / / artha-antaraMga bahiraMga lakSmIkarake sahita kevalI bhagavAn jagatase vaMdanIya aura saba abhyudayoMkA sUcaka aise kalyANarUpa vibhava (saMpadA)ko pAkara, tInoM lokoMke adhipati hote haiM // 36 // tannAmagrahaNAdeva nizeSA janmajA rujH| apyanAdisamudbhatA bhavyAnAM yAnti lAghavam // 37 // / artha-jina bhagavAnke nAma lenese hI bhavya jIvoMke anAdi kAlase utpanna hue janmamaraNajanya samasta roga laghu (halake) ho jAte haiM // 37 // tadAhatvaM parimApya sa devaH sarvagaH shivH| jAyate'khilakA~dhajarAmaraNavarjitaH // 38 // artha-tava ve sarvagata aura ziva aise bhagavAn arahaMtapaneko pAkara, saMpUrNa kauke
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm samUha aura jarAmaraNase rahita ho jAte haiM / bhAvArtha-arahatapanA pAkara, siddha parameSThI hote haiM // 38 // aba kucha vizeSa kahate haiM: tasyaiva paramaizvarya caraNajJAnavaibhavam / jJAtuM vaktumahaM manye yoginAmapyagocaram // 39 // artha-AcArya kahate haiM ki maiM aisA mAnatA hUM ki una sarvajJa bhagavAnkA parama aizvarya, cAritra aura jJAnake vibhavakA jAnanA aura kahanA bar3e bar3eM yogiyoMke bhI agocara hai // 39 // mohena saha durddharSe hate ghAticatuSThaye / devasya vyaktirUpeNa zeSamAste catuSTayam // 40 // artha-kevalI bhagavAnke java mohanIya karmake sAtha jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya ina cAra durddha ghAtiyA karmokA nAza ho jAtA hai taba avazeSa cAra aghAti karma vyaktirUpase rahate haiM // 40 // sarvajJaH kSINakarmAsau kevljnyaanbhaaskrH| antarmuhUrtazeSAyustRtIyaM dhyAnamarhati // 41 // artha-karmoMse rahita aura kevala jJAnarUpI sUryase padArthoMko prakAza karanevAle aise ve sarvajJa jaba antarmuhUrta pramANa Ayu vAkI raha jAtA hai taba tIsare sUkSmakriyA-apratipAti zukladhyAnake yogya hote haiM // 41 // AryA / SaNmAsAyuSi zeSe saMvRttA ye jinAH prakarSaNa / te yAnti samuddhAtaM zeSA bhAjyAH samuddhAte // 42 // artha-jo jinadeva utkRSTa chaH mahInekI Ayu avazeSa rahate hue kevalI hue haiM ve avazya hI samuddhAta karate haiM aura zeSa arthAt jo chaH mahInese adhika Ayu rahate hue kevalI hue haiM ve samuddhAtameM vikalpa rUpa haiM / bhAvArtha-unakA koI niyama nahIM hai, samudbhAta karaiM aura na bhI kareM // 42 // yadAyuradhikAni syuH karmANi parameSThinaH / samuddhAtavidhi sAkSAtmAgevArabhate tadA // 43 // artha-jaba arahaMta parameSThIke Ayu karma antarmuhUrtakA avazepa raha jAtA hai aura anya tInoM karmoMkI sthiti adhika hotI hai taba samuddhAtakI vidhi sAkSAt prathama hI Arambha karate haiM // 43 //
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| anantavIryaprathitaprabhAvo daNDaM kapATa prataraM vidhaay|| se lokamenaM samayaizcaturbhinizzeSamApUrayati krameNa // 44 // artha-ananta vIryake dvArA jinakA prabhAva phailA huA hai aise ve kevalI bhagavAn kramase daNDa, kapATa, pratara, ina tIna kriyAoMko tIna samayameM karake cauthe samayameM isa samasta lokako pUraNa karate haiM / bhAvArtha-AtmAke pradeza pahale samayameM daNDarUpa lambe, dvitIya samayameM kapATarUpa caur3e, tIsare samayameM pratara rUpa moTe hote haiM aura cauthe samayameM isake pradezaM samasta lokameM bhara jAte haiN| isIko lokapUraNa kahate haiM / ye saba kriyA cAra samayameM hotI haiM // 14 // tadA sa sarvagaH sArvaH sarvajJaH sarvatomukhaH / vizvavyApI vibhurbhato