Book Title: Adhyatmaop Nishad
Author(s): Vikramsenvijay
Publisher: Labdhi Bhuvan Jain Sahitya Sadan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022238/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAcAryamahAmahopAdhyAya zrImadayazovijayajI viracitA adhyAtmopaniSad : saMkalana : pU. gaNivara vikramasenavijaya Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAcAryamahAmahopAdhyAya zrImadayazovijayajI viracitA adhyAtmopaniSat -: TIkAkAra :pUjya sva. AcAryazrImadvijaya labdhisUri ma. ke paTTaprabhAvaka pUjya sva. dharmadivAkara AcAryazrImadvijaya bhuvanatilakasUri ma. ke paTTAlaMkAra pUjya karnATaka kezarI AcAryazrImadvijaya bhadraMkarasUrIzvarajI mahArAjA -: zubhAziSa :pU. A.zrI puNyAnaMdasUrijI ma.sA. -: saMkalana :pU. gaNivara vikramasenavijayajI ma.sA. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustakanuM nAma : adhyAtmopaniSat AvRtti : dvitIya mUlya : rUA. 100 vi.saM. 2536 vi.saM. 2066 labdhi saM. 49 : prAptisthAna: zrI labdhi-bhuvana jaina sAhitya sadana c/o. rAjeza naTavaralAla zAha kApaDanA vahepArI, meIna bajAra, chANI - 391740, jI. vaDodarA. (gujarAta) mo. 987952627 mudrakaH kirITa grAphIksa - 209, AnaMda zopIMga senTara, ratanapoLa, amadAvAda-1. phona : 25352602 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya adhyAtma rasiko ! ApanI samakSa adhyAtmasAra graMtha prakAzana pachI adhyAtmano sAgara ane pradarzananA rahasyosabhara "adhyAtmopaniSa" graMtha ratna ati alpa samayamAM dvitIya AvRtti prastuta karatAM amo AnaMdavibhora banI jaIe chIe. A graMtha para haju sudhI koI TIkA prakAzita thaI nahotI. saujanyamUrti paMnyAsa pradyumnavi. mahArAje (hAla AcArya) A mahAna graMtha para TIkA banAvavA mATe sUcana karyuM. pU. vidvadarya karNATaka kesarI AcAryadeva zrImavijaya bhadrakarasUrIzvarajI mahArAje aneka graMthonuM talasparzI adhyayana, ciMtana ane manana karI potAnA gurUbhagavaMtanA zubhAbhidhAna "bhuvanatilakAvya" nAmanI saMskRtamAM nUtana TakAnuM nirmANa karyuM. pU. sva. gurUbhagavaMta AcAryadeveza zrImadvijaya bhuvanatilakasUrIzvarajI mahArAjanA aMta samayamAM pU TIkAkArazrIe mahAnagraMthoupara be TIkA nirmANa vacana ApyuM tenI smRtimAM "adhyAtmasAra" pachI "adhyAtmopaniSa" graMthanI bIjI TIkA prakAzita karI rahyA chIe. A graMtharatnanA prakAzanamAM pU. AcAryadevazrI puNyAnaMdasUrIzvarajI ma.sA. temaja pU. gaNivara zrI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 vikramasenavijayajI mahArAjanuM yogadAna anumodanIya che. amArI AgrahabharI vinaMtIno svIkAra karIne potAnA bahumUlya samayane arpaNa karI pU. vidvAna paMnyAsapravara pradyumnavijayajI gaNivare (hAla AcAryazrI) parizrama laI prastAvanA Alekhita karIne graMtharatnanuM gaurava vadhAryuM che. AthI te sarve gurubhagavaMtono ame RNI chIe ane temanA caraNomAM zatazaH vaMdanA karIe chIe...! moTA graMtharatnone prakAzana karavAmAM Arthika sahayoga vinA kArya zIghra saMpanna thatuM nathI. A mATe zrI jainasaMghono bahumUlya sahayoga amane prApta thavAthI A graMtha jaldIthI prakAzita karavAnuM saubhAgya prApta thayuM. zrI saMghonI zrutabhaktinI ame anumodanA karI dhanyavAda ApIe chIe. A rIte sadAya zrutabhaktimAM agresara thaI jJAnAvaraNa karmane zIghra dUra kare. zrI kirITa grAphIksa amadAvAda AdinA sahayoga badala dhanyavAda. - adhyAtmasAdhaka vAcakavarga ! kadamAM nAnuM chatAM bodhamAM virATa evA mahAnagraMtharatnanuM vAMcana parizIlana karI AtmAne adhyAtmarasamAM magna banAvo jethI sUtrakAra, TIkAkAra Adino zrama kRtArtha thAya. amArI saMsthAne jinazAsananA mahAnagraMtharatna prakAzIta karavAno svarNima avasara prApta thayo. AvI rIte zAsanadevane ame prArthanA karIe chIe ke A zrutabhakti karavAno amane avasara maLe. prakAzaka Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 ja | zrI zAMtinAthAya namaH | || zrI labdhi gurave namaH | : zubhAziSaH parama pUjya AcArya bhagavaMta zrI puNyAnaMdasUrIzvarajI ma. sA. : preraNA parama pUjya gaNivarya zrI vikramasenavijayajI ma. sA. zrutalAbha: zrI zAhapurI jena je. mU. pU. saMgha hIrAbhavana, vyApArI peTha, kolhApura-mahArASTra 2 noMdhaH A pustaka jJAnakhAtAnuM hovAthI zrAvakoe rakama bharI mAlikI karavI. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpam.... bhuktismAravikAra - nAzanakaro navya - zravya sukAvyabhavyacaranaH labdhvA jJAnamasau gurornikaTataH sUri zrI bhuvanAbhidhAna suguru vandyazca vandArubhiH / tio: savA Turnune / tyALa - jAmInayI, tti: savA oSataH || je pUjya gurudevanuM vizAla...virATa vyaktitva ane maMgala....maMjulakara kRtitvae mArA jIvanane upavana banAvI.....sAdhanAnI suvAsa....cAritranI cArutA.... ane samyajJAnanI sukumAratAnuM sarjana karyuM evA pUjya dharmadivAkara AcArya zrImadvijaya bhUvanatilakasUrIzvarajI mahArAja sAheba nA pIyUSapANIpadmamAM adhyAtmopaniSadgI bhuvanatilakAkhyA nAmanI TIkA samarpaNa karUM chuM.... gurupAdapadmareNu bhadraMkarasUri Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upaniSad TIkAne ullasituM vadane AvakAra... upaniSatkArano saMkSipta paricaya zAsana zaNagAra, svanAmadhanya upAdhyAyajI mahArAja zrI yazovijayajI mahArAjanuM trizAbdi varSa (vi.saM. 1743-2043) najIkamAM Ave che tevA suavasare teozrIe raTelA adhyAtmopaniSad nAmanA graMthane saTIka graMthane AvakAratAM harSano