Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ ,111 .1 .. . A 2.1.1..."1"13.11.2 . . .. ''-" . ORYAK.X .. . . . ' . : .. -dharma-karma-rahasya / ... . M. PATA . . ..... ... RAT Tran 3 14.000 ..... " Fors. ... .. .:: DH yopaNDita bhavAnIzaMkarajI ke sAdhanasaMpada ke dharma phale prakaraNa ke AdhAra para eka dIna dvArA saGkalita ) / . .... . . .. . 3 . -.- . kaaym pttttaampaam TRIA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Dharma-Karma-Rahasya (A treatise on Hindu religion and morals based on Pandit Bhawani Sankar's Sadhan Samgraha) WITH A TOREWORD WRITTEN BY BY MAHAMAHOPADHYAYA Dr. PANDIT GANGANATH JAA, M. A, p. Litt.. Vice-Chancellor, Allahabad Oniversity, First Edition-1000 copies 1 [Price per copy-12 annas
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Published by K. Mittra, at The Indian Press, Ltd. Allahabad. Printed by A. Bose, at The Indian Press, Ltd., Benares-Branch.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma dharma-karma-rahasya (zrIpaNDita bhavAnIzaGkarajI ke sAdhanasaMgraha ke dharma karma.. prakaraNa ke AdhAra para eka dIna dvArA saGkalita) mahAmahopAdhyAya DAkTara gaMgAnAtha jhA, ema0 e0, DI. liTa0, vAIsa cainaselara, ilAhAbAda yunivarsiTI ke prAkkathana sahita prakAzaka iMDiyana presa, limiTeDa, prayAga 'prathama bAra 1000 1629 mUlya // 'prathama bAra 1000 1926 mUlya //
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Foreword of M. M. Dr. Ganganath Jha, M.A., D. Litt., Vice-Chancellor, Allahabad University, Allahabad. I have gone through portions of dharmakarmarahasya based on the book "Sadhan Samgraha" and am glad to find that it is a very valuable contribution towards the study of the Eternal problems of sm and ##. I wish our people read the book and pondered over the ideas that are presented in it in a readable form. They are sure to benefit by it.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Opinion of Pandit Gopinath Kaviraj, NI.., Principal, Governinent Sanskrit College, Benares; Registrar, Sanskrit College Examinations; and Superintendent of Sanskrit Studies, United Provinces, Benares. I hare glanced through the pages of " Dharma-Karma-Rahasya " based upon Pandit Bhatani Sunkar's Sadhan Samgrala with great interest. The book has impressed me as a very useful work dealing with the problems of moral and religious life and with the doctrine of "Karma" in all its implications and bearings. Though in some places, one may feel inclined to differ from the author in regard to the presentation and interpretation of certain truths, there is no gainsaying the fact that the general treatment of the subject is uniformly lucid, illuminating and logically coherent. The author has sought to analyse the moral basis of our social life and to bring out the ultimate principles in which the formation of character is really grounded. In viety of its simplicity of style and clearness of presentation the book may be strongly recommended for the use ef the Hindi-reading public in general and of the community of students in particular. In these days of cultured materialism, works of this nature ought to be in the hands of every thoughtful man and woman who bas the welfare of the society at heart.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Opinion of Pandit Girindramohan Misra, M. A, B. L., M. L. O., (B. and 0.), Advocate, Darbhanga "I have gone through the book "#-F#-REFT" which scientifically deals with the main aspects of Dharma. The true cardinal principles of Dharma which have been lucidly treated in the book may well be said to be common to all religions. The book can be safely recommended as a suitable text-book on the subject of religious and moral instruction for Hindu buys in our schools. The author who is a Beharee of experience deserves best congratulations for writing such a useful book which was so much needed in order to supplement the education which our boys are receiving in the present day schools."
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ I have read Dharma-Karma-Rahasya rith great pleasure. It is indeed, a Ters fine book on Hindu religion, remarkable for its sealth of excellent ideas, originality of treatment and simplicity of language. The author has successfulls tried to gire a scientific exposition of the fundamental principles of Hindu Dharma and bring out the basic beauties of the social life of India. The book rill undoubtedly prore very helpful not only to the Hindu students of all institutions but also to all those interested in the study of Hindu religion. There was, as a maiter of fact, & long-felt need for such a book, specially in this province, Therein religious iostruction has become compulsory. The book is yritten by a Beharee, who is held in esteem both for his esperience and derotion to religion; it should therefore be the more relcome to the Patna University as Trell as the schools and colleges of Bihar, I. D. Daurgadatti, Principal, D. S. Sanskrit College, Muzaffarpur.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI bhUmikAmarma kAsava ... 1 vitA ... vigaMga-garma ... 16 matya ... mAra 22 pramANa pratimA ... 27 dharma kI pradhAnatA paropakAra ... 32 dharma gyAbhAvika manu 10 mAghAgya dharma 35 pharma ... dhRti ... 36 ' pharma phI bharaSTatA... samA mRtyu kI parAyA Tama tajasa aura mAnasika asteya bhAvanA ... 6. karma-phala anivArya indriya-niSAda ... 72, vividha karma ... jihA-nimada ... 75 : deva aura puruSakAra jananendriya-nipraha 82 . pharma meM vizvAsa... dhAnako kA prakSaparya 88 : duHnya mitra ... ... 102, upasaMhAra ... .3 104 18 111 114 121 125 133 zoSa 141 143 146 153 161 160 dhA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIgaNezAya namaH zrI gurucaraNakamale yA namaH dharma-karma-rahasya dharma kA tatva dharma zabda dhRJ dhAtu se nikalA hai| isakA artha dhAraNa karanA athavA pAlana karanA hai| jo isa saMsAra aura isake prANiyoM ke yathArtha svayaMsiddha svabhAva aura nitya ke kalyANakArI vyavahAra kA AdhAra hai, jo saba prakAra ke abhyudaya kA kAraNa hai aura jisake vinA yaha saMsAra uttama rUpa se cala nahIM sakatA vahI dharma hai| Izvara dharma hI dvArA saMsAra kI vRddhi, rakSA aura pAlana karate haiM, ataeva ve dharma rUpa kahe jAte haiM nArAyaNopanipata kA vacana haidharmo vizvasya jagataH pratiSThA, loka dharmiSThaM prajA upasarpanti / dharmeNa pApamapanudati, dharme sarva pratiSThitaM, tasmAddhamma paramaM vadantIti / / /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahasya dharma hI jagat kA AdhAra hai, saMsAra meM sava prajA dharmiSTa kA hI anusaraNa karatI haiM, dharma se pApa dUra hotA hai, dharma hI meM saba Thahare hue haiM, ataeva dharma ko hI zreSTha padArtha kahate haiN| 'mahAbhArata kA vacana haidhAraNAddharmamityAhurddharmeNa vidhRtAH prajAH / yaH syAddhAraNasaMyuktaH sa dharma iti nizcayaH // zAntiparva a0 106 / dhAraNa karatA hai, isa nimitta dharma nAma huA, jisameM dhAraNa ( rakSA aura pAlana ) kI zakti hai vahI dharma hai| dharma kA mUla yoM hai zrutiH smRtiH sadAcAraH svasya ca niyamAtmanaH / samyak saGkalpajaM kAmo dharmamUlamidaM smRtam // yAjJavalkya / dharmaH satAM hitaH puMsAM dharmazcaivAzrayaH satAm / dharmAllokAstrayastAta ! pravRttAH sacarAcarAH // mahAbhArata, zAntiparva, mokSadharma, adhyAya 306 / vihitakriyayA sAdhyo dharmaH puMsAM guNo mataH / pratiSiddhakriyAsAdhyaH saguNo'dharma ucyate // zruti, smRti, sadAcAra, antarAtma-priyatA aura vihita aura zubha saGkalpa dharma ke mUla haiN| satpuruSa kA dharma hI hita hai, vahI Azraya hai aura carAcara tInoM loka dharma se hI calate
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma kA tattva 3 haiN| manuSya ke kalyANa ke karma karane meM jo svAbhAvika pravRtti hotI hai vaha dharma hai aura hiMsAdi niSiddha karmoM ke karane meM jo rukAvaTa hotI hai vaha pradharma hai / sRSTi ke pUrva eka Izvara hI the ( ekamevAdvitIyam - zruti -- Izvara nizcaya akele the, koI dUsarA nahIM thA ) / Izvara meM sRSTi ke udbhava kA saGkalpa huA ( so'kAmayata bahu syAM prajAyeyeti-vaittirIyopaniSat - Izvara ne aneka prajA ke udbhava kA saMkalpa kiyA) / yahI Izvara kI yadi saGka parUpI unakI divya ( parA ) prakRti sRSTi kA jIvana-mUla, AdhAra aura saJcAlaka hai ( zrImadbhagavadgItA, adhyAya 7 zloka 5 ) / yaha Adi-saGkalpa kisI svArtha sAdhana ke lie nahIM huA, kyoMki Izvara ko na to kucha prApta hai aura na koI kartavya ( gItA pra0 3 zloka 22 ) / ataeva yaha saGkalpa svArtha-mUlaka na hokara parArtha - -mUlaka arthAt tapa aura yajJa hai / ( ukta Adizakti hI gAyatrA haiM arthAt trANa karanevAlI haiM aura veda arthAta parA vidyA kA mUla haiM jisase dharma kI utpatti huii| isakA bhAva yaha hai ki ye trANa karanevAlI zakti kevala dharma dvArA trANa karatI haiM / ) isa Adi saGkalpa dvArA Izvara ne apane samAna praka prajA ko utpanna karane ( eko'haM bahu syAm - zruti - eka hU~, aneka ho jAU~) aura unako apane brahmAnanda, divya zakti, sAmarthya Adi ke sampradAna arthAt yajJa ( svAhA ) karane kA saGkapa kiyA aura yahI isa sRSTi yajJa kA mukhya tAtparya hai /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma - rahasya - Izvara ne apane isa prAdi-saGkalpa kI pUrti ke liye apanI saGkalpa rUpI prakRti se apane ko svecchA se Abaddha athavA AvarNita kiyA (gItA 0 16 zloka 17 aura "annenAtirohati - purupasU -- Izvara ne anna arthAt apanI avasthA kA sRSTi ke nimitta atikramaNa kiyA ) / isa prakAra Izvara ne apane ko aparicchinna se paricchinna, jyotirmaya se tamas ( prakRti ) se prAvRtta, sat sattA ko asat ( mAcA) se AvRta kiyA / isa dvaMdva ke vinA sRSTi kI racanA ho nahIM sakatI thI / itane para bhI ve prakRti aura mAyA ke niyAmaka hI rahe / yaha Izvara ke liye tapasyA arthAt yajJa hai ( sa tapastaptvA idaM sarvamasRjat - taittirIyopaniSat - Izvara ne tapa karake sRSTi ko sirajA) / isaliye Izvara kA nAma yajJapuruSa aura yajJavArAha hai aura isa yajJa meM ve sadA niSkAma bhAva se saMsAra ke hita ke liye pravRtta rahate haiM ( gItA* a0 3 zlAMka 22 aura 24 aura a0 4 zloka 7 ra 8 ) / yajJa dvArA sRSTi ke udbhava hone ke kAraNa yajJa-dharma hI isake kalyANa kA eka mAtra sAdhaka hunA (gItA a0 3 zloka 10) | yathArtha meM Izvara ne svayaM yajJa kI sAmagrI banakara apane ko yajJa ( svAhA ) kiyA arthAt apanI zakti cc 4 # isa pustaka meM gItA zabda se zrImadbhagavadgItA samajhanA cAhie aura jahA~ kevala eka zraGka ke bAda lakIra dekara phira zraGka ho vaha pahilA aGka gItA kA adhyAya aura lakIra ke bAdavAlA zloka saMkhyA samanA cAhie /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma kA tattva dvArA sarvatra vyApta ho gaye (gItA a0 10 zloka 42) jisameM unakI zakti dvArA sacarAcara bhI yajJa sampAdana kara sahayoga deN| gopAlatApinI upaniSat kA vacana hai-"svAhA''zrito jagadetatsuretAH / Izvara ne suretA hokara ke svAhA arthAt prakRti kA Azraya karake jagat kA saMcAlana kiyaa| puruSasUkta kA vacana hai-"tasmAdyajJAtsarvahutaM' arthAt usa Adi yajJa meM Izvara ne apane ko Ahuta kiyA aura usI se devatA rUpI pazu, veda (dharma kA mUla ) Adi kI utpatti huii| phira ina devatA, Rpi Adi ne Izvara kI usa divya AdhyAtmika zakti (gAyatrI) kI yajJa meM Ahuti dekara arthAt prayoga kara mantrazakti ke bala se sRSTi meM anya prANiyoM kA udbhava kiyaa| purupasUkta kA vacana hai "taM yajJambahi pi paukssnpurussnyjaatmgrtH| / tena devA ayajanta sAddhayA RSayazca ye| yatpurupeNa haviSA devA yajJamatanvata" / agrajAta yajJa-puruSa Izvara ko yajJa-sAmagrI banA ( unakI zakti kA prayoga kara ) sAdhya, deva aura RSigaNoM ne yajJa kiyA ( arthAt uttara sRSTi kI racanA kii)| devatAoM ne isa yajJapuruSa kA havi kI bhA~ti prayoga kara yajJa kiyA ( arthAt sRSTi ke utpAdana meM prayoga kiyaa)| aura bhI purupasUkta kA vacana hai yajJena yajJamayajanta devAstAni dharmANi. prathamAnyAsan
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ST dharma-karma-rahasya devatAoM ne yajJa se yajJapuruSa Izvara kA yajana kiyA aura isI kAraNa yajJa hI saba dharmoM ( kartavyoM ) kA mUla huaa| ataeva isa sRSTi-yajJa meM yajJa dvArA sahayoga karanA dharma aura asahayoga adharma hai| yaha yajJa-dharma mukhya kara yahI hai ki Izvara ke nimitta unako ekamAtra Adarza banAkara apane ko aura dUsaroM ko bhI esA svaccha, pavitra, niSkalmaSa, zuddha, nirmala aura niHsvArtha banAne kA cana karanA jisase apane meM aura dUsaroM meM bhI Izvara ke divya guNa, sAmarthya Adi sRSTi ke hita ke liye prakAzita hoM aura aisA hone para Izvara meM sevArtha ( yajJArya ) AtmA ko arpita kara aura brahmAnaMda kA lAbha kara usa brahmAnaMda ko dUsare meM yajJa dvArA vitaraNa karanA arthAta dUsaroM ko usake lAbha ke yogya banAnA / manuSyazarIra piNDANDa (choTA brahmANDa ) hai aura donoM ke prAyaH eka se sAmagrI aura niyama haiN| yaha zarIra bhI anekAneka aNu, paramANu, indriya Adi ke saGgaThana kA pariNAma hai jinake bhinna bhinna rahane para bhI yathArtha meM unameM ekatA hai, kyoMki ve eka zarIra ke hI abhinna rUpa meM bhinna bhinna bhAga haiN| unakA ekamAtra uddezya zarIra ke adhiSThAtA jIvAtmA kA AjJA-pAlana aura hita-sAdhana karanA hai| isake sampAdana ke liye prathama to una saba ne apane apane pRthaka svArtha kA svAhA ( yajJa ) kara diyA hai aura dUsare dRr3ha saGgaThana dvArA paraspara abhinna hokara aura eka banakara kevala apane
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma kA tattva ekamAtra uddezya, jIvAtmA ke AjJA-pAlana aura hita-sAdhana meM anavarata rata rahate haiM jisakI siddhi ke liye eka dUsare kI sahAyatA kara ve kArya karate haiN| aisA karane se pRthaka khArtha na rakhane para bhI samUha ke sAtha sAtha bhinna bhinna bhAga kI sthAyI unnati hotI rahatI hai| zarIra ke aNu-gaNa yadi apanI svatantratA aura bhinnatA ko tyAgakara Apasa meM ke saGgaThana kA viccheda kara deM aura pRthaka tathA svataMtra ho jAye, to usI kSaNa zarIra naSTa ho jAyagA aura pRthaka rahane se ve bhI unnati na kara naSTa-prAya ho jaayNge| saGgaThana ke kAraNa aNugaNa zarIra ke guNoM kA svabhAva prApta kara kramazaH unnati kara rahe haiM; nimna zreNI ke zarIra ke aNugaNa uttama svabhAva lAbha karane se apane se ucca zreNI ke zarIra meM praviSTa hote haiM aura unake sthAna para nIcevAle unnati kara A jAte haiN| isI prakAra yadi indriyA~ saGgaThita rUpa meM eka na hokara aura paraspara meM eka dUsare ko sAhAyya na dekara pRthaka bhAva se kArya kareM, taba na to kisI kArya kI siddhi hogI aura na antarAtmA ko lAbha hogaa| isake sivA indriyoM kI bhI rakSA aura unnati na hokara kSati hogii| yadi paga ke calane ke kAma meM netra khAI, gar3ahe Adi rukAvaTa ko dekhakara unakI sUcanA dekara paga ko na bacAve tava paga ke khAI Adi meM girane se paga ko coTa Ane ke sivA netra ko bhI coTa lgegii| yadi netra koI dUra kI Avazyaka vastu.ko dekhanA cAhe kintu paga calakara vahA~ na jAya to netra usako dekha
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahatya nahIM sktaa| yadi paga meM coTa lagane para hAtha malahama paTTI dvArA usake miTAne kA yatna na kare, to java hAtha koI dUra kI vastu ko lenA cAhegA tava paga ke asamartha rahane ke kAraNa usa vastu kA hastagata honA sambhava nahIM hai| udara kI sudhA-nivRtti ko liye yadi hAtha pA~va bhojana kA jugAr3a na kareM, to usase udara kI hAni ke sivA hAtha pA~va kI bhI hAni hogI; kyoMki udarastha bhojana dvArA hI hAtha pA~va Adi kI bhI puSTi hotI hai / satya yaha hai ki zarIra ke aGga pratyaGga ke sukha duHkha samAna haiM, eka ke sukha se dUsare sukhI aura duHkha se duHkhI hote haiM, ata. eva samUha ke sukha kI vRddhi aura duHkha kI nivRtti se hI pratyeka bhAga kA kalyANa hotA hai| isI prakAra parama puruSa ke vizvavyApI yajJa kA phala yaha vizva brahmANDa Izvara kA virATa zarIra hai (jisakA savistara varNana puruSasUkta meM hai ) jisake pratyeka prANI abhinna rUpa meM aGga pratyaGga haiN| ataeva ve saba eka haiM (puruSa evedaM sarvaM yadbhUtaM yacca bhAvyam-puruSasUkta-ye sava eka paramapuruSa hI haiM, jo hue aura hoMge) aura vAhya prAkRtika dRSTi se nAnAtva rahane para bhI antarastha paramAtma-dRSTi se nAnAtva nahIM hai (neha nAnA'sti kiJcana-yahA~ nAnAtva nahIM hai)| ataeva pratyeka prANo kA yaha parama kartavya hai ki brahmANDa-nAyaka parama yajJa-puruSa ke Adi-saGkalpa ( sarvatra apane divya guNoM kA prakAza aura brahmAnanda kA vitaraNa) kI pUrti ke liye yajJa-dharma kA sampAdana kare jisa yajJa kA AdhAra yaha sarvA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma kA tattva tmabhAva hai| isI kAraNa vizva meM sava ke sava kevala usa Ananda kA hI anvepaNa kara rahe haiM kintu ajJAnatA ke kAraNa upayukta sthAna ko chor3akara vAhya viSaya meM, jahA~ usakA svataH abhAva hai kintu jahA~ kevala usakI chAyAmAna hai, khojate haiM aura duHkha bhogate haiN| viSayo loga bhI viSaya-sukha meM isa Ananda kA hI anveSaNa karate haiN| isa yajJa-dharma kI bhitti hai pRthakabhAva aura svArtha ko svAhA ( tyAga )kara sarvAtmabhAva kI dRSTi ko dhAraNa karanA, isa kAraNa dUsare ke sukha duHkha ko apanA sukha duHkha samajha unake yathArtha sukha kI vRddhi aura duHkha kI nivRtti ke liye yathAsAdhya yatna karanA aura isa prakAra isa yajJa-dharma dvArA yajJapurupa Izvara kA bhajana karanA (gotA a0 6 zlo0 26 se 32 taka ) caahie| isa bAhya nAnAtva meM ekAtmabhAva rUpa dharma ke abhyAsa ( samadarzitA ) se Izvara ke divya guNoM ko apane meM prakAzita kara Izvara kI prApti aura unake Adi-saGkapa kI pUrti hotI hai (gItA a0 13 zlo0 3 athavA 31 aura manusmRti a0 12 zloka 125) / Upara ke kathanAnusAra dharma yathArtha meM yajJa arthAt tyAgamUlaka hai| yathArtha yajJa sarvadA parArtha ke nimitta svArtha kA * evaM yaH sarvabhUteSu pshytyaatmaanmaatmnaa| sa sarvasamatAmetya brahmAbhyeti paraM padam / isa prakAra jo manuSya jIvoM meM AtmarUpa se apane ko dekhatA hai, vaha saba meM samatvabhAva prApta karane se sarvazreSTha brahmApada ko prApta hotA hai|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahatya tyAga hai, kadApi svArtha-mUlaka nahIM hai| Izvara svayaM sRSTihitArtha apane divya guNa, sAmarthya aura Ananda ko vitaraNa karane ke liye yaha sRSTi-yajJa kara rahe haiM jisake ve adhiSThAtA hai aura pratyeka prANI adhvaryu athavA hotA hai / yaha yajJa, jisakA anuSThAna prANiyoM ke kalyANa ke liye hI kiyA gayA hai, usameM pratyeka prANI jo "hotA hai usako apane apane niyata kartavya kA pAlanarUpI hona karanA cAhie tAki yajJa kI pUrti hokara savoM kA kalyANa ho| isa vizva-virATa rUpI mahAyajJa meM jisa vyakti kA usakI yogyatA, svabhAva, avasthA Adi ke anusAra jo niyata sthAna aura karttavya hai usakA niHsvArtha bhAva se yajJa ( kartavya ) kI bhA~ti pAlana karanA usakA mukhya dharma hai aura isI kI saMjJA sahaja dharma, svadharma aura vizeSa dharma hai| yaha bhinna bhinna logoM kA bhinna bhinna prakAra kA hai aura varNAzrama dharma, sAMsArika vyavasAya Adi isI ke antargata hai| pratyeka vyakti athavA samUha ke apane apane vizeSa dharma ke pAlana karane para hI usakA aura janasamudAya kA bhI kalyANa hai aura isI prakAra usakA pAlana na karane se usakI aura janasamudAya kI bhI hAni hai| yadi anna upajAnevAle apane svadharma-anna upajAne ke kartavya kA pAlana na kareM to anna ke prabhAva se unakI aura janasamudAya kI bhI hAni hogii| isI prakAra vana kA Ayojana karanevAle yadi apane svadharma kI upekSA kareM to ve svayaM aura dUsare bhI vivastra rheNge| kartavya ko dharma kI dRSTi
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma kA tattva 11 se, vihita rIti se, karane se vaha yajJa arthAt Izvara sevA hai ( gotA 0 18 zlo0 46 ) kintu svArtha nimitta, avihita, aura anyAya dvArA karane se vaha duHkha aura bandhana kA kAraNa hotA hai / ina vizeSa-dharmoM ke sivA aise bhI dharma haiM jo jana- samAja aura usake vizeSa dharma kI bhI bhitti jinake pAlana binA na sukha se samAja cala sakatA aura na vizeSa-dharma kA ucita pAlana ho sakatA hai / unake pAlana ke abhAva meM na to samAja ko yathArtha lAbha ho sakatA hai aura na vyakti vizeSa ko kintu saboM kI parasa hAni hai / ye dharma Izvara ke hI divya guNa haiM jinakI saMjJA gItA meM devI- sampatti hai (gItA a0 16 zloka 1 se 3 taka ) aura unako abhyAsa dvArA apane meM aura dUsaroM meM bhI prakAzita karanA aura karavAnA tathA AsurI - sampatti (gItA a0 16 zloka 4 aura 5 ) jo Izvara ke divya guNa Adi ke prakAza meM bAdhaka haiM aura sRSTiyajJa ke viruddha haiM unakA damana karanA saba kA parama aura mukhya yajJa-dharma hai, kyoMki isake dvArA Izvara ke prAdi-saGkalpa kI pUrti hotI hai| inako sAdhAraNa dharma kahate haiM jinakA vizeSa varNana pIche hogA / isa yajJa -dharma meM inhIM svArtha-mUlaka AsurI sampatti kA tyAga athavA bali karanA hai, na ki parArtha-mUlaka dharma athavA kartavya pAlana kA / yaha svArthabhAva -- sRSTi kI bhitti sarvatra - ekAtmabhAva kA virodhI hai kyoMki isake dvArA * isa pustaka meM jahA~ kahIM ekAtma bhAva zabda hai vaha zradvaita, chata
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 dharma-karma-rahasya para ke ahita se bhI nija-hita-sAdhana kiyA jAtA hai| kintu yaha svArthabhAva aura isakA sAdhana, sRSTi ke IzvarIya niyama (yajJa) ke viruddha hone ke kAraNa, yathArtha meM kadApi sukhada nahIM hai varan anartha kA mUla hai, yadyapi pramAda se kSaNika sukha kA kAraNa mAlUma par3atA hai| gItA kA vacana hai ki paropakArArtha yajJa ( tyAga) na karanevAle ko isa loka meM bhI sukha nahIM milatA, paraloka to dUra rahA (a0 4 zloka 31 ) / sava jIvoM ke isa sRSTi rUpI virATa-puruSa paramAtmA ke bhinna bhinna aGga pratyaGga hone ke kAraNa, eka kI hAni aura lAbha se dUsare kI bhI hAni aura lAbha hai| eka kI sahAyatA kI apekSA dUsare ko rahatI hai jisake binA koI kArya sampanna nahIM ho sktaa| kisI bhI vyakti ke, vaha kitanA bhI prabhAva aura / vaibhavazAlI kyoM na ho, kevala zarIra-yAtrA ke dainika kArya bhI vinA dUsaroM kI sahAyatA ke kadApi sampanna nahIM ho sakate haiN| ataeva saba ko isa nAnAtva meM ekAtma bhAva kA khayAla rakhakara Apasa meM ekatA aura prema kA bartAva rakhanA, virodha tyAganA aura eka ko dUsare kA upakAra aura zrAdi kisI eka siddhAnta kA sUcaka nahIM hai kintu vilakSaNa sAdhAraNabhAva meM vyavahRta hai| isa zabda kA yahI bhAva hai ki paramezvara sRSTi ke eka mAtra prAdi-kAraNa, niyAmaka aura sarvatra vyApta haiM jisake kAraNa caitanya sattA meM ekatA-samAnatA hai aura jar3a-sattA ke kAraNa nAnAtva hai|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma kA tatva 13 sahAyatA karanA mukhya dharma hai; kintu isake viruddha jo dUsare ko ghRNA kI dRSTi se dekhate aura dvepa tathA hAni karate athavA aisA karane kI icchA karate haiM; ve vaisA karane se, isa virATU ke ekAtmabhAva ke viruddha ho jAne se, apanI aura vizva kI bhI . hAni karate haiM / bRhadAraNyaka upaniSad kA vacana hai idaM mAnuSaM sarvveSAM bhUtAnAM madhvasya mAnuSasya sarvvANi bhUtAni madhu // 13 // ayamAtmA sarvveSAM bhUtAnAM madhvasyAtmanaH sarvvANi bhUtAni madhu // 14 // sava bhUtoM ke liye manuSya madhu arthAt Avazyaka aura lAbhakArI hai aura manuSya ke nimitta saba bhUta madhu haiM // 13 // saba bhUtoM ke liye AtmA madhu hai aura AtmA ke nimitta saba bhUta madhu haiM // 14 // zrI zaGkara svAmI kA vacana hai yasmAt paramparopakArye'pi kArakabhUtaM jagat sarvva pRthivyAdi / pRthivI Adi vizva kI vastu mAnna paraspara meM eka dUsarI vastu se upakAra prApta karatI hai aura dUsarI vastu kA upakAra karatI hai / yaha vizva eka vRkSa kI bhA~ti hai jisake bIja ko, jo paramAtmA kA khayaM cetana aMza hai, Izvara ne prakRti rUpa kSetra meM
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 dharma-karma-rahatva sthApana kiyaa| jaise bIja meM sampUrNa vRtta (jisakA vaha vIja hai ) gupta rUpa se nihita rahatA hai, vaise hI isa sRSTi ke vIja meM Izvara kI sampUrNa zakti aura sAmarthya gupta rUpa se vartamAna rahate haiM jinakA vijJAza aura prakAza vIja ko vizvarUpa vRkSa hokara kramazaH dhIre dhIre karanA hotA hai| zrImadbhagavadgItA kA vacana hai masa yonirmahadbrahma tasminnagarbha dadhAmyaham / sambhavaH sarvabhUtAnAM tato bhavati bhArata | 3 a. 14 / hai bhArata ! mahad brahma merI yoni hai jisameM maiM garbha pradAna karatA hU~, jisase saba prANiyoM kI utpatti hotI hai| usa vIja kA yaha vizvarUpa vRkSa pariNAma hai jisake vikAza kA uddezya yaha hai ki anta meM isameM aise uttama phala hoveM jo vIja meM ke nihiva saba divya guNa. sAmarthya, zakti prAdi ko vizva ke hita ke liye prakAzita kareM aura yaha isa sRSTi kA paranottama phala manuSya ke liye parama siddhAvasthA. kA prApta karanA hai| saba prANI paramAtmA ke virATa rUpa ke bhinna bhinna aGga pratyaGga hai, ataeva pratyeka aGga ke nimitta apanA apanA niyata karma hai jo. usakA svadharma aura vizeSa dharma bhI hai| usako aisA karma karanA cAhie jisase sampUrNa ko unnati ho jo parama dharma hai, aura koI aisA kArya kadApi nahIM karanA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma kA tattva kI 15 cAhie jisase kisI eka aGga athavA sampUrNa kI hAni ho athavA paramAtmA ke divya guNa Adi ke vikAza meM bAdhA ho (jo sRSTi kA mukhyoddezya hai) jo parama adharma hai, kyoMki sampUrNa kI unnati se usake aMza ko bhI unnati hotI hai aura samUha hAni se aMza kI bhI hAni hotI hai| dharmAdharma ko yaha kasauTI hai / ucca dRSTi meM jisa karma se paramAtmA ke divya guNa Adi ( daivI sampatti ) kA vikAza ho vaha dharma hai aura jisase isameM bAdhA par3e vaha dharma (AsurI sampatti ) hai / gotA 0 16 ke prArambha meM donoM prakAra kI sampatti kA ullekha hai| jaise vRkSa ke eka aGga ko hAni pahu~cAne se sampUrNa vRkSa kI hAni hotI hai, vaise hI yadi eka prANI dUsare kI hAni karegA to usase hAni karanevAle kI bhI hAni ho jAyago, kyoMki donoM eka hI vizvavRkSa ke bhinna bhinna aGga haiN| jaise vRkSa ke kevala eka aGga ko jala se sikta karane para bhI usa praGga kI vRddhi usa jala dvArA na hogI kintu vahI jala yadi usa vRkSa ke mUla meM diyA jAyagA to sampUrNa vRkSa kI aura usake sAtha usake bhinna bhinna saba ar3oM kI vRddhi hogI, vaise hI isa jagat meM kevala apane svArtha ke nimitta yatna karane se kisI kI yathArtha unnati nahIM ho sakatI hai, kintu kevala svArthaparAyaNa na hokara jo sRSTimAtra kI bhalAI arthAt paropakAra karane meM pravRtta hogA usase usakI apanI bhI yathArtha bhalAI hogii| jo samUha ke hita ke liye apane kSudra svArtha ko tyAgegA vahI apanI yathArtha unnati