vizvamUrtimahezvaraH // 45 // artha-kevalI bhagavAn jisa samaya lokapUrNa hote haiM usa samaya unake sarvagata, sArva, sarvajJa, sarvatomukha, vizvavyApI, vibhu, bhartA, vizvamUrti aura mahezvara ye nAma yathArtha (sArthaka) hote haiM // 45 // lokapUraNamAsAdya karoti dhyaanviiytH| AyuHsamAni karmANi bhuktimAnIya tatkSaNe // 46 // artha-kevalI bhagavAn lokapUraNa pradezoMko pAkara, dhyAnake valaseM' veMdanIya, nAma aura gotra ina tInoM adhAti karmoMkI sthiti ghaTAkara, arthAt bhogameM lAkara, Ayu karmake samAna sthiti karate haiN| bhAvArtha-yadi vedanIyaka nAma aura gotra kaukI sthiti Ayukarmase adhika ho to lokapUraNa avasthAmeM unakI sthiti AyukarmakI sthitike samAna karalete haiM // 46 // tataH krameNa tenaiva sa pshcaadvinivrtte| lokapUraNataH zrImAn caturbhiH samayaiH punaH / / 47 // artha-zrImAn kevalI bhagavAn punaH lokapUraNa pradezoMse usI kramase cAra samayoM meM lauTakara, svastha hote haiM / bhAvArtha-lokapUraNase pratara, kapATa, daNDarUpa hokara; cauthe samayameM zarIrake samAna AtmapradezoMko karate haiM // 47 // kAyayoge sthitiM kRtvA bAre cintyaceSTitaH / sUkSmIkaroti vAkacittayogayugmaM sa bAMdaram // 48 // artha-jinakI ceSTA acintya hai aise kevalI bhagavAn usa samaya vAdara kAyayogameM sthiti karake, bAdara vacanayoga aura bAdara manoyogako sUkSma karate haiM / / 48 //
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 .. rAyacandrajainazAstramAlAyAm kAyayogaM tatastyaktvA sthitimAsAdya tavaye / . sa sUkSmIkurute pazcAt kAyayogaM ca vAdaram // 49 // artha-punaH ve bhagavAn kAyayogako choDakara, vacanayoga aura manoyogameM sthiti karake, bAdara kAyayogako sUkSma karate haiM // 49 // kAyayoge tataH sUkSme sthitiM kRtvA punaH kSaNAt / yogavyaM nigRhNAti sadyo vAkcittasaMjJakam // 50 // artha-tatpazcAt sUkSma kAyayogameM sthiti karake, kSaNamAtrase usI samaya vacanayoga aura manoyoga donoMkA nigraha karate haiM // 50 // sUkSmakriyaM tato dhyAnaM sa sAkSAt dhyAtumarhati / sUkSmaikakAyayogasthastRtIyaM yaddhi paThyate // 51 // artha-taba yaha sUkSmakriya dhyAnako sAkSAt dhyAna karane yogya hotA hai / aura vahAMpara sUkSma eka kAyayogameM sthita huA usakA dhyAna karatA hai| yahIM tRtIya sUkSma kriyA'pratipAti dhyAna hai // 51 // hAsaptatirvilIyante karmaprakRtayo drutam / upAntye devadevasya muktishriiprtivndhkaaH||52|| artha-tadanantara ayoga guNasthAnake upAntya arthAt anta samayake pahale samayameM devAdhidevake muktirUpI lakSmIkI pratibaMdhaka karmokI bahattara prakRti zIghra hI naSTa hotI haiM // 52 // . tasminneva kSaNe sAkSAdAvirbhavati nirmalam / samucchinnakriyaM dhyAnamayogiparameSThinaH // 53 // artha-bhagavAn ayogi parameSThIke usI ayoga guNa sthAnake upAntya samayameM sAkSAt nirmala aisA samucchinnakriya nAmaka cauthA zukladhyAna prakaTa hotA hai // 53 // vilayaM vItarAgasya punaryAnti tryodsh| carame samaye sadyaH paryante yA vyavasthitAH // 54 // artha-tatpazcAt vItarAga ayogI kevalIke ayoga guNasthAnake anta samayameM zeSa rahI huI teraha karmaprakRti jo ki abataka lagI huI thIM tatkAla hI vilaya ho jAtI haiM / tadAsau nirmala: zAnto niSkalaGko niraamyH| janmajAnekadurvArabandhavyasanavicyutaH // 55 // . siddhAtmA suprasiddhAtmA niSpannAtmA nirnyjnH| niSkriyo niSkala zuddho nirvikalpo'tinirmalaH // 56 // AvirbhUtayathAkhyAtacaraNo'nantavIryavAn /