anubhava thaI rahyo che. adyAvadhi A graMtha upara TIkAracavA dvArA pUjyapAda upAdhyAyajI mahArAjanA jIvanano vicAra karatAM ghaNIvAra A prazna thato ke - teozrIne nAnI ja vayathI jJAnano kSayopazama to adbhuta-asAdhAraNa hato ja ane vaLI pUjyapAda gurumahArAja zrI paM. zrI navijayajI mahArAjano anugraha hato ane temAM kAzIdezavArANasI nagarInA parisaramAM vahetI paramapAvanI bhAgIrathI-gaMgAnadInA kAMThe bhagavatI zAradAdevI prasanna thayAM ane teoe 'tarka kAvyano abhirAma vara' Apyo. traNa varSa kAzI ane cAra varSa AgrA rahIne navyanyAyanA digagaja vidvAna banyA. mahAna tArkika ane mahAna kavi banyA-e to samajAya che. paNa teo AvA mahA AdhyAtmika kyArathI banyA ? teozrIno A vaLAMka kyAre ? kyAMthI Avyo ? e praznonA uttara meLavavA teozrInuM jIvana vRta (jeTaluM paNa maLe che te) ane graMthonA aMte AvatI prazasti vagere bArIka najare joIe to tethI kAMIka AvuM tAraNa nIkaLe che. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'saM. 1688mAM paM. nayavijayajI mahArAja kuNaghera (u.guja.mAM pATaNahArIja vaccenuM gAma)mAM comAsu rahyA. comAsAbAda saM. 1689mAM teozrI kanoDAmAM (mahesANA-gAMbhUnI vacce nAnuM gAma) padhAryA. tyAM saMparkapUrvajanmathI A badhuM ja siddha hatuM. zrImadbhAgavata gItAnA zabdomAM AvAjIvone yogabhraSTa' AtmA kahevAya che. eTale ke gatajanmamAM yoganI sAdhanA karatAM karatAM AyapUrNa thavAthI-AdarelI yoganI sAdhanA paripUrNa nathI thaI jethI-evo ja AtmA te "yogabhraSTa' Avo e AtmA hato. mAtA sobhAgade pitA nArAyaNe saMmatithI-pATaNa jaI pravrajyA apAvI. daza varSanA prAthamika abhyAsa kALa pUrNa thayo. saMvata 1699mAM rAjanagara (hAlanuM amadAvAda)mAM zrI saMgha samakSa "aSTamahAavadhAna" karyA. sabhA cakita thaI. zA dhanajI zrAe vinaMtI karI kAzImAM abhyAsa karAvyo, avasare jinazAsananA mahAna prabhAvaka banaze. are ! thAze bIjo hema" A vacanothI protsAhita thaI-prerita thaI gurumahArAja kAzI tarapha padhAryA. kAzImAM 3 varSa ane AgramAM 4 varSa rahI prakAMDa vidvattA, apratimata-zakti saMpAdana karI saMvata 1708mAM teo zrI amadAvAda padhAryA. "kIrati pasarI dizidizi" mahobatakhAna subo paNa Avyo "tAsa kathanathI jasa sAthe vaLI, aSTAdaza avadhAna, e rIte tenI samakSa aDhAra avadhAna karyA, khAne buddhinI prazaMsA karI coryAsI gacchamAM A paMDita akSobhya che. tema be mukhe loko kahevA lAgyA. A rIte teoe vidvattAnuM evaresTa zikhara sara karyuM.' AdhyAtmika vaLAMka basa te pachI teo zrI puNyazloka pUjyapAda AcArya mahArAja zrI vijayasiMhasUrIzvarajInA saMparkamAM AvyA. ane teoe zrI yazovijayajI mahArAjanI pratibhAne buddhi vaibhavane eka vaLAMka Apyo. vijayasiMhasUrIzvarajI mahArAjano kALadharma vi.saM. 1709nA aSADha sudi bIjanA amadAvAda mukAme thayo che, tethI teono e chello saMparka teomAM gajaba Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 kAma karI gayo hovo joIe. ane zrI yazovijayajI mahArAja 17091710 amadAvAda-pATaNa ema gujarAtamAM vicaryA che. prasiddha nayacakranI pothI pATaNamAM sAta munivaroe sAthe lakhI che. te samaya 1710 poSamahinAno che. tethI teo potAnA jIvanamAM AdhyAtmika kSetre je vaLAMka maLyo, te mATeno saghaLo yaza AcArya zrI vijayasiMhasUrIzvarajI mahArAjane Ape che. teo zrI poteja dravyaguNa paryAyarAsanI prazastinI DhALamAM (DhALa-17mI) lakhe che. "tAsa pATe vijaya devasUrIzvara mahimAvaMta nirIho, tAsa pAse vijayasiMhasUrIzvara sakalasUrimAM lIho re // 275) te gurunA uttama udyamathI gItArtha guNa vAdhyo, tasa hita zIkha teNe anusAre jJAna yoga e sAdhyo re / / 276 // jasa udyama uttama mArgano bhale bhAvathI lahIe! jasa mahimA mahImAMhe vidito tasa guNa kema na gahIe" 277 A rIte suspaSTapaNe teoe ullekha karyo che. vaLI sADA traNaso gAthAnA stavanamAM sattaramI DhALamAM paNa 'tasa pATe vijayadevasUrIsarU pATa tasa guru vijayasiMha dhori, jAsahita zIkhathI mArga e anusaryo, jehathI savi TaLI kumati morI' / / 10 / / A pramANe teozrIe potAnA A jJAnayoganA vaLAMkamAM zrIsiMhasUrIzvarajI mahArAjane ja kAraNa bhUta gaNAvyA che. *eka to potAnA pUjyapAda gurumahArAjazrI nayavijayajI mahArAja ane bIjA zrIsiMhasUrIzvarajI mahArAja A banneno upakAra teozrI svIkAre che. * teozrI pratyenI viziSTa bhakti pradarzita karavA ja pU. UpA. zrI yazovijayajI mahArAje vijayollAsa mahAkAvya rUpa zrI siMhasUrijI ma.nuM jIvanavRtta racavAno upakrama karyo che. te pUrNa maLatuM nathI. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 vaLI adhyAtmamArga taraphathI gatimAM yogIrAjazrI AnaMdaghanajI mahArAjano saMparka paNa kAraNabhUta che. ane A rIte teozrI adhyAtmanA mArge jJAnayogI banyA. zrI jinazAsanamAM vartamAna zrIjinazAsanamAM khUbaja upakAraka banyA te ApaNAM mATe gauravano viSaya che. ane adhyAtma vinAnuM pAMDitya to kevaLa bhAra rUpa ja che. poteja Aja adhyAtmopaniSad graMthamAM zAstrayoga zuddhinAmanA pahelA adhikAramAM 72mAM zlokamAM kahe che. putradArAdi saMsAro dhaninAM mUDhacetasAm / paNDitAnAM tuM saMsAraH zAstramadhyAtma varjitam // 1 // 72 // AjanA kALe A vAta khUbaja vicAravA jevI che. vyAkaraNa-nyAyasAhityanI vidvattA ghaNI dekhAya che. paNa temAM adhyAtmano saMsparza nathI dekhAto. jinazAsanamAM to game te jJAna ke vidyAnuM paryavasAna jo adhyAtmamAM na Ave to tenI kazI ja kiMmata nathI aMkAtI. pUjyapAda upAdhyAyajI mahArAjanI