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dharma-karma-rahasya sampAdana krNgaa| aise tyAgI vyakti ke dvArA kisI kI bhI kadApi hAni honA sambhava nahIM hai, kyoMki svArtha ke hI kAraNa koI kisI kI hAni karatA hai| dharmarUpI jala se sIMce jAne se isa jagat rUpI vRkSa kI vRddhi hotI hai, jo paramAtmA ko parama abhISTa aura sRSTi kA uddezya hai, ataeva saMsAra meM dharma kI vRddhi aura adharma kA nAza karane ke nimitta yatna karanA saba kA parama dharma hai aura isI dharma ke dvArA sava kA yathArtha kalyANa hotA hai| apanI kucha hAni karake bhI dUsare kA upakAra, vizeSakara pAralaukika upakAra, karanA uttama dharma hai| vizeSa dharma pUrva-varNita siddhAnta se vyavahAra meM dharma kA mukhya lakSaNa pratyeka vyakti kA usake janma, svabhAva, yogyatA, avasthA, pravRtti, avasara Adi ke anusAra jo ucita aura niyata kartavya isa vizvavirATra meM ho aura jo apane sambandhI, Azrita, saMsargI, vizva ke prANI Adi ke prati kartavya ho, unakA dharma kI bhAMti vinA dUsare kI kSati kiye hue sampAdana karanA aura unake sampAdana ke liye jo vizeSa yogyatA sAmagrI Adi kI AvazyakatA ho unakI bhI kartavya kI bhA~ti prApti ke liye ceSTA karanA aura ina saba kA sampAdana karate hue aura sarvAtma meM ekAtmabhAva kI dhAraNA rakhake sRSTi ke mukhya lakSya Izvara ke sRSTi-yajJa kI
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSa dharma pUrti ke liye usameM sahayoga denA aura antima lakSya AtmA ko paramAtmA meM sevArtha arpaNa karanA hai| isa vizva-virATa meM jo jisakA niyata sthAna aura kArya hai usakA ucita rIti se, kartavya kI bhA~ti, pAlana karanA usakA prathama (mukhya) dharma hai jisako kevala vahI kara sakatA hai, anya nahIM aura usake na karane se vizva-virATa kI kSati hogI aura sAtha sAtha usake usakI bhii| yahI usakA svabhAvaja athavA sahaja dharma hai aura isI ko svakarma athavA svadharma bhI kahate haiM aura isI ke Upara varNAzrama-dharma sthApita hai ( gItA a04-13 aura 1841 se 46 taka ) / ataeva pratyeka vyakti saMsAra meM apane apane sthAna meM Avazyaka aura uttama hai aura koI zUdra athavA choTA nahIM hai| brAhmaNa kA zama damAdi se yukta ho loka-hita ke liye jJAna aura dharma kA pracAra, binA kSatriya kI rakSA aura surAjya ke pravandha ke, ho nahIM sktaa| ina donoM kI aura anya kI bhI zArIrika AvazyakatA kI pUrti-jaise ki khAdya padArtha, vastra, savArI, gRha Adi-binA vaizya dvArA sampanna kiye ho nahIM sakatI hai| isI prakAra yadi zUdra apane zarIra se parizrama kara ina paramAvazyaka padArthoM ko utpanna na kare to saMsAra meM kisI kA kArya cala nahIM sakatA aura kisI kI zarIrayAtrA nibha nahIM sakatI hai aura anna vastra utpanna ho nahIM sakate haiN| ataeva zUdra isa virATa zarIra ke yathArtha meM AdhAra haiM, ataeva ve isa dRSTi se
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahasya savoM se ucca haiN| pratyeka varNa apane apane sthAna meM uttama aura Avazyaka hai| prathama prAzrama brahmacarya sabhI ke liye, apane apane dharma ke pAlana ke nimitta, Avazyaka guNa aura yogyatA kI prApti kA sAdhana hai jisake bAda dharma kA abhyAsa gRhasthAzrama se prArambha hokara saMnyAsa meM samApta hotA hai| ye cAra varNa aura cAra Azrama kadApi kisI samAja-vizeSa athavA usake vyaktiyoM ke svArtha-sAdhana ke liya nahIM bane, jaisA ki Aja-. kala aneka logoM kI dhAraNA hai| ye kevala vizva-virATa athavA rASTra kI unnati aura kalyANa ke nimitta yajJa ( tyAga) karane ke liye hI banAye gaye aura isa prakAra adhika yogyatAvAloM ke liye adhika tyAga kA vidhAna huaa| brAhmaNoM kA dharma isa mahAyajJa meM mukhyakara jJAna ke pracAra kA kArya huA aura isI nimitta zikSA kA dAna karanA unakA mukhya dharma huA jisake liye kisI rUpa meM vetana lenA garhita karma samajhA gayA, balki vidyArthiyoM ke Thaharane ke lie sthAna kA prabandha karanA aura unako apane gRha meM sthAna denA zikSaka kA kartavya huaa| brAhmaNa kI jIvikA ke nirvAha kA uttama upAya zila-vRtti raksI gii| kheta ke kATe jAne para usameM gire anna ke gucche ko cunakara usase nirvAha karanA zilavRtti hai / isase bhI uttama uJcha vRtti hai jisameM gucche ko na cunakara kevala anna ke eka eka dAne ke cunane kA vidhAna hai| ina donoM vRttivAloM ko ayAcita dAna lene kA bhI niSedha hai| ina donoM se nIce ve hue jo vinA
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSa dharma 16 mA~ge mile dAna se apanA nirvAha karate haiN| yAcanA karake apanI jIvikA nirvAha karanevAle kI vRtti ko mRta arthAt murde kA nindanIya vyavasAya samajhA gyaa| khetI kI jIvikA usase bhI nindita arthAt pramRta samajhI gii| paropakAra bAmagA kA mukhya dharma huA-manu kA vacana hai "maitrI vAhANa ucyate" arthAt paropakArI hI bAharaNa hai| isI prakAra jJAnaprApti, yajJa-sAdhana, dAna arthAt paropakAra aura logoM kI rakSA ke liye apane zarIra kA bhI sukhapUrvaka tyAga karanA kSatriya-dharma hai| dharma kI rakSA, adharma kA nAza, nyAya, satya Adi kalyANakArI vyavahAra kA pracAra prabhRti lokahita ke karma karanA bhI unakA kartavya huA / vaizya isa vizva-virATa rASTra ke bhaNDArI hue jinakA mukhya dharma anna, vanna, dhana Adi rASTra kI AvazyakatAoM kI pUrti karanA, na ki kevala apane liye jamA karanA, hai| zudra kA dharma zarIra se kArya kara anna Adi jo jIvana kI rakSA ke liyaM paramAvazyaka haiM unako utpanna karanA huaa| yaha varNavyavasthA gugNa karma ke anusAra huI aura isameM guNa kI adhikatA hone se tarako bhI hotI thii| gItA kA vAkya hai ki "cAturvarNya mayA sRSTaM guNakarmavibhAgayoH' arthAt zrIbhagavAn kahate haiM ki maiMne cAroM vargoM ko unake guNa karma ke anusAra bnaayaa| yathArtha varNa jIvAtmA kA Abhyantarika guNa hai aura guNAnusAra hI Abhyantarika teja kA varNa (raGga) rahatA hai| jinako divya dRSTi prApta hai ve kisI vyakti ke teja ke varNa
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma - rahasya 20 ata ko, jo usake mastaka ke cAroM cora vyApta rahatA hai, dekhakara kaha sakate haiM ki usameM kauna guNa pradhAna hai, kauna guNa gAya aura kitanA durguNa hai / varNavyavasthA kA yathArtha abhiprAya yahI ghA ki jisa vaMza meM brAhmaNa dharma kA pAlana hogA vahA~ brAhmaNa guNavAle jIvAtmA ke janma lene para usake guNa ke vikAsa kA pUrA avasara milegaa| isI prakAra kSatriya-guNavAle jIvAtmA ko kSatriya kula meM, vaizya ko vaizya aura zUdra ko zUdra meM | kintu zrAjakala jahA~ brAhmaNa kula meM brAhmaNocita dharma kA pAlana na hokara vaizya - vRtti kA pAlana hotA hai vahA~ brAhmaNa guNavAle jIvAtmA nahIM janma lete kintu brAhANa - guNa ke abhilApI vaizya guNavAle / eva aise jIvAtmA kA zarIra to brAhmaNa kula kA hai kintu bhItara jIvAtmA vaizya hai / yaha eka prakAra kA vaiSamya Ajakala dekhA jAtA hai / isI prakAra yadi kisI zUdra kula ke loga uttama AcaraNa karanevAle aura tyAgI haiM to usa kula meM zUdra jIvAtmA ke badale U~ce varNa ke jIvAtmA ( jinakI pravRtti unake yogya nahIM hai ) Akara janma lete haiM jinakA bAhya zarIra yadyapi zUdra varNa kA hai kintu jIvAtmA zUdra se U~cA hai / jinake divya cakSu khule hue haiM ve unake teja kA varNa dekhakara kaha sakate haiM ki yaha zUdra zarIra kA jIvAtmA U~ce varNa kA hai / pUrvakAla meM RSi loga divya cakSu se dekhakara eka varNa ko Upara ke varga meM antarbhukta karate the aura UparavAle ko nIce ke varNa meM bhI praviSTa karAte the /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSa dharma / zrImanAgavata purANa mkandha 7 prala 11 kA vacana hai "yasya yAtAgaM prona pusI vargAbhivya smH| yadanyatrApi vazyaMta tattenaiva vinirdishn|" 35 / iM rAjana ! jisa purupa kA jo yarga ko prakaTa karanavAlA nattaNa kahA hai. vaha lannA anya voM ke puruSoM meM yadi dekhana meM 'prAve nI usa anya varga ke puruSa ko bhI umalanaga ke kAraNa usa varga kA hI smjhaa| gugNa pAra caritra kA sarvatra sAdara hai. manAeva caritravAn guNathAna paropakArI kisI vaMza meM kyoM na ho vaha apane caritra ke canna meM avazya apara pA jAyagA pIra dhAdaraNIya ho jaaygaa| zudra kI benI aura vANijya vRtti bhI zAna meM kaSita hai| zrImahAgavata purANa skandha 7 adhyAya 11 phA vacana hai"zunya saMnatiHzIcaM saMvA svaaminymaayyaa| amantrayA antayaM satyaM goviprrkssnnm||24 namatA, zauca, niSkapaTa bhAva se mAlika ke kArya kA sampAdana, vedamantroM se rahita yajJa, anyAya se kisI kI vastu ko na lenA, satya aura gA-nAgA kI rakSA yaM zudroM ke lakSaNa hai| zrImadbhAgavata purANa bI aura zuda ke nimitta vizeSa kara banAyA gayA hai jisase spaSTa hai ki prAcIna kAla meM zUdra loga bhI nAcaryAvasthA meM rahakara zAstrAdhyayana karate the| vRhaspati smRti kA vacana hai ki "paJcayajJavidhAnantu zUdravapi vidhIyate" ardhAta zUdra ko bhI paJcamahAyajJa karanA caahie| isI prakAra cAra AzramoM kA nirmANa isa vizva-virATa-rASTra kI unnati aura hita ke liye hI kiyA gayA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 dharma-karma-rahasya na ki svArtha-sAdhana ke nimitta athavA var3appana yA laghutA ke ra liye, jaisA ki Ajakala loga samajhate haiN| ina vizeSa dharmoM ko arthAt apane vyavasAya aura jIvikA ko, satya aura nyAya se, vizva-virATa ke nimitta cajJa kI bhA~ti karane se vaha karma yajJa aura yoga hai aura brahma-prApti kI uttama sAdhanA hai| kevala isameM svArtha aura saMkIrNabhAva kA tyAga karanA cAhie aura siddhi aura asiddhi meM samAna rahanA caahie|' yaha tabhI sambhava hai jaba ki svArtha aura mamatra ko tyAgakara kartavya kI bhA~ti yajJa-puruSa paramAtmA ke nimitta kiyA jAya / / sAdhAraNa dharsa ina vizeSa dhamoM kA bhI AdhAra sArvajanika dharma hai, jo anya saba dharmoM kI bhitti hai aura jisakI apekSA andha dharma upadharma haiN| kahA gayA hai ki dharma saMsAra kA AdhAra hai kintu vaha AdhAra-dharma mulyakara sAdhAraNa dharma hI hai| yaha dharma savake liye sArvabhaumika hai arthAt saba deza ke saba dharmoM aura saba logo ko mAnya hai| isa dharma meM koI saGkIrNatA nahIM, koI matabheda nahIM, koI vivAda nahIM, koI vidveSa athavA vaimanasya nahIM aura saba dharmoM kI prApti ke mukhya lakSya Izvara kI prApti kA yaha dharma sAkSAt sAdhana hai jisameM kisI ko sandeha athavA matabheda ho nahIM sakatA hai| saMsAra ke
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhAraNa dharma 23 saba mukhya dharma isa sAdhAraNa dharma ko mukhya mAnate haiM; prataeva isake anusaraNa karane meM kisI ko na apanA dharma badalanA hogA aura na navIna dharma grahaNa karanA hogA / isa dharma kA tiraskAra hI vartamAna samaya meM sarvatra saba dharmoM aura mana ke hAsa kA kAraNa hai / anya sava dharma isI dharma kI prApti ke liye sAdhanA ke samAna haiM / kintu zoka hai ki Ajakala adhikAMza loga isa dharma ke mahattva ko bhUla gaye aura isako tyAgakara anya upadharmo ko isake sthAnApanna mukhya dharma samajhane lage haiM / isa ajJAna ke kAraNa Ajakala dharma-jA sadA sukhada aura zAntiprada hai vaha - vidveSa, vaimanasya, vivAda, phUTa, ghRNA, hiMsA, vipatti Adi kA kAraNa ho rahA hai aura dharma ke nAma se yathArtha dharma kI hatyA kI jA rahI hai jo anartha kA mUla haiM 1 isa sAdhAraNa dharma ke pAlana se akhila jana- samAja aura vyakti donoM kA aihika aura pAralaukika kalyANa hai aura isake bhaGga karane se donoM kI hAni hai / ajJAna ke kAraNa Ajakala ke loga sarvatra isa dharma kI upekSA karate haiM, isa dharma ko mukhya dharma na mAnakara isake sAdhana upadharma ko mukhya mAnate haiM aura samajhate haiM ki isa dharma ke pAlana se vyavahAra meM hAni hogI aura isake viruddha calane se vyavahAra meM lAbha hogA / kintu yaha nitAnta bhrama hai / sAdhAraNa dharma ko mukhya mAna lene se aura isake abhyAsa meM yatnavAn hone se saMsAra meM zAnti ho jAyagI; saba prakAra ke vidveSa, caima
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 dharma-karma-rahasya nasya, hiMsA, anyAya, corI Adi pApa kA lopa ho jAyagA aura sarvatra sukha-samRddhi vyApta ho jaaygii| taba saMsAra meM mukhya kevala eka dharma ho jAyagA aura dhArmika vidveSa, vaimanasya, matamatAntara kA virodha, phUTa aura vivAda Adi saba . zAnta ho jaayeNge| isa sAdhAraNa dharma ko mukhya aura sarvopari mAna lene se (jisake abhyAsa se buddhi nirmala ho jAyagI) vizeSa aura upadharma ke bhinna bhinna rahane para bhI ekatA hI vanI rahegI, kyoMki unake tattva kA tava vodha ho jaaygaa| isa dharma kI bhitti Izvara kI vyApakatA aura sRSTi kA ekAtma bhAva hai arthAt saMsAra mAtra Izvara ke aMza se utpanna hone ke kAraNa AtmadRSTi se eka hai, nAnA nahIM; athavA sava prANiyoM ke eka Izvara se utpanna hone ke kAraNa-sava Apasa meM-bhrAtR-bhAva ke sUtra meM baMdhe rahane ke kAraNa samAna aura eka haiM / ataeva dUsare ko duHkha denA apane ko duHkha denA hai aura dUsare ko sukha denA apane ko sukhI karanA hai| isa kAraNa ahiMsA isa sAdhAraNa dharma meM mukhya dharma hai| manu kA vacana hai ahiMsA satyamasteyaM zaucamindriyanigrahaH / etatsAmAsika dharma cAturvaNye 'bravInmanuH // 62 // a0 10 mana, vacana aura zarIra se kisI prANI ko kisI prakAra kA kaSTa na denA, saca volanA, anyAya se dUsare kA dhana na
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhAraNa dharma 25 lenA, pavitratA aura indriyoM kA nigraha, isa sArvajanika dharma kA manu ne cAroM varNoM' ke liye vidhAna kiyA hai / manu ne adhyAya 4 zloka 204 meM kahA hai ki "yamAnseveta satataM" arthAt yama dharma kA satata abhyAsa karanA cAhie aura yogasUtra meM bhI prathama sAdhana yaha hai / ye yama, jinakI prathama sAdhanA ahiMsA hai, pA~ca haiM-- 1 hiMsA, 2 satya, 3 asteya, 4 brahmacarya, 5 pratigraha | isa yama ke sArvabhaumika aura vyApaka dharma hone ke viSaya meM yogasUtra yoM likhatA hai - "jAtidezakAlasamayAnavacchinnAH sArvabhaumA mahAvratas" / yaha yama dharma saba jAti, saba deza aura saba samaya ke liye sArvajanika parama kartavya hai arthAt yaha vyApaka dharma sava deza ke sava manuSyoM ke liye mukhya kartavya hai / isameM koI vibheda ho nahIM sakatA / isa prakAra RSiyoM ne saMsAra ke saba manuSyoM ke liye vyApaka sArvabhaumika samAna dharma kA vidhAna kiyA jisakI puSTi saba matamatAntaroM ne kI hai / kintu zoka hai ki Ajakala una RSiyoM kI santAna bhI isa dharma ko vismaraNa kara, upadharma ko hI mukhya dharma mAna, isa sArvabhaumadharma para pada pada meM AghAta kara rahI hai / isa yama kA prathama pAda ahiMsA hI yathArtha meM dharma kI bhitti hai| kA vacana hai smRti
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahatva yo na hiMsyAdahaM yAtmA bhUtagrAmaM caturvidham / tasya dehAdvimuktasya bhayaM nAsti kadAcana // 34 // bRhaspati mukhaM vA yadi vA duHkha yatkiJcit kriyate pare / yatkRtaM tu punaH pazcAt sarvamAtmani tanvet // 22 // -dakSa a03 jo manuSya apane ko savoM meM ekAtmabhAva mAna cAroM prakAra ke prANiyoM ko duHkha nahIM detA usako zarIra tyAgane para koI maya nahIM hotaa| jo sukha-duHkha dUsare ke liye kiyA jAtA hai vaha saba apane nAmA meM hI Akara prApta hotA hai| vinA kartavyapAlana meM vimukha hue, apanI kSati bhI karake, dUsaroM kA hita karanA parama zreyaskara aura nusya dharma hai| likhA hai prabhavArthAya bhUtAnAM dharmapravacanaM kRtam / yaH syAtmabhavasaMyuktaH sa dharma iti nizcayaH / / ahiMsAya bhUtAnAM dharmapravacanaM kRtam / yaH syAdahiMsayA yuktaH sa dharma iti nishcyH|| mahAbhArata, zAntiparva, adhyAya 88 caturthamarthamityAhuH kavayo dharmalakSaNam / tatraiva a paI /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 ahiMsA upakAraH paro dharmaH parArthaH karmanaipuNam / pAtre dAnaM paraH kAmaH paro mokSo vitRSNatA // tatraiva aSTAdazapurANeSu vyAsasya vacanadvayam / paropakAraH puNyAya pApAya parapIDanam // prANiyoM kI utpatti pAlana ke liye hI dharma kA prAdurbhAva huaa| jisameM ahiMsA kA lakSaNa ho vahI dharma hai| cauthe paropakAra ko kavigaNa dharma kA lakSaNa kahate haiN| dUsare ke hita meM nirata rahakara upakAra karanA hI zreSTha dharma hai| pAtra ko dAna denA uttama dAna hai, aura tRSNA-rAhitya hI parama mokSa hai| aThAraha purANoM meM vyAsa ke kevala do sAra vacana haiMparopakAra hI puNya aura parapIr3A hI pApa hai| ahiMsA dharma kA AdhAra ahiMsA hai| kisI ko zarIra, vacana aura saGkalpa dvArA bhI kisI prakAra kI hAni pahu~cAnA, duHkha denA athavA hRdaya dukhAnA, yA ghRNA karanA, mAnahAni karanA Adi hiMsA hai| kisI kA jIvana naSTa karanA to ghRNita aura ghora hiMsA spaSTa hai kintu isake sivA Upara kahe vyavahAra bhI hiMsA hI haiN| apane duHkha-sukha ke samAna dUsare
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 dharma-karma-rahasya kA bhI duHkha-sukha jAnanA cAhie aura jo kAma apane ko bhalA na jAna par3e vaha dUsare ke sAtha bhI, kevala svArthanimitta, nahIM karanA caahie| kyoMki anya prANI bhI apane samAna paramAtmA ke abhinna aMza hone ke kAraNa apane AtmA ke hI pratirUpa haiN| ataeva unakI hAni karanI apanI hAni karanI hai| likhA hai yadanyavihitaM necchedAtmanaH karma pUruSaH / na tatpareSu kurvIta jAnanapriyamAtmanaH / / na tatparasya sandadhyAtpratikUlaM yadAtmanaH / eSa sAmAsiko dharmaH kAmAdanyaH pravartate // __ mahAbhArata, zAntiparva, mo0 a086 jIvitaM yaH svayaMceccheta kathaM sonya praghAtayet / yadyadAtmani ceccheta tatparasyApi cintayet / / ::: tatraiva a0 25 dUsare dvArA apane prati kiye jAne se jo karma acchA na lage vaha, apane liye apriya hone ke kAraNa, dUsare ke liye bhI nahIM karanA caahie| jo apane ko na ruce vaha dUsare ke prati nahIM karanA cAhie yaha sabake liye dharma hai aura isake viruddha karma adharma hai| jo Apa jInA cAhatA hai vaha dUsare kA kaise ghAta karatA hai? jaisI apane liye icchA kare vaisI dUsare ke liye bhI karanI cAhie /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ahiMsA isa ahiMsA kI paridhi kevala manuSya athavA pazu taka nahIM rahanI cAhie kintu vRkSa latA gulmAdi taka jAnI cAhie / ahiMsaka ko vyartha eka patte ko bhI nahIM tor3anA cAhie, kyoMki usameM bhI jIvana hai aura vaha bhI Avazyaka hai| vAlmIki rAmAyaNa meM kathA hai ki Rpi loga java eka dUsare ke pAsa jAte the to ve mRgAdi pazu aura Azrama ke latA-gulmavRkSAdi kA bhI kuzala-prazna pUchate the, kyoMki unako bhI ve sajIva prANI samajhate the aura rakSA karate the| likhA hai na bhUto na bhaviSyo'sti na ca dho'sti kazcana / yo'bhayaH sarvabhUtAnAM sa prApnotyabhayauM padam // 18 // mahAbhArata zAntiparva, adhyAya 261 jo savako abhaya dAna detA hai ( kisI kI hAni nahIM karatA ) vaha abhaya padavI ko prApta karatA hai aura aisA dharma na to pUrvakAla meM koI huA aura na Age hogaa| kyoMki prANA yathAtmano'bhISTA bhUtAnAmapi te tathA / Atmaupamyena bhUteSu dayAM kurvanti sAdhavaH / / hitopadeza prANa jaisA apane ko priya hai vaisA dUsare ko bhI priya hai, isaliye sAdhu loga apane aise dUsare ko bhI jAna ke saboM para dayA karate haiN|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 dharma-karma-rahasya ___jo kucha hAni hama logoM ko dUsare ke dvArA hotI hai vaha hama logoM ke Antarika dvepAkta klezakArI svabhAva kA pratiphala hai| hama loga dUsare ke zatra banate haiM, ataeva ve bhI hama logoM ke zatru hote haiN| hama loga AkheTa ke sukha ke liye, peTa bharane ke liye tathA anyAnya svArtha aura vcargha kAryoM ke liye bhI saMsAra ke prANiyoM ko kaSTa dete aura unakA prANa-nAza karate haiM, ataeva ve bhI hama logoM kI hAni karane meM bAdhya hote haiM aura usI kAraNa hama logoM ko sarpabhaya, vyAghrabhaya, roga-bhaya ityAdi ityAdi hote haiN| jo puruSa kisI kI kisI prakAra kI hAni karanA nahIM cAhatA aura prANimAtra meM eka sarvAtmabhAva mAnakara una para prema aura dayA kA varvAva karatA hai, vaha hiMsra pazuyukta jaGgala meM akelA kge na ghUme aura nyAnoM kI mA~da meM kyoM na calA jAya, sarpa para usakA paga anajAna kyoM na par3a jAya, kintu usakI koI hAni unake dvArA nahIM ho sktii| yogasUtra meM kathana hai-"ahiMsApratiSThAyAM tattanidhau vairtyaagH| jo ahiMsA meM pariniSTha hai usake samIpa Ane para dUsare kA hila svabhAva jAtA rahatA hai| Izvara premasvarUpa hai, ataeca jo saboM ke sAtha sarvAtma-bhAva mAnakara prema karatA hai, usako Izvara ke kisI aMza se bhaya nahIM ho sktaa| yadi aise puruSa ko kadApi koI hAni kisI ke dvArA ho to samajhanA cAhie ki vaha usake pUrvajanma ke duSTa karma kA bahuta bar3A RNa thA jo usake ahiMsAbhyAsa ke kAraNa thor3e meM
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 ya ahiMsA . sahaja meM sagha gyaa| vAlmIki rAmAyaNa ke araNyakANDa ke a0 73 zloka 13 meM pampAsara ke varNana meM likhA hai ki vahA~ ke pakSiyoM kA koI vadha nahIM karatA thA, ataeva ve manuSya ko dekhakara bhayabhIta nahIM hote the| likhA hai yaddhyAyati yatkurute dhRti badhnAti yatra ca / tadavApnotyayatnena yo hinasti na kiJcana // manusmRti adhyAya 5 bhUtAbhayapradAnena sarvAnkAmAnavAmuyAt / dIrghamAyuzca labhate sukhI caiva sadA bhavet // 53 // -saMvartasmRti dhanaM phalati dAnena jIvitaM jIvarakSaNAt / rUpamArogyamaizvaryamahiMsAphalamaznute // -bRhaspatismRti jo kisI kI hiMsA nahIM karatA arthAt kisI kI kadApi koI hAni nahIM karatA aura na duHkha detA hai, vaha jo dhyAna karatA hai, jo kAma prArambha karatA hai aura jo kisI gupta viSaya ke jAnane ke liye mana ko ekAgra karatA hai vaha saba meM binA vizeSa yatna ke kRtakArya ho jAtA hai| jo prANiyoM kI kadApi koI hAni nahIM karate, unake saba manoratha siddha hote haiM aura ve dIrghAyu aura sukhI hote haiN| dAna se dhana milatA
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 dharma-karma-rahasya hai, jIva kI rakSA karane se jIvana kI vRddhi hotI hai aura ahiMsA se sundara rUpa, Arogya aura vibhava milate haiN| . paropakAra ahiMsA dharma kevala niSedha arthAt hiMsA se pratinivRttimAtra nahIM hai kintu yaha vidhi arthAt kriyAtmaka bhI hai jisake vinA yaha apUrNa hai| ahiMsA kI prApti prema-maitrI, karuNA bhAva kI prApti se hotI hai| bar3oM ko pUjya mAna unake prati prema-bhAva rakha unakI sevA karanI, tulya ko mitra samajha unake sukha ko apanA sukha aura unake duHkha ko apanA duHkha jAna unake sukha kI vRddhi kI kAmanA aura duHkha Ane para usake miTAne kI yathAsambhava ceSTA karanI ahiMsA kI pUrti (vidhibhAga) hai| apane se choToM ke prati karuNA-dayA karake unakA bhI apanA AtmA mAna unake duHkha kI nivRtti ke liye ceSTA karanI bhI ahiMsA kA vidhi-bhAga hai| isa prakAra sevA, aura sevA kI bhA~ti parahita-kArya, meM nirata honA ahiMsA kA mukhya lakSaNa hai aura vinA isake isakI pUrti athavA prApti nahIM hotii| likhA hai yasya vAGmanasI syAtAM samyak maNihite sadA / tapastyAgazca yogazca sa vai paramamApnuyAt // 34 // mahAbhArata zAntiparva, adhyAya 185 /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ paropakAra jo vacana aura mana se bhale bhalAI karane meM lagA rahatA hai yogayukta rahatA hai vahI parama pada kI prApti karatA hai / tulAdhAra ne jAjali RSi se yoM kahA 33 prakAra aura sadA dUsaraM kI tathA jo tapasyA, tathA jo tapasyA, tyAga aura vedAhaM jAjale ! dharmaM sarahasyaM sanAtanam / sarvabhUtahitaM maitraM purANaM yaM janA viduH // 5 // sarveSAM yaH suhRnnityaM sarveSAJca hite rataH / karmaNA manasA vAcA sa dharma veda jAjale ! // mahAbhArata zAntiparva, adhyAya 261 he jAjali ! maiM sanAtana dharma ke gupta bheda ko jAnatA hU~ jo saba prANiyoM kI bhalAI karanA aura saba kA mitra banA rahanA hai, isI ko loga purAya karake jAnate haiM / he jAjali ! jo sadA saba kA mitra banA rahatA hai aura mana, vacana aura karma se jo saba kA hita karane meM tatpara rahatA hai, vahI dharma ko jAnatA hai / likhA hai - 3 dehI / tehI // cau0 0 -- parahita lAgi taje jo saMtata saMta prasaMsahi parahita vasa jinake mana mAhIM / tina kaha~ jaga durlabha kachu nAhIM //
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahasya kSamAsola je para-upakArI / te dvija priya mohi jathA kharArI // bar3e saneha ladhuna para krhiiN| giri nija sirana sadA tRna dhrhiiN| jaladhi agAdha mauli vaha phenU / saMtata dharani dharata sira renU / gosvAmI tulasIdAsa kRta rAmAyaNa manasA karmaNA vAcA cakSuSA ca samAcaret / zreyo lokasya carato na hoSTi na ca lipyate // 24 // vAlmIkIya rA0, uttara kA0, a0 71 Alocya sarvazAstrANi vicArya ca punaH punaH / puNyaM paropakArAMya pApAya parapIDanam // mana, karma, vacana aura netra se logoM kA kalyANa kare / aisA AcaraNa karanevAlA na kisI se dveSa karatA aura na kaluSita hotA hai| ___ sava zAkhoM ko bAra bAra par3hane aura vicArane se yahI siddhAnta nikalatA hai ki paropakAra karanA puNya hai aura dUsare ko duHkha denA pApa hai| jaisA dUsare kI bhalAI karanA parama dharma hai vaisA hI prANimAtra ko kisI prakAra kI hAni pahu~cAnA mahAna adharma hai|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ manu ke 10 sAdhAraNa dharma manu ne adhyAya 6 meM daza prakAra ke sAdhAraNa dharma kA vidhAna kiyA hai jo nIce uddhRta hai aura usameM bhI dUsarA dharma "kSamA ahiMsA hI kA ucca prAkAra hai caturbhirapi caivaitairnitymaashrmibhidvijaiH| dazalakSaNako dharmaH sevitavyaH prayatnataH // 11 // dhRtiH kSamA damo 'steyaM zaucamindriyanigrahaH / dhIvidyA satyamakrodho dazakaM dharmalakSaNam // 12 // daza lakSapAni dharmasya ye viprAH samadhIyate / / adhItya cAnuvartante te yAnti paramAM gatim / / 93 // ina brahmacArI Adi cAroM. AzramI dvijoM ko sadA yatnapUrvaka Age kahe dazavidha dharmoM kA sevana karanA cAhie / santoSa, kSamA, sana-nigraha, anyAya se athavA svecchA binA kisI kI vastu na lenA, pavitratA, indriya-nigraha, buddhi-vica* kSaNatA (zAstrAdi ke tattva kA jJAna ), vidyA (Atmabodha ), satya, krodha na karanA, ye daza dharma ke lakSaNa haiN| jo dvijAti dazavidha dharmoM ko jAnate haiM. aura jAnakara unakA anuSThAna karate haiM ve paramagati ko prApta hote haiN|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhati manu ke daza sAdhAraNa dharma meM pahalA dharma dhRti hai jisakA artha dhairya aura santoSa hai| kaSTa kI dazA meM par3ane para bhI usale sumita na honA aura vinA cintita aura zokita hue . usako saha lenA dhairya hai aura aisI dazA meM bhI prasanna hI ' rahanA santApa hai| sukha duHkha donoM nAzavAna haiM aura unakA AnA karmAnusAra hone ke kAraNa avazyambhAvI hai| unakA AnA kisI prakAra sAdhAraNa logoM se ruka nahIM sakatA hai aura na unake bhoga ke niyata samaya ke bItane ke pUrva ve Tala sakate haiM, ataeva dhairya kA avalambana Avazyaka hai| duSTa prArabdha karma ke phala duHkha rUpa meM kartA ke pAsa Ate haiM, jinako dhairya se bhogane se vaha chuTakArA pA jAtA hai, ataeva duHkha kI avasthA meM par3ane para dhairya rakhanA Avazyaka hai| saMsAra ke viSayoM kI jitanI prApti hotI hai utanI hI vizeSa * unake pAne kI icchA bar3hatI hai aura jaba taka icchArUpI tRSNA , banI rahatI hai taba takazAnti nahIM miltii| lAma alAbha prArabdhakarmAnusAra jAna yathAlAbha meM santuSTa raha santoSa kA dhAraNa avazya karanA cAhie / santoSa ke abhAva ke kAraNa hI. kisI aprApta vastu ke liye loma kI utpatti hotI hai jisake kAraNa asatya, steya, anyAya Adi adharma kiye jAte haiN| ataeva .