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnyaanaarnnvH| 411 parAM zuddhiM pariprApto dRSTodhasya cAtmanaH // 17 // ayogI tyktyogtvaatkevlo'tpaadnivRtH| . . . sAdhitAtmakhabhAvazca parameSThI paraM prbhuH||58|| . laghupazcAkSarocArakalaM sthitvA tataH param / / sa svabhAvAdjatyUcaM zuddhAtmA vItavandhanaH // 59 // artha-usa ayoga kevalI caudahaveM guNasthAnameM kevalI bhagavAn nirmala, zAnta, niSkalaGka, nirAmaya aura janmamaraNarUpa saMsArake aneka durnivAra vandhake kaSToMse rahita haiN| inakA AtmA siddha, suprasiddha aura niSpanna hai / tathA ye karmamalarahita niraMjana haiM, kriyArahita haiM, zarIrarahita haiM, zuddha haiM, nirvikalpa haiM aura atyanta nirmala haiN| inake yathAkhyAta cAritra pragaTa huA hai arthAt cAritrakI pUrNatA huI hai / aura ananta vIrya sahita haiM arthAt aba apane kharUpase kabhI cyuta nahIM hote / aura AtmAke darzana jJAnakI utkRSTa zuddhatAko prApta hue haiM / tathA ye mana vacana kAyake yogoMse rahita haiM isaliye ayogI haiM / atyanta nivRtta haiM isaliye kevala haiN| inhoMne apanA AtmA siddha karaliyA hai isaliye sAdhitAtmA hai tathA khabhAvakharUpa haiM, parameSThI haiM aura utkRSTa prabhu haiM / usa caudahaveM guNasthAnameM itane samaya taka Thaharate haiM ki jitane samayameM laghu pAMca akSarakA uccAraNa ho aura phira karmavandhanase rahita ve zuddhAtmA khabhAvahIse Urdhva gamana karate haiM / / 57 // 58 // 5 // isa prakAra avataka sUkSma kriyA'pratipAti aura vyuparatakriyAnivRtti ina donoM zukladhyAnoMkA nirUpaNa kiyA / ina donoM dhyAnoMkA phala mokSa hai isaliye aba kucha mokSakA varNana karate haiN| avarodhavinirmuktaM lokAgraM samaye prbhuH| dharmAbhAve tato'pyUTuMgamanaM nAnumIyate / / 60 / / artha-pazcAt ve bhagavAn Urddha gamana kara, eka samayameM hI karmake avarodharahita lokake agrabhAgaviSe virAjamAna hote haiM / lokAprabhAgase Age dharmAstikAyakA abhAva hai isaliye inakA Age gamana nahIM hotA / yahI anumAnadvArA dikhalAte haiM / / 60 // . dharmo gatikhabhAvo'yamadharmaH sthitilkssnnH| .. . tayoryogAtpadArthAnAM gatisthitI udAhRte // 61 // . . artha. jo gatikhabhAva hai arthAt gamana karanemeM hetu hai so dharmAstikAya hai aura jo sthiti lakSaNarUpa hai arthAt padArthoMkI sthitimeM . kAraNa hai so adharmAstikAya hai / ina donoMke nimittase padArthoMkI gati aura sthiti kahI gaI hai // 61 //
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 rAyacandrajainazAstramAlAyAm tau lokagamanAntasthau tato loke gatisthitI / arthAnAM na tu lokAntamatikramya pravartate // 62 // artha-ve dharmAstikAya aura adharmAstikAya lokake gamana paryanta sthita haiM, isaliye padArthoMkI gati aura sthiti lokameM hI hotI hai; lokako ullaMghana karake nahIM hotI // 62 // isaliye bhagavAn lokAgrabhAgataka hI gamana karate haiM / sthitimAsAdya siddhAtmA tatra lokAgramandire / Aste khabhAvajAnantaguNaizvaryopalakSitaH // 63 // artha - siddhAtmA usa lokAgramandira meM sthiti pAkara, svabhAvase utpanna hue anantaM guNa aura aizvaryasahita virAjamAna rahate haiM // 63 // AtyantikaM nirAbAdhamatyakSaM khakhabhAvajam / yatsukhaM devadevasya tadvaktuM kena pAryate // 64 // artha - siddhAtmA devAdhidevakA jo atyanta, bAdhArahita, atIndriya aura apane khabhAvase hI utpanna sukha hai usakA varNana kauna kara sakatA hai ? // 64 // tathApyuddezataH kiJcid bravImi sukhalakSaNam / niSThitArthasya siddhasya sarvadvandvAtivartinaH // 65 // artha- AcArya kahate haiM ki jinake samasta prayojana sampanna ho cuke haiM aura sukhake ghAtaka aise samasta dvandvoMse jo rahita hai. aise siddha bhagavAnake sukha yadyapi koI nahIM kaha saMkatA; tathApi maiM nAmamAtrase kiJcit kahatA hUM // 65 // yadeva manujAH sarve saukhyamakSArthasambhavam / nirvizanti nirAbAdhaM sarvAkSaprINanakSamam // 66 // sarveNAtItakAle tu yacca bhuktaM maharddhikam / bhAvino yaca bhokSyanti svAdiSTaM khAntaraJjakam // 67 // anantaguNitaM tasmAdatyakSaM svasvabhAvajam / ekasmin samaye bhuGkte tatsukhaM paramezvaraH // 68 // artha- jo samasta deva aura manuSya indriyoMke viSayoMse utpanna aura karanemeM samartha aise nirAbAdha sukhako vartamAna kAlameM bhogate haiM / tathA kAlameM jo sukha bhoge haiM aura jo sukha mahARddhiyoMse utpanna hue haiM tathA manako prasanna karanevAle jo sukha AgAmI kAlameM bhoge jAya~ge una samasta nanta guNe atIndriya aura apane sukhase utpanna honevAle sukhako zrIsiddha mezvara eka hI samaya meM bhogate haiM // 66 // 67 // 68 // + indriyoMke tRpta sabane atIta khAdiSTha aura sukhoMse abhagavAn para -
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnArNavaH / 443 indriyoMke binA bhagavAnke kaise sukha hotA hai so dikhalAte haiN| trikAlaviSayAzeSadravyapayAryasaGkulam / . jagatsphurati bodhArke yugapadyoginAM pateH // 19 // artha-yogIzvaroMke pati zrIsiddha bhagavAnake jJAnarUpI sUryameM bhUta, bhaviSyat, vartamAna tInoM kAla sambandhI samasta dravya paryAyoMse vyApta jo yaha jagat hai so ekahI samayameM spaSTa pratyakSa pratibhAsita hotA hai / bhAvArtha-indriyajJAna tuccha hai / usase utpanna huA sukha kitanA ho sakatA hai / siddha bhagavAnake eka hI samayameM samasta padArthoMkA jJAna hotA hai isaliye usake sukhakI kyA mahimA ? sukhakA kAraNa jJAna hai / jahAM pUrNa jJAna hai vahAM pUrNa sukha bhI hai / / 69 // aba siddha bhagavAnake guNoMkI mahimA kahate haiM / sarvato'nantamAkAzaM loketaravikalpitam / tasminnapi ghanIbhUya yasya jJAnaM vyavasthitam // 70 // artha-yaha AkAza sarvataH ananta hai aura usake loka aura aloka aise do bheda haiM / usa samasta AkAzameM siddha parameSThIkA jJAna ghanIbhUta hokara, bharA huA hai // 70 // nidraatndraabhybhraantiraagdvessaartisNshyaiH| zokamohajarAjanmamaraNAdyaizca vicyutaH // 71 / / artha-zrIsiddha bhagavAn nidrA, tandrA, bhaya, bhrAnti, rAga, dveSa, pIDA aura saMzayase rahita haiM tathA zoka, moha, jarA, janma aura maraNa ityAdikase rahita haiM // 71 // kssuttunnmmdonmaadmuurchaamaatsryvrjitH| . vRddhihAsavyatItAtmA kalpanAtItavaibhavaH // 72 // ... 'artha~-aura kSudhA, tRSA, kheda, unmAda, mUrchA, aura matsara * bhAvoMse rahita haiM aura na inakI AtmAmeM vRddhi hAsa (ghaTanA bar3hanA) hai, aura inakA . vibhava kalpanAtIta hai / / 72 // niSkala karaNAtIto nirvikalpo nirnyjnH| . anantavItApanno nityAnandAbhinanditaH // 73 // .. artha-siddha bhagavAn zarIrarahita haiM, indriyarahita haiM manake vikalpoMse rahita haiM 'niraMjana haiM arthAt jinake naye karmokA baMdha nahIM hai / anantavIryatAko prApta hue hai arthAt apane khabhAvase kabhI cyuta nahIM hote aura nitya Anandase AnandarUpa haiM a. rthAt jinake sukhameM kabhI viccheda nahIM hotA / / 73 // ..