prakAMDa-durgharSa vidvattAmAM adhyAtma bhaLyuM tyAre ja teozrInuM samagrajJAna nitAnta prazaMsanIya banyuM. granthAntargata viSaya darzana : A adhyAtmopaniSad graMthanI saMkalanA adbhUta che. zAstrayoga zuddhi, jJAnayoga zuddhi, kriyAyoga zuddhi ane chello sAmyayoga zuddhi Ama cAra adhikAro che. 77, 65, 44 ane 23 Ama tenI zloka saMkhyA che. zloka saMkhyAnI dRSTie graMtha nAno lAge. paNa bhAvArthanI dRSTie graMtha mahAna che. keTalAMya graMthonuM dohana teozrIe AmAM ApI dIdhuM che. A graMthanA keTalAMya zloko svaracita graMthamAM paNa maLe che. ane bAkI zrI haribhadrasUrijI mahArAjanA yogadRSTi samuccaya, yogabiMdu, yogaviMzikA, upadezapada graMthonA paNa keTalAMka bhAvo AmAM gUMthI lIdhA che. e badhAM graMthonA sthaLo-vistAraruci Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 vidvAno joI zake. athavA tulanAtmaka dRSTie abhyAsI zake te mATe tenI sAmAnya rUparekhA A pramANe ApI zakAya. tulanAtmaka dRSTie samanvaya : pahelA adhikAramAM prAraMbhamAM je adhyAtma zabdano nayasApekSa artha karyo che te pUjya upAdhyAyajI mahArAjanI AgavI pratibhAno vizeSa che. je adhyAtma zabdano artha ane te aMgeno viSaya yogabiMdu glo. 358, 381 thI 404mAM joI zakAya che. zabdataH sAmya ochu che paNa bhAvanI dRSTie maLatuM Ave che. adhikAra pahelo zlo. 6 jJAnasAramAM 16mAM aSTakamAM bIjo zloka AnA upara Tabo paNa svopanna che. AnI tulanA vicAravI hoya to AgrahI bata ninISati yukti. zlo. 7 yogabiMdu glo. 91nI chAyA che. zlo. 8 yogadRSTi. zlo. 146 mo che. zlo. 9 yogadRSTi glo. 101 tathA yogabiMdumAM zlo. 412nI kAMika chAyA che. zlo. 11 jJAnasAra zAsrASTaka zlo. 6 zlo. 12 jJAnasArazAstraSTaka zlo.3 tathA prazamarati 186-188nI chAyA che. zlo. 14 jJAnASTaka zlo. 4 zlo. 16 jJAnasAra zAsrASTaka zlo. 1lo tathA tenA TabAmAM Agamacakkha gAthA ne tenI chAyA che. je zlo. 23 syAdvAdamajarInI utkRSTa manyArtha vALI kArikAnI chAyA. zlo. 32,33,34 navyanayanI zailI dvArA samarthana che. zlo. 37thI AgaLano viSaya lagabhaga prAcIna anekAntavAda pratipAdaka graMthomAMthI lIdhelo che. zlo. 45, 46, 47 vItarAgastotra-prakAza AThamAMthI ane te mujaba zlo. 48, 49, 50 pUjyapAda upAdhyAjI mahArAje navA banAvyA che. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlo. para vItarAga AThamo prakAza zlo. 11mo che. zlo. 65 thI 69 choDazaka 11muM, zlo. 7-11mAM je zruta cittA bhAvanAno che. te upadezapada 88rathI AgaLa Ave che. vAkyartha mahAvAkyArtha aiimpardhArtha e padArtha krama upadezapadAdimAM che. zlo. 72 yogabindumAM glo. pa09 tathA yogasAra prAbhUtamAM 7, 44. zlo. 73 hRdayapradIpaSatrizikAmAM zlo. 3ra zloko "vara paramatova." zlo. 74 yogabindumAM 4tho. 67 adhikAra bIjo zlo. 12 yogadaSTi. 17mo zloka che. zlo. 17 sAlambana nirAlambana ayoga viMzikAnI paribhASA che. adhikAra trIjo zlo. 3 sthitaprajJanA lakSaNo bhagavad gItAmAM Ave che. zlo. 8 'udeso pAsagalsa nathi A vacana AcArAMga sUtramAM Ave che. zlo. 23 yogabindu zlo. 169nI TIkA tathA zAstra vArtAmAM che. zlo. ra4-34 asahasImAM eka jJAnakarma samuccayavAda pote lakhyo che. temAM paNa A viSaya che. zlo. 41 prItyAdi anuSThAnanuM varNana choDazaka vageremAM che. Ama sAmAnya tulanAonuM digdarzana karI zakAya tema che. nUtana TIkA tathA TIkAkAra : have vAta karavI che. prastuta TIkA graMthanI vartamAna zrI zramaNa saMghamAM najIkanA bhUtakALanI apekSAe Thosa abhyAsa ghaTyo che. pelA eka subhASitamAM kahyuM che te mujaba ja. "gatA vidavidyA gata dharmazAstra, gata re gata re nyAyataMtram | IdAnI tanAnAM nAnAM pravRtti taDitte subajo kadAcita kRdanta" / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAnakALe sAmAnya rIte banI rahyuM che. temAM paNa sarjaka pratibhAnA darzana virala banyA che. ApaNe tyAM sarjanano pravAha avicchinna paNe cAlyo Ave che. temAM chellA 30 varSamAM sarjana saritA kSINasota banI gaI che. navA graMtho racavA-prAcInagraMtho upara vidgad bhogya vRtti-vivaraNa-TIkA lakhavI te badhuM jaldI sAMbhaLavA maLatuM nathI. vIsamA saikAmAM AveluM pura tUrta osarI gayuM. ekavIsamAM saikAno sAhityano ItihAsa lakhAze tyAre temAM thayelI racanAo gaNatara haze ane temAM gaNanA pAtra to keTalIka ja haze. to AvA samayamAM pUjayapAda upAdhyAjI mahArAja racita navya nyAyanI zailImAM-dArzanika pravAhonI samIkSA karatA AdhyAtmika graMtha upara saraLasukhabodhya bhuvanatilakA TIkAne AvakAravAmAM khUba harSa thAya che. TIkAkAranI vidvattAnA darzana graMthanA pAne pAne thAya che. mULagraMthane vadhune vadhu saraLa rIte tenA gahana arthane paNa sahelI bhASAmAM nirupavAmAM saphaLatA maLI che. TIkAkAra pUjyapAda AcArya mahArAjazrI A vRddhavaye paNa vidyopAsanA avirata paNe karI rahyA che. pUrve paNa teoe adhyAtmasAra vagere graMtho upara TIkA lakhI che. padyasAhitya paNa stuti stotra, stavana vagere paNa moTI saMkhyAmAM racyA che. ahIM teoe racelI TIkAnI samAlocanA karavAnI upakama nathI paNa saharSa haiye ullasita vadane AvakArano AnaMda che, hajI virya sUrijInA hAthe anya paNa graMtho vijyollAsa jevA graMtho upara vRtti vivaraNa lakhAya to vidvAno para mahAna upakAra thaze. - teozrI vidvAna ziSyo dvArA paNa A grantharacanAnI paraMparA pravartatI raho tevI zubhAbhilASA sAthe vyAkaraNAcArya pUjya AcArya ma. vAlama tIrtha (guja.). zrI vijaya hemacandrasUrijI mahArAja caraNarelu kArtika vadi dazamI. paM. pradyumnavijayajI gaNi. zrI vIra dIkSA kalyANaka. (hAla pU. AcAryazrI) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama ........................... zAstrayogazuddhi-adhikAraH viSaya pRSTha naM. maMgalAcaraNa...... arhannamaskArarUpamaGgalAcaraNena saha granthanAmnaiva viSayAdinidarzanam-............ atha vizeSaNAnAM kAryakAraNabhAvo vijJApyate-..... adhyAtmazabdasya vyutpattilabhyArthasya nirUpaNam-............ rUDhigamyAdhyAtmazabdArthasya prarUpaNam-..... ko nayaH kamartha manyate ? itparthaparicchedavibhAjanamnayabhedenArthadvaye jAte kiM prathamo'rthaH satyo'thavA dvitIyo'rthaH satya ? ityetaddhamavinAzAya kathyatesutarka sutarkatvena, kutarka, ca kRtarkatvena jJAtuM samartho madhyasthadRSTiM prApnoti-....... jAtiprAyA yuktayo'narthAyaiva bhavanti-... ....................... hetuvAdamAtreNAtIndriyArthabodhA'siddhiH-................... AgamopapattibhyAmatIndriyArthayArthabodhAsiddhiH- ............... hastasparzasamaM jJAnaM zAstrajJAnaM tadvyavahArakRt-........... zAstrAjJAnirapekSavyavahAro'sanneva bhavati-............... zAstrazabdasya vyutpattilabhyArthaH-.... ................. vItarAgavAkyaviSayakazraddhA'bhAvo mahAmohodayaH-.......................... vItarAgavacaH puraskAre vItarAga:puraskRta eva- ......... vItarAgavacanarUpazAstrayoganiSThA''zvAsarUpadharmaviSayakamatAntarANi pradarzyante- ... 15 ................ 15 zAstraparIkSA kaSAdibhiHkriyate - .............. prathamA zAstrasya kaSanAmakaparIkSA-................ ....1 yoginaH zAstracakSuSaH 16 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya paSTha naM. .................. punaH kaSadRSTAMtaghaTanAvarNanam -........ kaSazuddhaM yanna bhavati tad darzyate-... dvitIyA zAstrasya cchedaparIkSA-...... munirapi kriyAkArI-.................. bhinnArthakotsargApavAdau tathA duSTavidhiniSedhau yatra, na tacchAstraM chedazuddha-.... 18 hiMsAdeHkaraNe'pi prakRtiduSTatA kathamapi na yAti iti dRSTAMtena saha varNanam-... hiMsAdAhayo dRSTAntasAmyatAsiddhiHyoginaH zyenayAgaM kiM tyajanti-...... vedAntavidhizeSatvaM karmavidherhatam-...... svarUpato niravadyakarma, cittazuddhikAraNam-.... zAstraparIkSAyAM tApazuddhiH prArabhyatesyAdvAdasiddhikRte somilapraznotarau bhagavatyAm -........... nayaviSayakaikAntabuddhito'pyanekAnto na yAti-......... sAmastyadvArA pramANabhUto nayo na syAt-.. ekadezenaikatvadhIdvayoH pramANabhUtA tathA prakRte'pi - .......... paro vAdI nayAnAM saMzayatvaM bhASate tasya nirAsazca-... paradharmatiraskArarUpavirodhAbhAve nayasamudAyo'hato vijayate jIvan-........ pratyekaM mitho viruddhAnAM syAdvAdarupasamuccaye na virodha:-.... vyavahArikodAharaNa-pUrvikA'pekSAvAdataH syAdvAdasiddhiH-................ anekAntA vyApake sati sarvatra tena nirNayajJAnaM-..... abhipretadharmAzrayeNaiva nayeSu nirNayo vyavahArI-............... anekAnte'pyanekAntAt kathaM na parAvRttiH ?-...... pramANasiddhArthAd doSANAmanavakAzatvam-........... syAdvAdasya dveSI jano'pi kaH ?-................ kApilo'nekAntavAde svamataM darzayati -..... anekAnte bauddha-saMmatimAviSkaroti-...... ......... ..........32 ..........33 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ................... ..........35 .......36 .......38 38 40 41 ......42 viSaya pRSTha naM. syAdvAde naiyAyikavaizeSikayoH saMvAdaH-......... gururapi syAdvAdaM sanmAnayati- ................. bhaTTo vA murArirapi syAdvAde saMmatiM dadAti-........... brahmavedAntino'nekAnte'numatiH 36 sarvadarzanazAstravyApakaM syAdvAdaM vedA na nirAkuryu:- ............................... atha lokAyatikAnAM vyavahAradurnayAvalambinA sakalatAntrikabAhyAnAM kiM sammatyAusammatyA veti teSAmavagaNanAmevA''viSkurvate-.. tApazuddhAzuddhazAstrayornirUpaNam-....... .................. nityaikAntamatasya nirAkaraNam-.. sAMkhyamate nityanirlepAtmavyavasthAyAM kA buddhiH ?-.......... anityaikAntapakSe hiMsAdikamayuktam-........ kSaNAnAmanantaratvaM hiMsAhetuH kathaM na ?-.............. hiMsAdiniyAmakaH saMklezanAmako vizeSo'styeva kathaM na ?-... .......... bhedakAnantaryeNa samagrA kriyAbhidA bhidhateanekAntazAstraM sarvAnyazAstrAdviziSyate-.... sarvanayeSu svaputratulyA'nyUnAdhikabuddhirbhavati-.... syAdvAdasya nayAH svavastvaMzAH svatantrA eva.......... mahendrajAlavad durnayArthe mAdhyasthyaM satAm- ......... ajJAnAndha eva syAdvAdaM dUSayena tu paNDitaH-..... jJAnaM vibhajate AdyaM zrutajJAnam-.. dvitIyacintAmayajJAnasya vivaraNam-.............. tRtIyabhAvanAmayajJAnasya vivaraNam-........... prathame jJAne svalpadarzanaviSayakagrahaH-.......... antime bhAvanAjJAne sarvatraiva hitAvRttiH-......... syAdvAdAlambanena sarvadarzanasamAnatAM pazyati yaH sa zAstrajJaH-............. mAdhyasthyameva zAstrArtharUpadharmavAdaH-............... ........... 42 ..................... 