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhRti. 37 asantoSa pApa kA aura santoSa dharma kA mUla hai| santoSa nahIM rahane se citta caJcala aura udvigna rahatA hai aura caJcala aura udvigna mana azAnti kA kAraNa hai aura Izvaramukha ho nahIM sktaa| tRSNA ko tyAgakara santoSa kA avalambana karane se Ananda kI prApti hotI hai| aura santoSAmRtatptAnAM yatsukhaM zAntacetasAm / kutastaddhanalubdhAnAmitazcetazcadhAvatAm / / santoSarUpI amRta se tRpta aura zAnta cittavAle puruSoM ko jo sukha hotA hai vaha sukha dhana ke lobhiyoM ko, jo idhara udhara daur3A karate haiM, kaise prApta ho sakatA hai ? zrI patajali bhagavAna kA vAkya haisNtopaadnuttmsukhlaamH|| pAtajala yogasUtra santoSa se atyuttama sukha kI prApti hotI hai| jaisesarpAH pivanti pavanaM na ca durvalAste zuSkaistRNairvanagajA valino bhavanti / kandaiH phalaimunivarA gamayanti kAlaM . saMtoSa eva puruSasya paraM nidhAnam // : : sA~pa vAyu pI ke jItA hai kintu durbala nahIM hotA; vana kA hAthI sUkhI ghAsa khAne se baliSTha banA rahatA hai, munigaNa
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahasya kanda aura phala ko khAke samaya bitAte haiM, ataeva santoSa hI puruSa kA uttama dhana hai| kyoMki - yacca kAmasukha loke yacca divya mahansukham / tRSNAkSayasukhasyaite nAIta: poDazI kalAm / / mahAbhArata zAntiparva, adhyAya 174 saMsAra meM kAmanA pUrNa hone se jo sukha hotA hai aura jo svargAdi lokoM kA uttama sukha hai ve sukha tRSNA ke nAza hone se jo sukha hotA hai usake solahaveM aMza ke tulya bhI nahIM haiN| duHkha pAne para jIvAtmA ko yaha cetAvanI milatI hai ki yaha (duHkha) tumhAre pUrva ke duSkarma kA phala hai jisako bhogakara bhaviSya ke liye duSkarma ke na karane kA bar3ha nizcaya kro| yaha jJAna antarAtmA ko ho jAtA hai aura saMskAra kI bhA~ti sadA usameM vartamAna rahatA hai aura isake kAraNa usa duSkarma se, jisakA vaha phala thA, nivRtti ho jAtI hai| ataeva duHkha hita ke liye AtA aura mitra hai| Upara ke siddhAnta se duHkha, prArabdha-karma ke phala hone ke kAraNa, binA bhoga ke kSINa ho nahIM sakate aura yaha bhI aTala niyama hai ki prArabdha-karmAnusAra jo kucha apanI pUrva kI kamAI kA phala yahA~ milanA hai vaha avazya upayukta puruSArtha se milegA; isa para vicAra karane se aura aisA jAna kara ki sAMsArika padArtha nAzavAna haiM aura yathArtha sukha denevAle nahIM haiM yahI pariNAma
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhRti 38 nikalatA hai ki duHkha, zoka, hAni Adi ke Ane para vyaya nahIM honA cAhie kintu dhairya aura santoSa kA avalambana karanA cAhie | kaSTa ke Ane para ajJAnI aura adhIra dhairya kA avalambana na kara kaSTa se zIghra mukta hone ke liye aneka prakAra ke garhita karma karate haiM jisase duSTaphala TalatA nahIM kintu usa karma kA duSTaphala unako bhaviSya meM phira bhoganA par3atA hai jisake kAraNa unake duHkha kI kamI na hokara vRddhi hotI hai / jo kaTa Ane para bhI dhairya kA avalambana kara kaSTa ko saha letA hai aura koI anucita kArya nahIM karatA hai jisake liye kAmAsakta citta usako uttejita karatA hai, vahI yathArtha sukha kA lAbha vartamAna aura bhaviSyat meM pAtA hai / likhA hai w " santoSapuSTamanasaM bhRtyA iva maharddhayaH / rAjAnamupatiSThanti kiGkaratvamupAgatAH" || santoSa ke bala se puSTa- manavAle kI sevA bar3e bar3e aizvarya aise karate haiM jaise ki rAjA kI sevA naukara karatA hai| jo jJAna ke bala se dhairya se kaSTa ko sahatA hai usake vartamAna kaSTa kA bhI hrAsa ho jAtA hai, kyoMki vaha parIkSA meM saphala huA jisake liye yathArtha meM kleza Ate haiM } kaSTa meM par3ane se, dhairya aura jJAna ke kAraNa, sajjanoM ke sadguNa prakaTa hokara 'unake mahattva ko prakAzita karate haiM aura unakI Antarika zakti bar3hatI hai, jaisA ki Aga meM par3ane se sonA vizeSa ujjvala *
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahasya hotA hai| zrIharizcandra, zrIbhagavAn rAmacandrajI, jagajjananI zrImatI sItAjI aura pANDava Adi ne kaSTa ke Ane para jo bahuta bar3A paramAzcarya-janaka dhairya kA udAharaNa saMsAra ko diyA usakA yahI tAtparya thA ki hama loga bhI unakA anusaraNa kara lAbha utthaaveN| yadi ye sava kaSTa Ane : para dharma kA tyAga karate to kaTa zIvra dUra ho jA sakatA thA, kintu aisA nahIM kiyA gyaa| yahI dhairya hai| vana-vAsa ke kaSTa ke samaya java rAjA yudhiSThira se yaha kahA gayA ki unakI anumati se yadu-vaMza ke yoddhAgaNa kauravoM ko parAjita kara unako rAjyasiMhAsana para sthita kara deMge to yudhiSThira ne kahA ki maiM vanavAsa-ajJAtavAsa ke kaSTa se mukta hone aura rAjya pAne ke nimitta bhI apane vAkya ko asatya nahIM kara sakatA huuN| RSi vaziSTa ke jaba sau putroM kA vizvAmitra ne nAza kara diyA usa dina kI rAtri meM vaziSThajI bar3I sAvadhAnI se eka likhita vAkya ko par3ha rahe the. aura vicAra kara rahe the| usa samaya unakI strI ne kahA ki aba hama logoM ko isa samaya apane zoka ke tApa ko kiMcit zAnta karane ke liye bAhara candramA kI jyoti meM jAnA caahie| yaha sunakara vaziSThajI ne kahA ki "yaha vAkya, jisa para ve vicAra kara rahe haiM, candramA se bhI adhika zItala hai aura yaha usI vizvAmitra kA hai jisake dvArA hama logoM ke pUrva ke prArabdha karma ne sau putroM kA nAza karavAyA hai| yaha dhairya aura
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhRti jJAna kA paramojjvala udAharaNa hai| yathArtha meM yaha ukti ThIka hai ki calanti girayaH kAla yugAntapavanAhatAH / kRcchapi na calatyevaM dhIrANAM nizcala manaH / / kabhI yuga ke anta meM prabala pavana ke vega se pahAr3a bhI calAyamAna hote haiM kintu dhoroM kA mana kisI avasthAmeM calAyamAna nahIM hotaa| yadi kaSTa ko jJAna aura dhairya ke sAtha nirudvigna mana se sahA jAya to vaha eka prakAra kI tapasyA hai jisase antara ke doSoM kA nAza hotA hai aura navIna prabala zakti utpanna hotI hai| kaSTa ke Ane para, dharma aura nyAya ke patha se vicalita na hokara, dhairya se prasannatApUrvaka kaSTa ke sahana rUpI tapa se bhoktA ke sivA jana-samudAya ko bhI udAharaNa aura adRzya pariNAma dvArA lAbha hotA hai| satya ke nimitta zrIbhagavAna rAmacandra aura zrIharizcandra ke saharSa kaSTa uThAne para saMsAra meM satya kA vizeSa pracAra huaa| .zrIsItAjI ke vanavAsa ke kaSTa sahane se pAtivrata-dharma kA vizeSa vikAsa huA aura usakA prabhAva aba taka vartamAna hai| zrIsItAjI ke zrI vAlmIki RSi ke Azrama para tyAge jAne para unhoMne zrIlakSmaNajI se jo apanA saMvAda apane pati ke liye kahA vaha dhairya aura pAtivrata-dharma kA atulanIya paramojjvala udAharaNa hai| zrImatIjI ne kahA
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 dharma-karma-rahasya "vaktavyazcaiva tRpatiH dharmeNa susamAhitaH / / yathA bhrAtaSu vatteMthAstathA paurepa nityadA // 15 // paramo yaSa dharmaste tasmAtkIrtiranuttamA / ahantu nAnuzocAmi svazarIraM nararSabhaH // 16 // yathApavAda paurANAM tathaiva raghunandana / patirhi devatA nAr2yAH pativadhuH patigurugA vAlmIki rAmAyaNa, ucara kANDa, a058 he lakSmaNa ! nitAntu dharmazIla rAjA se kahanA ki jaise ve apane bhAiyoM ke sAtha vyavahAra karate haiM vaisA hI vyavahAra puravAsiyoM ke prati rakkheM, kyoMki yaha rAjA kA parama dharma hai aura ilase uttama kIrti milatI hai| he rAjan ! apane patideva aura puravAsiyarA kI nindA bacAne ke liye maiM jaisI cintita rahatI hU~ vaisI apane zarIra ke liye nahIM, kyoMki strI kA pati hI devatA, guru aura hitaiSo hai| zrIsItAjI ko sandeha ho gayA ki mere pati-deva ne jo puravAsI ke mithyA kalaGka ke kAraNa merA tyAga kiyA hai usake kAraNa ve kahIM puravAsI se virakta athavA aprasanna na ho jAyeM jisase unake dharma meM hAni hogii| isa kAraNa apane kaSTa ke pradhAna kAraNa nindaka-puravAsI ke sAtha bhrAta-samAna hita karane kA sndeshaabhejaa| hama loga vicAreM ki yaha kaisA dhairya hai! isa kAla meM bhI zrIbhagavAna buddha ke rAjya-tyAga kara minu-vRtti ke kaSTa ko saharpa grahaNa karane se
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 dhRti saMsAra ko bahuta bar3A lAbha aura upakAra huaa| isI prakAra mahAtmA Isu krAisTa ke zUlI para car3hane para bhI apane zatru ke aparAdha ko kSamA ke liye Izvara se prArthanA rUpI unakA dhairya aura kSamA unake mata ke vizeSa pracAra kA mukhya kAraNa huA / mahAprabhu caitanya ke saMnyAsa - vRtti ke kaSTa ko svIkAra karane se bhI harinAma kA vizeSa pracAra hokara deza kA bar3A upakAra huA / tyAga, sahiSNutA aura dhairya kA paraspara ghaniSTa sambandha hai / kyoMki binA tyAga aura sahiSNutA ke dhairya kA lAbha nahIM ho sakatA / 1 Upara ke mahAna vyaktiyoM ke kaSTa kA hajArahavA~ bhAga kaSTa bhI hama logoM ko nahIM AtA hai, tathApi hama loga adhIra ho jAte haiN| ataeva hama logoM ko cAhie ki kaSTa Ane para pUrva ke samaya mahAnubhAvoM ke kaSTa ke Upara vicAra kara samajheM ki kaSTa hita ke liye AtA hai aura isake bAda sukha zAnti avazya milatI hai aura ina logoM ne hama logoM ko dhairya dene ke liye kaSTa sahakara itanA bar3A udAharaNa saMsAra ko diyA / likhA hai ki--- "cakravatparibhrAmyanti duHkhAni ca sukhAni ca " | arthAt gAr3I ke pahiye kI bhA~ti duHkhasukha eka ke bAda dUsarA avazya AtA hai / Upara kathita siddhAnta aura udAha raNa Adi para vicAra karane se dhairya kA lAbha hogaa| yaha bho vicAranA cAhie ki isa saMsAra meM aisA eka bhI vyakti "
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahasya nahIM hai jisako kisI prakAra kA kaSTa athavA abhAva kabhI nahIM / huaa| arthAt sukhaduHkha sabake liye.sAdhAraNa ghaTanA hai| dhairya se sAMsArika lAbha bhI hai| jo kaSTa Ane para dhairya nahIM rakhate, unake kaSTa kI tIvratA bar3ha jAtI hai, unakI buddhi ThIka nahIM rahatI aura ucita kArya karane kI kSamatA kA hrAsa ho jAtA hai| ataeva ve kaSTa nivAraNa athavA hAsa karane ke kArya meM saphala nahIM hote kintu dhairyavAn saphalatA lAbha karatA hai| dhIra ko jJAna ke kAraNa kaSTa Ane para abhyantara meM kaSTa hI nahIM hotA aura vaha antara se prasanna hI rahatA hai| sukha aura duHkha donoM se kSubhita na ho duHkha aura kaThinAI ke Ane para usako duHkha aura kaThinAI hI na samajhe aura tanika bhI vicalita na ho| sukha aura duHkha to mana kA bhAva hai| koI prabhAva ke na rahane para bhI bhAvanA ke kAraNa manuSya duHkhI rahatA hai aura usI prakAra eka parama daridra. bhI jJAna ke vala se cakravartI rAjA se adhika sukha anubhava kara sakatA hai| dhIra yadi kaThinAI ke Ane para AtmA kI dRSTi se use tuccha samajhakara dhairya se usake TAlane ke liye bar3ha saGkalpa karegA, to isake dvArA usako vahuta kucha TAla bhI sakatA hai| yaha dhairya-mArga kAyaratA nahIM hai kintu vIratA hai aura sava kaThinAiyoM ko dUra karanevAlA hai| isake avalamba se manuSya bar3I unnati kara sakatA hai;
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhRti 45 syoMki duHkha pAne para jo nubhita hote haiM ve sAmarthya-hIna ho jAte haiM aura duHkha dUra karane ke ThIka upAya kA nizcaya aura sAdhana nahIM kara sakate haiN| dhairya aura saMtApa kA yaha abhiprAya nahIM hai ki phaThinAI ke miTAne ke upAya kA avalamba nahIM kiyA jAya / saMtApa athavA dhairya rakhane kA yaha abhiprAya kadApi nahIM hai ki duHkha, prabhAva Adi kaThinAI ke Ane para apane ko niHsahAya athavA laghu samajhakara usako saha leM aura pratIkAra ke liye kucha na kreN| isakA yathArtha tatva yaha hai ki jIvAtmA to apane yathArtha svarUpa se Izvara kA aMza, sata, cit, prAnanda, ajara, amara, nitya, zAzvat, acala, sarvagata, sanAtana (gotA a0 2-23 se 25) hai| rAmAyaNa meM bhI likhA haiIzvara aMzajIva avinAzI / cetana amala sadA sukharAzI // ataeva jIvAtmA ko to duHkha athavA abhAva kadApi vyApta kara nahIM sakatA hai kintu vaha ajJAna ke kAraNa apane yathArtha rUpa aura sAmarthya ko bhUlakara duHkha, dAridraya Adi kleza se tubhita hotA hai| ataeva saMtopa kA yathArtha tAtparya yaha hai ki dhIra apane ko AtmA mAnakara aura zarIra Adi jar3a upAdhi se prAtmA-cetana-draSTA meM bheda mAnakara nitya sukhI rahe aura apane ko sAMsArika sukha-duHkha se pare smjhe| zarIra athavA vyavahAra sambandhI ghaTanA meM nirAsakta aura samatva-bhAva rakhane se buddhi ThIka rahatI aura kArya karane kI zakti aura sAhasa kI
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahasya vRddhi ho jAtI hai| isa prakAra dhIra aura saMtuSTa vyakti ko : sAMsArika vyavahAra meM bhI saphalatA prApta karane kI sambhAvanA adhika ho jAtI hai jo aMdhAra aura asaMtuSTa ke liye sambhava nahIM hai| mukhya bAta to yaha hai ki viSaya kI vAsanA kI prApti se kadApi kisI ko tuSTi nahIM hogI, jaise ki agni meM ghI ke dene se agni ko cAlA adhika hI bar3hatI hai, kadApi zAnta nahIM hotii| yaha aTala niyama hai ki manoratha kA kabhI anta nahIM hai| ima saMsAra meM aisA koI bhI vyakti nahIM hai, vaha kaI karor3oM kA adhipati kyoM na ho, jisako apanI vartamAna avasthA se saMtApa ho| sava ko aura adhika kI cAha rahatI hai, kyoMki pAhApadArtha asAra aura asan haiM, unameM prAnanda kahA~ ? ailI avasthA meM yadi kevala sAMsArika viSaya-vAsanA kI pUrti hI ekamAtra jIvana kA lakSya rakhA jAya to sampUrNa jIvana hI duHkhamaya ho jAyagA, kyoMki viSaya kA kitanA hI adhika lAbha aura prApti kyoM na ho, adhika kI cAha avazya banI rahatI hai| dhairya kA tAtparya yaha hai ki kaSTa ke Ane para jubhita na hokara aura abhyantara se avicalita aura zAnta rahakara pratIkAra ke liye Avazyaka yanna uttama rIti se avazya kare jisake kAraNa saphalatA kI sambhAvanA adhika ho jaaygii| - ajarAmaravat prAjJo vidyAmarthaJca cintayet / / arthAt apane ko ajara amara samajha vidyA aura dhana ke upArjana meM pravRtta rhe| . yaha ukti dhairya-sUcaka hI hai| ...
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhRti Ajakala kaI loga aisA kahate haiM ki saMtoSa ke dhAraNa karane se unnati meM bAdhA hogI aura loga akarmaNya aura AlasI ho jaayeNge| yaha dhAraNA ThIka nahIM hai| saMtoSa aura dhairya ke dhAraNa kA uddezya yaha nahIM hai ki kartavya-pAlana na kiyA jAya athavA kisI kArya ke sAdhana ke liye athavA bAdhA ke miTAne ke liye Avazyaka udyoga aura parizrama na kiye jAyeM / dhairya aura saMtoSa kI dhAraNA se bahuta bar3A lAbha yaha hai ki inake kAraNa citta svastha aura zAnta rahatA hai jisakA pariNAma yaha hotA hai ki kArya karane kI kSamatA kI vRddhi hotI hai aura saphalatA kI sambhAvanA bhI bar3ha jAtI hai| jo sadA tRSNA meM nimagna rahegA aura sadA adhika se adhika kI prApti ke liye lAlAyita, vyagra aura vyAkula rahegA ( jisake kAraNa lobhaasta bhI ho jAyagA) vaha sadA cintA aura azAnti se dagdha hotA rahegA aura usakA jIvana Adi se anta taka sukha ke badale duHkhamaya ho jaaygaa| yadi kahA jAya ki aisI avasthA uttarottara unnati ke liye Avazyaka hai to isameM vicAraNIya yaha hai ki yaha durlabha manuSyajIvana kyA kevala bhojana, pAna, vastra, savArI, gRha, kAma-vAsanA Adi ke bhoga ke liye hI hai ? yadi aisA hI hai to pazu aura manuSya meM kyA bheda huA ?.kyoMki ye sava pazu ko anAyAsa binA vizeSa parizrama kiye labdha haiN| aura yadi manuSya-jIvana kA mukhya dhyeya kevala sAMsArika-viSaya-prApti hI mAnA jAya, to jIvana vyartha
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 dharma-karma-rahasya hI hai, kyoMki marane ke bAda aura pahale bhI usakA ina viSayoM se viyoga avazya hogaa| isa prakAra janma bhara ghora parizrama, cintA aura kaSTa karake jo prApti kI gaI usameM se marane ke vAda jIvAtmA ke sAtha eka bhI na gayA aura sampUrNa jIvana kA parizrama antima pariNAma kI baSTi se vekAra huaa| satya to yaha hai ki manuSya-jIvana kA mukhya lakSya ajJAna aura kAmAtmaka vAsanA ko dUrakara jJAna-bhakti kI prApti karanA hai jisase saMsAra aura paramArtha donoM sudharate haiM aura usakA pariNAma janma-janmAntara taka vartamAna rahatA hai aura usake dvArA isa loka aura paraloka meM bhI yathArtha prAnanda kI prApti hotI hai| dhairya aura santApa kA dhAraNa karanA mAno gItA kA niSkAma karma, kartavya arthAt dharma samajhakara, karanA hai| usa karttavyapAlana dharma ko uttama prakAra se karanA cAhie aura usake nimitta Avazyaka vastu, guNa Adi kI prApti ke liye avazya yatna karanA cAhie jisakA na karanA adharma hai kintu phala kI siddhi aura asiddhi meM samAna rahanA cAhie (2-47 aura 48 aura 6-1) / isa vRtti ke dhAraNa karane se dharma kI bhI prApti hotI hai aura sAMsArika vyavahAra ke kArya kI siddhi meM bhI bar3I sugamatA hotI hai aura usakI sambhAvanA bar3ha jAtI hai, jaisA ki kahA jA cukA hai| Ajakala thor3e se aise loga bhI haiM jo sAMsArika lAbha ke liye Atma-zakti kA prayoga karate haiM kintu yaha usakA durupayoga hai, kyoMki ve taba
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSamA pAramArthika lAbha se vaMcita ho jAte haiN| jisake dvArA sthAyI pAralaukika unnati ho sakatI hai aisI Atma-zakti kA viSaya kI prApti meM prayoga karanA, jo anya prakAra se bhI lAbha ho sakatA hai, viveka-hInatA aura alpajJatA hai| yaha aisA hI hai jaisA ki kA~ca kI prApti ke liye maNi ko de ddaalnaa| dhairya aura santopa rakhakara, karma kI siddhi-asiddhi se kSubhita na hokara, kartavya kI dRSTi se karma ke karane se kAlAntara meM saphalatA avazya hogI-yahI saphalatA kI kujo hai| . . kSamA dUsarA dharma kSamA hai jo ahiMsA se bhI adhika vyApaka aura ucca hai| ahiMsA para-pIr3A dene se nivRtti hai kintu dUsare ke dvArA anucita rUpa se pIr3ita athavA kSatigrasta hone para bhI, aura usake badale meM hAni karane kI zakti aura avasara rahane para bhI, hiMsA (hAni ) na karanA "kSamA" hai| yathArtha kSamA kevala bAhya hiMsA se nivRtti mAtra nahIM hai kintu aparAdha kiye jAne para abhyantara meM na krodha karanA aura na tumita honA hai| sAtha hI dhairya aura prasannatA se aparAdha-kartA ke prati abhyantara se vinA dvepa-bhAva rakkhe aparAdha ko sahana karanA hai| zarIra ke karma kI apekSA mAnasika bhAvanA kA prabhAva kama nahIM hai kintu avasthA vizeSa meM adhika hai| yadi kisI
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahasya ke prati bAhara se koI apakAra kA karma na kiyA gayA kintu citta meM dveSa-bhAva utpanna huA to hiMsA ho gaI aura isase donoM kI avazya hAni hotI hai| kisI ke dvArA hAni hone para yaha samajhanA cAhie ki prathama doSa-kartA Atma. dRSTi se usase bhinna nahIM hai; dUsare, usako hAni usake pUrva ke prArabdha karma ke anusAra huI jisake kAraNa pUrva ke doSa kA parimArjana hokara vaha uRNa ho gyaa| isa kAraNa usakI pratinivRtti kSamA na hokara RNa-zodhana huaa| tIsare, usameM bhI vartamAna samaya meM hiMsA kI bhAvanA abhyantara meM avazya hai jisake kAraNa yaha AghAta usako huA, nahIM to kadApi nahIM hotaa| ataeva apane doSa kA prakAza ho jAne se usakA upakAra huA jisake naSTa karane kI ceSTA use karanI caahie| cauthe, isa aparAdha ko jAna bUjhakara saharSa kSamA karane se usako kSamA-guNa kI prApti hogI jo eka parama lAbha hogaa| pA~caveM, usako mAlUma ho gayA ki aparAdha-kartA kA aparAdha ajJAna aura usakA pariNAma dveSa-bhAva ke kAraNa humA jo sarvatra ekAtma bhAva kI dRSTi se usakA svayaM ajJAna hai, isa kAraNa usakA ava yaha kartavya hai ki kSamA dvArA athavA anya prakAra se kartA ke ajJAna aura duSTa svabhAva ko miTAne kA yatna kiyA jAyaM / chaThe, yaha ki yadi vaha bhI hAni ke badale katA kI hAni karegA, to aparAdha-kartA ke dveSakArI svabhAva kI vRddhi ho jAyagI jisake kAraNa vaha phira bhI usakI hAni kregaa|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSamA isa prakAra yaha AghAta-prativAta donoM meM paraspara uttarottara aneka kAla taka calegA jisase donoM kI var3o hAni hogii| kintu eka kSamA karane se ina sava doSoM aura ApattiyoM kI nivRtti ho jaaygii| kSamA aura ahiMsA kI pUrNa pUrti tabhI hotI hai jaba ki aparAdha-kartA kA apakAra karane ke badale usake duSTa khabhAva ke miTAne kA yatna kiyA jaay| isameM kSamAzIla ko kSamA ke kAraNa saphalatA avazya kabhI na kabhI milegii| taba vaha aparAdho kSamAzIla kA mitra hI nahIM kintu upakArI taka vana jA sakatA hai| mahAbhArata vanaparva a0 28 kA vAkya hai mUdunA dAruNaM hanti mRdunA hantyadAruNam / nAsAdhyaM mRdunA kiMcittasmAttIvratara mRdu // komalatA arthAt kSamA se dveSa kA nAza hotA hai aura dveSa ke atirikta kA bhI sudhAra hotA hai, kSamA se kucha bhI asAdhya nahIM hai, ataeva kSamA sabase prabhAvazAlI hai| jJAna aura dhairya ke vala se hI isa kSamA kA ucita abhyAsa sambhava hai, anyathA nhiiN| smaraNa rahe ki isameM mAnasika bhAvanA mukhya hai arthAt mana meM kartA kI ajJatA para zoka ke vadale usake prati dveSa kA bhAva tanika nahIM prAMnA cAhie kintu usake ajJAna aura dveSa-bhAva ke miTAne kI zubha-kAmanA aura prArthanA citta meM AnI caahie| hiMsA-dveSa ke eka ora se kiye jAne para yadi dUsarI ora se bhI vaisI hI bhAvanA kI
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 dharma-karma-rahasya jAya to donoM bhAvanAe~, samAna hone ke kAraNa. ekatra hokara pravalA ho jAyeMgI aura donoM ke dveSabhAva ko adhika bar3hAkara donoM kI bar3I hAni kareMgI aura anya saMsargI duSTa khabhAvavAloM kA bhI svabhAva bar3hAkara saboM kI hAni kreNgii| jaba parIkSA ke uddezya se maharSi bhRgu ne zrIviSNu bhagavAn kI chAtI meM lAta mArI, tava zrIbhagavAn ne jo unako kahA vaha saMsAra ke liye upadeza hai aura usa bhAvanA ko saboM ko dhAraNa karanA cAhie, kyoMki yaha vizva zrIbhagavAn kA hI rUpa aura aMza hone ke kAraNa unake guNa svabhAva kA anukaraNa karanA paramAvazyaka hai| paga kA AghAta lagane para zrIbhagavAn ne kahA Aha te svAgataM brahman ! niSIdAtrAsane kSaNam / ajAnatAmAgatAn vaH kSantumarhatha naH prabho // 9 // atIva komalau tAta ! caraNI te mahAmune ! vajrakarkazamadvakSaH sparzena paripIDitau // 10 // ityuktvA vipracaraNau mardayanvana pANinA | punIhi saha lokaM mAM lokapAlAMzca madgatAn / pAdodakena bhavatastIrthAnAM tIrthakAriNA // 11 // adyAhaM bhagavan lakSmyA AsamekAMtabhAjanam / . vatsyatyurasi me bhUtirbhavatpAdahatAhasaH // 12 // bhAgavata, ska0 10, 1086 .
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSamA he brAhmaNa ! tuma Aye yaha bar3I uttama bAta huI / kSaNa bhara isa pala~ga para baittho| he prabho ! Aye hue tumako na jAnanevAle hamAre aparAdhoM ko tumheM kSamA karanA caahie| he tAta mune! tumhAre caraNa bahuta hI komala haiM aura merA vakSaHsthala kaThora hai jisake sparza se tumhAre caraNoM ko pIr3A huii| aisA kahakara apane hAtha se usa brAhmaNa ke caraNa ko davAte hue viSNu bhagavAn kahane lage ki he brAhmaNa! tuma tIrthoM ko bhI pavitra karanevAle apane caraNodaka se lokoM sahita mujhe aura mujhameM rahanevAle sakala lokoM ko pavitra kro| he bhagavan ! Aja maiM lakSmI ke nirantara rahane kA sthAna huA hU~, kyoMki tumhAre caraNa ke sparza se niSpApa hue mere vakSaHsthala para lakSmI sthira rhegii| Upara kathita zrIbhagavAn kI ukti kA savako avazya acchI taraha manana karanA cAhie aura isake atulanIya kSamA-bhAva ko svarNAkSara meM hRdaya meM dhAraNa karanA cAhie, kyoMki yahA~ kevala kSamA hI nahIM hai kintu zrIbhagavAna ke sahasranAma meM jo do nAma "amAnI" aura "mAnada" (svayaM mAnarahita kintu dUsaroM ko mAna denevAle) haiM unakI parAkASThA hai| jahA~ hama loga tudrAtikSudra nAmamAtra ke apamAna ke kAraNa krodha se adhIra hokara gAliyA~ bakate aura AghAta karane para prastuta ho jAte haiM vahA~ trilokanAyaka svayaM zrIbhagavAn kA akAraNa vAr3anA para apanI dInatA aura adhInatA- kevala vAkya se nahIM kintu RSi ke caraNa ko dabAke---dikhalAnA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 dharma-karma-rahasya unake Izvaratva ke yogya hai| aisA karake unhoMne hama logoM / ko upadeza diyA ki abhimAna, ahaGkAra, dambha, mAna, mada Adi yathArtha meM viSa haiM jinakA tyAga kara amAnI, dambhazUnya, komala, adhIna, sarala, apanI dRSTi meM laghu, sahiSNu Adi bananA cAhie aura ye Izvara-prApti ke liye Avazyaka haiN| vAlmIkIya rAmAyaNa, uttara kANDa adhyAya 62 meM kathA hai ki / eka vAra bhRgu RSi ne zrIviSNu bhagavAna ko zApa diyA aura zApa dekara unase prArthanA kI ki Apa mere zApa ko svIkAra kareM jisake nahIM svIkAra hone se mujhe bar3A doSa hogaa| zrIbhagavAna ne bhRgu ko doSa se bacAne ke liye usa zApa ko svIkAra kiyA aura usI kAraNa martyaloka meM janma lene ke kaSTa ko apane Upara liyaa| rAvaNa ke vadha ke bAda jaba bhagavAna zrIrAmacandrajI ko svargAgata rAjA dazaratha ke darzana hue to zrIbhagavAn ne unako vana ke kaSTa denevAlI kaikeyI ke upakAra ke liye aisA vara mA~gA saputrAM tvAM tyajAmIti yadaktA kaikayI tvayA / sa zApaH kaikayIM boraH saputrAMna spRzet prabho // 25 // vAlmIki rA0, laGkA a0 121 Apane jo kaikeyI ko kahA ki "maiMne tumako tumhAre putrasahita tyAga kiyA" yaha bhISaNa zApa saputrA kaikeyI ko na lge| daNDakAraNya ke RSigaNa kevala zApa dvArA vahA~ ke rAkSasoM kA
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSamA nAza kara sakate the kintu rAkSasoM se bhakSita hote rahane para bhI una logoM ne, apane prANa bacAne ke liye bhI, zApa kA prayoga na kiyA kintu kSamA kI, kyoMki unakA kSamA hI dharma thaa| unhoMne una rAkSasoM ke hita ke liye zrIbhagavAn rAmacandra se, jinako daNDa dene kA adhikAra thA, daNDa dene ke liye prArthanA kii| zrIguru-grantha sAhaba kA vacana hai jo tai mAre mukkiyA~ phira na mAre ghuma / ghara tinA~ke jAyake paira tinAke cUma / / saba bhUtoM meM Izvara ke vAsa ko mAnakara unake sAtha Adara, maitrI aura prema bhAva rakhane se aura apane ko bhI prAtma-dRSTi se anya prANiyoM se abhinna mAna ahaGkAra, mAna, mada, krodha Adi kA nAza kara paropakAra meM rata hone se kSamA kI prApti hogii| isa kSamA ke abhyAsa se sAMsArika vyavahAra meM hAni ke badale avazya bahuta bar3A lAbha hogaa| kSamAzIla se usake kSamA-guNa ke kAraNa na koI zatrutA karegA aura na dvaSa rakhegA, varan adhikAMza loga aura usake zatru bhI usake hita aura mitra bana jAyeMge aura vaha zAnti lAbha kregaa| vyavahAra meM vaha avazya kRtakArya hogA kintu kucha kAlAntara ke bAda isakA uttama pariNAma dekhane meM AvegA, zIghra nhiiN| manu bhagavAna kA vacana hai ativAdAstitikSeta nAvamanyeta kaJcana / na cemaM dehamAzritya vairaM kurvIta kenacit // 47 //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 dharma-karma-rahasya krudhyantaM na pratikuddhaya dAkruSTaH kuzalaM vadat / . saptadvArAvakIrNAJca na vAcamanRtAM vadet / / manusmRti, adhyAya 6 dUsare kI kahI huI kaThora vAtoM ko sahana karanA cAhie, kisI kA apamAna na karanA cAhie, isa nazvara deha kA Azraya lekara kisI se vaira na rakhanA cAhie // 47 / / krodha karanevAle ke Upara krodha na karanA cAhie, dUsarA koI durvAcya kahe to usako AzIrvAda denA cAhie. aura cakSu Adi pA~ca buddhIndriya aura mana tathA buddhi ina sAtoM karake nikalI vANI se asatya nahIM bolanA caahie| aura bhI kahA hai-yonAtyuktaHmAha ruma bhiyaM vA yo vA hato na pratihanti dhairyAt / pApaJca yo necchati tasya hantustasyeha devAH spRhayanti nityam 17 bhArata / zAntiparva a0 266 / kisI dUsare se nindita hone para priya athavA apriya vAkya kA prayoga nahIM kare athavA tAr3ita hone para dhairya se saha le aura tAr3anA na kare aura hananakartA ko pApa hove yaha bhI icchA na kre| aise logoM kI devagaNa nitya cAha karate haiN| mahAtmA kabIra kA vacana haijo tokoM kA~TA vuve, tAhi vAya tUM phUla / aura haMsa ne sAdhya ko aisA kahA hai* AkrazyamAno na vadAmi kiJcit kSamAmyahaM tADyamAnazca nityam /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 kSamA zreSThaM tat kSamAmAhurAryAH satyaM tathaivArjjavamAnRzaMsyam // 57 mahAbhArata zAntiparva, adhyAya 2-66 gAlI dene para bhI maiM kucha nahIM uttara detA hU~ aura pratidina tAr3ita hone para bhI maiM kSamA hI karatA hU~, kyoMki Arya loga kSamA ko zreSTha kahate haiM, aura bhI satya, komalatA aura dayAlutA ko / tulAdhAra ne jAjali ko yoM kahA yA hanyAdyazca mAM stauti tatrApi zRNu jAjale ! samau tAvapi me syAtAM na hi me'sti priyApriyam // . mahAbhArata, zAntiparva, adhyAya 261 he jAjali ! suno, jo mujhako mAratA hai aura jo merI stuti karatA hai, ve donoM mere lie samAna hI haiN| mujhako na koI priya hai aura na apriya hai / aura ye vadediha satyAni guruM santoSayeta ca / hiMsitazca na hiMseta taM devA brAhmaNaM viduH || na krudhyena prahRSyecca mAnito'mAnitazca yaH / sarvvabhUteSvabhayadastaM devA brAhmaNaM viduH // mahAbhArata jo sadA satya bolate haiM, guru logoM ko saMtuSTa rakhate haiM aura koI hAni kare to bhI hAni ke badale hAni nahIM karate "
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 dharma-karma-rahasya aise ko devatA loga brAhmaNa kahate haiN| jo apamAnita hone se bhI krodha nahIM karatA aura sammAna kiye jAne para bhI harSita nahIM hotA hai aise ko devatA brAhmaNa kahate haiN| dama tIsarA dharma dama hai jisakA artha mana ko vizuddha, zAnta aura ekAgra kara antarAtmA ke vaza meM karanA aura duSTa bhAvanA ke cintana karane se, kutsita viSaya-vAsanA kI lAlasA rakhane se aura duSTa saGkalpa ke utpanna hone, athavA cintana karane, se rokanA hai| yajurveda ke brAhmaNa kA vacana hai yanmanasA dhyAyati tad vAcA vadati yad vAcA vadati tat karmaNA karoti yatkarmaNA karoti tadabhisaMpadyate // jaisA mana meM dhyAna karatA vaisA bolatA hai, jaisA bolatA vaisA karma karatA hai aura jaisA karma karatA vaisA phala pAtA hai| zukranIti kA vacana haimanasA cintayan pApaM karmaNA nAbhirIcayet / sa prApnoti phala tasyetyevaM dharmavido viduH / / mana meM pApa karane kI cintA karane para yadyapi usa cintana ke anusAra karma na kiyA jAya to bhI vaha vyakti usa pApa kA phala pAtA hai|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ dama pratyeka karma kiye jAne ke pahile usakI. icchA, saGkalpa athavA vAsanA mana meM hotI hai| ataeva jisake citta meM malina vAsanA nahIM rahegI aura duSTa bhAvanA ke socane meM jo pravRtta na rahegA usake dvArA koI.duSTa karma ho nahIM sktaa| mAnasaM sarvabhUteSu vartate vai zubhAzubham / azubhebhyaH sadA''kSipya zubheSvevAvatArayet // __ mahAbhArata, zAntiparva, adhyAya 306 saba logoM ke mana meM zubha aura azubha donoM prakAra kI bhAvanAe~ rahatI haiM kintu mana ko azubha bhAvanA se haTAkara zubha meM lagAnA caahie| manuSya mana ke hI kAraNa manuSya huaa| mana malina vAsanA meM phaMsane se bandhana kA kAraNa hotA hai aura burI vAsanA se chUTakara pavitra 'aura zAnta hone para mokSa kA kAraNa hotA hai| ataeva mana kI zuddhi aura nigraha karanA atyantAvazyaka hai| ___mana meM anantAnanta zakti hai, jo usake zuddha aura ekAgra hone se prApta hotI hai| pUrva meM aura Ajakala bhI dekhA gayA ki saGkalpa mAtra se roga-zoka-nivAraNa, vigraha-zAnti, dharmapravRtti prAdi upakArI kArya hote haiM aura isI prakAra isa zakti ke durupayoga karane se dUsaroM meM roga, zoka, bhaya, bhrama Adi utpanna ho sakate haiN| mesorijama, hipanATiz2ama Adi ke Adhunika camatkAra kevala maneyoga ke nIce kI zreNI
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahatya kI zakti kA phatta hai| isa mana ko kevala kAmAsakta rahane se aura isako zakti kA kevala bhoga-lipsA kI prApti meM upayoga karane se vaha jIvAtmA ke bandhana aura saMtRti-kleza kA kAraNa hotA hai| aura yahI mana yadi bhogAsakti se chuTakArA pAkara aura zuddha, zAnta aura samAhita hokara parama kalyANa aura paramAnanda ke eka nAtra AdhAra paramAlA meM saMlagna ho aura paranAtmA ke divya guNoM ko apane meM prakAzita karane kA jIvana kA mUlyAzya banAne, to mana hI mona kA kAraNa hotA hai aura taba yaha paramAtmA meM tanmaya ho jAtA hai| yaha ubhavAtmaka mana hI isa jIvana-saMgrAna kA mukhya kSetra aura Ayudha bhI hai jisakA pariSkAra aura sadupayoga Avazyaka hai mahAbhArata kA vacana hai mano nizreyasa jantostasya mUlaM zamo dmH| tena sarvAnavAmoti yAnkAmAn manasecchati // 23 // zAnti, mo0, a. 56 prANo ke liye taratyA avazya kalyANakArI hai kintu usa tapasyA kA mUla mana aura indriya kA nigraha hai| inake nigraha se saba prakAra kI kAmanA pUrNa hotI hai| yaha bhArata kA cAkya akSarazaH satya hai| Ajakala pAzcAtya deza meM manoyoga (jisako ve loga Atma-zakti kahate haiM) kI zakti ko parIkSA huI hai jisase siddha huA ki usake abhyAsI kA roga,
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ dama apanA aura dUsare kA bhI, vyavasAya meM saphalatA, vidyAbhyAsa meM nipuNatA Adi ekAgra aura zAnta mana ke utkaTa saGkalpa dvArA prApta hotI haiN| jaisA pahile kahA jA cukA hai, mana ubhayAsmaka hai| aise nitAnta svArtha-sAdhana meM, jisameM anyAya aura adharma aura parAye kI kSati taka kI jAtI hai, isake prayoga se kiMcit lAbha hone para bhI anta meM kartA kA sarvanAza hotA. hai; kintu Atma-zuddhi, kAma krodhAdi kA damana, vidyopArjana, paropakAra, jJAna-prApti, IzvaropAsanA, karttavyapAlana Adi satkarma meM prayoga karane se parama kalyANa kI labdhi hotI hai / antaHkaraNa jaba saGkalpa vikalpa karatA hai to vaha mana hai, jaba pUrva athavA vartamAna athavA bhaviSya ke viSaya kA cintana karatA hai to vaha citta hai aura saGkalpa, vikalpa aura cintana ke pazcAta jo nizcaya karatA hai vaha buddhi hai| ina sabameM jo ahaMbhAva vartamAna rahatA hai vaha ahaGkAra hai| ye cAroM-mana, citta, buddhi aura ahaGkAra--eka antaHkaraNa ke cAra prakAra ke bhAva haiM, vAstava meM eka haiN| cAroM kI zuddhi kA nAma dama hai| mana-nigraha atyantAvazyaka kintu bahuta kaThina hai| isakA nigraha sAMsArika bhoga ke viSaya ko vicAra dvArA anAtma aura * nAzavAn aura antima pariNAma meM duHkhada samajha unakI Asakti kA tyAga karane aura kevala AtmA ko sat, cit aura AnandarUpa vodha karane se hogaa| isa bodha ke liye bhagavannAma athavA mantra ke japa aura dhyAna rUpI abhyAsa kI AvazyakatA