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / parameSThI paraM jyotiH paripUrNaH sanAtanaH saMsArasAgarottIrNaH kRtakRtyo'calasthitiH // 74 // pari artha - tathA parameSThI ( parama padameM virAjamAna ), paraM jyotiH (jJAnaprakAzaH rUpa), pUrNa, sanAtana (nitya), saMsArarUpI samudrase uttIrNa arthAt saMsArasambandhI ceSTAoM se rahita, kRtakRtya ( jinako karanA kucha zeSa nahIM hai ) acalasthiti ( pradezoMkI kriyAoMse rahit ) aise siddha bhagavAn haiM // 74 // saMsaH sarvadevAste devastrailokyamUrddhani / nopameyaM sukhAdInAM vidyate parameSThinaH // 75 // artha - punaH siddha bhagavAn saMtRpta haiM, tRSNArahita haiM, tIna lokake zikharapara sadA virAjamAna haiM arthAt gamanarahita haiM / isa saMsArameM koI bhI aisA padArtha nahIM hai jisakI upamA parameSThIke sukhako dI jAya / unakA sukha nirupameya hai // 75 // carasthirArthasampUrNa mRgyamANaM jagatraye / upamAnopameyatvaM manye svasyaiva sa svayam // 76 // artha - AcArya kahate haiM ki yadi cara aura sthira padArthoMse bhare hue ina tIno jagatoMmeM upameya aura upamAna DhUMDhA jAya to maiM aisA mAnatA hUM ki ve svayaM hI upamAna upameya rUpa haiM / bhAvArtha -- siddha bhagavAnakA upamAna siddha hI haiM aura kisIke sAtha unakI upamA nahIM dI jA sakatI // 76 // yato'nantaguNAnAM syAdanantAMzo'pi kasyacit / tato na zakyate kartuM tena sAmyaM jagatraye // 77 // artha - kyoMki tInoM jagata meM una siddha parameSThIke ananta guNoMkA anantavAM aMza bhI kisI padArtha meM nahIM hai. isaliye unakI samAnatA kisIke sAtha nahIM kara sakate / bhAvArtha - isIliye unakA upamAna upameya bhAva apanA apane hI sAtha hai || 77 || zakyate na yathA jJAtuM paryantaM vyomakAlayoH / tathA khabhAvajAtAnAM guNAnAM parameSThinaH // 78 // artha - jaise koI AkAza aura kAlakA anta nahIM jAna sakatA usI taraha svabhAbase utpanna hue parameSThIke guNoMkA anta bhI koI nahIM jAna sakatA // 78 // gaganaghanapataGgAndracandrAcalendra kSitidahana samIrAmbhodhikalpadrumANAm / nitrayamapi samastaM cintyamAnaM guNAnAM paramaguruguNaughairnopamAnatvameti // 79 //
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 jnyaanaarnnvH| artha-AkAza, megha, sUrya, sarpAkA indra, candramA, meru, pRthvI, ami, vAyu, samudra aura kalpavRkSoMke guNoMkA samasta samUha bhI cintavana kiyA jAya to bhI unakI upamA parama guru zrIsiddha parameSThIke guNoMke sAtha nahIM ho sakatI / bhAvArtha-saMsArake uttamottama padArthoke guNa vicAra karanese bhI aisA koI padArtha nahIM dekha par3atA ki jisake guNoMkI upamA siddha parameSThIke sAtha dI jAya // 79 // nAsatpUrvAzca pUrvA no nirvizeSavikArajAH / khAbhAvikavizeSA hyabhUtapUrvAzca tadguNAH // 8 // artha-siddha parameSThIke guNa pUrvameM nahIM the aise nahIM haiM "arthAt pUrvameM bhI zaktirUpase vidyamAna hI the| kyoMki asatkA prAdurbhAva nahIM hotA yaha niyama hai / yadi asatkA bhI prAdurbhAva mAnA jAya to zazazRMgakAmI prAdurbhAva honA cAhiye. kiMtu hotA nahIM hai / yahI isa