43 .43 44 45 46 47 .......48 48 ... .........51 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 viSaya adhyAtmavarjitaM zAstramapi saMsAra: samatA hitamekapadajJAnaM pramANamtripadIvicAraNe cilAtiputrasya svargagamanam -. asya cilAtiputrasya mAdhyasthyena phalaM jAtaM-- adhyAtmapUtAtmano'nekAnte zAstre vikasvarabhaktirbhavati-. jJAnayogazuddhinAmA dvitiyo'dhikAraH jJAnayogaM svajIvane pratidinaM prayuJjIta - prAtibha - jJAnavizeSasya vivaraNam sarvazAstrANAM vyApAro digapradarzane eva samApta:vastuta AtmanolakSakaM zAstraM na tu darzakam -. AtmadarzanA'pekSo, jJAnenA'ntarmukho bhavetAtmaviSayakajJAne magnasya pudgalalIlAyAM nA'nurAgaHkA AdhyAtmikI sudhA ? kiM AdhyAtmikaM viSaM ? -. svabhAvacintanadvAropanatA viSayAstyAgadharmAyaiva-. siddhasAdhakayoH ko vizeSaH ? -. yogArambha-siddhayogayoH kutra sukhaduHkhe staH ? - . kiM AtmIyaM jJAnaM? kiM AtmIyaM sukhaM ? -. sukhaduHkhayo rlakSaNam jJAnamagnatAjanyaM sukhamanupamam kIdRzaH sAdhoH paryAyavRddhitaH prazamasukhavRddhiH ? - . uttamajJAnasya pratipAdanam-. savikalpaka-nirvikalpakasamAdhidvaye vizeSa indriyAnindriyagamyaM na zuddhadravyalakSaNam zuddhAtmadravyalakSaNam -. etadarthaM vedo'pyanubhASate -. vizuddhAnubhavaM vinA paraM brahmAgamyamasti pRSTha naM. 52 52 54 54 55 57 57 58 59 59 60 61 61 62 63 63 64 65 65 67 68 69 70 70 71 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 ................. .....71 .................. ...... 72 74 74 .... 76 .........77 ........78 79 ....79 viSaya pRSTha naM. AgamopapattibhyAM gamyakAryAnubhavasya samanvayaH-...... zAstradRSTeH paraM nirdvandvaM brahmA'sti-................ caturthI sadojAgaradazaivAnubhavadazA'sti- ............ zabdabrahmajJAnA'nantaraM paraM brahmA'dhigamyate-. svasamayaparasamayasthayorbhedajJAnam-......... zuddhAnubhavasaMvedana-yogyaM paramAtmasvarUpamasti-............... guNasthAnAt paro mArgaNAtaH paraH paramAtmA bhavati vA na vA?... ....... AtmagatakarmopAdhijanyabhAvanizcayena paramAtmarUpaM na jAnAti-.............. avivekena karmaskandhaprabhAva Atmani, upacaryate- ........ ajJAnI karmapariNAmaM cidrUpe vyavaharati-............. karmaNa AgamanaM kuto bhavati ? yatastatra jJAnI na doSabhAg-..... jJAnadazAvazino vazino no pravRttayo bAdhAyaijJAninaH kriyApi vivekato aucityaM nAtivartate- ............. ko lipyate ? ko na lipyate karma-kajjalena ?-............. AtmA, pudgalabhAvarUpajagataHkartA'sti vA na vA?-........... pudgalaiH ko lipyate ko na lipyate iti bhedadarzanam-... nirlepajJAnamagnasya kriyA sarvopayoginI-. bhAvanAjJAnasampanno niSkriyo'pi na badhyate-.............. 83 AtmagatasamalatvanirmalatvarUpaM dvaitaM yadA gataM tadA kiM ?-............... atra brahma kiMrUpamasti ? tatra kA majanti ?-............ brahmaNo viziSTA'vasthA kA?-................. saccidAnandarUpatvarUpo'rtho brahmaNo'bAdhita eva- ......... atIndriye nirvikalpake sanmAtre vikalpaughA'sahiSNutvaM bhUSaNameva......... mAdhuryavizeSavat so'rthaH akathyo'tyAjyo vartate- ......................................... yoginAM jJAnajaM sukhaM loko na vetti-.......... nirvikalpakasamAgherupadezasya ko'dhikArI-............... ....80 80 ....84 ...84 6 .87 ...4G Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha naM. 18 viSaya Adita evAjJasyArdhavidagdhasya sarva brahameti kathaM na vadet ? ................. prathamato'vratAdijanakAsavikalpenAzuddha cittaM zuddhaM kuryAt-........ vikalparUpeyaM mAyA vikalpA'ntareNaiva nAzyA- ........ 'tathA coktaM parairapi'-tIrthAntarIyairapyevameva coktamasti tathAhi-..... viSaM viSeNa zamamupaiti tathA vikalpenaiva vikalpaHzubhasaGkalpaH kathaM bhaviSyatkAle vinazyati ?-.................. naizcayikI zakti yoginAM kimarthamupayujyate ?-...... kSayopazamikA dharmAHkadA yAsyanti ke ca sthAsyanti ?- ........... kiM kurvan kutra pakSapAtI yogI dIptimupaiti ?- .......... zAstrayogI vyavahAramArgI, pazcAt prajJApanIyaHsahajAtmarUpavartI bhavati-............ adhyAtmasphuritaparamabhAve'smAkaM pakSapAto'dhika eva-........... jJAnayogI kutra harSavAn bhavati ?-... nizcayo no bibheti-... paramArthaviSayakabhAvanApAvanAnAM paramasthitiH-........ paramajJAnayogI tIrthaMkaro vA gaNadharAdiryati-pati bhavati-................ tRtIya kriyAyogAzuddhinAmakA'dhikAraH sAdhakasiddhayormadhye sAdhanalakSaNayo maidAbhAvaH kathaM ?-.. etadarthe somilapraznasya vyAkhyAnam -.. tadeva darzanAntarIyasAkSidvArA draDhayati-..... jJAnavato nirapekSayathecchAcaraNe ko doSa:?-.... ....................... 101 tathA ca tIrthAntarIyairuktaM ca svazAstre...................... ............ 101 ajJAnapUrvikA (ajJAnahetunA) vRtti nai duSTA?-. ............. 102 nivRtti-sApekSapravRttimayAcAreNAthavA sAmAyikavato munezcittaM vItarAgaprAyaM bhavati 102 vidhiniSedhaprakArA ajJAnaniyantritA n| ........ pazyakavizeSasya zAstraM niyAmakaM na yuktam-........... ................... 