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahasya hai| mana-nigraha ke liye yaha bhI Avazyaka hai ki mana meM kisI malina vAsanA ko nahIM Ane diyA jAya; Ane se usako viSa ke samAna jAna turanta haTA diyA jAya, aura jo kucha kArya, sAMsArika athavA pAramArdhika, kiyaM jAyeM unameM mana ko ekAgra rakhane kA nirantara yatna kiyA jAya / mana aura citta se ucca apane ko AtmA samajhanA cAhie aura aisA pRthaka samajha mana-citta kI kutsita vAsanA aura duSparAmarza ko kadApi nahIM svIkAra karanA cAhie aura nizcaya karanA cAhie ki ye kAmAdi zatru-dala dvArA bheje hue haiN| aisA vicAra kara mana ko sAtvika bhAva meM saMyukta karanA caahie| yaha eka prakAra kA saMgrAma hai jisameM bar3A sAvadhAnI kI AvazyakatA hai| smaraNa rahe ki buddhi se jo kArya anucita nizcaya ho usako citta ke pralobhana para bhI nahIM karanA cAhie jisake hone se buddhi arthAt icchA-zakti kI sAmarthya bar3hatI hai aura Asakti kA hAsa hotA hai kintu viparIta karane se Asakti bar3hatI hai aura icchA-zakti daba jAtI hai jisake kAraNa vaha uttarottara giratI jAtI hai| kintu Ajakala jaba ki navayuvaka sigareTa ko vipa samajha ke bhI vAsanA ke pralobhana meM par3akara usakA tyAga nahIM karate haiM, aisI avasthA meM kyA AzA hai ki ve mana kA nigraha kara sakeMge ? isa prakAra prAtmA aura anAtmA ( anAtmA jar3a triguNAtmaka prakRti ke kArya aura AtmA sat cit Ananda rUpa
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ dama 63 draSTA ) ke vicAra viveka dvArA svArtha ko paramArtha meM parivartana karake sAMsArika pharma ko bhI nyAya aura dharma ke anusAra kartavya kI bhA~ti sampAdana karane se antaHkaraNa kI zuddhi hotI hai aura upAsanA dhyAna dvArA isakI caMcalatA ko dUra karane se ekAgratA prApta hotI hai / prathama abhyAsa yaha haiM ki jo kucha dainika kArya zayaneotthAna ke bAda se rAtri meM zayanaparyanta kiyA jAya vaha ekAgratA ke sAtha kiyA jAya arthAt jo kucha kArya athavA bhAvanA kI jAya usa samaya citta usa eka meM hI saMnivezita rahe aura anya prakAra kI kisI bhAvanA ko citta meM sthAna na diyA jAya, yadi Ave to use tatkSaNAta dUra kara diyA jAya / jaisA ki yadi bhojana kara rahe haiM to kevala bhojana ke sambandha kI bhAvanA usa samaya citta meM rahe anya kucha nahIM rahe aura sivA bhojana ke anya bhAvanA nahIM Ane pAve aura Ane se dUra kara dI jAya / yadi koI pustaka par3hI jAya to kevala usa pAThya viSaya kI bhAvanA usa samaya citta meM rahane pAtraM, na ki usa samaya bhojana athavA yAtrA Adi kI bhAvanA / isa prakAra pratyeka dainika kArya ko ekAtA ke sAtha karane se vaha kArya uttama rUpa se sampanna hogA aura usakI saphalatA kI sambhAvanA adhika ho jAyagI / isake dvArA ekAgratA zakti kI prApti hogii| jisa sAtvika aura pavitra dhyeya meM citta svAbhAvika AkarSita ho usa para ekAgratA ke sAtha dhyAnacintana niyata samaya para karanA cAhie
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 dharma-karma- rahasya aura usa samaya citta kevala usI dhyeya para saMlagna rahe aura anya koI bhAvanA na Ane pAve aura na citta usa dhyeya ko chor3akara anyatra jAya / yadi jAya to usa bhAvanA ko zIghra citta se bAhara karake phira dhyeya para citta ko saMlagna karanA caahie| dhyeya para citta saMlagna karane ke abhyAsa ke sAtha usake nAma kA cintana karane se vizeSa suvidhA hotI hai aura nidrA kA AnA rukatA hai| isI kAraNa dhyAna ke sAtha japa kA vidhAna haiM / donoM prakAra ke abhyAsa dvArA hI citta ekAgra hotA hai, anya upAya dvArA kadApi nahIM yaha aTala siddhAnta hai| gItA meM bhI yahI siddhAnta hai jaisA ki yatA yatA nizcarati manazcaMcalamasthiram / tatastato niyamyaitadAtmanyeva vazaM nayet ( gItA zra0 6- 26 ) / asthira aura caJcala mana jaba jaba AtmA arthAt dhyeya se pRthaka calA jAya tava tatra usako vahA~ se lAke phira AtmA (dhyeya) meM saMlagna karanA caahie| kathA hai ki kisI paNDita kA eka vidyArthI aneka kAla se eka pada ko kaNThastha karane kA yatna kara rahA thA kintu vaha kRtakArya na huA / aisA sunakara paNDitajI ne usase pUchA ki pATha ke raTane ke samaya tumhAre mana meM kyA bhAvanA rahatI hai ? usane uttara diyA ki eka bhaiMsa ke bacce kI smRti vartamAna rahatI hai / paNDitajI ne usa vidyArthI ko pATha ke rahane ke badale apanA pUrA citta kevala usa bhaiMsa ke bacce ke dhyAna para lagAne ko kahA aura usane vaisA hI kiyA / 'kucha samaya ke bAda paNDita Parag
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ asteya 65 1 jI ne usase pUchA ki aba tuma apane ko kyA dekhate aura samajhate ho ? usane uttara diyA ki maiM bhaiMsa kA caccA hU~ / cU~ki usa vidyArthI kA svAbhAvika citta bhaiMsa ke bacce para jAtA thA, isa kAraNa usa svAbhAvika priya padArtha para mana ko ekAgra karane se citta ekAgra ho gayA aura aisI pragAr3ha ekAgratA ho gaI ki dhyAtA usake kAraNa bhAvanA se dhyeya bana gayA / isa prakAra kisI ko eka viSaya para ekAgratA kI siddhi ho jAne se aura usake dvArA ekAgra karane kI zakti prApta hone se vaha taba se jisa viSaya para citta ko ekAgra karanA cAhegA usa para zIghra ekAgra ho jAyagA, kyoMki ekAgratA kI zakti eka bAra bhI apanI icchA ke anusAra prApta hone se phira ekAma karanA sahaja ho jAtA hai| kisI viSaya para citta ke ekAgra hone se usakA zrabhyantarika tattva taka ghodha meM thA jAtA hai aura vidvAnoM ke bar3e bar3e prAviSkAra aura jJAna kA kAraNa yaha citta kI ekAgratA kI zakti hai 1 asteya cauthA dharma asteya hai jisakA artha anyAya se kisI kI koI vastu kisI prakAra se na lenI arthAt steya na karanA hai / yaha steya dopa kevala corI DakaitI se dUsare ke dhana ko hara karanA hI nahIM hai kintu dUsare kI vastu mAtra ko, choTI ho athavA 5
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 dharma-karma-rahasya bar3I, jisako nyAya se pAne kA adhikAra nahIM hai aura na usake mAlika ne prasannatA se use de dI hai athavA denA cAhatA hai, kisI prakAra mAlika ke jAnate athavA anajAne, athavA chala kapaTa dvArA, athavA mAlika ko vivaza karake, lenA steya arthAt corI hai| yaha bahuta bar3A adharma hai aura isase nivRtti asteya hai| isa sveya ko kisI na kisI rUpa meM Ajakala adhikAMza loga karate haiN| anyAya se jo bar3e loga apanI prajA athavA anya garIva logoM se vinA vetana diye parizrama karavAte, vivaza kara aprasannatA se naz2arAnA Adi lete, Thoka aura niyata kara athavA dena se adhika vasUla karate, kAryakartAgaNa ghUsa, rizavata, vaharIra aura anya prakAra anyAya se dravyopArjana karate haiM; dukAnadAra kama taulakara athavA chala kapaTa, aura asatya dvArA kama mAla dete haiM; ye sava steya arthAt corI ke antargata haiN| isa steya kA avazya phala yaha hotA hai ki doSI isa doSa kI paripakkatA hone para prAyaH isI janma meM, kintu nizcaya AgAmI janma meM, nirdhana aura daridra ho jAtA hai| usameM upArjana karane kI yogyatA rahane para aura parizrama karane para bhI usakI kevala atyanta AvazyakatA kI bhI pUrti nahIM hotI hai aura vaha sadA santApa aura kleza meM dagdha hotA rahatA hai| ataeva yaha nitAnta bhrama hai ki anyAya se kisI kI vastu ko lene se lAbha hogA, jaisA ki tatkAla mAlUma par3atA hai| isakA avazya pariNAma yaha hotA
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ asteya hai ki anyAya se upArjita dhana ke kAraNa nyAyopArjita dhana bhI usake sAtha kAlAntara meM naSTa ho jAtA hai| yadi aisA dhana dopI kI jIvitAvasthA meM naSTa na bhI hoya to bhI usake vAda avazya naSTa ho jAtA hai| yaha adharma lobha aura prasantoSa ke kAraNa kiyA jAtA hai, jisakA tyAga vicAra dvArA karanA cAhie / yaha nizcaya hai ki pUrva prArabdha karmAnusAra jo apanI kamAI hai utanI kI prApti puruSArtha se avazya hogI aura usase adhika prApta honA prAyaH asambhava hai; aisI avasthA meM anyAya se bhI utanA hI prApta hogA jo santoSa aura dhairya ko avalambana kara thor3A kAla Thaharane se nyAya dvArA puruSArtha se avazya milajAtAaura vaha dhana sukhadaura sthAyI hotaa| aAjakala adhikAMza loga anyAya se upArjana karanA cAhate haiM kintu saphalatA kevala thor3oM ko prArabdha kI anukUlatA ke kAraNa hotI hai, ataeva prArabdha-karma avazya prabala hai| asantopa aura loma kA duHkhada pariNAma yaha hotA hai ki eka to anyAyopArjita dhana ke kAraNa pUrvArjita nyAya kI kamAI kA bhI hAsa ho jAtA hai| dUsare vaha dhana prAyaH vyartha rUpa meM vyaya hotA athavA naSTa ho jAtA hai| tIsare usase dRSyA aura azAnti adhika bar3ha jAtI hai jo parama duHkhada hai| cauthe bhaviSya meM nirdhanatA kA kaSTa bhoganA par3atA hai| aura pA~caveM anyAyArjita dhana kadApi sthAyI nahIM rahatA kintu kabhI na kabhI naSTa ho hI jAtA hai aura rahane para bhI usase citta meM
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahasya udvega banA rahatA hai| isa prakAra steya se lAbha ke badale yathArtha meM sAMsArika dRSTi se bhI hAni hI hotI hai| prAyaH dekhane meM AtA hai ki nyAyopArjita thor3e dhana se bhI sukha zAnti milatI hai aura vaha sthAyI rahatA hai kintu anyAyopArjita vipula dhana se zAnti nahIM milatI aura vaha yadi upArjana karanevAle ke jIte jI naSTa na huA to usake pIche avazya naSTa hotA hai jaisA ki likhA jA cukA hai| isake kAraNa logoM ko bahuta kaSTa bhoganA par3atA hai| jaise steya karanevAlA avazya samayAnta meM daridra ho jAtA hai, usI prakAra asteya dharma kA abhyAsa karanevAlA arthAt anyAya ke upArjana se nivRtta rahanevAlA kabhI na kabhI avazya dhanI aura sukhI hotA hai| yaha phala tabhI milatA hai jaba ki anyAya se upArjana karane kA pUrNa avasara Ane para bhI vaha isa lobha meM na par3e aura nyAya se cyuta na ho| yogasUtra kA vacana hai-"asteyapratiSThAyA~ srvrtnopsthaanm|' arthAt asteya dharma ke lAbha se saba prakAra ke ratna arthAt dhana (sukha-sAmagrI) milate haiN| manu a0 4 kA vacana hai sarveSAmeva zaucAnAmarthazaucaM paraM smRtam / yo'rthe zucihi sa zucirna mRdvArizuciH shuciH||106|| saba zaucoM meM artha-zauca ( asteya ) ko maharSiyoM ne zreSTha kahA hai| jo anyAya se dUsare kA dhana lenA nahIM cAhatA
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 zauca vahI yathArtha meM pavitra hai, kevala miTTI pAnI ke vyavahAra se zuddhi nahIM hotI hai| aura bhI likhA hai kimAgRdhaH kasya sviddhanam // 1 // IzAvAsyopaniSata kisI kI vastu anyAya se mata lo| aurana harttavyaM paradhanamiti dharmaH sanAtanaH / / 12 // ___mahAbhArata, zAntiparva, adhyAya 258 dUsare kA dhana anyAya se na lenA hI sanAtana dharma hai| zauca pA~cavA~ dharma zauca hai jisakA artha pavitratA hai| jaisA kiadbhirgAtrANi zuddhayanti manaH satyena zuddhayati / vidyAtapobhyAM bhUtAtmA buddhirjJAnena zuddhayati // manusmRti adhyAya 5 jala se zarIra zuddha hotA hai, mana satya bolane se zuddha hotA hai, vidyA aura tapasyA dvArA indriya aura kAmAtmaka mana zuddha hote haiM aura jJAna dvArA buddhi zuddha hotI hai| likhA hai kimanaHzaucaM karmazaucaM kulazaucaM ca bhArata ! / zarIrazaucaM vAkazaucaM zaucaM paJcavidhaM smRtam //
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma - rahasya mana pavitra rakhanA, kriyA pavitra rakhanA, kula pavitra rakhanA, zarIra pavitra rakhanA aura vacana pavitra rakhanA, yaha pA~ca prakAra kI pavitratA hai / 70 brahmaNyAtmArpaNaM yattat zaiaucamAntarikaM smRtam / mahAnirvANa tantra brahma meM AtmA ko arpaNa karanA Antarika zauca hai / mRdAM bhArasahasrastu koTikumbhaja laistathA / kRtazauco'vizuddhAtmA sa cANDAla iti smRtaH // bRhannAradIya purANa adhyAya 31 zaiauce yatraH sadA kAryaH zaiaucamUlo dvijaH smRtaH / gau cAcAravihInasya samastA niSphalAH kriyAH // 2 // mRttikAnAM sahasraNa codakumbhaM zatena ca / na zuddhayanti durAtmAneo yeSAM bhAvo na nirmalaH // 10 // a0 5 dakSasmRti duSTa-citta jana yadi haz2Ara bhAra miTTI aura koTi jala ke kalazoM se zauca (pavitratA) kareM to bhI ve cANDAla hI ke tulya haiM / zauca ke pAlana meM sadA yatna karanA caahie| dvijoM ke dharma-karma kA mUla zauca hai; zaucAcAra se vihIna ke sampUrNa karma niSphala - hote haiN| jina puruSoM kA antaHkaraNa zuddha nahIM hai ve duSTAtmA haz2Ara bAra miTTI aura sau ghar3e jala se bhI zuddha nahIM ho sakate 1
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ zauca bAhya aura Antarika donoM zauca karanA caahie| yadi bAhara khUba sutharA, cikanA aura dhoyA huA hai kintu bhItara mana mailA hai, to bAharI zuddhatA kisI kAma kI nhiiN| bAhyazauca ke nimitta snAna, Acamana, mArjanAdi karma karanA zrAvazyaka hai| zAstra meM zauca ke vizeSa varNana haiM aura bhojanAdi meM zuddhAzuddha kA vicAra aura Avazyaka sparzAsparza bhI zauca ke antargata haiN| prAtarutthAna, mala-mUtra kA nivAsasthAna se ( yathAsambhava ) dUra meM tyAga, inake vega ko na rokanA, acche prakAra se kucha samaya taka dantakASTha dvArA dA~toM ko svaccha karanA, prAtaH snAna athavA anya samaya meM snAna Adi dvArA zarIra ko svaccha rakhanA, uttama miTTI, bhasma Adi ko malakara zarIra ko svaccha aura zuddha karanA, makAna aura usake AsapAsa ke sthAna ko lIpane, potane, buhArI dene Adi se aura vAyu aura sUrya ke prakAza ke praveza dvArA svaccha aura pavitra rakhanA, aura vahA~ mailA kucailA nahIM rahane denA, bastra bhI svaccha rakhanA, svaccha aura pavitra jala kA pAna karanA, zuddha vAyu, aura kevala prAtaHkAla sUrya ke prakAza kA ( mastaka chor3akara ) sevana pharanA, kevala Avazyaka nidrA kA sevana ( adhika bhI nahIM kama bhI nahIM ) Adi saba zauca ke antargata haiM aura ArogyatA ke liye, jo dharmArtha prAdi caturvarga kA mUla hai, Avazyaka haiN| yaha zauca-dharma kadApi upekSA yogya nahIM hai, kyoMki zarIra apavitra hone se mana bhI apavitra ho jAtA hai, kyoMki
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahasya donoM meM ghaniSTha sambandha hai| yadi ucita rIti se zaucadharma kA pUrA pAlana kiyA jAya to mana kI pavitratA ke sivA zarIra svastha, nIroga aura sabala rahegA aura saMkrAmaka Adi aneka vyAdhiyoM se loga vace rheNge| indriya-nigraha chaThA dharma indriya-nigraha hai| indriyoM ko apane vaza meM rakhanA, unako nindita viSayabhoga kI ora nahIM jAne denA aura unako sadA karttavya (dharma ) pAlana meM pravRtta rakhanA indriya-nigraha hai| kisI na kisI indriya kI nikRSTa Asakti ke nimitta manuSya adharma karatA hai / ataeva jaba taka indriyA~ vaza meM na hogI taba taka adharmAcaraNa ruka nahIM sktaa| manu bhagavAna kA vAkya hai indriyANAM prasaGgena dopamRcchatyasaMzayam / saMniyasya tu tAnyeva tataH siddhi niyacchati // 13 // manusmRti, adhyAya 2 indriyoM ke duSTa viSayoM meM lagane se nissaMdeha haSTa aSTa doSa ko prApta hotA hai kintu unhIM indriyoM ko bhalI bhA~ti vaza meM karane se siddhi kI prApti hotI hai| sava indriyoM ko vaza meM karane kI ceSTA karanI cAhie, kyoMki eka ke bhI avaza rahane se anartha hotA hai| likhA hai
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ indriya-nigraha indriyANAM tu sarveSAM yadya ke kSaratIndriyam / tenAsya kSarati prajJA dRteH pAtrAdivodakam // 19 // manusmRti, adhyAya 2 saba indriyoM meM se yadi eka indriya bhI kutsita viSayoM meM saMlagna ho jAya to usake dvArA buddhi naSTa ho jAtI hai jaise carma ke jalapAtra meM chidra rahane se jala gira jAtA / indriya-nigraha se yaha tAtparya nahIM hai ki indriyoM se koI kAma na liyA jAya; kintu unako aisA parimArjita kara vaza meM kara lenA cAhie ki ve kabhI kaluSita viSaya-bhoga kI vAnchA na kareM aura na usameM prayukta kara sakeM athavA viSayabhoga-nimitta duSTa karma na karavA skeN| indriyoM ko sadA uttama, Avazyaka aura kartavya karma ke karane meM prayukta karanA caahie| kyoMki indriyArtheSu sarveSu na prasajyeta kAmataH / atiprasakti caiteSAM manasA saMnivatta' yet // 16 // manusmRti, adhyAya 2 bhoga-kAmanA kI icchA se indriyoM ke viSayoM meM nahIM par3anA caahie| yadi usameM kAmAsakti ho jAya to mana ko rokakara usa Asakti ko tyAganA caahie| indriyajit kA lakSaNa hai
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma - rahasya zrutvA spRSTvA ca dRSTvA ca bhuktvA trAtvA ca yo naraH / na hRSyati glAyati vA sa vijJeyeA jitendriyaH // 98 // manusmRti, adhyAya 4 smRti tathA nindA sunakara, sukhada tathA duHkhada sparza hone se, surUpa tathA kurUpa ko dekhakara, susvAdu tathA kusvAdu bhojana karake aura sugandha tathA durgandha ko sU~gha karake jo na harSita hotA aura na glAni karatA ( donoM meM samAna rahatA ) hai vahI jitendriya hai / aura bhI yasmai prAjJAH kathayante manuSyAH, prajJAmUla' hIndriyANAM prasAdaH / muhyanti zocanti tathendriyANi, 74 prajJAlAbho nAsti mUDhendriyasya // 11 // mahAbhArata zAntiparva, adhyAya 287 jinako manuSya jJAnI kahate haiM so (jJAnI kA ) jJAna indriyoM ke vaza karane se hotA hai aura jisane indriyoM ko vaza meM nahIM kiyA aura jo indriyoM ke viSayoM kI prApti kI lAlasA rakhatA hai aura usase kSubhita hotA hai usako jJAna kA lAbha nahIM hotA* | RSabha ne putra ke prati kahA hai indriya jaba kabhI viSayabhoga kI ora jhuke to usameM haThAt pravRtta nahIM honA cAhie kintu Thahara jAnA cAhie aura usake antima pariNAma ke vicAra karane pravRtta ho jAnA cAhie / Thaharane aura
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ indriya-nigraha nAyaM deho dehabhAnAM nRloke kaSTAn kAmAnahate viDabhujAM ye // 1 // zrImadbhAgavata, skandha 5, adhyAya 5 manuSya-loka meM janma grahaNa karake jina manuSyoM ne zarIra prApta kiyA hai unako isa deha se duHkhadAyI viSayoM kA bhoga na karanA cAhie kyoMki vipayoM kA bhoga viSThAbhojI zaMkara Adi ko bhI milatA hai| manuSya-jIvana kA mukhya karttavya indriya-nigraha hai, kutsita viSaya-vAsanA meM anurakta indriyA~ yathArtha meM bar3I anarthakArI pracchanna zatru haiM / ve Asakti ke kAraNa mAyA ke bandhana meM rakhakara jIvAtmA ko kaidI banAkara Atma-rAjya se cyuta rakhatI haiM aura vicAra meM pravRtta hone se usakI prabalatA kama ho jAyagI, kyoMki indriyA~ jar3a prakRti ke kArya hone ke kAraNa nazvara haiM aura Thaharakara vicAra dvArA usa vipaya kI cAha ko dUra karanA kaThina nahIM hai| isa prakAra indriyoM ko rokane se unakI prabalatA jAtI rahegI; kintu indriyoM kA viSaya kI ora jAnA na rokane se ve uttarottara prabala hotI haiN| ___* indriyoM ke vipaya-bhoga meM phaMse rahanA pazudharma hai, jo manuSya ke liye ayogya hai| manuSya ko Antarika zuddhi, mAnasika zrAnanda zrAdi kI prApti kI bhora citta ko vizeSa rUpa se lagAnA caahie| jo Ananda zAstrajJAna, kartavyapAlana aura bhaktisAdhana dvArA prApta hotA hai, vaha pazu zrAdi nIca varga ko kadApi prApta nahIM ho sakatA, kyoMki usako isakI prApti kI sAmagrI jo thantaHkaraNa hai vaha nahIM hai| ataeva jo manuSya vipayabhoga meM rata hai vaha yathArtha manuSya nahIM, pazu-tulya hai| .
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 dharma-karma - rahasya saMsRti-kleza kI ulajhana meM pha~sAye rahatI haiM / ataeva ina zatru-rUpI indriyoM kA vinA damana kiye manuSya kA kalyANa kadApi nahIM ho sakatA aura na vaha Atmonnati ke mArga meM agrasara ho sakatA hai / indriyoM kA nigraha vizeSa adhyavasAya aura prayatna se hotA hai / bhogAsakta indriyoM ko parama zatru jAnakara unake kAmAtmaka viSaya bhoga meM doSa-dRSTi kI nirabhAvanA karane se, unakI apekSA nivRtti ko parama zreyaskara mAnane se, aura unakI bhogAtmaka pravRtti ko vicAra aura dRDha saGkalpa dvArA rokane se, indriyanigraha ho sakatA hai; sacidAnandarUpI paramAtmA meM tAdAtmya bhAva rakhane se, prAkRtika nikRSTa bhoga ke viSayoM ko pariNAma meM duHkhada aura nazvara nizcaya kara kevala AtmA ko yathArtha zrAnanda kA ekamAtra kAraNa jAnakara usa jJAna ko vyavahAra meM pariNata karane kA yatna karane se aura indriya- damana ke liye Izvara se upayukta sAmarthya pAne kI prArthanA karane se indriyanigraha sambhava hai / zarIra se Upara zvAsa, zvAsa se Upara indriya, indriya se Upara zabdAdi paJcatanmAtrA kI vAsanA mana, mana se Upara buddhi aura buddhi se Upara AtmA hai| zarIra se lekara buddhi taka AtmA ke vAhana athavA bhRtya haiM / yadi vAhana athavA bhRtya apane prabhu ke vaza meM rahakara prabhu ke hita-sAdhana meM rahatA hai to donoM kA usase kalyANa hotA hai kintu yadi vAhana athavA bhRtya vaza meM na kiyA jAya aura svecchAcArI rahe to
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 indriya-nigraha usakI harakata se donoM, prabhu aura bhRtya athavA vAhana, kA amaGgala hogaa| yahI hama logoM kI avasthA hai| hama loga prAyaH kahA karate haiM ki amuka kArya meM merI buddhi ne mujhe bhrama meM DAla diyA, merA mana duSTa ho gyaa| isa prakAra hama loga mana aura buddhi se apane ko avazya pRthaka AtmA mAnate haiM, tathApi unako zuddha aura zAsita karane kA yatna nahIM karate haiM; kintu unakI kutsita vAsanA ke anusAra AhAra vihAra karate haiM jisake kAraNa vipatti meM par3ate haiN| aise uddaNDa aura kAmAsakta mana aura indriya zatru vana jAte haiM aura adhaHpatana kA kAraNa hote haiN| isaliye hama logoM ko cAhie ki mana aura indriya kI duSTa vAsanA aura saGkalpa ko kadApi svIkAra na kareM / inase apane ko pRthaka samajha inako zuddha aura vaza meM kreN| yaha kArya vicAra dvArA adharma aura anucita bhAvanA tathA karma kI pravRtti ko dUra kara kevala zubha bhAvanA aura dharmAcaraNa meM rata rahane se hogaa| gItA kA nimnakathita upadeza isa viSaya meM spaSTa hai jisakA pAlana avazya karanA cAhie indriyANi parANyAhurindriyebhyaH paraM manaH / manasastu parA vuddhiyoM buddhaH paratastu saH // 42 // evaM buddhaH paraM buddha vA saMstabhyAtmAnamAtmanA / jahi zatru mahAvAho ! kAmarUpaM durAsadam // 42 // - . (a. 3)
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 dharma-karma-rahasya vandhurAtmAtmanastasya yenAtmaivAtmanA jitaH / anAtmanastu zatrutve vartetAtmaiva zatru vat // 6 // (06). zarIra se indriya Upara hai, indriya se mana, mana se buddhi, buddhi se jo Upara hai vahI AtmA hai| isa prakAra buddhi se para ( Upara arthAt usake prabhu ) AtmA ko jAna AtmA dvArA hI nIce ke AtmA buddhi Adi ko vaza meM karake durjaya kAma (vAsanA) rUpa zatru ko jiite| jisa jIvAtmA ne buddhi, mana, indriya, zarIra rUpa nIce ke AtmA ko jItA usakA to ye mitra hokara hita karate haiM aura jisane nahIM jItA usakI ve, zatru bana, hAni karate haiN| ataeva yaha hama logoM kA parama kartavya hai ki jina zarIra, mana, indriya, buddhi ke saGga hama logoM kA sadA vAsa hai aura saba bhAvanA aura kArya jinake dvArA hI ho sakate haiM, anya dvArA nahIM, unako avazya zuddha aura vaza meM karake mitra banAkara hitasAdhana meM rata rakkheM na ki zatru rUpa bane rahane deM jisake kAraNa ve sadA sarvadA kevala aniSTa hI kreNge| vicAra se apane ko buddhi ke bhI pare zuddha caitanya AtmA bodha kara mana indriyAdi kI nikRSTa vAsanAoM ko viSa mAna unakI pUrti na kara aura sAtvika bhAvanA se zuddha aura nigraha karake kartavya pAlana aura yathArtha sthAyI unnati ke sampAdana meM pravRtta karanA caahie|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ jihvA - nigraha 7-8 jihvA, A~kha, nAka, kAna aura zarIra kI tvacA ye pA~ca jJAnendriyA~ haiM aura hAtha pA~va, zizna, udara aura guhA ye pA~ca karmendriyA~ haiM / ina indriyoM meM jihvA aura jananendriya ( upastha ) kA nigraha mukhya hai / ; jihvA nigraha jilhA kA karttavya vAkyoccAraNa aura bhojana hai / vAkya satya, sukhada, hitakara, Avazyaka, kartavyasAdhaka, dharma-mUlaka zrAdi sadguNoM se yukta honA cAhie aura asatya, prayathArtha, duHkhada, anAvazyaka, utpAta-janaka, arucikara, ahita, adharmamUlaka yadi nindita kA kadApi prayoga nahIM honA cAhie, kyoMki zabda brahma kA rUpa hai / zabda kA durupayoga karanA car3A garhita karma hai / bhojana meM kevala sAtvika padArtha kA vyavahAra honA caahie| rAjasika aura tAmasika padArtha kA tyAga karanA cAhie / kyoMki zuddha bhojana se kevala zarIra hI svastha aura nIroga nahIM rahatA kintu mana aura buddhi bhI zuddha aura svaccha rahatI hai isake viruddha rAjasika tAmasika bhojana se zarIra asvastha, rogI aura zaktihIna ho jAtA hai aura mana buddhi bhI kaluSita hotI hai / chAndogyopaniSat kA vacana hai- "AhArazuddhau |
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahatya sattvazuddhiH sattvazuddhau dhruvA smRtiH| smRtilabdhe sarvagrandhInAM vipramokSaH" / zuddha AhAra ke bhojana se antara meM bhAvanA Adi kI zuddhi hotI hai jisake hone se smRti kI nizcalatA prApta hotI hai aura usake kAraNa doSoM kI prandhiyA~ TUTatI haiN| gItA ke 18 veM adhyAya ke zloka 8 se 11 taka meM ina tInoM prakAra ke bhojanoM kA vicAra hai aura vahA~ rAjasika bhojana ko duHkha, zoka aura roga kA kAraNa kahA hai| AryazAstra meM bhojana-vicAra dharma kA mukhya bhAga hai, kyoMki bhojana para zarIra aura mana donoM kI ArogyatA aura svasthatA nirbhara hai aura ye donoM dharma, artha, kAma aura mokSa ke sampAdana kI mukhya sAmagrI haiN| aravA cAvala, gehU~, java, tila, mUMga, arahara Adi anna, dugdha, ghI, takra, madhu Adi rasa, saba prakAra ke supaca phala, siMghAr3A, makhAnA, munakkA, kisamisa, akSaura, chohArA Adi sUkhe phala, paravala, kelA, papItA, bhiNDI, tarAI, ghourA, jhigunI, nenuA, laukI, zveta kUSmANDa (peThA) Adi tarakAriyA~, paravala ke patte, pudInA, vathutrA (vAstuka), caulAI, gadahapUrainA ( punarnavA )zAka Adi sAvika AhAra haiN| lAlamirca, sava prakAra ke garma masAle, AmalakI aura kAgajI nIbU ke sivA anya amla padArtha, soMTha aura pIpara ke sivA kaTu padArtha, adhika parimANa meM Ukha ke vikAra gur3a cInI Adi kA vyavahAra, garma padArtha, adhika namakIna, tIkhA, rUMkhA, dAha karanevAlA, matsya, mAMsa, aNDA
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ jihvA nigraha 81 Adi rAjasika padArtha haiM / saba prakAra kI nazIlI vastue~ jaise madirA, tAr3I, cAya, kAphI, bhA~ga, gA~jA, carasa, aphIma Adi tAmasika padArtha haiN| rAjasika aura tAmasika bhojana duHkha, vyAdhi, buddhi kI malinatA aura indriyoM kI kutsita uttejanA ke kAraNa hai aura sAtvika bhojana se zarIra svastha, sana pavitra, roga kI nivRtti aura bala tathA teja kI vRddhi hotI hai| bhojana ke kAla ke viSaya meM smRti kA vacana hai--- sAyaM prAtadvijAtInAmazanaM zruticoditam / nAntarA bhojanaGkuryAdagnihotrasameA vidhiH // 61 // hArIta a0 4 sandhyA aura pUrvAhna meM bhojana karane kI vidhi dvijoM ke liye veda ne dI hai; isa bIca meM dovArA bhojana nahIM kare jisake na karane se isakA phala agnihotra ke tulya hai| bhojana ko khUba cabAkara bahuta dhIre dhIre khAnA cAhie, usameM kadApi zIghratA , nahIM karanA caahie| dhIre dhIre khUba cabAkara khAne se bhojya padArtha zIghra paca jAtA aura adhika puSTikara hotA hai aura zIghratA karane se apakva raha jAtA aura vyAdhi kA kAraNa hotA hai| bhojana kA parimANa mitAhAra honA cAhie jisakA lakSaNa zAstra meM yoM hai ki do bhAga udara kA anna se bharA jAya, eka bhAga jala se aura eka bhAga vAyu ke saJcAlanArtha khAlI rahe /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahasya . ekAdazI Adi vrata ke dina upavAsa karanA indriya-nigraha aura . Arogya ke liye bhI paramAvazyaka hai| jananendriya-nigraha jananendriya kA nigraha pradhAna nigraha hai, kyoMki kAma prabala zatru hai| isake nigraha se vIrya kI rakSA hotI hai jo medhA, smRti, vala, ojasa, Ayu, svAsthya, puruSArtha Adi kA kAraNa hai aura jisake durupayoga aura apavyaya se ye saba naSTa hote haiM / vIrya ke apavyaya aura durupayoga se mana kamaz2ora aura vizeSa caMcala bhI hotA hai jisake kAraNa indriyoM kI kupravRtti hotI hai aura isa prakAra dharma kA nAza hotA hai| jananendriya kA upayoga kevala uttama aura Avazyaka santAna kI utpatti ke liye karanA cAhie jo pitR-RNa se mukta hone ke liye eka prakAra kA yajJa hai| jo apanI patnI ke sAtha bhI viSayabhoga kI bhA~ti vyavahAra karate haiM ve zarIra aura mana donoM ko apavitra aura kaluSita karate haiM kintu jo avihita maithuna athavA vIrya kA durupayoga karate haiM ve avazya adha:patita hote haiM aura isakA saba prakAra se bahuta bhayAnaka pariNAma hotA hai| yaha paramAvazyaka hai ki bAlyAvasthA meM vIrya-rakSA jisakA nAma brahmacarya hai usake pAlana meM saba prakAra se atyanta sAvadhAnI rahe aura aTThAraha varSa se pacIsa varSa ke bhItara vivAha ho,
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ jananendriya-nigraha isake pUrva kadApi na ho / vivAha ke bAda bhI bI-samAgama brahmacarya ke niyamAnusAra hI honA caahie|. zAstra kI AjJA hai ki eka mahIne meM kevala RtukAla meM eka athavA do rAtri mAtra meM Avazyaka santAna kI utpatti ke hetu strIsaGgama yajJa kI bhA~ti karanA caahie| garbhAvasthA meM strI-saGgama mAtR-saGgama ke pApa ke tulya hai kyoMki usake kAraNa santati bhI kAmAsakti kA svabhAva lekara utpanna hotI hai| garbhAvasthA ke samaya kI, vizeSakara mAtA kI, bhAvanA kA prabhAva garbha kI santati para prabala bhAva meM par3atA hai| aura zizu-prasava ke 1 varSa ke bhItara, stro athavA puruSa ke zarIra kI asvasthatA Adi kAla, aura nindita tithi ( amAvAsyA, aSTamI, pUrNimA aura caturdazI, manu0 a0 4 zlo0 126) Adi meM strI-sahavAsa kadApi nahIM karanA caahie| koI pratipadA, SaSTho, ekAdazI aura dvAdazI tithi ko bhI sahavAsa ke liye varjita kahate haiM tathA vyatipAta, grahaNa,rAma-navamI, ziva-rAtri, janmASTamI Adi parva,zrAddha-divasa, saMkrAnti, ravivAra dina, aura nakSatroM meM AzleSA, maghA, mUla, kRttikA, jyeSThA, revatI, tInoM uttarA ko bhI varjita kahate haiN| mandira meM, rAste meM, zmazAna meM, auSadhAlaya meM, brAhmaNa ke ghara meM, guru ke ghara meM, dina meM, sabere, sandhyA ko, apavitra avasthA meM, davA lene ke bAda, bilakula bhUkhe, khAne ke bAda turanta ( bhojana ke bAda 3 ghaNTe taka sahavAsa hAniprada hai), mitra ke aura gurujanoM ke bichaune para, mala-mUtra tyAga ke vega
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahasya meM, duHkhI manase, Avega meM, krodha meM, vyAyAma karake, thakAvaTa meM, upavAsa ke dina aura dUsare logoM ke sAmane kho-sahavAsa nahIM karanA caahie| manu0 a0 3 zlo046 se 46 ke anusAra RtukAla ke prathama 4 rAtri aura 11 vIM aura 14 vIM rAtri nindita hai aura zeSa chaH meM sama meM vAlaka aura viSama meM kanyA kI utpatti hogii| ataeva 10 meM bhI kevala pA~ca rAtriyA~ raha gaI aura inameM bhI nindita tithi Adi ko tyAgakara jo kevala pitRRNa se mukta hone ke liye santAnArtha strI-sahavAsa dharma samajhakara karatA hai vaha gRhastha bhI brahmacArI hai / vacana hai nindhAsvaSTAsu cAnyAsu striyo rAtriSu varjayan / brahmacAyeMda bhavati yatra tatrAzrame vasan // manu a0 3-50 RtAto khadAreSu saGgatirvA vidhAnataH / brahmacarya tadevokta gRhasthAzramavAsinAm / / yAjJavalkya Rtu ke prathama 4thI, 11vIM aura 14 vIM rAtri aura anya nindita tithi kI rAtri kotyAgakara jo kevala Rtu ko 16 rAtriyoM ke bhItara santAnArtha sro-sahavAsa karatA hai vaha jahA~ kahIM, arthAt gRhasthAzrama meM, rahakara bhI brahmacArI banA rahatA hai / RtukAla meM apanI dharmapatnI se zAstra ke AdezAnusAra kevala santAnArtha samAgama karanevAlA puruSa gRhasthAzrama meM rahatA huA bhI brahmacArI hai|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ jananendriya - nigraha 85 isa prakAra brahmacarya kI rakSA karane se koI niHsantAna na hogA, jaisA ki prAyaH Ajakala kI dazA hai / santAna hRSTa-puSTa, medhAvI, caritravAna, kAryapaTu, dhArmika Adi sadguNoM se vibhUSita aura dIrghAyu hogI, kadApi akAla-mRtyu ke pabje meM na par3egI, jaisA ki Ajakala dekhA jAtA hai aura mAtA pitA bhI nIroga, baliSTha aura dIrghAyu Adi hoMge / brahmacarya sava prakAra kI unnati aura abhyudaya kA mUla kAraNa hai jisakI avahelA hI bhAratavarSa kI vartamAna adhogati kA mukhya kAraNa hai aura usakI rakSA se prAcIna gaurava, zrI aura vibhUti kA phira prAdurbhAva hogA / Ajakala jo samAja meM aneka prakAra kI vyAdhi, alpAyupanA, balahInatA, dhairya, utsAha aura kAryapaTutA kA prabhAva, daridratA, mUrkhatA, prajJatA, lolupatA, lampaTatA, Apasa kA vaira-virodha, prAlasya, pramAda, adUradarzitA Adi durguNa sarvatra pracura rUpa meM dekhe jAte haiM unakA mukhya kAraNa brahmacarya kA nAza hai aura isakI rakSA se svAsthya, dIrghAyupanA, samRddhi, jJAna, nirbhIkatA, utsAha, kAryapaTutA, dhairya, zaurya, sAhasa, zama, dama, vicAra Adi sadguNoM kA samAja meM avazya vikAsa hogA aura duHkha dAridrA kI kamI hogI / / isa mahApravala kutsita kAma-vAsanA ke damana ke liye Antarika manobhAva kI zuddhi kI AvazyakatA hai / puruSa ko trImAtra ko Adi mAtA zrIbhagavatI kA aMza aura rUpa samajhanA caahie| durgA saptazatI kA vacana hai "vidyAH samastAstava devi !