niyamameM pramANa hai" aura pUrvameM vyakta nahIM the tathA vizeSa vikArase utpanna nahIM kiMtu svAbhAvika haiN| (isa prakAra pUrvArddhadvArA niSedhamukha kathanakarake, isI viSayako punaH uttarArddhadvArA vidhimukhavAkyase kahate haiM ki-) siddha parameSThIke guNa khAbhAvikavizeSa arthAt pUrvameM bhI zaktikI apekSA khabhAvameM hI vidyamAna aura abhUtapUrva arthAt pUrvameM vyakta nahIM hue aise haiM / bhAvArtha-AtmAke jo svAbhAvika guNa pUrvAvasthAmeM avyakta rahate haiM ve hI siddhAvasthAmeM vyakta hojAte haiN| isIse ( zaktikI apekSA pUrva meM bhI vidyamAna honeke kAraNa) una guNoMko 'pUrvameM nahI the' aisA nahIM kaha sakate aura pUrvameM vyakta nahIM the isase 'pUrvameM the' aisA bhI nahIM kaha sakate / aura khAbhAvika honeke kAraNa unako vikAraja bhI nahIM kaha sakate kiMtu ce (guNa ) zaktikI apekSA khAbhAvika aura vyaktikI apekSA abhUtapUrva hI kahe jAte haiM // 80 // vAkpathAtItamAhAtmyamanantajJAnavaibhavam / siddhAtmanAM guNagrAmaM sarvajJajJAnagocaram // 81 // artha-jisakA mAhAtmya vacanoMse kahane yogya nahIM hai aura jisake ananta jJAnakA vibhava hai, aise siddha parameSThIke guNoMkA samUha sarvajJake jJAnake gocara hai / / 81 // parantu vahAM bhI itanA vizeSa hai ki sa khayaM yadi sarvajJAsamyagte smaahitH| tathApyeti na paryantaM guNAnAM parameSThinaH // 82 // artha-sarvajJa deva parameSThIke guNoMko jAnate haiM paraMtu yadi ve una guNoMko samAdhAnasahita acchI taraha kaheM to ve bhI unakA pAra pA nahIM sakeMge / bhAvArtha-vacanakI saMkhyA alpa hai aura guNa ananta haiM isaliye ve vacanoMse nahIM kahe jA sakate // 82 //
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ .446 rAyacandrajainazAstramAlAyAm trailokyatilakIbhUtaM niHzeSaviSayacyutam / / nibandaM nityamatyakSaM khAdiSThaM khakhabhAvajam / / 83 // * niraupamyamavicchinaM sa devaH prmeshvrH|| tatraivAste sthirIbhUtaH pivana jJAnasukhAmRtam // 84 // artha-zrIsiddha parameSThI paramezvara deva samasta trailokyakA tilakakharUpa, samasta viSayoMse rahita, nirdvandra arthAt pratipakSI rahita, avinAzI, atIndriya, khAdasvarUpa, apane khabhAvase hI utpanna, upamArahita aura vicchedarahita jJAna aura sukharUpI amRtako pIte hue sthirIbhUta tIna lokake zikharapara virAjamAna rahate haiM / / 83 // 84 // ngdhraa| devaH so'nantavIryo dRgavagamasukhAnayaratnAvakIrNaH zrImAMstrailokyamUrdhni prativasati bhavadhvAntavidhvaMsabhAnuH / khAtmotthAnantanityapravarazivasudhAmbhodhimanaH sa devaH siddhAtmA nirvikalpo'pratihatamahimA shshvdaannddhaamaa||8|| artha-jinake ananta vIrya haiM arthAt prApta svabhAvase kabhI cyuta nahIM hote, jo darzana jJAna aura sukharUpa amUlya ratauMsahita hai, jo saMsArarUpa andhakArako dUra kara sUryake samAna virAjamAna hai, jo apane AtmAhIse utpanna aise ananta nitya utkRSTa zivasukharUpI amRtake samudra meM sadA mama haiM, vikalparahita haiM, jinakI mahimA apratihata (jo kisIke Ahata na hove ) hai aura jo nirantara Anandake nivAsasthAna