104 kriyAyA akiJcitkaratvena jJAnayogarUparAjayogasya sAmrAjyaM .....................99 .......103 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya 19 bhaviSya - tISTatveneti ? praznaH -. kriyA vinA jJAnaM sarva, na sArthakaM sveSTasthAnadam pAvasaraM yathA'dhikAraM yazAsthAnaM jJAnapUrNAnAmapi kriyAyA apekSA apUrNajJAnAnAM tu kA vArttA ? bAhya bhAvarUpA kriyA'stIti vAdaM prativAdaHbhAvasya yogakSemakarI satkriyA kAryaiva-.. kSAyopazamikabhAve kriyamANakriyA patitasya punaruddhAriNI guNAnAM vRddhyarthaM sthiratAsiddhyarthaM vA kriyA kAryAajJAna- nAzakaM jJAnamAtraM na, kriyA'pi / pUrvoktavastusvIkAre'pi jJAnino'pi kriyopayujyate-. darzanabhede zabdabhede satyapi karmaNa: paryAyA ete-. jJAnino'dRSTaM nAstIti mataM doSAvahaM-. prativAdI prAha-.. atra vAdinA naiyAyikAnAM siddhAntaM pramANatvena puraskRtya svamataM sAdhyate. naiyAyikAbhimatanirupAdAnakAryasthitiH sahetukatveneSTA kathaM na guruzciraM jIvyeta ? ityApAdanaM- . svabhAvato nirupAdAnajJAnizarIrasthitiriti mataM na sundaram - kasyacinniraMkuzasya vedAntinazcedaM mataM cintyam-. jJAnena nAzyaM kiM karma ? jJAnA'nAzyaM kiM karma ?jJAnino jJAnAnAzya- kriyAnAzyakarma kSayArthaM kriyA-. sarvakarmakSaye jJAnakarmavyAptiprayuktajJAnakarmasamudAyaH-. jJAnakarmaNI parasparavyApte sahaiva gacchataH sahaiva tiSThatazcapUrvoktaviSayaM vizadayati- .. pRSTha naM. ye jJAnakriyobhayato bhraSTAste nAstikA eva-. dambhena pUrNajJAnanirdoSatA'DambareNa nAstikai rjagad vaJcayatejJAnasya paripAkajanyakriyA'saGgakriyA bhavati 105 106. 106 107 108 109 110 111 111 112 113 114 114 114 115 115 115 116 116 117 118 119 119 120 120 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 pRSTha naM. .................... 125 ......126 127 ......128 ...........129 viSaya prItyAdibhedairanuSThAnaM caturvidhaM gItaM darzanAntarIyayogibhistatsarva-mitthaM yujyate-.... 121 paramapadaprayANe jJAnakriyayoryugapatsvIkAraH-........... ................ 122 upasaMhAre viziSTamahAmaMgalarUpamunIndrANAM zlokadvayaM gIyate-.................. 123 caturtha:sAmyayogazuddhinAmAdhikAraH jJAnanAmakakriyAnAmakaghoTakadvayayuktasAmyarathA-...... sAmyayogI pariSahopasargAbhyAM nizcalo bhavati............. kalyANasiddhenaM tadA vilamba:-.................... samatAyAH sukhasAgarAntarnimagnatA kAryA-. .... 127 yatrA'vidyAjanyabhAntizAntirbhavati tatra viziSTa sAmye ramaNatA kAryA........... 128 zuddhAtmatattvAnukUlavimarzajanyAnyabuddhinivRttistataH samatva-prathanam-..... samatvaM vinA sAmAyikaM kathaM na ?-...... kasmin prakAze paramAtmatattvaM vidyotate ? iti prazne pratyAha-... .................... ...... 130 ekavivekagarbhitavikasitasamatA''daraNIyA bharatAdibhUpendravat-.... bhavabhIto'lpIyasyapi kaSAyA'gnau na vizvAsamupaiti sAdhuH-.... prArabdhajanyakaSAyA AbhAsikA jJAninAmiti matasya khaNDanam-.. sAmyaM vinA tapaH kriyAdiH pratiSThAniSThAphalaka:-...... viziSTasAdhunA'pyalabhyaguNalAbhaH sAmyasamAdhiniSThayA bhavati-......... .......133 kopaharSaprasaMge sAmyavato damadantabhadantasya stuti:- ............... .....134 naminAmakarAjarSiNA sAmyena digantavizrAntaM yazo'rjitam . .... tilapIlakayantraniSpIDitA api skandhakasUriziSyAH sAmyena muktiM jagmuH-..... 135 samatAsamAdhermetAryamune-lokottaracAritrasya varNanam-........ ......136 pazya ! pazya ! kRSNavAsudevAnujasya gajasukumAlasya samatAsudhAsAgaraM...... 136 anikAputrasya sAmyena divyopasargasahanam-...... kSaNamAtramapi sAmyAvalambanaM ghorAtighorapApAnAmuddhArakaM-............ ........ 138 prathamatIrthapatermAtA marudevA zivaM gatA tatra samatAyA apAramahimA- ............. sAmyayogazuddhinAmakacaturthAdhikArasyopasaMhAraH prazasti ......131 .......131 ......132 ............133 .......134 .......137 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI labdhibhuvana jaina sAhityasadananA jA upayogI prakAzano ( abhyAsu pU. sAdhu-sAdhvI ma.sA.ne A prakAzano bheTa maLaze.) AdhyAtmasAra .......................saMskRta TIkA adhyAtmopaniSat ..............saMskRta TIkA vijayollAsamahAkAvya.............saMskRta TIkA lalitavistarA................ saMskRta TIkA lalitavistA .................................. gujarAtI anuvAda uttarAdhyayana sUtra. ................ gujarAtI anuvAda dazavaikAlika sUtra................... gujarAtI anuvAda AdhyAmakalpadruma............... gujarAtI anuvAda svanitaraMgiNI .................bhAga 1-2-3 AcArAMgasUtra..........................gujarAtI anuvAdabhAga-2 ciMtanano caMdaravo ................ cAMdanImAM ciMtana.. ... khAjAno majAno .................. payurSaNA aSTAlikA......... gujarAtI bhASAMtara (prata) labdhidevavaMdanamALA....... zAMtasudhArasabhAvanA............saMskRta geya-kAvya anvayArthasaha zrI navaramaraNagautamasvAmI rAsa (prata) zrI kalpasUtra khImazAhI (gujarAtI) (prata) bArasA sUtra...............................prAkRta (prata) bArasA sUtra................... gujarAtI anuvAda. | prAptisthAnaH rAjezabhAI ena. zAha kApaDanA vahepArI, meIna bajAra, chANI. jI. vaDodarA phonaH (0265) 2771088 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAcAryamahAmahopAdhyAya zrImadyazovijayajI viracitA adhyAtmopaniSat Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zaMkhezvara pArzvanAthAya namaH aiM namaH sUriAtmakamala-labdhi-bhuvanatilaka gurubhyo namaH nyAyAcAryamahAmahopAdhyAya zrImadyazovijayajI viracitA adhyAtmopaniSat vijayabhadraMkarasUrikRta-bhuvanatilakAkhyayA saMskRtaTIkayA samalaMkRtA maGgalAcaraNam smRtvA zAntiM jagannAthaM, zAntidaM chANimaNDanam / natvA ca vardhamAnezaM, jinezaM zAsanezvaram // 1 // gautamAdIn gaNezAMzca, praNamya sUripuGgavAn / hemaharipramukhyAMzca, prasiddhA'dhyAtmayoginaH // 2 // nyAyAcAryAdinA siddhAn, yazovAcakazekharAn / zrutakevalisAmyADhyAn, smRtvA vAdijayAJcitAn // 3 // zrIlabdhisUripaTTezAn, bhuvanatilakAbhidhAn / sUrIn smRtvA sadA'dhyAtmo-paniSadaH samarmaNaH // 4 // bhuvanatilakA''khyA''DhyA, gurusmaraNakArikA / mayA pratanyate TIkA, bhadraMkareNa sUriNA // 