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahasya bhedAH khiyaH samastAH sakalA jagatsu' arthAt he devI! sampUrNa vidyA ApakI kalA hai aura sakala saMsAra kI striyA~ bhI prApahI kA rUpa haiN| mahAbhArata anuzAsana parva a0 144 kA vacana hai-"mAtRvatsvasRpaccaiva nityaM duhitvaJca ye| paradAreSu vartante te narAH svrggaaminaa"| jo nitya dUsare kI strI ko mAtA, bahana athavA kanyA samAna dekhate haiM ve hI svarga meM jAte haiN| vo ko dekhate hI mAtA kA pUjya-bhAva citta meM AnA cAhie na ki kAma-bhAva; yaha paramAvazyaka hai| strI ko puruSa mAtra ko nArAyaNa kA rUpa samajhanA cAhie aura pitA, bhAI, putra ke samAna bhAva rakhanA cAhie / strI ke liye indriya-nigraha kA sulabha upAya pAtivratya dharma hai jisakA mukhya bhAva yaha hai ki strI apane puruSa ko hI ekamAtra apanA parama iSTadeva samajhakara unhIM meM anurakta rahe aura sivA apane puruSa ke dUsare kisI ko puruSa hI nahIM smjhe| kevala isa eka dharma ke pAlana se unakA sava prakAra kA kalyANa sulabha meM sampanna ho jAtA hai, anya kaThina sAdhanAoM kA sampAdana karanA unake liye Avazyaka nahIM hai / isa viSaya meM manu kA vacana yoM hai vizIlaH kAmavRtto vA guNairvA parivarjitaH / upacaryaH striyA sAvyA satata devavatpatiH // 154 // nAsti strINAM pRthagyajJo na vrataM nApyupoSaNam / pati zuzrUSate yena tena svarga mahIyate // 155 //
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 jananendriya-nigraha pANigrAhasya sAdhvI strI jIvato vA mRtasya vA / patilokamabhIpsantI nAcaretkiJcidapriyam // 156 // kAyantu apayeda he puSpamUlaphalaiH zubhaiH / na tu nAmApi gRhNIyAtpatyo prate parasya tu // 157|| mRte bhartari sAdhvI strI brahmacaryavyavasthitA / svarga gacchatyaputrApi yathA te brahmacAriNaH // 16 // a05 pati anAcArI ho yA parastrI meM anurakta ho, yA vidyAdi guNoM se rahita ho tathApi sAdhvI strI ko sarvadA devatA kI taraha apane pati kI sevA karanI caahie| striyoM ke nimitta na pRthaka yajJa hai, na vrata hai aura na upavAsa hai| kevala pati kI sevA se ve svargaloka meM pUjita hotI haiN| svargaloka kI prApti karane kI icchA rakhanevAlI suzIlA strI apane jIte vA mare pati kA kucha bhI apriya karma na kare arthAt vyabhicAra Adi nindita AcaraNa se apanA aura apane pati kA paraloka na vigaadd'e| vidhavA strI ko cAhie ki pati ke mara jAne para pavitra phala, phUla aura mUla khAkara jahA~ taka ho sake indriya-nigraha rakkhe, parantu para-puruSa kA kabhI nAma taka na le| pati ke marane para jo pativratA zrI brahmacarya meM sthita rahatI hai, vaha putrahIna hone para bhI brahmacArI puruSoM kI bhA~ti svarga: loka ko jAtI hai|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAlakoM kA brahmacarya yaha prakaraNa vAlakoM ke indriya-nigraha arthAt brahmacarya kI rajJA kI carcA vinA avazya aparyApta rahegA, kyoMki brahmacaryAama prathama Azrama hone ke kAraNa saba AzramoM kA mUla hai| yadi bAlakoM meM brahmacarya kI rakSA na hokara mUla naSTa ho gayA to anya Azrama, jo zAkhA kI bhA~ti haiM ve, bhI naSTa-prAya hI hoNge| Ajakala yahI dekhA jAtA hai| loga sarvatra unnati, sudhAra, svatantratA Adi kI cillAhaTa karate haiM kintu saba unnatiyoM kA mUla kAraNa jo saba AzramoM meM, vizeSa kara vAlakoM meM, brahmacarya kA pAlana hai usakI aura tanika bhI dhyAna nahIM diyA jAtA hai| isa brahmacarya ke hAta' se deza meM sarvatra durdazA phailI huI hai aura isake sudhAra se sava sudhAra khataH sahaja meM ho jaayNge| tabhI yaha adhaHpatita deza phira apanA pUrva gaurava prApta kregaa| bAla-vivAha to brahmacarya kA sarvanAza kara ho rahA hai kintu isake sivA bAlakoM meM, vidyArthiyoM meM aura yuvakoM meM bhI, Ajakala aneka prakAra ke asvAbhAvika maithuna, avihita maithuna, aparimiva maithuna, amAnuSI mathuna aura kuSTi, duSTa bhAvanA, anucita vArtAlApa, azlIla carcA, kutsita upanyAsAdi pustaka kA avalokana, thiyeTara Adi ke zya dvArA jo aneka prakAra ke
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAlakoM kA brahmacarya maithuna pracalita haiM ve saba dharma, artha, bala, sAhasa, medhA, paurupa, vidyA Adi sadguNoM ko naSTa kara sarvanAza kara rahe haiM unakA rokanA paramAvazyaka hai| cAlakoM ko vidyArambha ke samaya sabase prathama brahmacarya ke niyamoM ko batalAkara unakA pAlana unase karavAnA caahie| prathama pAThyAvasthA meM upayukta zikSaka dvArA mukhya kara dhArmika zikSA athavA adhikAMza meM dhArmika aura kiJcit prAdhika zikSA dI jAya aura unase sandhyopAsanA aura homa Adi kRtya niyama se karAye jAyeM aura upayukta bhojana, satsaGga Adi kA pravandha avazya ho| aisA karane se hI brahmacarya kI rakSA hogii| cAlakoM ko brahmacarya ke amita lAbha aura usake naSTa karane se aura asvAbhAvika maithuna aura akAla aura avihita maithuna se jo zarIra, mana, buddhi aura AtmA kI bahuta bar3I hAni hotI hai aura usake kAraNa sAMsArika kArya ke sAdhana ke liye bhI kartA nikammA aura bekAra ho jAtA hai aura svAsthya, Ayu, bala, vIrya, medhA, pauruSa Adi amUlya ratnoM kA sarvanAza hotA hai, inakI zikSA bhI dI jAnI caahie| brahmacarya kA artha saba indriyoM kA, vizeSa kara jananendriya kA, nigraha kara vIrya kI rakSA karanA hai| Ajakala vIrya-rakSA ke mahattva ko loga ekadama bhUla gaye haiN| likhA hai tadeva zukraM tadbrahma tA ApaH sa prajApatiH / yajurveda
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahasya brahmacaraNa tapasA, devA mRtyumupAnata / indroha brahmacaryeNa, devebhyaH svarAbharat // . adharvaveda na tapastapa ityAhubrahmacarya tapattimam / UrdhvaretA bhavedyastu sa devo na tu mAnupaH / / zivokti ekatazcaturo vedA brahmacarya tathaikataH chAndogyopaniSat AjanmamaraNAvastu brahmacArI bhavediha / na tasya kiJcidamAyAmiti viddhi nagAdhipa ! // mahAbhArata 36 anuzA0 a0 72 bhISmokti mRtyuvyAdhijarAnAzI pIyUpaM paraupadham / brahmacarya mahattaM satyameva vadAmyaham / / zAnti kAnti smRti jJAnamArogyaJcApi santatim / ya icchani mahaddharma brahmacarya carediha // dhanvantari-ukti balena vai pRthivI tiSThati balenAntarikSam / vIryameva balam balameva vIryam / upaniSat vorya hI brahma, jIvana aura sRSTi-kartA hai| devatA logoM ne brahmacarya rUpI tapasyA se mRtyu kA parAbhava kiyA aura
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAlakoM kA brahmacarya indra isI brahmacarya ke prabhAva se devagaNoM ke adhipati hue / tapa yathArtha tapa nahIM hai kintu brahmacarya hI uttama tapasyA hai| jo amogha brahmacArI haiM ve manuSya nahIM kintu devatA haiN| eka aura cAroM vedoM kA jJAna aura dUsarI ora kevala brahmacarya-donoM samAna haiN| he rAjA ! jo AjIvana brahmacArI rahatA hai usako kucha bhI durlabha nahIM hai| maiM dhanvantari tuma ziSyoM se satya satya kahatA hU~ ki maraNa, roga aura vRddhapanA kA nAza karanevAlA, amRta rUpa aura bahuta vizeSa upacAra, mere vicAra se, brahmacarya hai| jo zAnti, sundaratA, smRti, jJAna, svAsthya aura uttama santati cAhatA hai, vaha isa saMsAra meM sarvottama dharma brahmacarya kA pAlana kre| vIrya ke viSaya meM ukti hai AhArasya paraM dhAma zukra tadrakSyamAtmanaH / kSaye yasya vahun rogAnmaraNaM vA niyacchati // caraka rasAdraktaM tato mAMsaM mAMsAnmedaH prajAyate / medasyAsthistato majjA majjAtaH zukrasambhavaH // suzruta dhAtA rasAdA majjAnte pratyekaM kramato rsH| ahorAtrAtsvayaM paJca sArdhadaNDazca tiSThati // bhoja
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 dharma-karma - rahasya evaM mAsena rasaH zukro bhavati puMsAM strINAJcArtavamiti - suzruta zukra saumya sitaM snigdhaM valapuSTikaraM smRtam / garbhavIjaM vapuHsAro jIvasyAzrayamuttamam // vaidyaka isa bhI utpatti hotI hai bhojana ke pacane se meda, meda se asthi, rasa se manuSya ke bhojana kA sabase uttama sAra vIrya hai / kAraNa yatna se usakI rakSA karanA caahie| kyoMki vIrya ke nAza hone se aneka prakAra kI vyAdhi kI aura usakA antima pariNAma maraNa hai| rasa, rasa se rakta, rakta se mAMsa, mAMsa se asthi se majjA aura majjA se vIrya utpanna hotA hai / majjA taka pratyeka dhAtu pA~ca rAta dina aura apanI avasthA meM rahatI haiM, usake bAda vIrya kI utpatti hotI hai ( isa prakAra 30 dina rAta aura nau ghar3I meM rasa se vIrya kI utpatti hotI hai)| isa prakAra eka mahIne meM puruSa kA rasa vIrya aura strI kA raja banatA hai / vIrya jIvanI-zakti kA bar3hAnevAlA, zveta, cikanA, bala aura puSTi kA karanevAlA hai / yaha . garbha kA bIja, zarIra kA sAra rUpa aura jIva kA pradhAna Azraya hai / Der3ha ghar3I taka Upara ke vAkyoM se yaha siddha hai ki zarIra meM bhojana pAna ke pace bhAga se 30 dina ke bAda usakA antima sAra vIrya ,
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlakoM kA brahmacarya banatA hai jo jIvana aura vala kA parama AdhAra hai| DallanAcArya kI ukti hai ki "tasmAdrasAdidhAtusnehaparamparAhetukaH snehaH zukraH zukrasnehAtkSIrasthavamivAbhinna ojaH' arthAt jaise rasAdi dhAtu kA sAra vIrya hai usI prakAra dUdha meM ghI kI abhinnatA kI bhA~ti vIrya meM "ja" abhinna rUpa se rahatA hai| isa "oja" kA varNana yoM hai ojaH sarvazarIrasthaM snigdhaM zItaM sthiraM sitam / sAmAtmakaM zarIrasya valapuSTikaraM matam / / yogacintAmaNi rasAdInAM zukrAntAnAM dhAtUnAM yatparaM tejastatakhalvojastadeva balamityucyate svazAkhasiddhAntAt / tatra balena sthiropacitamAMsatA sarvaceSTAsvapratighAtaH svaravarNaprasAdo bAyAnAcAntarANAM ca krnnaanaamaatmkaaryprtipttirbhvti| ojaH somAtmakaM snigdhaM zukla zItaM sthira rsm| viviktaM mRdumRtnaJca praNAyaH namuttamam / dehasthAvayavAstena vyAptA bhavati dehinAm / tadabhAvAya zIryante zarIrANi shriirinnaam| ___ yaha oja zarIra meM vyApta rahakara cikanA, zItala, sthira, ujjavala aura vIryarUpa hai aura yaha zarIra ko bala aura puSTi detA hai| rasa se lekara vIrya taka jo sAta dhAtu haiM una sabakA parama teja vaha "oja" hai| bala bhI vahI hai aura usase mAMsa kI sthiratA aura puSTi, samasta kriyAoM dvArA kSati kI pUrti, svara aura varNa kI uttamatA, aura bAhara aura antara kI
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 dharma-karma - rahasya indriyoM kI apane kAryoM meM paTutA, ye saba guNa prApta hote haiM / oja, saumya, snigdha, zveta, zIta, sthira, madhura, svaccha, mRdu, cikanA aura prANoM kA uttama AdhAra hai| isase zarIra ke avayava vyApta rahate haiM aura isake nAza se naSTa hote haiM / yaha Aja vIrya hI kA rUpAntara hai jisakI vRddhi se isakI vRddhi hotI hai aura hAsa se hAsa hotA hai / vAgbhaTTa kA vacana hai manuSya ke zarIra } zrajazca tejA dhAtUnAM zukrAntAnAM paraM smRtam / hRdayasthamapi vyApi dehasthitinibandhanam // yasya pravRddhau dehasya tuSTi puSTivalodayAH / yannAze niyato nAzeo yasmiMstiSThati jIvanam // niSpAdyante yato bhAvA vividhA dehasaMzrayAH / utsAha-pratibhA-dhairya-lAvaNya - sukumAratAH // pRthak svaprasRtaM proktamoja mastiSkaretasAm / dvAJjalI tu stanyasya cattvAro rajasatriyAH // rasa se lekara vIrya paryanta sAtoM dhAtu ke teja ko oja kahate haiM jo vizeSa kara hRdaya meM rahatA hai kintu hai samasta zarIra meM vyApta / oja kI vRddhi se hI tuSTi, puSTi aura bala kI utpatti hotI hai aura usake nAza se mRtyu hotI hai / yaha Aja jIvana kA AdhAra hone se zarIra ke nAnA prakAra ke guNa-- jaise utsAha, pratibhA, dhairya, lAvaNya, aura sukumAratA
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlakoM kA brahmacarya ha isI se prApta hote haiN| puruSa ke zrAja, mastiSka aura vIrya kA mAna apane eka cullU ke tulya hai aura striyoM ke dUdha kA parimANa do a~julI aura raja kA cAra a~julI hai / Upara kA parimANa svastha aura valiSTha yuvA purupa ke liye hai kintu dUsaroM meM to bahuta kama rahatA hai / yaha svalpavIrya bhI bhojana ke pace bhAga se eka mahIne ke bAda tayyAra hotA hai jaisA ki likhA jA cukA hai| DAkTara kovana apanI prasiddha pustaka "dI sAyansa Apha enyu lAipha" ( The Science of a New Lifo ) ke pRSTha 206 meM likhate haiM- "zarIra ke kisI bhAga meM se yadi 40 sa rudhira nikAla liyA jAya to vaha eka auMsa vIrya ke tulya hotA hai arthAt 40 prasa (karIva 11 sera) rudhira se eka auMsa ( chaTA~ka ) vIrya banatA hai" / amerikA ke prasiddha zarIra vRddhi - zAstrajJa maikaphaDana mahAdaya ne apanI pustaka "mainahuDa ainDa maireja" (Manhood and Marringe ) meM isI vicAra ko prakaTa kiyA hai| ainasAiklopIDiyA aupha phiz2ikala kalacara (Encyclopaedia of Pliy - sical Culture) ke pRSTha 2772 para ve likhate haiM- "kaI vidvAnoM ke kathanAnusAra 40 auMsa rudhira se 2 sa vIrya banatA hai, parantu kucha vidvAnoM kA kathana hai ki eka auMsa vIrya kI zakti 60 au~sa rudhira ke tulya hai" | Dr. Louis likhate haiM "All eminent physiologists agree that the most precious atoms of the blood enter into the composition of the
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 dharma-karma-rahasya semen." / kucha vidvAnoM kA mata hai ki 40 sera uttama bhojana se 1 sera rakta banatA hai| 1 sera (80tolA) rakta se 2 tolA vIrya / banatA hai| svAbhAvika RtukAla ke eka sahavAsa meM AdhA tolA vIrya naSTa hotA hai| anucita, kusamaya ( choTI avasthA meM, Rtu se anya kAla Adi meM), durvalatA Adi meM dugunA caugunA vyaya hotA hai| asvAbhAvika vIrya-pAta meM pacagunA satagunA taka vyaya hotA hai| __isI kAraNa zAstra meM lekha hai ki parastrIgamana se Ayu kA' bahuta bar3A kSaya hotA hai| maithuna se vIrya-kSaya ke sivA snAyu-tantu Adi avayavoM para bahuta bar3A AghAta par3atA hai, unameM kitane mUrchita ho jAte haiM aura sava balahIna ho jAte haiN| likhA hai- "kampaH svedaH amo sUrchA bhramaglAnirvalakSayaH / rAjayakSmAdirogAzca bhaveyumaithunotthitA:"-maithuna se kampa, pasInA, thakAvaTa, mUrchA, bhrama, glAni, bala kA nAza aura rAjayakSmAdi roga hote haiN| lagAtAra aise kSya kA pariNAma roga, zoka, kamajorI, akarmaNyatA, Alasya ko vRddhi, pramAda, moha, buddhi-bhrAnti, medhA-smRti kI atyanta nirvalatA athavA lopa, kAyarapanA, daridratA, anamanaskatA aura caJcalatA, bhIratA, nirudyamatA, ghora vikSepa Adi durguNa aura doSa hote haiM aura inake kAraNa vaha vyakti jIte hue bhI mRtaka ke tulya vana jAtA hai, aneka pAgala ho jAte haiM aura bhayAnaka roga aura akAla mRtyu to isameM avazyambhAvI haiN| jaise kusamaya meM puSpa
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlakoM kA brahmacarya kI kalI ko kholane kA yatna karane se athavA kisI anna athavA phala ko samaya ke pUrva tor3ane se ve jaise nitAnta nikamme ho jAte haiM, vahI pariNAma bAlaka-bAlikA kI bAlyAvasthA ke kisI prakAra ke maithuna kA bhI hotA hai| zArIrika aura mAnasika unnati ke sivA vIrya-rakSA para naitika aura AdhyAtmika unnati bhI nirbhara hai| isI kAraNa manu kI AjJA hai ki vidyArthI-brahmacArI kadApi vIryapAta na kare, jisake karane se usakA vrata arthAt vidyAbhyAsa Adi kI yogyatA hI naSTa ho jAtI hai kyoMki vIrya hI usameM mukhya sAdhana-sAmagrI hai| svapna dvArA bhI Apa se Apa vIryapAta hone para usakI pUrti sUryArcana aura mantra ke japa dvArA, sUrya kI zakti ko AkarSaNa karake, kara lenA caahie| pramANa ye haiM ekaH zayIta sarvatra na retaH skandayetkacit / kAmAddhi skandayan reto hinasti vrtmaatmnH||18|| svapne siktvA brahmacArI dvijaH zukramakAmataH / snAtvArkamarcayitvA triH punarmAmityUcaM japet // 181 // manu a02 brahmacArI sarvatra aura saba avasthAoM meM akelA hI sove, kabhI vIryapAta na kre| jAnakara vIrya-kSaya karane se vaha apane vrata se cyuta ho jAtA hai| yadi svapna meM brahmacArI kA anicchA se vIryapAta ho to vaha snAna karake sUrya kI arcanA
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahasya kara "punarmA" isa RcA ko tIna bAra jpai| kevala zuddha brahmacArI se isa japa dvArA svapnadoSa kI thor3I pUrti ho sakatI hai kintu anya se yaha sambhava nahIM hai aura nAnakara jo vIryapAta kiyA jAtA hai usakI pUrti honA to asambhava hai| maithuna ATha prakAra ke haiM jina sabase nivRtta rahanA caahie| likhA hai* smaraNaM kIrtanaM keliH prekSaNaM guhyabhApaNam / saGkalpo'dhyavasAyazca kriyAniSpattireva ca // etanmaithunamaSTAGga pravadanti manISiNaH / viparIta brahmacaryamanuSTheyaM mumukSubhiH / / smRti kutsita kAmavAsanA ke sambandha meM strI athavA usI prakAra ke anya viSaya kA smaraNa, usako carcA, anucita kAmAtmaka ha~sI-maz2Aka karanA athavA vArtAlApa, nikRSTa kAmahaSTiM se kisI ko dekhanA, kAmottejana karanevAle viSaya kI ekAnta meM kisI se bAtacIta karanA, kAmoddIpana karanevAlA athavA kisI prakAra ke maithuna kAsaGkalpa karanA, kisI prakAra ke kAmAcAra ke liye yatna karanA aura pratyakSa kAmAcAra karanA, ye. ATha prakAra ke maithuna vidvAnoM ne kahe haiN| mokSa kI kAmanA karanevAloM ko (manuSyajIvana kA pradhAna uddezya sava prakAra ke duHkha se nitAnta nivRtti arthAt mokSa hai ) ina AThoM kA tyAga avazya karanA caahie| yahaprasiddha kathA hai ki zrIlakSmaNajI zrIsItAjI kI nitya caraNa
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlakoM kA brahmacarya , vandanA ke kAraNa kevala unake paga ko dekhate the; unhoMne dUsare aGga para kadApi dRSTi nahIM dI aura isI kAraNa vana meM sItAharaNa ke bAda unake girAye hue AbhUSaNoM meM kevala paga ke AbhUSaNa ko chor3akara ve anya AbhUSaNa ko nahIM pahacAna ske| phira jaba zrIlakSmaNajI zrIsItAjI ko zrIvAlmIki maharSi ke Azrama para, bhAI ke prAjJAnusAra tyAgakara lauTa rahe the, usa samaya zrImahArAnIjI ne unheM apane zarIra ke garbhacihna ko dekhane ke lie kahA tAki pIche isakA bhI apavAda na ho| uttara meM zrIlakSmaNajI ne isa Avazyaka dekhane ke bhI inakAra meM yoM kahA. dRSTapUrva na te rUpaM pAdA dRSTau tavAnadhe / kathamatra hi pazyAmi rAmeNa rahito vane // 22 // vAlmIki rA0 uttara kA0 a0 56 isake pUrva maiMne sivA paga ke ApakA anya bhAga kabhI nahIM dekhaa| isa kAraNa jaba ki isa samaya yahA~ vana meM zrIrAmacandrajI nahIM haiM, maiM kaise dekha sakatA hU~? zrIlakSmaNajI ke isa caritra aura bhAva kA anukaraNa vidyArthiyoM ko avazya karanA cAhie aura zrIhanumAnajI, zrIbhISma, zrIzukadeva, sana * nAhaM jAnAmi keyUre, nAhaM jAnAmi kuNDale / ' nUpure tvabhijAnAmi, nitya pAdAbhivandanAt // . vAlmIki rAmAyaNa
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma rahasya kAdi maharSi Adi Ajanma brahmacAriyoM ke caritra para manana kara unako bhA brahmacarya kI rakSA ke liye apanA Adarza banAnA caahie| strI-sahavAsa ke upayukta kAla para aisA pramANa hai-- paJcaviMze tato varSe pumAn nArI tu SoDaze / samatvAgatavI? to jAnIyAtkuzalo bhiSaka // suzrutasaMhitA kA vacana haiunaSoDazavarSAyAmamApya paJcaviMzatim / yadyAdhatte pumAn garna kukSisthaH sa vipadyate / jAto vA na ciraJjIvejjIvedvA durvalendriyaH / tasmAdatyantavAlAyAM godhAnaM na kArayet // . pacIsa varSa meM puruSa kA vIrya aura solaha varSa meM strI kA - raja donoM samAna ho jAte haiN.| isa bAta ko catura vaidya jAnate haiN| (isa kAraNa ) yadi 16 varSa se kama AyuvAlI strI meM 25 varSa se nyUna samravAlA puruSa garbhAdhAna karegA to vaha garbha peTa meM hI naSTa ho jaaygaa| yadi usa garbha se santati utpanna huI, to vaha jItI nahIM rhegii| yadi jItI rahI to saba prakAra se atyanta durvala rahegI / isaliye puruSa athavA strI ko kama umra meM kadApi garbhAdhAna na karanA caahie| ___ bAlakoM meM brahmacarya ke pAlana kA mukhya upAya yaha hai ki unako upayukta zikSA, upadeza aura satsaMgati dvArA vIrya
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlakoM kA brahmacarya rakSA kI paramAvazyakatA, mahattva aura isakI upekSA athavA kSaya se jo bar3I vipatti aura sarvanAza hote haiM unake sambandha meM pUsa nizcaya aura vizvAsa utpAdana karavA denA cAhie, kyoMki ve prAyaH bAlyAvasthA meM ina bAtoM se anabhijJa rahate haiM aura kusaMga aura ajJAna ke kAraNa isa anarthakArI durvyasana ke karane meM pravRtta ho jAte haiN| jaba ve inake duSpariNAma ko bhogane lagate haiM taba to zoka karate haiM kintu usase taba kyA ho sakatA hai ? phira te sarvanAza hI hai| ataeva isameM upayukta jJAna prathama sIr3hI hai jisake bAda vAlaka ko voryarakSA ke liye dRr3ha saGkalpa karanA cAhie aura use kabhI bhUlanA nahIM caahie| sandhyopAsanA, homa, japa, stotrapATha, dhyAna, yoga ke Asana, sAtvika bhojana, satsaMgati Adi se unako Avazyaka zakti milegI jisase ve vIrya-rakSA kara skeNge| prAsana meM siddhAsana aura pazcima-vAna ( jisako mahAmudrA bhI kahate haiM) kA abhyAsa pratidina niyata rUpa se karanA Avazyaka hai / siddhAsana yoM hai-"bA~ye pA~va kI er3I ko gudA aura aNDakoza ke bIca ke bhAga meM dRr3hatA ke sAtha dabA ke rakkhe aura dAhine pA~va kI er3I ko indriya ke Upara ke bhAga meM dRr3hatA se lagAve / " "yahI mukhya Asana hai jisako lagAkara yA to kandhA mastaka ko sIdhA karake baiThanA cAhie aura aisA karake dhyAna-japa karanA cAhie athavA Thor3o hRdaya ke Upara kaMThamUla meM hRdaya se thor3I dUra para lagAkara sthira aura sIdhA. zarIra karake palakoM aura A~khoM ko na hilAte hue bhauhoM ke
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 . dharma-karma-rahasya bIca meM dRSTi ko sthira karanA caahie|" pazcima-tAna yoM hai"eka pA~va kI er3I ko gudA aura aNDakoza ke bIca ke sthAna meM jamAkara dUsarA pA~va sIdhA.Age rkhnaa| smaraNa rahe ki jisa paga kI er3I gudA aura aNDakoza ke vIca rahI hai usake pA~va ke tale se dUsarI jaMghA para acche prakAra davAva AnA caahie| tatpazcAt donoM hAthoM se usa phaile pA~va ko pakar3A kara usI pA~va ke ghuTane para sira athavA nAka lagAkara baitthe| phira dahine pA~va kI er3I ko nIce de vA~cA paga phailAkara aisA hI sira ko jhukAnA aura phira donoM pA~voM ko phailAkara donoM pA~voM kI a~guliyoM ko donoM hAthoM se pakar3akara athavA kevala donoM pA~va ke a~gUThoM ko apanI apanI ora ke hAtha se pakar3a mastaka ko jhukAkara paira meM sttaanaa| isa prakAra tInoM milakara eka abhyAsa huaa| prArambha meM sira ke jhukAne meM aura paga ke sparza karane meM kaThinAI hogI kintu jitanA sahaja meM jhuka jAya utanA hI jhukAyA jAya, adhika nhiiN| isa prakAra zanaiH zanaiH ThIka ho jaaygaa| isa prakAra kama se kama pA~ca vAra prAtaHkAla aura sandhyA samaya bhI karanA caahie| dhI . . sAtavA~ dharma dho arthAna uttama buddhi hai jisase kartavyAkartavya kA jJAna hotA hai| yaha dhI-zakti satzAstroM ke anuzIlana karane se, unake siddhAnta para bArambAra vicAra karane se, zAstra ke Adeza kA pAlana karane se, apane aura dUsare ke
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlakoM kA brahmacarya - 103 kriyA-kalApa aura anubhava ke pariNAma ko hRdayaGgama karane se aura inake dvArA jJAnalAbha kara usake anusAra vyavahAra karane se prApta hotI hai| yaha bhalA burA samajhane kI kasauTo hai| vidyA AThavA~ dharma vidyA hai jisakA yathArtha artha Izvarasambandho anubhavajanya jJAna arthAt brahmavidyA kI prApti aura usakI prApti ke liye vicakSaNa sAtvikI buddhi kI prApti karanI hai| yaha kevala zAstrajJAna athavA buddhi kA nizcayAtmaka jJAna nahIM hai| brahmavidyA kI prApti se tApatraya kA atyanta prabhAva ho jAtA hai aura phira ve aa nahIM skte| isakI prApti hone para antaSTi khulatI hai| . cUMki isa brahmavidyA kI prApti ke liye vedAbhyAsa aura zAstrajJAna kI AvazyakatA hai, ataeva akSarArambha se lekara upanayana, vedArambha Adi saMskAra, nityakarma, vidyAdhyayana Adi saba isa vidyA-dharma kI sAdhanA haiN| isa dharma kA tAtparya yaha hai ki pratyeka manuSya ko sAkSara hokara brahmavidyA kI prApti ke liye brahmacarya rakha ke arthAt indriya-nigraha karake upayukta vidyAdhyayana karanA Avazyaka hai aura isakA sampAdana na karanA adharma hai| isI kAraNa trivarNa dvija aura zUdra ke bAlaka ke liye bhI bAlyAvasthA meM vidyAdhyayana karanA zAstrAnusAra avazya kartavya aura dharma hai| isa prakAra manu-mahArAja ke AdezAnusAra pratyeka manuSya ke liye vidyAbhyAsa anivArya hai jisake na karane