haiM aise zrIsiddha parameSThI deva zobhAyamAna jo tInoM lokoMkA mastaka (zikhara) hai usameM sadA nivAsa karate haiM // 85 / / iti katipayavaravarNaiAnaphalaM kIrtitaM samAsena / . . . niHzeSaM yadi vaktuM prabhavati devaH khayaM viirH||86|| artha-aise. pUrvokta prakAra kitane hI zreSTha akSaroM ke dvArA saMkSepase dhyAnakA phala kahA hai / isakA samasta phala kahanekA khayaM zrIvarddhamAna svAmI hI samartha ho sakate haiM // 86 // dohA / sakala kaMpAya abhAvate, ujvala cetana bhAva / zukladhyAnameM hoya tava, karmanirjarA dhAva // 1 // . . sarva karmakA nAza kari, deta mokSa yaha dhyAna / sukha ananta taha~ bhogave, sadA rahai sthira dhyaan-||2||. aba granthakA upasaMhAra kahate haiN| .. . . . . . . . . . . . . mAlinI. ... ... iti jinapatisUtrAtsAramuddhRtya kizcit * * khamativibhavayogyaM dhyAnazAstraM prnniitm|
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 447 jJAnArNavaH / vivudhamunimanISAmbhodhicandrAyamANaM ____ caratu bhuvi vibhUtyai yAbadrIndracandrau / / 87 // artha-AcArya kahate haiM ki hamane isa prakAra jinendra deva sarvajJake sUtrase thor3AsA sAra lekara, apanI buddhike vibhavAnusAra yaha dhyAnakA zAstra nirmANa kiyA hai / so yaha zAstra vidvAn muniyoMkI buddhirUpa samudrake var3hAneke liye candramAke samAna hotA huA javataka meru aura candramA raheM tabataka isa pRthvImeM apanI vibhRtike liye sadA pravatte (yaha AcAryakA AzIrvAda hai ) // 87 // jJAnArNavasya mAhAtmyaM citte ko vetti tattvataH / yajjJAnAttIryate bhavyairdustaro'pi bhavArNavaH // 88 // artha-bhavya jIva jisake jJAnase hI atyanta kaThinatAse pAra karane yogya saMsArarUpa samudrake pAra ho jAte haiM aise isa jJAnArNava granthakA mAhAtmya yathArtha rItise apane cittameM kauna jAnatA hai. // 88 // isa prakAra isa zAstrakI mahimA nirUpaNa kI / isakA tAtparya yaha hai ki isa zAstrakA nAma jJAnArNava sArthaka hai / jJAnako samudrakI upamA hai| jo jJAnako jAnatA hai vahI nirmala jala hai aura usameM jo sarva padArtha pratibiMbita hote haiM ve hI rana haiM / isa prakAra jJAnakI svacchatA aura ekAgratA karanekA isameM varNana hai isa kAraNa isakA nAma jJAnasamudra (jJAnArNava) hai / yadyapi yaha graMtha muniyoMke par3hane yogya hai parantu isa paMcamakAlameM munipanekI durlabhatA hai isa kAraNa gRhasthI bhI isako par3e sunai aura sunAvai to usake yathArtha zraddhAna ho jAya tathA jJAnakI bhAvanA rahe to bar3hA lAbha ho, paraMparAsaMskAra para bhavameM calA jAya to uttama gati ho, sukhakI prApti; isa kAraNa gRhasthako par3hanA sunanA sunAvanA yogya hai| __ sabaiyA 23 sA zAnasamudra tahAM sukhanIra padAratha paMkatiratna vicaaro| rAga virodha vimoha kujaMtu malIna karo tina dUra biddaaro|| zakti sa~bhAra karo avagAhana nirmala hoya sutattva udhaaro| ThAna kriyA nija nema sabai guna bhojana bhogana mokSa pdhaaro|| 42 // iti zrIzubhacandrAcAryaviracite yogapradIpAdhikAre jJAnArNave piNDasthadhyAna varNanaM nAma dvicatvAriMzaM prakaraNaM samAptam // - -