5 // Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zAstrayogazuddhi-adhikAraH) arhannamaskArarUpamaGgalAcaraNena saha granthanAmnaiva viSayAdinidarzanamaindravRndanataM natvA, vItarAgaM svayambhuvam / adhyAtmopaniSannAmA, grantho'smAbhi vidhIyate // 1 // TI0 sAmAnyArtha:= 'aindravRndanata' miti, indrasya satkaM, vRndaM, tena natam, 'vItarAga' miti, vIto rAgo'smAditi vItarAgastam, 'svayambhuva' miti, svayamAtmanA tathAbhavyatvAdisAmagrI paripAkAt na tu paropadezAd bhavatIti 'svayambhU' staM svayambhuvam, vRSabhAdikamarhantamiti vAkyazeSam; natvA-namaskRtyeti, adhyAtmopaniSaditi nAma yasya so'dhyAtmopaniSannAmA grantho'smAbhirvidhIyate-kriyate iti / - vizeSArthaH- 'RSabhAdikamarhantamiti vizeSyaM vAkyazeSamathavA' cihnarvyaktairbhaved vyakte-rjAtizabdo'pi vAcakaH / tathAhyagastipUtA dig dakSiNA''zA nigadyate // a.ci. nisandehaivizeSaNai rjAtyabhidhAyako'pi zabdo vyaktervAcako bhaved-vyakte rnAmatAM yAtItyarthaH / ___ atra ni:saMdehai vizeSaNai vItarAga-bhinna-vizeSaNadvayena vItarAgarUpajAtizabdo'pi RSabhAdivyaktervAcako bhavediti 'vItarAgami' ti=atra kSINamohatvena sayogikevalitvena cApAyA'pagamAtizayazca jJAnAtizayazca sUcitau / 'svayambhuva' miti, atra svayaMsambuddhamityanAntaram, tathA ca svayaMsambodhijanyatIrthaMkaratvAdi-labdhipUrvaka-dezanA'tizayena vacanAtizayaH prakaTitaH / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH 'aindravRndanata' mityanena 'namotthuNa' mityAdistotraprabandhena devadhurandharasundarapurandaraiH pUjAparaizcatuSSaSTyA sarvapurandarapuGgavairbhaktibharanirbhareNa hRdayena nataM-namanaviSayIkRtam, arthAt pUjAtizayo'bhivyakto bhavatIti, atrAdyaM 'aiM' iti bIjapadaM bhAratyA Avedyate tathA svakIyA granthA yAvantastatra prathamaM padaM svopajJagranthasUcakamiti yathA granthAnte pUjya zrI haribhadrasUrIzvarANAM virahapadaM ca jayazrIpadaM zrI munisundarasUrIzvarANAM granthe dRzyate tathA'trApi jJeyamiti / atha vizeSaNAnAM kAryakAraNabhAvo vijJApyate (1) svayambhuvamiti - tIrthaGkarAtmanAM paropadezaM vinA tathAbhavyatvAdisAmagrIparipAkasahakRtavarabodhita Arabhya sakalayAvatsvaguNA''virbhAvabhavanAt-svayaM bhavanAdarthAd vItarAgatvaniSThatAdAtmyasambandhA'vacchinnakAryatA'vacchinnakAryatAnirupitasvayaMbhUtiniSThatAdAtmyasambandhA'vacchinnakAraNatA'vacchinnakAraNatvaM svayaMbhUtve varttate, vItarAgatvasvayaMbhUtvayoH kAryakAraNabhAva: (2) 'aindravRndanata' miti vItarAgatvabhAvArhattvayoH kAryakAraNabhAvo jJeyo'rthAdvItarAgatvahetukasakalendravRndanativiziSTa bhAvA'rhattvamasti, tathA ca tIrthakarA''tmasu vinA svayaMbhUtvaM na vItarAgatvaM, svayaMbhUtvA'vinAbhAvivItarAgatvaM varttate, vinA vItarAgatvaM na sarvendravRndanatA'rhattvaM varttate vItarAgatvA'vinAbhAvisakalendravRndanativiziSTabhAvArhattvamiti tribhirvizeSaNaiH kAryakAraNabhAvapradarzanadvArA vaiziSTyaM jinezvareSvabhivyaktaM bhavatIti / evamaindravRndanataM-vItarAgaM-svayambhuvaM, RSabhAdikamarhantaM natvA-vinayato manasA vacasA vapuSA namaskRtyA'rthAd bhAvA'rhannamaskArarUpaM bhAvamaGgalaM vidhAya 'ktvApratyayasyottarakriyAsApekSatvAt, kathyate adhyAtmopaniSannAmA graMtho'smAbhi rvidhIyate' adhyAtmaviSayaka-nigUDhA'ntimarahasyarUpopaniSad Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat garbhitArthAnurUpAdhyAtmopaniSatsaMjJAvAn, upaniSado vyutpattiH = upa-samIpe brahmaNo niSIdantyanayA upaniSad sArthasarasavAkya - sandarbharUpo grantho - 'smAbhirmayA 'avizeSaNe dvau cA'smadaH ' 2 / 2 / 126 si.hai." asmado dvAvekazcArtho vA bahuvad bhavati 'avizeSaNe' na cettasya vizeSaNaM prayujyate / AvAM brUvaH / ahaM bravImi / vayaM brUmaH / avizeSaNa iti kiM ? AvAM gAjya brUvaH / ahaM paNDito bravImi / ahaM caitro bravImi / iti vyAkaraNasUtreNA'smAbhirmayeti vidhIyate - nyAyavizAradanyAyAcAryamahAmahopAdhyAyazrImadyazovijayagaNivareNa, vAcakAnAM purato vizeSeNa racanayA samarpyamANo'stIti // 1 // 4 adhyAtmazabdasya vyutpattilabhyArthasya nirUpaNamAtmAnamadhikRtya syAd, yaH paJcAcAracArimA / zabdayogArthanipuNAstadadhyAtmaM pracakSate // 2 // 'AtmAnamadhikRtyeti'-mohAdhikArazUnyatAprayuktA''tmAdhikAraMAtmaguNeSu prakRSTArohaNamuddizya, 'yaH paJcAcAracArimA syAt'=paJca ye AcArAH - jJAnadarzanacAritratapovIryAkhyAH kriyAvizeSA steSAM cArimAsundaratAyogo yaH syAt - Atmani jJAnAcArAdipaJcakaniraticAratArUpasundaratAyogaH syAt 'tadadhyAtmaM zabdayogArtha - nipuNAH pracakSate ' = zabdasya yoga:- prakRtipratyaya-vibhAgena vyutpattirUpaH, athavA 'yogo'nvayaH sa tu guNakriyAsambandha-sambhavaH' zabdAnAM parasparamarthAnugamanamanvayaH sa yogaH, guNAt-kriyAtaH-sambandhAcca bhavati yathA guNo nIlapItAdiH, kriyA karotyAdikA, svasvAmitvAdirUpaH sambandhaH, tebhyo saMbhavo yasya sa yogaH / tathA'nvarthArthapravRtau kAraNaM yogaH, tajjanyo yo'rthastasya kathane nipuNAH- kuzalAsta-dadhyAtmaM pracakSate - kathayantIti, AtmaguNavikAsakadhArmika-kriyAmAtradhyAtma-miti / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH kiJcidatra ramaNIyaM smaraNIyaM smaryate tathAhi-svAtma-svarUpaprAptyarthapradhAnA, yatprakArAvacchinnA jJAna dhyAnayogAdyabhyAsAtmikA kriyA arthAt svasvarUpajJAnAdiguNarAzirUpasAdhyasAdhikA kriyA 'tadadhyAtma' kathyate parantu yajAtIyakriyayA caturgatirUpaH saMsAraH sAdhyate sA 'nAdhyAtma' yAsu