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma - rahasya 104 se vaha manuSya mAnava samAja meM rahane yogya nahIM hai / vidyAbhyAsa kA mukhya tAtparya vidyA-zakti ke lAbha se avidyAndhakAra kA nAza kara brahma kI prApti karanA hai jisake liye yatna karanA parama dharma hai| adhika vaya ho jAne para bhI isa mahat uddezya se vidyAdhyayana kA abhyAsa prArambha karanA cAhie, kyoMki vaha saMskAra hokara Age janma meM bar3I sahAyatA karegA / mahAbhArata meM likhA hai - " gate'pi vayasi grAhyA vidyA sarvAtmanA budhaiH / yadyapi syAnna phaladA sulabhA sA'nyajanmani / " adhika vayasa hone para bhI buddhimAn ko vidyAbhyAsa saba prakAra se prArambha karanA cAhie, kyoMki vartamAna janma meM phala na dene para bhI Age ke janma meM vaha sulabha ho jAyagA / satya navA~ dharma satya hai jisakA artha yaha hai ki jo vastu prathavA kriyA athavA saGkalpa jaisA ho athavA huA ho athavA hai athavA honevAlA ho usako vaisA hI ThIka Thoka kahanA, varNana karanA aura dUsaroM ko jatAnA, socanA aura isake sambandha meM ThIka vaisI hI kriyA apane jAnate karanA jisase dUsaroM ko usakI yathArthatA kA AbhAsa athavA vizvAsa athavA jJAna ho / isake viruddha ko asatya kahate haiM / satya kA svarUpa yoM varNita hai-- satya bhUtahitaM proktaM nAyathArthAbhibhASaNam / yAjJavalkya saMhitA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlakoM kA brahmacarya 105 satyaM brUyAtmiya brUyAnna brUyAtsatyamamiyam / priya ca nAnRtaM brUyAdeSa dharmaH sanAtanaH // 138 // manu a04 prANiyoM kA hita karanA satya hai aura ayathArtha na bolanA bho satya hai| jo vArtA satya ho aura priya ho vahI vole / saca ho kintu priya na ho athavA priya ho kintu satya na ho to vaha na bole-yaha sanAtana dharma hai| mahAbhArata kA vacana hai nAsti satyAtparo dharmo nAnRtAtpAtaka param / zrutihi satya dharmasya tasmAtsatyaM na lopayet // __ zAntiparva, adhyAya 162 brahma satya tapaH satya satyazcaiva prajApatiH / satyAd bhUtAni jAtAni satyaM bhUtamaya jagat // 34 // anugotA a0 35 satya se bar3hakara koI dharma nahIM hai, jhUTha se bar3hakara koI pApa nahIM hai aura dharma kA zravaNa karanA bhI satya hI kA rUpa hai, ataeva satya kA kadApi tyAga na kre| brahma satya hai, tapasyA satya hai, prajApati satya haiM, satya se bhUtoM kI utpatti huI hai (ataeva ) jagat satyamaya hai|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 dharma-karma-rahasya manu bhagavAn kA vacana haivAcyA niyatAH sarve vAGmUlA vAgviniHsRtAH / tAM tu yaH stenayedvAcaM sa sarvasteyakannaraH // 256 / / ___ manusmRti, adhyAya 4 saba artha zabdoM hI meM vAcyabhAva se niyata haiM aura zabdoM kA mUla vANI hai, kyoMki saba bAteM zabdoM hI se jAnI jAtI haiM, isase vANI se nikalI kahI jAtI haiM, ataeva jo usa vANI ko curAtA hai arthAt anyathA kahatA hai vaha manuSya saba bhA~ti corI karanevAlA hotA hai athavA use saba vastu kI corI karane kA doSa hotA hai| likhA hai satyameva vrataM yasya dayA dIneSu sarvathA / kAmakrodhI vaze yasya tena lokatrayaM jitam / / mahAnirvANatantra jo satya ke abhyAsa meM dRr3ha hai, sadA dukhiyoM para dayA rakhatA hai aura kAma krodha jisake vaza meM haiM usane tInoM lokoM ko mAnoM jIta liyaa| aurasamUlo vA eSa parizuSyati yo'nRtamabhivadati / praznopaniSad, chaThA prazna jo satya bhASaNa karatA hai vaha samUla aura sampUrNa rUpa se sUkha jAtA hai arthAt naSTa ho jAtA hai| aura-.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 bAlakoM kA brahmacarya azvamedhasahasrANi satyaM ca tulayA dhRtam / tulayitvA tu pazyAmi satyamevAtiricyate / / * vAlmIkIya rAmAyaNa haz2Ara azvamedha yajJoM ko tarAz2a kI eka ora aura satya ko dUsarI ora rakha ke taulane se dekhatA hU~ to satya hI kA palar3A bhArI hotA hai| aurasatyameva jayati nAnRtam / upaniSad satya hI kI jaya hotI hai, jhUTha kI nhiiN| gosvAmI tulasIdAsa kA vacana haicau0-dharma na dUsara satya samAnA / Agama nigama purAna vakhAnA // rAmacaritamAnasa . mahAtmA kabIra kA vacana hai dohA sA~ca varovara tapa nahIM, jhUTha barovara pApa / jAke hRdayA. sA~ca haiM, tAke hRdayA Apa // * bhArata zAntiparva adhyAya 162 zloka 26 meM bhI yaha hai aura ukta adhyAya meM aura bhI likhA hai ki kevala satya ke abhyAsa se teraha sadguNa prApta hote haiN|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 dharma-karma - rahasya sA~ce zrApa na lAgaI, sA~ce kAla na khAya / sA~ce ko sA~cA mile, sA~ce mA~hi samAya // bhagavAn pataJjali muni kA vAkya haisatyapratiSThAyAM kriyAphalAzrayatvam / yogasUtra satya meM r3ha hone se jo kriyA karatA hai vaha avazya saphala hotA hai arthAt jo kahatA vaha avazya hotA hai aura jo kAma prArambha karatA hai usameM icchita phala prApta hotA hai / bhISma kI yaha pratijJA hai parityajeya traileAkya rAjya deveSu vA punaH / yadvApyadhikametAbhyAM na tu satyaM kathaMcana || mahAbhArata, vanaparva 0 73 yudhiSThira kA aisA vAkya hai rAjyaJca putrAzca yazodhanaM ca sarva na satyasya kalAmupaiti / vaho, a0 33 aura bhI - satyena sUryastapati satyenAgniH pradIpyate / satyena maruto vAnti sarvaM satye pratiSThitam // satyena devA: prIyante pitaro brAhmaNAstathA / satyamAhuH paro dharmastasmAtsatyaM na laGghayet // vahI, anu0 0 75
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ akrodha 10 bhISma kI pratijJA hai ki maiM triloka aura devatAoM ke rAjya ko tyAga sakatA hU~ aura isase adhika kA bhI tyAga kara sakatA hU~ kintu kadApi satya kA tyAga nahIM kara sakatA / yudhiSThira kA vAkya hai ki rAjya, putra, yaza, dhana ye saba satya kI eka kalA ke bho tulya nahIM haiM / satya se sUrya teja. dete haiM, satya hI se agni prajvalita hotI hai, satya se hI vAyu bahatI hai, saba kucha satya ke AdhAra para hai / satya se devatA, pitara aura brAhmaNa prasanna hote haiM, satya parama dharma hai, ataeva satya kA tyAga nahIM karanA caahie| prAjakala loga samajhate haiM ki satya kA pAlana sAMsArika kArya ke vyavahAra meM nahIM ho sakatA hai; pAlana karane se hAni hogI kintu yaha nitAnta bhUla hai / satya ke pAlana se hI sAMsArika kAryoM meM bhI, antima pariNAma meM, sthAyI lAbha avazya hotA hai aura kadApi hAni nahIM ho sakatI hai. yadyapi pramAda se hAni kI sambhAvanA samajhI jAtI hai asatya se tAtkAlika lAbha dekhane meM AtA hai kintu vaha zIghra lupta ho jAtA hai / isake pAlana meM dIrgha dhairya kI AvazyakatA hai / krodha dasavA~ dharma akrodha arthAt krodha nahIM karanA hai| vicAra aura buddhi ko krodha isa prakAra kaluSita aura saMkucita kara
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 dharma-karma-rahasya detA hai ki jo na karane yogya hai usako karavA detA hai| ataeva krodha parama pravala zatru aura adharma kA mUla hai| gItA meM kAma. krodha aura lobha naraka ke tIna dvAra batAye gaye haiN| (a0 16-21) krodhamUlo manastApaH krodhaH saMsArasAdhanam / dharmakSayakaraH krodhastasmAttaM parivarjayet // 53 // vRhannAradIya purANa adhyAya 32 krodhaH pANaharaH zatruH krodho mitramukho ripuH / krodho hyasirmahAtIkSNaH sarva krodho'pakarSati // vAlmIkIya rA0, uttara, a0 31 mana ke tApa kA krodha mUla hai, krodha se saMsAracakra meM par3anA hotA hai aura krodha dharma kA nAza karanevAlA hai, ataeva krodha ko tyAganA caahie| krodha prANa kA nAza karanevAlA zatru hai aura yaha vanAvaTI mitra vanakara zatru kA kAma karatA hai| yaha bar3A vINa khaDga hai aura sava uttama guNoM kA nAza karanevAlA hai| krodha manuSya kA parama zatru hai| isakI upamA cANDAla se bhI dI gaI hai| logoM ko samajhanA cAhie ki isa krodha zatru ke prabhAva meM par3akara jo kAma kiye jAyeMge ve mahAn aniSTakArI hoNge| ataeva hama logoM kA kartavya hai ki prathama to isa krodharUpI parama zatru ko apane bhItara pragaTa nahIM hone deM jo "ahiMsA", "kSamA" aura
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma kI pradhAnatA nirahaGkAra rUpI zastra se susajjita rahane se hogA aura dUsare yadi vaha kadApi pragaTa bhI ho jAya to usako zatru samajha usake AdezoM ko kadApi nahIM mAne aura vicAra meM pravRtta ho jAya~ / sadbuddhi kA AvAhana kara unakI zaraNa, upayukta parAmarza dene ke liye, ho jaayeN| aisA karane se krodha ke duSTa pariNAma se baca sakate haiN| vaijJAnika-parIkSA se dekhA gayA hai ki krodhita manuSya kA zarIra viSAkta ho jAtA hai, yahA~ taka ki parIkSA karane se usake thUka meM bhI viSa pAyA gayA hai| usake rudhira, mAMsa saba vipa se pUrita ho jAte haiN| isa prakAra krodha zarIra aura antarAtmA donoM kI hAni karatA hai| aSTAGga yoga ke prathama aura dUsare caraNa jo yama aura niyama hai ve bhI isa daza dharma ke antargata hI haiN| dharma kI pradhAnatA nAzramaH kAraNaM dharme kriyamANo bhaveddhi saH / ato yadAtmano'pathyaM pareSAM na tadAcaret // yAjJavalkya smRti kisI dharma ke AcaraNa meM koI Azrama kAraNa nahIM hai, kyoMki karane se saba AzramoM meM dharma-prApti hotI hai| isa nimitta jo apane ko hita na ho vaha dUsare ko bhI na kre|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 dharma-karma-rahasya sAmAsika aura sAdhAraNa dharma, jo mukhya dharma hai aura jisakA abhyAsa saboM ke lie avazya kartavya hai, usakA lakSaNa aura pramANa manu ke atirikta anya granthoM meM yoM hai adrohenaiva bhUtAnAM yo dharmaH sa satAM mataH / adrohaH satyavacanaM saMvibhAgo dayA damaH // 11 // prajanaH sveSu dAreSu mArdavaM hIracApalam / evaM dharma pradhAneSTaM manuH svAyambhuvo'bravIt // 12 // tasmAdetatprayatnena kaunteya / paripAlaya / tatraiva, a. 31 kSamA satyaM damaH zaucaM dAnamindriyasaMyamaH / ahiMsA guruzuzrUSA tIrthAnusaraNaM dayA / AtmavratamalomitvaM devatAnAM ca pUjanam / anabhyasUyA ca tathA dharmaH sAmAnya ucyate / viSNusmRti dayA kSamA'nasUyA ca zaucAnAyAsamaGgalam / akArpaNyAspRhatvaM ca sarvasAdhAraNa vidhiH / __ vRhaspatismRti zamo dumastathA dhairya satyaM zaucamathArjavam / yajJo dhRtizca dharmazca nityamA! vidhiH smRtaH // 17 // mahAbhArata, rAjadharma a0 12
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma kI pradhAnatA krodhaH satyavacanaM saMvibhAgaH kSamA dayA | prajanaH sveSu dAreSu zaucamadroha eva ca // ArjavaM bhRtyabharaNa' navaite sArvavarNikAH // 7 // tatraiva a0 60 113 tapo yajJAdapi zreSThamityepA paramAzrutiH / tatta tapaH pravakSyAmi vidvAMstadapi me zRNu // 17 // ahiMsA satyavacanamAnRzasyaM damo ghRNA / etattapo vidurdhIrA na zarIrasya zoSaNam || 18 || tatraiva, a0 7-8 kisI kI hAni kiye binA jisa dharma kA pAlana ho usI ko sajjana dharma kahate haiN| kisI kI kSati na karanA, satya bolanA, jisakA jo ho usako use denA, dayA, indriyanigraha, apanI strI meM kevala santati ke artha prasaMga, koma - latA, adharma karane se svAbhAvika nivRtti aura mana kI zAnti, inako svAyaMbhuva manu ne pradhAna aura iSTa ( mukhya ) dharma kahA hai| isaliye he kaunteya ! adhyavasAya dvArA inakA pAlana kro| krodha nahIM karanA, satyaM bolanA, jisakA jo ho usako use denA, kSamA, dayA, sirpha apanI strI meM kevala santati ke artha meM prasaMga, zauca, ahiMsA, komalatA, bhRtyAM kA pAlana ye dharma saba varNoM ko karanA cAhie / sarvazreSTha veda ne tapasyA ko sabase bar3A kahA hai, isaliye tapa kyA * C
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahasyaH hai ? yaha batalAtA hU~, suno| ahiMsA, satya bolanA, dayA, paropakAra, indriya-nigraha, pApa se svAbhAvika nivRtti ye saba tapa haiM; zarIra ko kaSTa denA tapa nahIM hai| dharma vAbhAvika hai Ajakala prAya: adhikAMza loga manu-kathita uparyukta daza dharmoM para vizeSa lakSya nahIM rakhate aura unakI prApti ko apanA mukhya lakSya nahIM bnaate| yahI kAraNa Ajakala logoM meM dharma ke hAsa aura avanati kA hai| ye 10 dharma hI yathArtha aura mukhya dharma haiM jinakI prApti se saba prApta ho jAtA hai aura jinake binA anya saba sAdhana, abhyAsa aura kriyA-kalApa Adi vyartha haiN| cU~ ki manuSya mAtra ke liye ye svayaMsiddha khAbhAvika dharma haiM, ataeva ye nirvivAda haiN| kisI dharma athavA sampra. dAya ko ina dharmoM ke AcaraNa kI AvazyakatA meM koI zaGkA nahIM hai aura na ho sakatI hai, balki manuSyamAtra kI sAdhAraNa buddhi bhI svataH inako Avazyaka samajhatI hai| koI aisA / vyakti nahIM hai jo satya, asteya Adi sadguNoM ko kharAba : mAnatA ho, yadyapi AcaraNa meM unake viruddha bhI calatA ho / ghora asatyavAdI bhI asatya ko kharAba samajhatA hai aura asatyavAdI kahe jAne para aprasanna hotA hai| ye dharma aise haiM . jo kevala kisI dharma-grantha athavA vyakti-vizeSa ke Adeza .
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115 . dharma svAbhAvika hai para nirbhara nahIM haiM kintu manuSyamAtra kI svAbhAvika Antarika buddhi inakI satyatA aura AvazyakatA kI sAkSI hai aura inakA anumodana karatI hai, aura isa kAraNa ye parama mAnya haiN| manuSya ke liye ye dharma svAbhAvika haiM, isa kAraNa inakA AcaraNa karanA manuSya kA parama kartavya hai aura isI liye isakI uttamatA samajhane kI svAbhAvika buddhi manuSya meM hai| pratyeka manuSya kI Antarika buddhi kahatI hai ki satya bolanA dharma aura jhUTha bolanA pApa hai aura isake mAnane ke liye kisI pramANa kI AvazyakatA nahIM hai| yahI dazA anya dharma ke lakSaNa kI bhI hai| saba prANiyoM meM eka paramAtmA kA vAsa honA aura yaha vizva unhIM parama kAraNa se niHsRta, ataeva unhIM kA aMza athavA virATa-zarIra honA aura ve hI sabake eka mAtra Azraya aura lakSya haiM, yahI mukhyakara ina dharmoM kA AdhAra hai aura isa siddhAnta se ye dharma svayaM siddha ho jAte haiN| yadi dUsare bhI apane samAna AtmA hI haiM aura saba eka hI paramAtmA ke aMza haiM aura usa dRSTi se saboM ke sAtha Atmika ekatA hai to hiMsA, steya, asatya Adi dvArA dUsare kI hAni karanI mAno apanI hAni karanI hai aura paramAtmA jo sabake AtmA haiM unake viruddha karma hai, ataeva mahAadharma hai| Ajakala dharmAbhimAnI loga bhI ina dharmoM ke AcaraNa ko paramAvazyaka nahIM mAna, inakI prApti ke liye vizeSa yatna nahIM kara, upadharma kI ora lakSya rakhate haiM jisake kAraNa dharma
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahasya. bhAva kA unameM AvirbhAva nahIM hotA aura usake kAraNa yathArtha abhyudaya kA lAbha nahIM milatA, jo kevala yathArtha dharma ke AcaraNa se hI hotA hai aura dharma ke viruddha AcaraNa karake kevala upadharma se kadApi hone ko nhiiN| mahAbhArata kA vacana hai dharmArthameva te rAjyaM dharmArthaM jIvitaM ca te / brAhmaNA guravazcaiva jAnantyapi ca devatAH // bhImasenAju nau cemo mAdreyau ca mayA saha / / tyajestvamiti me buddhirna tu dharma parityajeH // vanaparva a. 30 sarvathA dharmamUlo'rthoM dharmazcArthaparigrahaH / itaretarayonI to viddhi meghodadhI yathA // tatraiva a. 33 ahiMsA satyavacana sarvabhUteSu cArjavam / kSamA caiva prasAdazca yasyaite sa sukhI bhavet // damaH kSamA dhRtistejaH santoSaH satyavAditA / hIrahiMsA'vyasanitA dAkSyaM ceti sukhAvahAH // zAntiparva, mokSa a0 42 (vanavAsa ke samaya meM draupadI ne rAjA yudhiSThira se kahA ki he rAjA!) ApakA rAjya aura jIvana dharma ke liye hai jisako brAhmaNa, guru aura devatA jAnate haiN| merI buddhi meM Apa bhIma,
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma svAbhAvika hai , arjuna aura mAdrI ke putroM ko mere sAtha tyAga sakate haiM kintu dharma ko nahIM tyaageNge| dhana kI prApti dharma se hotI hai aura usa dhana ke dAna (sadvyaya) se dharma hotA hai, ataeva megha aura samudra ke samAna donoM meM paraspara sambandha hai / indriya-nigraha, kSamA, dhairya, teja, santopa, satya bolanA, pApa se svAbhAvika nivRtti, ahiMsA, sadAcAra, kAryapaTutAye sukha denevAlI haiN| aura bhI likhA hai na sIdannapi dharmeNa mano'dharme nivezayet / adhArmikANAM pApAnAmAzu pazyanviparyayam // 17 // nAdharmazcarito loke sadyaH phalati gauriva / zanairAvartamAnastu kartumUlAni kuntati // 172 // yadi nAtmani putreSu na cetputreSu naptRpu / na tveva tu kRto'dharmaH katurbhavati niSphalaH // 173 // adharmeNaidhate tAvattato bhadrANi pazyati / tataH sapatnAJjayati samUlastu vinazyati // 174 // manusmRti a04 dharma karane se kleza pAne para bhI mana ko adharmAcaraNa meM pravRtta nahIM karanA cAhiye, kyoMki aisA dekhA jAtA hai ki adharmiyoM kA unake pApa ke kAraNa zIghra nAza ho jAtA hai||171|| jaise pRthvI meM vIja bone se zIghra hI usameM phala nahIM hotA, vaise hI saMsAra meM adharma kiye jAne para bhI zIghra phala nahIM detA, kintu dhIre dhIre java usake phala ke hone kA samaya
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma - rahasya 118 AtA hai to kartA ko jar3a se ukhAr3ake nAza kara detA hai // 172 // adharma karane kA phala yadi usake karanevAle ko (isa saMsAra meM hI ) na huA to usake putra ko hogA, yadi usako bhI nahIM huA to prapautra ko hogA, kintu kiyA huA adharma kadApi vinA phala diye na rahegA ||173 || adharma se prArambha meM kucha unnati karatA hai, taba abhilaSita vastu bhI prApta karatA tatpazcAt apane se nirvala zatruoM ko bhI jItatA hai kintu anta meM mUla sahita nAza ho jAtA hai / / 174 // prAcIna aura Adhunika itihAsa aura vartamAna kI ghaTanA para bhI dRSTipAta karane se yaha spaSTa pratIta hogA ki manu kA yaha kathana, ki dharma se prArambha meM kucha sAMsArika lAbha dekhane meM A sakate haiM kintu usakA antima pariNAma sarvanAza hI hai, parama satya hai aura yaha niyama saba samaya aura yuga ke liye hai aura Ajakala bhI vaisA hI pravala hai / aura bhI likhA hai ki eka eva suhRddhammoM nidhane'pyanuyAti yaH / zarIreNa samaM nAzaM sarvvamanyaddhi gacchati // dhammaM zanaiH saJcinuyAt valmIkamiva puttikA / paralokasahAyArthaM sarvvabhUtAnyapIDayan ||238|| 1 nAmutra hi sahAyArthaM pitA mAtA ca tiSThati / na putradArA na jJAtirdharmastiSThati kevalaH || 239 ||
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma svAbhAvika hai ekaH prajAyate jantureka eva pralIyate / eko'nuGkte sukRtameka eva ca duSkRtam // 240 // mRtaM zarIramutsRjya kASThaleoSTasamaM kSitau / vimukhA vAndhavA yAnti dharmastamanugacchati // 249 // tasmAddharmaM sahAyArthaM nitya' saJcinuyAcchanaiH / dharmeNa hi sahAyena tamastarati dustaram ||242 || manusmRti, adhyAya 4 118 dharma hI kevala manuSya kA ekamAtra mitra hai, kyoMki marane para vahI mRta vyakti ke sAtha jAtA hai, aura dUsarI saba vastue~ zarIra ke sAtha nAza ho jAtI haiN| cIMTI jaise miTTI kA Dhera prastuta karatI hai usI prakAra, kisI prANI ko duHkha na dekara paraloka meM sahAyatA pAne ke nimitta thor3A thor3A karake bhI, dharma ikaTThA karanA cAhie // 238 // pitA, mAtA, strI, putra aura jAti ke loga inameM koI bhI paraloka meM sahAyatA nahIM karate, vahA~ kevala dharma hI sahAyatA karatA hai // 238 // prANI akelA hI janma letA hai, akelA hI maratA hai aura akelA hI apane kiye hue pApa ke phala ko bhogatA hai // 240 // jaba bAndhavagaNa mRta zarIra ko kATha aura Dhele kI bhA~ti pRthvItala meM chor3akara mu~ha phera ke ghara kI ora calate haiM usa samaya eka dharma hI mRtavyakti kA sAtha detA hai / / 241 // dharma kI sahAyatA se manuSya dustara narakAdi ke duHkha se chuTakArA
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 dharma-karma-rahasya pAtA hai, ataeva pratidina thor3A thor3A karake bhI paraloka meM sahAyatA pAne ke nimitta dharma kA saMgraha karanA cAhiye / / 242 // savako sava avasthA meM dharmAcaraNa karanA cAhiyeajarAmaravat mAjJo vidyAmartha ca cintayet / gRhIta itra kezeSu mRtyunA dharmamAcaret / / buddhimAn apane ko ajara amara jAnakara vidyA kI prApti ke nimitta yatna kare arthAt kabhI usakI prApti kA yatna na chor3e, aura mRtyu ne keza pakar3a liyA hai aisA jAna dharma kA AcaraNa kare arthAt usameM tanika bhI vilamba na kre| kyoMkina dharmakAlaH puruSasya nizcito na cApi mRtyuH purupaM pratIkSate / sadA hi dharmasya kriyaiva zobhanA __ yadA naro mRtyumukhe'bhivartate // 18 // mahAbhArata zAntiparva, a0 288 manuSya ke dharma karane kA koI niyata samaya nahIM hai aura mRtyu bhI manuSya kI icchA ko nahIM mAnatI arthAt java AnA cAhatI hai tava jAtI hai, ataeva sadA dharma karane meM pravRtta rahanA uttama hai, kyoMki manuSya sadA mRtyu ke mukha meM par3A huA hai| acava kuru yacche yo mA tvAM kAlo'tyagAdayam / akRteSveva kAryeSu mRtyuI. sammakarSati // 14 //
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma 121 zvaHkAryamadya kurvIta pUrvAhna cAparAhnikam / nahi pratIkSate mRtyuH kRtamasya na vA'kRtam / / 15 / / ko hi jAnAti kasyAdha mRtyukAlo bhaviSyati / yuvaiva dharmazIlaH syAdanityaM khalu jIvitam // 16 // mahAbhArata, zAntiparva adhyAya 175 jo kalyANakArI karma hai usako abhI-karo, tumhArA samaya cyartha na vIte, kisI kArya kI samApti hone ke pUrva mRtyu A jAtI hai // 14 // jo kAma sabere karanA ho usako abhI karanA cAhiye, aparAhna samaya ke kAma ko pUrvAhna hI meM karanA cAhiye, kyoMki kauna kAma isane kiyA aura kauna kAma nahIM kiyA isakI mRtyu pratIkSA nahIM karatI // 15 // kauna jAnatA hai ki kisakA isa samaya mRtyukAla A jAyagA ? ataeva yuvAvasthA hI meM dharmAcaraNa karanA cAhiye, kyoMki jIvana anitya hai / 16 // sArAMza yaha hai ki kevala yathArtha dharmAcaraNa hI donoM lokoM kI saba prakAra kI unnati, abhyudaya aura yathArtha sukha kA eka mAtra kAraNa hai, anya nhiiN| karma hama loga ahaGkAra se prerita hokara zarIra se indriyoM dvArA jo kucha karmotpatti kiyA karate haiM, mana se saGkalpa karate haiM,
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 dharma-karma-rahasya citta se smaraNa karate, socate aura bhAvanA karate haiM, buddhi dvArA nizcaya karate haiM, aura mukha se volate haiM una savako aura unake phala ko karma kahate haiN| jaisA karma kiyA jAtA hai usase tAdRza phala nikalatA hai arthAt acche karma kA acchA phala hotA aura duSTa karma kA duSTa phala hotA hai| manu bhagavAn kA vAkya hai zubhAzubhaphalaM karma manovAgdehasambhavam / karmanA gatayo naNAmuttamAdhamamadhyamAH // 3 // adhyAya 12 zarIra, mana aura vacana se jo acchA athavA burA karma manuSya karatA hai usake hI anusAra uttama, madhyama aura kaniSTha gati prApta karatA hai| karma kA utpAdaka mukhya rUpa se ahaGkAra aura mana hai| jaise tasyeha trividhasyApi nyadhiSThAnasya dehinaH / dazalakSaNayuktasya mano vidyAtmavartakam / / 4 // manusmRti, a0 12 dehadhArI jIva ke tana, mana aura vacana ke Azrita uttama, . madhyama tathA adhama karmoM kA pravartaka mana ko hI jaano| ve tInoM prakAra ke adhama karma nIce likhe daza lakSaNoM se yukta rahate haiM paradravyeSvabhidhyAnaM manasAniSTacintanam / . . vitathAbhinivezazca trividhaM karma mAnasam // 5 // ..
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma 123 pAruSyamanRtaM caiva paizunyaM cApi srvshH| asaMbaddhapralApazca vAGmaya sthAcaturvidham // 6 // adattAnAmupAdAnaM hisA caivAvidhAnataH / paradAropasevA ca zArIraM trividhaM smRtam // 7 // manusmRti, a0 12 anyAya se dUsare ke dhana ko kisa prakAra leMge aisI cintA, kisI kA droha socanA aura aisA nizcaya rakhanA ki paraloka kucha nahIM hai aura zarIra hI AtmA hai, ye tIna mana ke azubha karma haiM / / 5 / / gAlI denA, jhUTha bolanA, kisI kI anupasthiti meM usakI nindA karanA aura anAvazyaka bAto ko bolanA ye cAra prakAra ke azubha vAcana karma haiM // 6 // anyAya se dUsare kI vastu kA haraNa karanA, svArtha se kisI ko duHkha denA aura dUsare kI strI ke saGga bhoga karanA ye tIna prakAra ke azubha zArIrika karma haiM // 7 // __ isa prAkRtika jagat meM bhI kisI kA, vaha tudrAvikSudra kyoM na ho, nAza nahIM hotA hai kintu bAhya dRSTi se jo maraNa athavA nAza hai vaha kevala rUpa aura usake sAtha nAma kA parivartana hai| ghar3e ko tor3ane se vaha Tukar3A Tukar3A ho jAtA hai| usako pIsa dene se cUrNa ho jAyagA, kintu kadApi usakA nAza athavA lopa na hogaa| agni meM bhI vastu ke par3ane se vaha dhUma ho jAtA hai athavA aNu kA AkAra dhAraNa karatA hai kintu
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma kI aSTa 125 jo saGkalpa-vikalpa, bhAvanA, dhyAna aura nizcaya karatA hai unameM eka kA bhI nAza nahIM hotA aura kAraNa banakara usakA parigAma kArya avazya hotA hai / yaha bhI sRSTi kA niyama hai ki jahA~ karma kA prArambha hotA hai vahIM usakA pariNAma grAphara zAnta hotA hai / tar3Aga meM eka kar3oM phaM kie| jahAM vaha girakara zrAghAta kareMgI vahA~ se jala meM vRtta bananA prArambha hogA jo bar3hate-bar3hate kinAre taka jAyagA aura vahAM makAvaTa pAkara vaha vApasa lauTanA prArambha karaMgA aura jahAM prArambha huA thA usI kendra meM Akara zAnta athavA vilIna ho jAyagA / isI prakAra karma kA phala karttA ke samIpa avazya zrAtA aura usake bhIgane para hI samApta hotA hai / isa vizva-sAgara meM hama logoM ke zArIrika, vAcanika aura mAnasika karma apane jIvAtmArUpI kendra se prArambha hokara bhUloka, bhuvarloka aura svarloka arthAta triloka taka apanA prabhAva pahu~cAte haiM aura svarlokarUpI taTa para pahu~cakara aura vahA~ zrAghAta pAkara phira karttA ke pAna vApasa Ate haiM / yahI karma-phala kA tatva hai karma kI zradRSTatA karma ke phala ko pradRSTa kahate hai / kAraNa yaha hai ki karma se jo tAtkAlika pariNAma hotA hai vaha dRzya isa prakAra rahatA hai - zarIra, vacana aura mana dvArA hama loga jo kucha
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 dharma-karma-rahasya karma karate haiM ve saba prathama citta meM aGkita hote haiM aura phira bhuvokaM ( yaha loka isa bhUloka se ucca, sUkSma aura adRzya hai) meM bhI citrita hote haiM arthAt vahA~ inakA citra banatA hai| likhA hai-- kAzamAnaM mahaddivyamAkAze samupasthitam / vicArayan citragupto manuSyANAM yathAvidhi // 27 // yatkarma kurute kazcit tatsarvaM likhati sadA // 32 // garur3a purANa, a0 21 citragupta vistRta divya AkAza meM Upara rahakara manuSyoM ke karma ko ThIka-ThIka vicArate haiN| jo vyakti jo kucha karma karatA hai vaha sadA likhA jAtA hai| isakA bhAva yaha hai ki sampUrNa bhuvarloka citragupta kA khAtA hai aura usameM jo karma ke citra banate haiM, jo hama logoM ke liye gupta arthAt adRzya haiM, vahI citragupta dvArA karma kA likhA jAnA hai| isa citraNakArya ke adhiSThAtA yama hai, isI liye unakA nAma citragupta yama hai| pralaya taka yaha cina vartamAna rahatA hai| zAkha meM likhA hai; devatA loga indriyoM ke adhiSThAtA haiMarthAt zakti denevAle haiM jisake kAraNa manuSya indriyoM ke dvArA jo bhoga karatA hai usakA rasa (sukha) samAna svabhAvavAle ina devatAoM ko bhI milatA hai| inake adhIna aneka gaya arthAt kSudra devatA hote haiM aura ve bhI usa rasa ko pAte haiN|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 karma kI adRSTatA yathArtha meM isa bhUloka, isake bAda ke bhuvarloka aura svarloka kA Apasa meM ghaniSTha sambandha hai aura zakti kA kendra Upara ke hI donoM antarikSa loka haiM jisa zakti kA kArya yahA~ prakaTa hotA hai| isa prakAra kAma, krodha, dvapa, lobha, moha, matsara Adi citta ke vikAroM kI prabala bhAvanA athavA unakI preraNA se jo karma hote haiM unakA prabhAva kartA ke citta meM par3ane aura bhuvarloka meM aGkita aura citrita hone ke sivA usa karma ke samAna svabhAva ke tamoguNI rajoguNI tudra devagaNa bhI usa karma dvArA AkarSita hote haiN| niyama hai ki do samAna eka dUsare ko Akarpita karate haiM aura Akarpita hokara saMyukta ho jAte haiN| isa prakAra tAmasika rAjasika karma dvArA tAmasika rAjasika tudra devagaNa AkarSita hokara kartA ke sAtha ukta karma ke kAraNa saMyukta ho jAte haiM aura usa karma kA rasa bhogate haiN| ve taba se kartA para aisA prabhAva DAlate haiM ki vaha vaisI bhAvanA athavA karma adhikatA se kare jisake karane se unako rasa milatA rahatA hai| isa prakAra usa karma ko aneka bAra karane se ina kSudra devatAoM kA sambandha puSTa ho jAtA hai aura pIche vaha unake prabhAva ke kAraNa usa karma ko paravaza kI bhA~ti karatA hai| yaha bhI svabhAva kA eka mukhya kAraNa hai| isI kAraNa kisI kharAba karma ke karane meM jo pahale kucha rukAvaTa mAlUma hotI hai vaha bAra bAra karane para calI jAtI hai aura phira pIche usa duSTa karma ke duSTa pariNAma ko bhogakara chor3ane
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 dharma-karma - rahasya kI cAha rakhane para bhI manuSya chor3a nahIM sakatA hai| taba aisA ho jAtA hai ki anicchA rahane para bhI mAno koI jabardastI usako usa kAma meM pravRtta karatA hai aura vaha isa prakAra paravaza hai| gItA meM arjuna ke zrIbhagavAn se pUchane para ki manuSya anicchA rahane para bhI kisa kAraNa dvArA prerita hokara pApa karatA hai ( 3-37), uttara milA ki kAma aura krodha vahutta bhakSaNa karanevAle aura bahuta bar3e pApAtmaka haiM aura ve jJAna ko Dhaka dete haiM (3-37 aura 38) / isa prakAra ina kSudra devatAoM ke saMyoga se kAma krodha Adi vikAroM kI bhAvanA athavA karma yathArtha meM bhuvarloka meM mAnasika mUrti dhAraNa kara lete haiM jo apanI puSTi aura jIvana ke liye karttA se usa prakAra kA karma vAraMbAra karavAkara puSTi pAte ukta nAnasika mUrtti apane samAna anya manuSya kI utpAdita samAna mAnasika mUrtti ke sAtha saMyukta hokara usa manuSya ke vaise svabhAva kI bhI vRddhi kara detI hai aura tAdRza karma ke karane meM usako vizeSa uttejanA dekara vaha karma karavAtI hai jisake liye vaha manuSya uttaradAyI hai jisane apane karma ke kAraNa usa mUrti ko utpanna kiyA / isa prakAra dUsare dvArA utpAdita samAna mAnasika mUrti samAna svabhAva ke manuSya kI mAnasika mUrti meM samAnatA ke kAraNa saMyukta hokara usa manuSya ke ukta prakAra ke svabhAva ko bhI vRddhi karatI hai / sAtvika mAnasika mUrti (jo uttama bhAvanA aura karma se utpanna hotI hai aura jisakI puSTi
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 puSTa mUrti savAdhya kara akartA ko bArA karma kI adRSTatA sAtvika deva karate haiM usa) kA bhI yahI niyama hai ki dUsaroM ke uttama svabhAva kI vRddhi karatI aura svayaM bhI samAna kI anya sAtvika mUrti se saMyukta ho puSTa hotI hai| jaise yadi koI krodha kI prabala bhAvanA athavA karma dvArA mAnasika mUrti utpanna karegA to prathama vaha kartA ko bAra bAra krodha karane ke liye vAdhya kara adhika puSTa hogI aura aisI puSTa mUrvi dUsare dvArA utpAdita krodha kI kamajora mUrti ke sAtha saMyukta hokara usakI puSTi karegI aura taba vaha puSTa mUrti kA vizeSa prabhAva usake kartA para pdd'egaa| taba usa dUsare kartA ke krodha kI mAtrA adhika bar3ha jAyagI aura vaha krodha ke Avega meM adhika duSTa karma kregaa| isI prakAra dUsare dvArA utpAdita prabala krodha-sambandhI mAnasika mUrti anya kartA kI krodha-sambandhI mAnasika mUrti meM saMyukta hokara isakI prabalatA bar3hAvegI jisake kAraNa ukta svabhAva aura tAza karma kI usameM vRddhi hogii| yahI niyama uttama mAnasika mUrti kA bhI hai| kintuM jisameM koI vikAra nahIM hai athavA jo azubha bhAvanA athavA karma nahIM karatA, usa para koI azubha mAnasika mUrti AkramaNa nahIM kara sakatI, kyoMki samAna hI para inakA prabhAva par3atA hai, anya para nhiiN| cUM ki sRSTi mAtra meM AtmasRSTi se ekatA hai (jaisA ki dharma ke prakaraNa meM dikhalAyA gayA hai| isI kAraNa jo kucha bhAvanA athavA karma kiyA jAtA hai usase kevala usake kartA kI hI hAni athavA lAbha
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ .130 dharma-karma-rahasya 'nahIM hote kintu vizva bhara kI hAni aura lAbha hote haiN| usI prakAra dUsare kI bhAvanA aura karma se bhI usa kartA kI samAna bhAvanA ke kAraNa hAni aura lAbha hote haiN| isa prakAra duSTa bhAvanA athavA duSTa karma karake kartA kevala apanI hI hAni nahIM karatA hai kintu vizva bhara kI hAni karatA hai| isI prakAra zubha bhAvanA aura karma karake apanA aura vizva bhara kA upakAra karatA hai| yahI kAraNa hai ki duHsaGgati atyanta hAniprada aura satsagati bar3I lAbhadAyaka kahI gaI hai aura aisA hI dekhane meM bhI prAtA hai| kisI durjana ke saMsarga.meM par3ane se usa durjana kI pravala duSTa mAnasika mUrti kusaMsarga meM par3anevAle ke khalpa duSTa khabhAva meM saMyukta hokara usakI vRddhi kara detI hai| satsaGgati meM par3ane se sajjana kI sAtvika mAnasika mUrti satsaGgo ke svalpa sAtvika khabhAva kI bhI vRddhi karatI hai / isa kAraNa hama logoM . ko kisI bhAvanA athavA karma ke karane meM bahuta sAvadhAna rahanA cAhie tAki kadApi koI duSTa bhAvanA athavA karma na ho par3e, kyoMki isase apanI hAni ke sivA dUsaroM kI bhI hAni hotI hai| ataeva duSTa bhAvanA aura karma ke rokane meM nirantara adhyavasAya karanA caahie| kintu yadi koI vizeSa sAvadhAna hokara duSTa bhAvanA aura duSTa karma ke rokane kI icchA aura ceSTA meM kRtakArya na ho to bhI yatna ko nahIM tyAge arthAt jahA~ taka ho sake vahA~ taka duSTa bhAvanA aura karma ke rokane kI ceSTA karatA hI jAya aura taba ukta bhAvanA.kI utpatti meM kamI
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma kI aSTatA 131 avazya hogii| pariNAma yaha hogA ki duSTa svabhAva arthAt duSTa mAnasika mUrti kI zakti kA, puSTi na milane ke kAraNa, hAsa hogA / duSTa bhAvanA ke viruddha usake ThIka pratikUla uttama bhAvanA ke socane meM pravRtta honA cAhie jo bhAvanA aura usakI mAnasika mUrti duSTa kSINa-svabhAva aura mUrti kA lopa kara degii| kyoMki prabala duSTa mAnasika mUrti kA nAza karanA kaThina hai, ataeva kadApi bAra bAra duSTa bhAvanA ko socakara usako prabala nahIM karanA cAhie / aise hI uttama bhAvanA ke socane meM pravRttaM hone se uttama mAnasika mUrti banatI hai jo usa bhAvanA ke bAra bAra socane se aura tadvat karma karane se puSTa ho jAtI hai aura taba phira usI bhAvanA aura karma kI aura usa puruSa kI ruci svabhAvataH jAtI hai / 1 isa dRSTi se karma do prakAra ke haiN| eka vyaktigata aura dUsarA samUha - karma / vyaktigata vaha hai jisakA prabhAva usI vyakti para par3atA hai jo ki usakA karttA hai / dUsarA samUhakarma vaha hai jo saba logoM ke karma kA ekatra samUha hai jisakA prabhAva saba para par3atA hai aura sabako usake phala ko ghor3A thor3A bhoganA par3atA hai / yurgoM kA AnA isI samUhakarma kA phala hai / -jaise vyApaka utpAtasaMkrAmaka bhUkampa, roga, anAvRSTi, ativRSTi, agni-bhaya, jala kI bAr3ha, maharghatA Adi bhI samUha karma ke phala haiM jinase anekoM ko kaSTa hote haiN| yadi koI vyakti acchA hai kintu usa samaya kA samUha 1 -
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 dharma-karma-rahatya karma kharAva hai arthAt adhikAMza loga kutsita karma karate haiM athavA pUrva meM kiye kutsita samUha-karma ke phala kI utpatti kA ThIka samaya A gayA hai to usa kutsita lamUha-karma kA prabhAva aura pariNAma usa para bhI kiMcit par3egA, kyoMki--jaisA ki dharma ke prakaraNa meM dikhalAyA gayA hai-manuSya mAtra hI nahIM kintu vizva mAtra AtmadRSTi se eka hai| ataeva pratyeka kA yaha parama kartavya hai ki kadApi nindita bhAvanA athavA karma kI utpatti na kare, kyoMki isase usakI hAni ke sivA vizva bhara kI hAni hotI hai| isI prakAra pratyeka ko dharma aura vihita karma kAsampAdana avazya karanA cAhie, kyoMki isase vaha apanA hI upakAra nahIM karatA balki vizva mAtra kA upakAra karatA hai jo usakA parama kartavya hai| yahI siddhAnta sAdhAraNa dharma kI bhitti hai| isa prakAra karma ko vyApaka samajha sadA vihita aura yukta karma ke sampAdana meM rata rahanA cAhie, kadApi avihita aura ayukta karma nahIM karanA cAhie, kyoMki pariNAma vizva mAtra para par3atA hai| likhA hai akatta vyaM na kartavyaM prANaH kaNThagatairapi / kattavyameva kartavyamiti dharmavidA ciddhaH // 8 // garuDapurANa a. 32. jo karane yogya karma nahIM hai usako kaNTha meM prANa Ane para bhI nahIM karanA cAhie kintu kevala kartavya karma hI karanA cAhie, yahI dharmAcAryoM kA kathana hai|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ mRtyu kI parAvasthA meM jAtA hai aura marane ke bAda sAdhAraNa zreNI kA vyakti pahile valIka sUkSma zarIra meM rahatA hai jo zuvaka kI prakRti kA banA huA hotA hai| yaha zarIra indriyoM kI vAsanA kA mukhya sthAna hai| isa vIka meM sAta antarvibhAga haiM / jisa vyakti kI saMsAra meM rahane ke samaya indriyoM ke viSaya bhAMga kI ki ghI aura jI vizeSakara usI kI prApti vanoM ke nIce vaha marane ke bAda ke nIce ke bhAga meM, usa bhAga ke praNu kI adhikatA umra rahane ke kAraNa apane ko pAvegA aura vaha usakI una duSTa aani aura droM kA sphuraNa hogA jinako pane jIte rahate samaya vizeSa socA thA aura tAza karma kiyA thaa| phira sphuragA hone para vaha unhIM bhAvanAoM kI cintA karane meM hogA, kintu sthUla zarIra ke prabhAva ke kAraNa una vAsanAoM kI pUrti vaha nahIM kara sakegA jisake kAraNa vaha atyanta yAtanA paavegaa| pariNAma yaha hogA ki unakA saMskAra usake cita meM aura bhuvataoNpha ke nIce ke bhAga meM bIja rUpa se rhegaa| jaba dUsarA janma lene ke liye vaha jIvAtmA svarloka se vartI meM AvegAta phira una bure saMskAroM kA usameM sphuraNa meM calavAna rahatA thA, usake sUkSma zarIra meM ke bhAga ke aNu kA vizeSa bhAga rhuuNgaa|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahasya hogaa| vahA~ para vaha usa saMskAra ke samAna-svabhAva ke bhuvarloka ke aNuoM ko (jinameM usake pUrva janma ke bhI aNu raheMge)AkarSita karegA aura unhIM se usakA nayA sUkSma zarIra prastuta hogaa| usameM aise viSayavAsanA ke saMskAra duSTa svabhAva ityAdi rUpa meM dUsare janma meM prakAza hoMge, jisake kAraNa usameM svabhAvataH duSTa karma karane kI vizeSa pravRtti hogii| jisa vyakti ke indriya apane vaza meM the aura duSTa viSayavAsanA tathA vaise karma kA jisameM prabhAva thA vaha marane ke bAda apane ko bhuvoMka ke Upara ke uttama vibhAga meM pAvegA / vahA~ kisI sAMsArika bhogavAsanA kA (prabhAva ke kAraNa ) sphuraNa na hone se prabhAva rUpa duHkha ko na pAkara vaha sukhI rhegaa| kintu jo vairAgyasampanna thA aura jisameM kiJcit bhI koI svArthasambandhI sAMsArika vAsanA na thI, usakI sthiti bhuvarloka meM na hogI; vaha sIdhA usake Upara ke loka svarga meM calA jaaygaa| sAdhAraNa aNI kA vyakti, jisameM donoM-uttama aura duSTa-vAsanA aura karma rahate haiM, vaha bhuvIka meM Avazyaka kAla taka rahakara, usase chuTakArA pAkara, svarloka meM jAtA hai* : bhuvarloka meM jina kSudra, . duSTa aura sAdhAraNa bhAvanAoM tathA karmoM ke mAnasika citroM / kA saMskAra usake citta meM thA vaha saMskAra, svarloka meM jAne para, * sabhI manuSya bhuvoka ke bAda kiJcit kAla ke liye varloka meM avazya jAte haiM, kintu nIcI zreNI ke vyakti svarloka meM soye hue kI bhAMti rahate haiN| unako vahIM kA vizeSa anubhava nahIM hotaa|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ mRtyu kI parAvasthA 135 prakAza bhAva se usake antarapaTala ke bAhya bhAga meM rahatA hai / svarloka meM uttama bhAvanA aura karma ke mAnasika citra ke sivA duSTa bhAvanA ke citra jA nahIM sakate aura yahA~ jo uttama bhAvanAe~ socI gaI thIM aura uttama karma kiye gaye the unhIM kA sphuraNa vahA~ hotA hai; duSTa bhAvanA kA kadApi nahIM / svargaloka meM jAne para jIva kI socI huI uttama bhAvanA aura karma ke jo mAnasika citra bane rahate haiM unakA eka eka karake sphuraNa hotA hai| kisI eka kA sphuraNa hote hI vaha vahA~ pratyakSa ho jAtA hai, arthAt usa bhAvanA ke anusAra vaha kAma karane meM pravRtta ho kRtakArya ho jAtA hai| taba usakA saMskAra usa jIva meM par3atA hai| jaise kisI ko yadi isa * kevala uttama bhAvanA se hI kAraNazarIra kI puSTi hotI hai aura kevala usI kA saMskAra usameM sadA rahane ke liye par3atA hai / kintu duSTa bhAvanA kA saMskAra usake bhItara praveza nahIM kara sakatA / jaba koI vyakti svarloka meM jAtA hai taba bhI burA saMskAra usameM saMlagna avazya rahatA hai kintu vaha kAraNazarIra meM saMlagna nahIM ho sakatA / pratyeka janma kA anta hone para sthUla aura sUkSma zarIra kA nAza ho jAtA hai, kevala kAraNazarIra naSTa na hokara sadA banA rahatA hai| kyoMki uttama bhAvanA kA hI saMskAra kAraNazarIra meM par3atA hai, ataeva pratyeka janma meM se kevala uttama bhAvanA rUpa sAra hI kAraNazarIra ko prApta hotA hai; sivA usake anya zubha saMskAra kAraNazarIra meM praveza na karane ke kAraNa anya koI uddezya unase sAdhana nahIM hotA aura unameM jo zakti vyaya hotI usase lAbha ke badale hAni hI hotI /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahasya saMsAra meM rahane ke samaya zAvajJa paNDita hone kI tItra lAlasA thI, kintu yana karane para bhI pUrNa nahIM huI, to usake svarga meM jAne para isa apUrNa icchA se banA huA mAnasika citra usake sAmane AvegA aura pratyakSa ho jaaygaa| vaha apane ko vahA~ yathArtha meM zAvajJa paNDita paavegaa| isa kAraNa AgAmI janma meM zAstrajJa paNDita hone kI yogyatA kA saMskAra vIja rUpa se usake abhyantara meM par3a jAyagA aura dUsare janma meM vaha avazya zAstrajJa paNDita hogaa| yogavAziSTha meM likhA huA hai ki marane ke bAda pUrva ke sava saGkalpa pratyakSa bhAsane lagate haiN| rAtri meM bhojana karake sone para jaise bhojana kiye hue padArtha ko manuSya pacAtA hai, jo pacakara usakA sAra zarIra kI puSTi ke liye usakA eka bhAga ho jAtA hai vaise hI vIka meM manuSya apane uttama bhAvanA aura karma se bane hue mAnasika citra rUpa mAnasika bhojana kA anubhava aura abhinaya kAke paripakva karatA hai aura saMskAra-rUpI sAra unameM se nikAlakara usase apane antara-paTala athavA kAraNazarIra kI puSTi karatA hai| zAstra meM vargaloka meM bhogane kI jo vAta likhI hai usa bhAga kA eka tAtparya yahI hai| apane kiye hue nAnA prakAra ke karmoM ke sukhada aura duHkhada jo phala usane jIvana meM pAye haiM una para vicAra karake vaha jIvAtmA usase sAra grahaNa karatA hai aura usakA saMskAra labdha kara usake kAraNa saceta aura sAvadhAna ho jAtA hai| isa vicAra kA aisA pravala saMskAra usameM
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ mRtyu kI parAvasthA 137 par3a jAtA hai ki usake kAraNa usake bAda ke janmoM meM usakI una duHkharUpa phana denevAle karmoM kI ora svabhAvataH nivRtti rahatI hai aura sukharUpa phala denevAle karmoM kI ora svabhAvataH pravRtti hotI hai| isa saMskAra ke kAraNa eka janma kI uttama vAsanA aura icchA usake bAda ke janma meM usakI yogyatA bana jAtI hai| vaise hI bAra-bAra kI socI huI bhAvanA ke kiye karma dUsare janma meM svabhAva panakara prakaTa hote haiN| manuSya kI aAntarika yogyatA-jaise vicArazakti, vidyA prApta karane kI zakti, uttama aura ucca svabhAva, buddhi kI tIkSNatA, dharmapravaNatA ityAdi sadguNa-pUrva janma kI uttama bhAvanAoM aura pharma ke pariNAma haiN| vaise hI sudratA, indriyoM ke duSTa viSayoM meM Asakti, avivekatA, svArthaparAyaNatA, dharmavimukhatA, kAma, krodha, lobha, moha, mAna, matsara ityAdi asadguNa pUrva janma kI duSTa bhAvanA ke pariNAma hai| Antarika yogyatA hone ke kAraNa sadguNa zarIra meM praviSTa ho jAtA hai, ataeva jo sadguNa eka vAra prApta hotA hai vaha phira khAyA nahIM jA sktaa| yathArtha prAnanda manuSya ko Antarika madaguNa kI prApti hI se hotA hai aura usI se manuSya kI yathArtha unnati hotI hai aura durguNa kA pariNAma-kleza-janma-janmAntara meM calA jAtA hai; ataeva sadguNa-prApti aura durguNa ke nAza karane kI vizeSa ceSTA karanI cAhie jisake nimitta uttama bhAvanA karane, bhakti bhAva rakhane, zuddha saGkalpa rakhane, viveka bar3hAne aura jJAna-prApti ityAdi
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 dharma-karma-rahasya meM vizeSa saMlagna rahanA cAhie aura inameM vizeSa pravRttiH karanI caahie| jaba kisI jIvAtmA ke janma lene kA samaya prAtA hai to karma-devatA-vizeSakara bhuvarloka ke AkAza ke karma ke gupta-citra ke adhiSThAtA citragupta loga usa jIva ke karmoM ko,joAkAza meM citrita rahate haiM aura jo citragupta kA khAtA hai usameM, dekhakara usI ke anusAra usa jIvAtmA ke nimitta sabase prathama chAyAzarIra prastuta karate haiN| jaise deza, jaisI jAti, jaise vaMza aura jaise mAtA pitA ke ghara meM janma lene se usako apane pUrva ke kiye hue karmoM ke phala bhogane kA ThIka-ThIka avasara milegA, vaise hI janma kA nizcaya kiyA jAtA hai| aisA nizcaya karane para upayukta mAtA ke garbha meM usa chAyAzarIra ko praveza karAyA jAtA hai, aura usake sA~ce para sthUla zarIra banatA hai| yadi karmadevatA loga aisA nizcaya kareMge ki karmAnusAra kisI jIvAtmA ko 10 varSa kI umra meM hI andhA ho jAnA cAhie athavA 19 varSa meM usako amuka vyAdhi honI cAhie, jisako amuka avadhi taka rahanA cAhie, taba ve usa jIvAtmA ko aise garbha meM janma deMge jahA~ mAtA-pitA dvArA usake liye aisA hI bIja usake zarIra meM zrAvegA jisakA uparyukta pariNAma hogaa| aura chAyAzarIra ke bhI aise netra banAye jAyeMge ki sthUlazarIra ke bhI netra usI anusAra hone ke kAraNa ThIka 10 veM varSa meM vaha andhA ho jaaygaa|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ mRtyu kI parAvasthA 138 aura chAyA-zarIra meM bhI aThArahaveM varSa meM AnevAlI vyAdhi kA vIja isa parimANa se rakha diyA jAyagA ki vaha paripakva hokara ThIka usI samaya meM ukta vyAdhi prakaTa karegA jo kevala Avazyaka avadhi taka rahegI / 9 pUrva-janma ke karma, bhAvanA aura bhAva saGkalpAdi ke kAraNa jaisI avasthA aura Antarika yogyatA prApta hotI hai usI ke anusAra zarIra, bala, sAmarthya aura usI prakAra bAharI sAmAna arthAt dhana, rUpa, makAna, kuTumba -parivAra, vAhana ityAdi ( pUrva janma ke karmAnusAra ) milate haiN| pUrva janma meM yadi kisI manuSya ne duHkhiyoM ko anna, vastra, auSadha ityAdi dekara sukha diyA aura dharmazAlA, tar3Aga, kuA~, sar3aka ityAdi vanavAkara sarvasAdhAraNa ko sukhI kiyA hai to dUsare janma meM avazya sukha denevAlI vyavasthA meM sukhada sAmagrI ke sAtha usakA janma hogA aura pUrva janma meM dUsaroM ke sukhI karane ke kAraNa usako bhI avazya sukha milegaa| yadi koI paropakArI kAma, jaise cikitsAlaya, dharmazAlA ityAdi banavAne meM vaha svArtha kI dRSTi se (jaise yaza pAnA, sarakAra se upAdhi pAnA, ityAdi meM ) prapta huA hogA aura uttama bhAvanAoM kA usameM abhAva thA to dUsare janma meM vaha dhanI avazya hogA aura sukha ke sAmAna to aise puruSa ko avazya mileMge kintuH Antarika yogyatA aura sadguNa usameM na hoNge| vaha mandabuddhi hogA, svArthI hogA; aura svArthaparAyaNa tathA dhana se
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 dharma-karma-rahasya madAndha hokara yadi usa janma meM dukhiyoM kI dInadazA dekha una para dayA na karegA (jaisI ki prAya: aise logoM kI dazA hotI hai ) aura unakI sahAyatA na karegA to usake bAda ke janma meM vaha daridra hogaa| taba vaha apane anubhava se jAnegA ki duHkha kyA hai, jisakA jJAna hone para vaha duHkhiyoM para dayA karanA siikhegaa| yadi koI kisI uttama mAnasika karma meM (yathA uttama uttama IzvarasambandhI bhAvanAoM ke socane meM) sadA pravRtta rahatA hai, kintu zarIra se kisI kA upakAra nahIM karatA, arthAt dUsaroM ko bhojana, vastra, roga-vimocana Adi karma athavA upadeza dvArA kisI prakAra zArIrika sukha nahIM detA hai vo aisA vyakti dUsare janma meM Antarika yogyatA to bahuta U~cI zreNI kI pAvegA aura jJAnavAn caritravAn sajjana paNDita hogA kintu vAhya sukha-sAmAna kI use kamI rhegii| parantu aisA daridra sajjana paNDita isa svArthI aura mandabuddhi dhanI se avazya bahuta uttama hai; kyoMki usa dhanI kA, svArthaparAyaNa hone ke kAraNa, usake bAda kA janma burA hogAarthAn vaha daridra hogA aura dhanI rahane kI avasthA meM bhI svArtha-lolupa hone ke kAraNa aura viSayavAsanA ke vartamAna rahane ke kAraNa yathArtha duHkhI hI vanA rhegaa| kintu nirdhana paNDita apanI Antarika zreSTha yogyatA aura sadguNa ke kAraNa pratyeka janma meM yathArtha unnati karatA jAyagA aura vizeSa rUpa se Izvara-mukha hotA jAyagA aura anta meM IzvaraprApti karegA jo ki jIvana kA mukhya lakSya hai
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ tejasa aura mAnasika bhAvanA 141 aura viSaya ke abhAva ke kAraNa bhI duHkhita na hokara yathArtha meM prasanna hI rahegA, ataeva abhyantara se sukhI banA rhegaa| kyoMki viSayAsakti vandhana aura duHkha kA kAraNa hai jisakA usameM abhAva hai| svArtho dhanI sadguNavihIna hone ke kAraNa yathArtha Antarika Ananda ko prApta na kara sakegA, kintu nirdhana sadAcArI paNDita Antarika yogyatA aura sadguNa se vibhUpita hone ke kAraNa sadA prasanna rahegA aura Ananda-lAbha kregaa| yaha yathArtha aAnanda vipayI ko kadApi nahIM milatA hai| ataeva logoM ko Antarika yogyatA, sadguNa, jJAna, bhakti-bhAva Adi prApta karane kA vizeSa yatna karanA cAhie, kyoMki yahI parama dharma hai aura isI se logoM kA yathArtha kalyANa hai| tejasa aura mAnasika bhAvanA manuSya ke mastaka ke cAroM ora sUkSma teja rahatA hai aura usameM logoM kI bhAvanAoM aura karma kA prabhAva par3atA hai aura niyata prakAra kI bhAvanA se niyata prakAra kA raGga usameM utpanna hotA hai| jo loga bhItara se malina haiM aura jinakA citta duSTa karma ke karane meM pravRtta rahatA hai ve Upara se kitane hI svaccha aura sundara kyoM na raheM aura apane ko dharmAtmA prasiddha karane kA kitanA hI yatna kyoM na kareM, kintu sUkSmadarzI yogI kI sUkSma dRSTi ke Age unake saba doSa prakaTa rahate haiN| ve unake mastaka ke pArzvavartI teja ke raGgoM ko dekhakara unake saba caritra aura
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 dharma-karma-rahasya khabhAva samajha jAte haiN| yahI yathArtha varNa kI upayogitA hai| jo ki vAhya dRSTi meM adRzya rahatA hai| Upara kathita siddhAnta se yaha bhalI bhA~ti prakaTa hai ki zarIra kI kriyA ke sivA mAnasika bhAvanA kA bhI bar3A prabala prabhAva hai aura yaha prabhAva manuSya ke isa janma se lekara marane ke vAda lokAntara taka, aura AgAmI janma taka calA jAtA hai| manuSya kI yathArtha unnati aura avanati mAnasika bhAvanA para hI vizeSakara nirbhara hai| koI mAnasika bhAvanA vyartha nahIM hotI. usakA uttama athavA duSTa prabhAva avazya aura vizeSa hotA hai| karma kA kAraNa bhI bhAvanA hai, yahI kAraNa hai ki zama aura dama Adi ko RSiyoM ne bar3A Avazyaka batAyA hai| hama loga apanI mAnasika bhAvanA dvArA apanA hI hAni-lAbha nahIM karate kintu usase dUsaroM kA bhI hAni-lAbha karate haiN| ataeva mAnasika bhAvanA, saGkalpa aura vRtti ke utpanna karane meM hama logoM ko sadA aura nirantara vaisA hI sAvadhAna rahanA cAhie jaisA ki karma ke liye| kadApi koI duHsaMkalpa, kutsita bhAvanA aura duzcintA ko antaHkaraNa meM nahIM Ane denA cAhie aura yadi Ave to zIghra unake viruddha zuddha bhAvanA dvArA unakA damana karanA cAhie / sadA nirantara pavitra bhAvanA, maGgala-kAmanA, zubhacintA, kalyANakArI aura niSkAma paropakAra, Izvara meM anurakti Adi ke abhyAsa meM pravRtta rahanA caahie| .
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma-phala anivArya jo kucha karma kiye jAte haiM ve vyartha nahIM hote; kartA ko unakA phala avazya bhoganA par3atA hai| jaisA karma kiyA jAtA hai vaisA phala milatA hai| jisa phala ke pAne kA karma kiyA nahIM gayA vaha phala mila nahIM sktaa| aisA kucha bhI kisI ko nahIM ho sakatA jo ki usake kiye hue karma kA phala na ho, ataeva avazya honevAlA na ho aura aisA jAnakara logoM ko sadA santuSTa aura nirbhaya rahanA caahie| likhA hai yathA chAyAtapA nityaM susambaddho nirantaram / tathA karma ca kartA ca sambadbhAvAtmakarmabhiH / / 7 / / mahAbhArata, anuzAsanaparva adhyAya 1 yathA dhenusahasra pu vatsA vindati mAtaram / tathA pUrvakRtaM karma kartAramanugacchati // 16 // vahI, adhyAya 181 na nazyati kRtaM karma sadA paJcandriyairiha / te dyasya sAkSiyo nityaM paSTha AtmA tathaiva ca // 7 // vahI, adhyAya 7 jaise chAyA aura pAma sadA eka dUsare ke sAtha rahatA hai usI tarada karma aura usakA kartA, karma kiye jAne ke kAraNa, eka
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 dharma-karma-rahasya dUsare ke sAtha ba~dhA rahatA hai // 75 / / jaise sahasroM gautroM meM bhI bachar3A apanI mAtA hI ke nikaTa pahu~ca jAtA hai vaise hI pUrvajanma-kRta karma kartA ke hI nikaTa jAtA hai // 16 // isa janma meM paJcendriya dvArA satata kiye hue karma. kA phala kabhI naSTa nahIM hotA, paJcendriya aura chaThA AtmA sarvadA usake sAkSI hote haiM / / 7 / / aura bhI nAmukta kSIyate karma kalpakoTizatairapi / avazyameva bhoktavyaM kRtaM karma zubhA'zubham // 36 // zubhAzubhaM ca yatkarma vinA bhogAnna ca kssyH| bhogena zuddhimApnoti tato muktirbhavenvRNAm // 40 // brahmavaivarta, kRSNajanma khaNDa, uttarArddha adhyAya 84 binA bhoge karma sau koTi kalpa ke vItane para bhI naSTa nahIM hotA, kiye hue zubha aura azubha karmoM kA phala avazya bhoganA par3atA hai // 36 / / zubha aura azubha karma vinA bhoge naSTa nahIM hote, unako bhoga ke pavitra hotA aura tava manuSya kI mukti hotI hai||| 40 // karma kA phala savako hotA hai| likhA hai pUrvadehakRtaM karma zubha vA yadi vA'zubham / prAjJo mUDhastathA zUraH bhajate yAdRzaM kRtam / / 49 // mahAbhArata, zAntiparva, adhyAya 174 pUrva-janma meM jaisA zubha athavA azubha karma kiyA huA rahatA hai vaise hI phala vidvAna, mUr3ha aura zUra pAte haiN| kyoMki
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma-phala anivArya zubhena karmaNA saukhya duHkhaM pApena karmaNA / kRtaM phalati sarvatra nAkRtaM bhujyate kacit // 10 // mahAbhArata, anuzAsanaparva, adhyAya 6 karmaNA jAyate jantuH karmaNaiva pralIyate / sukhaM duHkhaM bhayaM kSemaM karmaNaivAbhipadyate // 13 // bhAgavata, skandha 10, adhyAya 24 zubha karma se sukha milatA hai aura pApa karma ke karane se duHkha hotA hai | kiye hue kA hI phala manuSya sarvatra pAtA hai aura jo nahIM kiyA usakA phala kadApi koI nahIM bhAgatA / karma se jantu kI utpatti hotI hai aura usI se laya bhI hotA hai aura karma hI dvArA sukha, duHkha, bhaya aura kuzala prApta hote haiM / / 10-13 / / aura bhI 145 yena yena zarIreNa yadyat karma karoti yaH / tena tena zarIreNa tattat phalamupAznute // 4 // mahAbhArata, anuzAsanaparva, adhyAya 7 jisa zarIra se jo karma karatA hai usI zarIra se usa karma kA phala pAtA hai / gosvAmI tulasIdAsajI ne likhA hai 10 caupAI karma pradhAna vizva kari rAkhA / - jo jasa karai so tasa phala cAkhA //
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 dharma karma-rahasya. 'meTi jAya nahiM rAma-rajAI / kaThina karma gati kachu na vasAI // . janama marana saba dukha sukha bhogaa| hAni lAbha priya milana viyogaa|| kAla karma vasa hohiNgusaaii| varavasa rAti-divasa kI naaii|| zubha aru azubha karma anuhaarii| Iza dei phala hRdaya vicArI // karai jo karma pAva phala sAI / nigama nIti asa kaha saba koI // kauna kAhu dukha sukha kara daataa| . .. nija kRta kama bhoga saba bhrAtA // mAnasarAmAyaNa kAla bhI karmAnusAra hI logoM ko phala detA hai| bhAgavata skandha 11, adhyAya 23 meM kathA hai ki avantIpurI meM eka brAhmaNa thA jo sadA pApa-karma meM rata rahatA thaa| isa kAraNa usako bahuta kleza bhogane pdd'e| kaSTa pAne para usako jJAna kA udaya huA aura taba usane apane duHkha ke kAraNa ke viSaya meM yoM kahA-"nAyaM jano me sukhaduHkhaheturna devtaatmaagrhkmmkaalaaH| manaH paraM kAraNamAmananti saMsAracakra parivartayed yat // 42 // mere duHkha kA kAraNa na manuSya hai, na devatA, na
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma-phala anivArya .147 / AtmA, na graha aura na kAla hai; isakA pradhAna kAraNa to mana hI hai jisake dvArA yaha saMsAra-cakra paribhramita hotA hai / . mahAbhArata, anuzAsanaparva, adhyAya 1 meM kathA hai ki gautamI nAma kI eka sAdhvI tro kA putra sA~pa ke kATane se mara gyaa| arjuna nAmaka vyAdhA ne usa sA~pa ko pakar3akara gautamI ke pAsa lAkara usake mArane kI AjJA maaNgii| gautamI ne kSamA karane ko kahA kintu vyAdhA ne nahIM maanaa| sA~pa ne kahA ki maiM nirdopahU~, maiMne mRtyu kI preraNA se bAlaka ko kATA hai| vyAdha ne sA~pa ko chor3ane se inakAra kiyaa| mRtyu ne Akara kahA ki na merA doSa hai aura na sA~pa kaa| kAla kI preraNA se maiMne sA~pa ko preraNA kara bAlaka kI mRtyu krvaaii| isa para kAla ne svayaM Akara kahA na hyahaM nApyayaM mRtyu ya lubdhaka pannagaH / kilvipI jantuparaNe na vayaM hi prayojakAH 70 // . akarodyadayaM kama tannorjunaka codakam / vinAzaheturnAnyo'sya vadhyate'ya svakarmaNA // 17 // . . mahAbhArata, anuzAsanaparva, adhyAya 1 kAla ne kahA ki isa bAlaka ke marane kA doSI na maiM hU~, na mRtyu aura na lobhI sarpa hai aura na hamameM se koI preraka hai| arjuna ! jaisA karma isane kiyA thA usI karma ne isa sarpa ko preraNA karake kttvaayaa| isa bAlaka ke vinAza kA hetu
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahasya dUsarA koI nahIM hai| apane karma hI se yaha bAdhita hotA hai| aura bhI likhA hai sukhaM duHkhaM bhayaM zoka jarAM mRtyu ca janma ca / sarve karmAnurodhena kAla evaM karoti caM // - brahmavaivarta, kRSNajanma khaNDa, uttarArddha, adhyAya 60 sukha, dukha, bhaya, zoka, bur3hApA aura maraNa ina savako karma ke anusAra hI kAla bhejatA hai| aura- . na naSTaM duSkRtaM karma sukRtena ca krmnnaa| na naSTaM sukRtaM karma kRtena duSkRtena ca // 41 // vahIM, adhyAya 84 zubha karma karane se duSTa karma kA nAza nahIM hotA aura zubha karma bhI duSTa karma ke karane se naSTa nahIM hote arthAt zubha azubha donoM karmoM ke phala bhogane par3ate haiN| donoM Apasa meM mujarA nahIM hote| dharmarAja yudhiSThira ne kevala eka hI pApa, azvatthAmA kI mRtyu ke viSaya meM droNa ke karNa-gocara meM asatyabhASaNa karake, kiyA kintu unake vizAla puNya-putra ke sAtha vaha mujarA na huaa| aura usake phala ko bhogane ke liye marane ke bAda unako naraka ke daravAje para jAnA pdd'aa|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha-karma karma tIna prakAra ke haiM-(1)saJcita, (2) prArabdha aura (3) kriyamANa / aneka janmoM ke kiye hue jo karma ikaDe rahate haiM unako saJcita karma kahate haiN| saJcita kA eka bhAga, jisako kisI eka janma meM bhoganA par3atA hai, prArabdha karma hai| aura prati janma meM jo nUtana karma manuSya utpanna karatA hai, jo usake bAda ke janma meM saJcita athavA prArabdha karma ho jAtA hai, vaha kriyamANa karma hai| usake dvArA karma kI vRddhi hotI hai| prArabdha karma bhogane hI se nAza hotA hai; usakA AnA kadApi ruka nahIM sakatA arthAt prArabdha karmAnusAra isa janma meM jisako jaisI avasthA meM rahanA hai, jitanA dhana sampatti usake pAsa honA hai aura jitanI vastu use prApta karanI hai utanI avazya hogii| usameM nyUnAdhika nahIM ho sktaa| ataeva vartamAna pUrNa rUpa se hama logoM ke hAtha meM nahIM hai, arthAt yaha prArabdha karmAnusAra hI rahegA kintu bhaviSya arthAt para-janma kI dazA hama logoM ke hAtha meM hai| jaise vIte hue janma kA kriyamANa karma hI prArabdha hokara usake bAda ke janma kI avasthA kA kAraNa hotA hai, vaise hI isa janma kA kriyamANa karma hI AgAmI janma meM prArabdha karma hogaa| isa prakAra bhaviSyat avazya logoM ke hAtha meM hai| prArabdha karma kI paridhi meM par3ake manuSya isa janma meM jaisA karma karegA
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 dharma-karma-rahasya tadanusAra hI AgAmI janma meM usakI avasthA hogii| AgAmI janma meM vaha jaisA honA cAhatA ho vaisA karma abhI usako karanA cAhie aura taba vaha vaisA avazya hogaa| kintu isa niyama ko na jAnakara, prAya: loga kriyamANa karma dvArA apanI bhaviSyat kI avasyA ke uttama banAne kA yana na karake, kriyamANa ko kevala vartamAna avasthA kI unnati karane meM lagAte haiN| isa janma kI vartamAna avasthA se santuSTa na ho kevala isI janma meM vizeSa dhanI aura sukhI hone ke yana meM pravRtta hote haiN| kriyamANa karma ko vartamAna avasthA kI hI unnati ke vana meM lagAte haiM aura bhaviSyat kI unnati ke viSaya meM kahate haiM ki "prArabdha meM hogA to dharma kareMge. prArabdha svataH karavA degaa| pariNAma yaha hotA hai ki kriyamANa karma, jisake dvArA hama loga apanI bhaviSyat unnati kara sakate haiM, prAyaH vyartha ho jAtA hai kyoMki usako kevala vartamAna janma kI avasthA kI unnati meM lagAte haiM jo prArabdha-karmAnusAra hone ke kAraNa kriyamANa se bahuta kama-sudhara sakatA hai, kintu usa kriyamANa karma dvArA jo bhaviSyat kI avasthA avazya uttama banegI vaha nahIM kI jAvI / ataeva hama logoM ke puruSArtha aura adhyavasAya, Thoka mArga ke anusaraNa na karane ke kAraNa, niSphala ho jAte haiN| hama logoM ko cAhie ki prArabdha-karma ke phala ko dhairya se bhoge, usake parimArjana ke nimitta Avazyaka puruSArtha avazya kareM aura kartavyapAlana meM zithilatA kadApi na kareM kintu bhaviSyat kI
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha-karma 151 unnati ke liye yatheSTa ceSTA- zubha karma aura bhAvanA dvArAavazya kreN| vartamAna janma kI avadhi to bahuta ghor3I hai kintu bhaviSyat ananta hai- bhaviSyat rUpa nadI ke pravAha meM vartamAna eka bU~da ke barAbara hai / tathApi varttamAna mukhya hai, kyoMki isake upayukta upayoga dvArA vartamAna aura bhaviSyat donoM kA sudhAra hotA hai / ataeva isakI upekSA kadApi nahIM karanA cAhie aura vyartha nahIM bitAnA cAhie / isI prakAra yadi hama loga pUrI tA se samajheMge ki zubha karma se hI zubha phala mileMge, duSkarma ke phala avazya duSTa hI hoMge, sukhada kadApi nahIM, to hama loga avazya zubha karma kA hI anusaraNa kareMge aura duSkarma se kosoM bhaageNge| cU~ki hama loga karma para, jisakA kAraNa abhI zradRzya hai, yathArtha meM kriyA dvArA vizvAsa nahIM karate; paraleoka aura parajanma kI paravA nahIM rakhate; pharma ke phala ko ghaTala nahIM mAnate; dUradarzitA ke badale svalpa dRSTi kA avalambana karate haiM; isI kAraNa hama loga moha aura pramAda meM pha~se rahate haiM aura dharma ke badale adharma meM rata rahate haiM jisakA pariNAma avazya duHkha aura kleza hai / ataeva yaha Avazyaka hai ki hama loga karma aura karma ke phala ke aTala hone para dRr3ha vizvAsa rakkheM aura vyavahAra meM isako kadApi na bhuuleN| pratyeka karma ko usa karma ke phala ke pariNAma-rUpI kasauTI para jA~ca leM aura taba yadi bhaviSya meM bhI vaha uttama phala denevAlA mAlUma par3e to kareM, nahIM to kadApi na kreN| karma ko kevala usake
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 dharma-karma - rahasya / tAtkAlika phala ke kAraNa, jo yathArtha meM kSaNika aura svalpa hotA hai, na karanA cAhie kintu avazya usake bhaviSyat ke pariNAma para acchI taraha vicAra karake karanA caahie| yadi aisA mAlUma ho ki kisI karma kA phala tatkAla meM kisI prakAra sukhada aura lAbhaprada hogA kintu bhaviSyat meM usase duHkha aura hAni hogI to aise karma ko kadApi nahIM karanA cAhie / adharma aura anucita karma ke karane se isa loka meM bhI sAMsArika lAbha honA pUrA anizcita rahatA hai aura prAyaH aise karma se lAbha ke vadale yahA~ bhI hAni hI hotI hai, ataeva aisA karma tyAjya hai anucita karma ke karane se bhI prArabdha ke viruddha lAbha na hogA aura yadi prArabdhAnusAra lAbha honA hai to adharma aura anucita karma ke vadante dharmocita karma ke karane para bhI ukta lAbha avazya hogA aura adharmocita karma ke karane ke bure phala jo bhaviSyat meM avazya hoMge usase baca jAyagA, ataeva adharmAcaraNa sava avasthA meM hAni- prada hI hai| aisA bhI hotA hai ki vartamAna meM adharma kI adhikatA se prArabdha ke uttama phala kA bhI hrAsa ho jAtA hai / yaha prasiddha kathA hai ki eka pApI ko pA~ca sau rupaye kI thailI milane aura puNyAtmA ko girakara paira meM coTa lagane kA kAraNa pUchane para eka mahAtmA ne aisA batalAyA-- pApI ko apane prArabdha karmAnusAra Aja rAjya milanA thA jo usake vartamAna janma ke duSTa karma kI prabalatA ke kAraNa hAsa hokara pA~ca sau rupaye kI thailI taka raha gayA aura puNyAtmA ko Aja
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva aura purupakAra 153 zUlI para car3hanA thA jo vartamAna janma ke tIna uttamAcaraNa ke kAraNa hAsa hokara paira meM coTa pAne taka ho gyaa| yaha aTala niyama hai ki adharma aura anucita pharma karane para yadi kucha lAma isa loka meM ho bhI to umase prAyaH haz2AroM guNA adhika hAni bhaviSyat meM bhoganI par3atI hai jaisA ki abhI pAMca sau rupayA karjA lekara bhaviSyat meM usake sUda dara sUda harajA Adi ke sAtha pAMca hajAra rupaye ko bar3e kaSTa se bhugatAna krnaa| ataeva aisI adUradarzitA kA vyavahAra parama mUrkhatA aura akSatA kA pariNAma hone se lAbhakArI hone ke badale parama dAnikArI hai jisakA tyAga avazya karanA caahie| buddhimAna vahI hai jo kisI kArya ke bhaviSyan pariNAma ko samajhakara hI kArya karatA hai aura tatkAla ke lAbhAlAma ko bhI bhaviSyat kI dRSTi se dekhatA hai - - deva aura purupakAra prArabdha karma ke siddhAnta kA yaha tAtparya nahIM hai ki isake vizvAsa karanevAle prArabdha ke bharose rahakara puruSArtha na kareM aura AlasI tathA akarmaNya bana jaaveN| bImAra hone para roga ko nivRtti kI ceSTA na kare, bhUkha lagane para bhojana kI prApti kA prabandha na kare, jIvikA ke liye arjana na kre| aisA kadApi nhiiN| prArabdha arthAt daiva bhI pUrvajanmArjita karma kA
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 dharma-karma-rahasya ho phala hai, ataeva vaha bhI phalIbhUta karma dvArA hI hotA hai aura vizeSa kriyamANa karma dvArA isakA hrAsa bhI hotA hai kintu ekadama nAza nahIM ho sktaa| yAjJavalkyasaMhitA kA vacana hai vipAkaH karmaNAM pretya kepAzcidiha jAyate / iha cAmutra vai teSAM bhAvastatra prayojanam // 133 // kisI karma kA phala yahA~ prakaTa hotA hai aura kisI kA . vahA~ aura marane ke bAda, isameM bhAvanA hI mukhya hai| uttama karma ke phala milane meM deva (prArabdha ) aura puruSArtha (vartamAna kriyamANa ) donoM pradhAna haiN| eka ke vinA dUsarA. vyartha hai| karma-phala milane kA uddezya prArabdha karma kA kSaya karavAkara jIvAtmA ko usase dharmAdharma ke jJAna kA antarAtmA meM saMskAra utpanna karavAnA hai jisase usakA upakAra hotA hai, jaisA ki pUrva ke prakaraNa meM dikhalAyA hai| ataeva putvArtha dvArA karmakSaya aura jJAna kI prApti meM zIghratA sampAdana karanA, jo ucita upAya karane se hogA, karma ke siddhAnta ke viruddha nahIM hai kintu anukUla hai| isaliye kaSTa aura vAdhA Ane para usake miTAne ke liye ucita dharmAnukUla yatna karanA paramAvazyaka hai| yogavAziSTha ke aneka sthaloM meM likhA hai ki pUrva janma kA apanA kiyA huA karma hI daiva hai| matsya-purANa ke 165 adhyAya meM likhA hai ki pUrva janmoM ke kiye hue kamA~ ke saMskAra
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 155 deva aura puruSakAra aura pariNAma ko daiva kahate haiN| aisA samajhanA ki "prArabdha meM hogA to svataH Avazyaka padArtha mila jAya~ge athavA vivekI aura jJAnI ho jAU~gA, apane karane se kucha na hogA aura isI para bharosA rakhakara usake nimitta yAna nahIM karanA aviveka hai| binA yatna kiye aura kevala prArabdha ke bharose para ghAvazyakatA kI pUrti aura unnati sAdhAraNataH na hogii| likhA hai akRtvA mAnuSaM karma yo daivamanuvartate / vRthA zrAmyati sampApya pati' klIvamivAGganA // 20 // kRtaH puruSakArastu daivamevAnuvartate / na daivamakRte kizcit kasyacidAtumarhati // 22 // ____ mahAbhArata, anuzAsanaparva, adhyAya 6 jo manuSya puruSArtha na karake kevala daiva para bharosA rakhatA hai vaha vyartha parizrama karatA hai, jaise napuMsaka puruSa ko pAkara strI kA parizrama vRthA hai| aura bhI yathA hya kena cakreNa na rathasya gatirthavet / : evaM puruSakAreNa vinA daivaM na siddhyati // 151 // daive puruSakAre ca krm-siddhirvyvsthitaa| .. . . tatra daivamabhivyaktaM pauruSaM paurvadaihikam / / 349 // .. yAjJavalkya0, a03 .
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 dharma-karma-rahasya jaise kevala eka pahiye ke calane se ratha nahIM cala sakavA, usI prakAra binA puruSArtha ke daiva (prArabdha ) kI siddhi nahIM hotii| daiva aura puruSArtha donoM se karma kI siddhi hotI hai, kyoMki pUrva janma kA kiyA huA karma hI daiva hai| ____ avaeva puruSArtha karane hI para usake anusAra deva ( pUrva janmArjita karma ) phala detA hai kintu puruSArtha na karane para kisI ko deva kucha nahIM de sktaa| jo eka janma meM apanI cogyatA aura avasara ko kartavyapAlana, karmasaJcaya aura paropakArI karma Adi zubha karma ke karane meM aura Izvara kI tuSTi meM lagAtA hai usako usa janma meM unake dvArA prArabdha ke sudharane ke sivA dUsare janma meM unakA zubha phala avazya milatA hai| isake sivA usako vizeSa yogyatA aura avasara una kAmoM ke karane ke liye milate haiN| kintu jisane apane avasara ko vyartha jAne diyA arthAt jisa uttama aura upakArI karma ke karane yogya vaha thA unako nahIM kiyA, vaha dUsare janma meM aisA hogA ki una karmoM ke karane kI tIna lAlasA to usameM rahegI kintu unake karane kI yogyatA vaha apane meM nahIM pAvegA athavA avasara nahIM prApta hogA, jisake kAraNa atyanta duHkhita hogaa| jisa puruSa ko apane kisI Azrita kA pAlana-poSaNa karanA thA kintu usako jisane nahIM kiyA aura pAlana poSaNa karane ke badale usakI hAni kI vaha Azrita,
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ daiva aura puruSakAra * jisakI usane hAni kI, dUsare janma meM usakA eka mAtra putra hokara janma legA aura yuvA hone ke pahile marake usako putrazoka de karma kA badalA sdhaavegaa| eka janma meM jisako hama loga vyartha ghRNA karate, hAni karate aura zatru samajhate haiM, vahIM prAya: dUsare janma meM hama logoM kA sambandhI athavA par3osI athavA sarokArI hokara janma letA hai jisake sAtha prAyaH sadA virodha hI banA rahatA hai aura usake dvArA duHkha bhoganA par3atA hai| pUrNa jJAnI siddha athavA yogI prAyaH prArabdha karma ke vega ko kama kara de sakate haiM jo unako apane prArabdha karma kA jJAna ho jAne ke kAraNa hotA hai| yadi unako jAna par3egA ki pUrvajanma meM jo unhoMne amuka zreNI ke pazuoM ko duHkha diyA thA usakA phala amuka samaya meM amuka rUpa meM AvegA to usake bahuta pUrva hI se ve aisA karma karanA prArambha kareMge jisase usa zreNI ke pazuoM ko sukha milegA jisake kAraNa AnevAle prArabdha karma kI kaThinAI bahuta kama ho jaaygii| aise hI ve anya duSTa prArabdha karma ke viruddha upayukta uttama karma ko Thoka. samaya para upayukta prakAra se karake usakA bahuta kucha hAsa kara de sakate haiM / * yaha bhI niyama hai ki pratyutkaTa puNya aura pApa ke karma kA phala yahIM mila jAtA hai| likhA hai vibhirmAsaistribhiH pakSastribhirvastribhirdinaiH / / . atyutkaTaH / puNyapApairihaiva phalamaznute // . ...
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma - rahasya atyanta utkaTa pApa athavA puNya ke karane para isI janma meM tIna varSa, tIna mAsa, tIna pakSa athavA tIna dina meM phala milatA hai / 158 karma meM avizvAsa Ajakala jana sAdhAraNa ko karma aura avazyambhAvI karma ke phala para Thoka vizvAsa nahIM hai / loga dRr3ha nizcaya karake yaha nahIM samajhate ki karma anivArya hai aura karma karane para usakA phala avazya bhoganA par3egA / loga yaha bhI nahIM sama te ki unakI varttamAna acchA athavA vurI avasthA apane kiye hue pUrvakarma kA phala hai aura dharma ke abhyAsa se hI sudharego anyathA nahIM / yadi karma para vizvAsa kisI prakAra siddhAnta kI bhA~ti ho bhI tathApi loga ukta vizvAsa ko vyavahAra meM ekadama bhUla jAte haiM aura kArya meM pariNata nahIM krte| isake anusAra kAryya nahIM karanA cAhate, jisake kAraNa ve dhokhA khAte haiM aura bure karma ke karane ke kAraNa bar3e-bar3e kleza pAte haiM aura taba pachatAte haiM jo vyartha hai / yadi logoM ko ThIka ThIka yaha dRr3ha vizvAsa vyavahAra meM rahe ki kisI duSTa karma kA aniSTa phala unako avazya bhoganA par3egA aura usa karma ke karane se jo kSaNika aura svalpa sukha milane kI AzA unako hai usakI apekSA bhaviSyat meM usake duSTa phala se jo duHkha milegA usakI
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma meM avizvAsa 156 mAtrA bahuta adhika hogI, to ve kadApi usa duSTa karma ko nahIM kreNge| bahuta loga kisI kArya athavA. manoratha, kI saphalatA ke liye duSTa karma kA bhI avalambana karate haiM kintu yaha nitAnta bhUla hai, kyoMki usameM lAbha rUpI phala tabhI hogA jaba ki prArabdha ke anusAra vaha milanevAlA hogA kintu vaha to binA duSTa karma kiye bhI hogA; balki prArabdha ke anusAra jo lAbha honA hai usameM, duSTa karma ke karane se, kucha kamI ho jaaygii| kauna aisA hai jisako yadi yaha ThIka mAlUma rahe ki Aja kisI se dasa rupaye karjA lene para aura usa rupaye kI sAmagrA se sukha pAne para bhI eka saptAha ke bAda usako dasa. rupaye ke badale eka sau rupaye dene hoMge aura unake dene kI sAmarthya usameM na rahane ke kAraNa bahuta samaya taka dAsavRtti karake usa RNa kA usako parizodha karanA hogA to bhI vaha aisI avasthA ko samajha dasa rupaye karjA le 1 koI bhI nhiiN| kintu aisA hI kAma hama loga pratidina kara rahe haiN| kSaNika sukha ke liye indriya kA duSTa viSaya-bhoga-rUpo karjA prakRti ke raja aura tama guNa se hama loga lete haiM jo zIghra samApta ho jAtA hai| usase sukha bhI nAma mAtra kA hotA hai jisakA pariNAma yahIM prAyaH vyAdhi, zoka, artha-nAza Adi taka mila jAtA hai| isa prakAra isa janma aura kaI janma taka bAda meM bhI vaha karja sUda dara sUda lagAke hama logoM ko, aneka klezoM ko bhogakara,
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 dharma-karma-rahasya. sadhAnA par3atA hai| duHkha milane kI. anicchA rahane para bhI svabhAva ke vaza meM usa viSaya-bhoga kA dAsatva svIkAra karanA par3atA hai| ukta dAsatva kI avasthA meM svAsthya, sukha, zAnti, dharma, veja, vala, vidyA, jJAna Adi jo Antarika vapautI vibhava hai aura jo prAnanda aura zAnti ke denevAle tathA kalyANa karanevAle haiM unako svAhA kara divAliyA ho jAnA par3atA hai| ___ yadi kisI karma se tatkAla meM kucha kleza bhI sahanA par3e, kintu bhaviSyat meM vaha sukhada ho aura vaha sukha dIrgha kAla taka rahanevAlA ho to usa karma ko avazya karanA caahie| isI prakAra zrImadbhagavadgItA meM sAtvika, rAjasika aura tAmasika sukha ke varNana haiM jinameM rAjasika aura tAmasika sukha tyAjya haiM aura kevala sAtvika grAhara hai| likhA hai yattadane viSamiva pariNAme'mRtopamam / tatsukhaM sAtvikaM proktamAtmabuddhimasAdajam // 37 / / viSayedriyasaMyogAdyattadagre'mRtopamam / pariNAme viSamiva tatsukhaM rAjasaM smRtam // 38 // yadane cAnuvaMdhe ca sukhaM mohanamAtmanaH / nidrAlasyapramAdotthaM tattAmasamudAhRtam // 39 // a0 18 jo bhogakAla meM viSa ke samAna duHkhakara hai kintu pariNAma meM amRtatulya hai aisA sukha, jo prAtmA meM buddhi kI
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ duHkha-mitra sthiti hone se milatA hai, sAtvika sukha hai| jo sukha indriya ke viSaya ke saMyoga se prApta hotA hai aura bhogakAla meM amRta ke samAna sukhada hai, kintu pariNAma meM viSa ke samAna duHkhada hai vaha rAjasika sukha hai| jo sukha prArambha aura anta donoM kAloM meM moha kA karanevAlA hai aura nidrA, Alasya tathA pramAda ( ajJAna ) se utpanna hai vaha tAmasika sukha hai| hama logoM ko tAmasa aura rAjasa sukha ko hAnikArI jAna, tyAgakara, kevala sAtvika sukha kI prApti meM yatnavAna aura pravRtta honA caahie| bure karma kA antataH avazya burA pariNAma hotA hai aura usase hAni aura duHkha avazya milate haiM / anizcita, svalpa aura saMdigdha phala ke liye duSTa karma karake pIche bahuta bar3o vipatti meM par3anA var3I mUrkhatA hai| ataeva sadA uttama bhAvanA ke cintana meM, ukta karma ke sampAdana meM aura Izvara ke protyartha loka-hita karma ko zraddhA aura niSkAma bhAva se karane meM pravRtta rahanA caahiye| . duHkha-mitra duSTa karma ke duHkha aura kleza rUpo phala isI liye diye jAte haiM ki jIva duHkha pAkara saceta ho jAya aura usa duHkha ke anubhava ko prApta kara usakA kAraNa duSTa karma aura usase avazya honevAle bure pariNAma ko samajha jAya, aura taba 11
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma-rahasya se usake karane meM usakI phira pravRtti na ho kintu Antarika ghRNA athavA upekSA utpanna ho jAya / prArambha meM aisI ghRNA Avazyaka hai| ataeva hama loga jo bure karma ke phalasvarUpa du:kha aura kleza bhogate haiM unase yathArtha meM bar3A lAbha hotA hai aura ve upakAra hI karate haiN| duSTa karma ke phala-rUpa duHkhoM ke Ane kA uddezya yahI hai ki hama loga unake kArya-kAraNa ke sambandha para acchI taraha vicAra kareM aura usase jJAna ko prApta kara usako hRdayaGgama kareM aura bure karma ke phira na karane kA dRr3ha nizcaya prApta kareM jisako sadA smaraNa rakhakara kArya meM pariNaca kreN| karmaphala-anivArya prakaraNa meM brahmavaivarta purANa ke jo vacana diye gaye haiM ki karma ke phala ko bhogane se pavitratA hotI hai usakA yahI tAtparya hai| gItA kA vacana hai ki zrIbhagavAn saba prANiyoM ke suhRd haiM (5-26 aura 6-18) aura duHkha kI utpatti bhI unhIM se hai (10-4 ) isakA bhI yahI tAtparya hai ki duHkha, kaSTa dekara, cetAvanI detA hai aura isa prakAra jJAna dvArA pApa se nivRtta karane kA yatna karatA hai| ataeva jaba duHkha Ave to usake dvArA zrIbhagavAna kI kRpA kI prApti samajhanA cAhie ki duHkha dvArA jJAna prApta kara duSTa vAsanA kI nivRtti ke liye yaha prasAda kI bhA~ti AyA hai| yahI kAraNa hai ki dharmAtmA prAyaH duHkha bhogate haiM jo yathArtha meM unake hita ke liye AtA hai; aura pApAtmA sukha meM dekhe jAte haiM jo unake prArabdha karma kA phala hai| kintu
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ duHkha-mitra usake dvArA unakI zuddhi nahIM hotii| jo koI aisA viveka vicAra nahIM karatA aura usake prabhAva ke kAraNa duSTa karma ke karane se nahIM rukatA, vaha bAra-bAra adhika se adhika duHkha pAtA rahatA hai jisase usakA chuTakArA binA apane kutsita svabhAva ke badale nahIM hogaa| duHkha Ane para sabhI koI adhIra aura vyagra ho jAte haiM aura bar3I kAtaratA dikhalAte haiN| usase chUTane ke liye aneka prakAra kI sahAyatA cAhate haiM aura upAya bhI karate haiM aura unakI duravasthA ko dekhakara dUsaroM ko bhI dayA AtI hai| kintu zoka kI bAta hai ki adhikAMza loga Ajakala yaha nahIM samajhate ki unake duHkha aura kleza ke yathArtha kAraNa unhIM ke kiye duSTa karma hai, anya kucha nahIM; aura unakA AnA tabhI banda hogA jaba ki ve duSTa karma karane se nivRtta hoNge| Ajakala yathArtha meM adhikAMza loga karmaphala ke siddhAnta ko vyavahAra meM ekadama bhUle hue haiM jaisA ki kahA jA cukA hai aura aneka duHkha jhelane para bhI duSTa karma se nivRtti kA bhAva unake citta meM nahIM AtA hai kintu ve bAhya karma ( anuSThAna Adi ) aura anya anupayukta yatna dvArA usakI nivRtti kI ceSTA karate haiM jo prAyaH niSphala hai| duHkha ke Ane kA yathArtha uddezya jIva ko pApa karma se nivRtta karanA hai aura jaba taka aisI nivRtti kA bhAva antara meM nahIM AvegA, taba taka duSTa karma bhI hote hI raheMge aura unake duHkharUpI * phala bhI avazya Ate hI rheNge| kitane aise bhI haiM jo duHkha
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-karma - rahasya 164 ke Ane para kiJcit saceta ho jAte haiM aura usa samaya pApakarma ke na karane ko pratikSA bhI karate haiM kintu duHkha ke cale jAne para usa pratijJA para dRr3ha nahIM rahate aura phira pUrvavat duSTa karma karane lagate haiN| aise logoM ko bar3e vega se kleza aura duHkha hote haiM kyoMki ve cetAvanI ko pAkara bhI upekSA karate haiM aura jaba taka unakI A~kha nahIM khulatI taba taka bhogate rahate haiM / hama loga isa bar3I adUradarzitA aura ajJAna ke kAraNa nirantara duHkha ke sAgara meM par3e rahate haiM aura kleza para kleza jhelate rahate haiM / duHkha pAne para jisa duSTa karma ke kAraNa duHkha huA usakA jJAna antarAtmA ke bhItara aGkita ho jAtA hai, aura isI kA nAma "saMskAra" hai / jisa pApakarma ke duSTa phala kA jJAna aura anubhava usameM saMskArarUpa se acchI taraha aGkita ho gayA usake karane meM usakI pravRtti dUsare janma meM kadApi nahIM hotI hai / yahI kAraNa hai ki do vyakti, eka parivAra aura samAna zikSA aura saGgata meM rahane para bhI, pUrva saMskAra ke anusAra bhinna-bhinna ruci rakhate haiN| yadyapi sthUla zarIra ke abhimAnI "vizva" nAmaka jIvAtmA ko punarjanma kI ghaTanAoM kI smRti nahIM rahatI kyoMki sthUla zarIra pratyeka janma meM badalatA hai, kintu unakA jJAna kAraNazarIra ke abhimAnI ko, jisakA nAma "prAjJa" hai, rahatA hai aura ukta jJAna kA "saMskAra" rUpa meM jJAna sthUla zarIra ke abhimAnI para aGkita kara diyA jAtA hai / "maraNa kI parAvasthA" prakaraNa meM yaha kahA -
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ " duHkha-mitra 165 jA cukA hai| hama logoM kA kalyANa isake samajha lene meM hai ki karma ke phala ko avazya bhoganA hogA-bure karma ke phala bure hoMge aura uttama karma ke uttama hoMge aura bure karma ke karane meM jo kiJcit tatkAla meM lAbha athavA sukha milane kI sambhAvanA bhI mAlUma par3e to bhI usa karma ko nahIM karanA cAhie / prathamataH yaha samajha leM ki yadi prArabdhAnusAra ukta lAbha athavA sukha milane hoMge to, ukta bure karma ke na karane para bhI, ve kabhI na kabhI sAkSAt athavA prakArAntara se mila hI jAyeMge aura yadi na milanevAle hoMge to ukta cure karma ke karane para bhI unakI prApti na hogii| yadi aisA bhI mAna liyA jAya ki ukta bure karma dvArA ukta lAbha avazya mileMge tathApi vaha kartavya nahIM hai| kyoMki sAmArika lAbha nAzavAn hai aura kisI sAMsArika lAbha se yathArtha sukha kadApi nahIM mila sakatA, aura jo tAtkAlika sukha bhrama ke kAraNa dIkha par3atA hai vaha yathArtha meM sukha nahIM duHkha hI hai| bhaviSyat meM bure karma ke bure phala jo bhogane par3ate haiM ve atyanta kaThora aura duHsaha hote haiN| yadi kabhI duHkha pA par3e to usake Ane para vyartha manastApa karane aura deva ko anyAyI samajhane ke badale usase lAbha uThAne kA yatna karanA cAhie jo duHkha ke Ane kA yathArtha uddezya hai| duHkha pAne para samajhanA cAhie ki yaha mere pUrvakRta duSTa karma kA phala hai jisakA karanA anucita thA kintu ajJAnavaza aura pariNAma kA vicAra na karane se kiyA gyaa| aba usake
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 dharma-karma-rahasya liye zuddha hRdaya se use pazcAttApa karanA cAhie aura duHkha ko / dhairya se sahakara bar3ha pratijJA karanI cAhie ki bhaviSyat meM kadApi duSTa karma kA AcaraNa nahIM kareMge aura sadA dharma aura nyAya meM sthita raheMge; kisI kI kisI prakAra kI hAni na kareMge athavA indriyoM kI vahakAvaTa meM na pdd'eNge| aisI pratijJA ko sadA smaraNa rakhanA cAhie aura isake viruddha kadApi nahIM calanA caahie| yadi duHkha Ane para usako apane duSTa karma kA phala mAna usase jJAna prApta kareM aura apane dopoM kI jA~ca kara unako samUla naSTa karane kA yatna kareM aura duSTa karma ke karane se Antarika ghRNA athavA dRr3ha upekSA paidA kareM to avazya bahuta bar3A lAbha hogA aura phira kisI duHkha ke Ane kI AzaGkA na rahegI kyoMki unake kAraNa duSTa karma ke karane se nivRtti ho jaaygii| ataeva duHkha ke Ane para dhairya ke sAtha usako bhoganA cAhie aura ghabarAne ke badale yaha samajhakara prasanna rahanA cAhie ki ukta duHkha upakAra karane ke liye AyA hai, usake bhogane para antarAtmA ko jJAna ho jAyagA jisase phira vaha duSTa karma nahIM karegA aura isa prakAra bhaviSya meM duHkha Ane kI sambhAvanA na rahegI kintu jJAna ke kAraNa sukha milegaa|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra * nAnA prakAra kI svArtha- kAmanA, viSaya-bhoga kI vAsanA ityAdi ke kAraNa karma kI pratyanta vRddhi hotI hai, kyoMki vAsanA hI janma-maraNa kA yathArtha kAraNa hai / vAsanA meM eka vicitratA yaha hai ki isakI pUrti kadApi nahIM hotI, varan eka kI pUrti hone se usake bAda dasa kI utpatti hotI hai / jaisA ki agni meM ghI ke dene se agni zAnta na hokara bar3hatI hai, vahI dazA tRSNA kI hai [ Ananda kI cAha karanA aura duHkha se nivRtta rahanA sabakA Antarika svabhAva hai kintu zoka hai ki karma ke tattva kA jJAna na rakhakara hama loga vahI karma karate haiM jisase duHkha milegA aura duHkha kI nivRtti tathA yathArtha sukha kI prApti ke karma kI avahelA karate haiN| Azcarya yaha hai ki aisA karane para bhI cAha sukha hI kI rakhate haiM, duHkha kI nahIM / yahI ajJAna hai / kahAvata hai ki " rope per3a babUla kA Ama kahA~ se hoya" / logoM kA yathArtha kalyANa isI meM hai ki na to kisI duSTa vAsanA aura bhAvanA ko citta meM Ane deM aura na koI anucita karma kareM kintu zubha bhAvanA aura zubha karma ke sampAdana meM aura jJAna kI prApti meM sadA nirata raheM / yathArtha meM manuSyajIvana parama durlabha hai aura karma, bandhana kA kAraNa na hokara, hama
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 dharma-karma - rahasya / parama hitakArI hai| karma ke sadupayoga se parama puruSArtha aura zAzvata pada kA lAbha ho sakatA hai| devatA loga isa bhUloka meM manuSya zarIra dhAraNa karane ke liye tarasate haiM; kyoMki unake loka aura zarIra kevala bhoga ke liye haiM, karma ke liye nahIM jisake kAraNa ve apanI avasthA se ucca avasthA ko prApta nahIM kara skte| yaha martya-loka karma-bhUmi hai aura manuSya zarIra karma kSetra hai jisake kAraNa manuSya apane karma dvArA brahma - loka se bhI Upara jA sakatA hai / zrImadbhAgavata ekAdaza skandha kA vacana hailabdhvA sudurlabhamidaM bahusambhavAnte mAnuSyamarthadamanityamapIha dhIraH / tUrNaM yateta na patednumRtyu yAvat niHzreyasAya viSayaH khalu sarvvataH syAt // 29 // nRdehamAdyaM sulabhaM sudurlabha plava N sukalpaM gurukarNadhAram / mayAnukUlena nabhasvateritaM pumAn bhavAndhiM na taret sa zrAtmahA ||17|| zra. 20 yaha manuSya-zarIra yadyapi anitya hai phira bhI durlabha hai / yaha kaI janmoM ke bAda bar3e bhAgya se milatA hai| yaha zarIra puruSArtha yAnI mukti kA sAdhana hai|, naradeha kSaNabhaMgura hai,
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra kyA jAne kaba isa para mRtyu kA AkramaNa ho jAya, ataeva usase pahale hI mukti kI prApti kA prayatna vivekI puruSa ko kara lenA caahie| viSaya-bhoga to pazu Adi nikRSTa yoni meM bhI prApta ho jAte haiN| ataeva unakI prApti ke liye isa mUlyavAn avasara kA durupayoga karanA ThIka nhiiN| yaha naradeha eka naukA hai jo saba phaloM ko detI hai| yaha abhAgoM ke liye bahuta hI durlabha aura bhAgyavAnoM ke liye sulabha hai; parama paTu guru hI isa naukA ke karNadhAra haiM aura anukUla vAyurUpa maiM hI isakA saJcAlaka huuN| jo vyakti aisI nAva ke dvArA bhavasAgara ke pAra jAne kA prayatna nahIM karatA vaha nirA AtmaghAtI hai| durlabha manuSya-zarIra pAkara jIvAtmA kA parama kartavya hai ki usakA parama kAraNa paramAtmA jo saccidAnanda ghana haiM unakI prApti avazya kare jisake karane hI se usake tApa-traya kI nivRtti hogI aura paramAnanda kI prApti hogI, anyathA kadApi nhiiN| isa prApti meM karma kA sudhAra mukhya hai jisako avazya karanA cAhiye / OM zAntiH zAntiH zAntiH
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
_