sarvakriyAsu svAtmA, mukhyAdhikAritve prayujyate yA kriyA svAtmaguNa-svarUpa-lakSyasiddhaye sAdhyate sA 'bhAvAdhyAtma' kathyate'taH tatraiva paramA prItiH prayojyA, bhAvAdhyAtma sAdhaya sAdhayetyupadezaH, sarvavikalpa-jAlAn parityajyaikazuddhAtmatattvamupAdeyamiti zabdAdhyAtmArthaH, tannizamya satya Atmeti grAhyam, AtmabhinnaM sarvaM tyAjyamiti buddhau pratiSThA kAryA mUlabhUtavastvAtmatattvayathArthatAvicArako'dhyAtmazabdArthasampanno mahAtmA kathyate, ato vastugatyA vastuprakAzakatvamadhyAtmavAdasya lakSaNam iti // 2 // rUDhigamyAdhyAtmazabdArthasya prarUpaNamrUDhyarthanipuNAstvAhu- zcittaM maitryAdivAsitam / adhyAtma nirmalaM bAhya-vyavahAropabRMhitam // 3 // 'rUDhyarthanipuNAstvAhuH'= vyutpattirahitatvaprakRti-pratyayavibhAgapUrvakAnvarthArthaheturahitatva-lokavyavahAraprasiddhirUparUDhiviziSTA rUDhAH zabdA vyutpattirahitAH 'nahyatra prakRtipratyayavibhAgena vyutpattirasti yadyapi' 'nAma ca dhAtujamiti zAkaTAyana-matena rUDhA api vyutpattibhAjaH, tathApi varNAnupUrvIvijJAnamAtraprayojanA teSAM vyutpattiH, na punaranvarthArthapravRttau kAraNamiti rUDhA avyutpannA eva rUDhazabdajanakarUDhizaktigamyArthaprajJApane prasiddhanipuNAstu kathayanti cittaM maitryAdivAsitaM adhyAtma nirmalaM' 'bAhyavyavahAropabRMhitam'-maitrI-pramoda-kAruNya-mAdhyasthyAdibhAvanAbhirvAsitaM-bhAvitaM-pariSkRtaM saMskRtamitiyAvat 'cittaM-caitanyamanta:karaNa Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 adhyAtmopaniSat mAtmeti, anAdi-kAlInasaMjJArUpavAsanAzuddhiviziSTaM 'nirmalaM' 'bAhyavyavahAropabRMhitaM' lokaprasiddhazuddhavyavahAra-satkriyAdvArA uttejitaM-varddhitamiti, maitryAdivAsitamarthAd bhAvanAdivizuddhipradhAnaM cittamadhyAtmamiti ekata AtmasvAmikakriyAzuddhipradhAnamanyata AtmasvAmikabhAvanAzuddhipradhAnaM cittamadhyAtmamucyate tatra nayabhedo vakSyamANaH pramANabhUta iti // 3 // -ko nayaH kamarthaM manyate ? ityarthaparicchedavibhAjanamevambhUtanaye jJeyaH, prathamo'rtho'tra kovidaiH / yathAyathaM dvitIyo'rtho, vyavahArarju sUtrayoH // 4 // AtmA'dhikArikajJAnAdyAcArapaJcakarUpaH prathamo'rtho'dhyAtmazabdasya kovidaiH-nipuNaiH 'evambhUtanayavivakSAyAM satyAM jJeyaH 'atrA'dhyAtmopaniSadgranthe'thavA yaugikazabdArthaprasaGge jnyeyH| evambhUtanayastu yasminnarthe zabdo vyutpAdyate sa vyutpattinimittamartho yadaiva pravartate tadaiva taM zabdaM pravarttamAnamabhipraiti, svasvapravRttinimittakriyAviziSTArthA'bhidhAyitvA'bhyupagama evambhUtanayaH / jalAharaNAdikriyAviziSTameva ghaTAdikamartha ghaTAdizabdo vaktItyevaMrUpo'bhiprAya evmbhuutnyH| yA kriyA viziSTazabdenocyate tAmeva kriyAM kurvadvastu evambhUtazabdenocyate tatpratipAdako nayo'pyupacArAdevambhUtaH atrA'vayavazaktiyaugikazabdo'tra manyate, svAminA''tmanA''tmahitamuddizya jJAnAdyAcArAtmakakriyAH kriyamANA yadaiva santi tadaivaivambhUtanayena tadadhyAtma kathyate naa'nydityrthH| 'yathAyathaM dvitIyo'rtho, vyavahArarjusUtrayoH' vyavahArazca RjusUtrazca vyavahArarjusUtrau tayoH 'vyavahArarjusUtrayoH, vyavahAranayastu nikhilalokAbAdhitaM pramANaprasiddhaM kiyatkAlabhAvisthUlatAmAbibhrANamudakAdyAharaNAdyarthakriyAnirvartanakSama vasturUpaM pAramArthikaM vakti, vinizcitarUDhArthaprApako Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH vyavahAraH, lokavyavahArAnukUlatayA spaSTatamaH, vizeSagrAhakaH, vyavahAranayena rUDhipradhAnatayA adhyAtmaM nAma kimiti prazne, Atmaiveti pratyuttaraM kathyate, =svadezakAlayoreva sattAvizrAmAd yadvarttamAnakAlInaM vastu yacca svasyA''tmIyaM rUpaM tadetadubhayamRjusUtrAbhimataM varttate, vartamAnakAlavartiparyAyapradhAnatvaM tatra saMketArthakriyAdisambhavAt, RjusUtranayena vartamAnakAlInabhAvaparyAyapradhAnatayA 'adhyAtma' nAma kimiti prazne 'AtmagatavartamAnakAlInabhAvaparyAyarUpamaitryAdivAsitaM cittaM caitanyamiti kathyate arthAd vyavahArarjusUtrayoH yathAyathaM (yathAvadyathA'tra) yathAsthito dvitIyo'rtha:kovidai jnyeyH|| idamatrahRdayam-paJcAcArarUpakriyetyadhyAtmazabdasyaiko'rtho, maitryAdivAsitacittaparyAyarUpabhAvapariNAma ityadhyAtmazabdasya dvitIyo'rthaH, nayabhedena kriyA ca bhAvazcetyarthadvayaM varttate // 4 // nayabhedenArthadvaye jAte kiM prathamo'rthaH satyo'thavA dvitIyo'rthaH satya ? ityetaddhamavinAzAya kathyategalannayakRtabhrAnti-ryaH syAdvizrAntisammukhaH / syAdvAdavizadAlokaH, sa evA'dhyAtmabhAjanam // 5 // 'yaH syAdvAdavizadAlokaH' jainapravacanokta-sarvanayasamanvitAnekAntena vizadaH-visaMvAditvarahitatvena nirmalaH pUrNajJAnaprakAzo yasya sa syAdvAdavizadAlokaH, 'vizrAntisammukhaH' =adhyAtmazabdasya bhAvakriyArUpArthadvayasaMyoga-samanvayarUpavizrAntisammukho'bhimukhaH san, 'galannaya'kRtabhrAntiH' =galantI - nazyantI nayabhedena kRtA yA'rthadvayaviSayiNI bhrAnti bhramo yasya sa 'galannayakRtabhrAntiH' nayakRtabhrAntizUnyaH, sa eva-syAdvAdavizadaprakAzavAnato jJAnakriyA''tmakasaMyogarUpavizrAnti Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat sammukho'to nayakRtabhramarahita 'evAdhyAtmabhAjanam' adhyAtmArthasyAdhAro bhavatIti // 5 // -sutarka sutarkatvena, kutarka, ca kRtarkatvena jJAtuM samartho madhyasthadRSTiM prApnotimanovatso yuktigavIM, madhyasthasyA'nudhAvati / tAmAkarSati pucchena tucchAgrahamana:-kapiH // 6 // madhyasthapuruSasya manaH-bhAvamanaH, vatsa-sthAnIyaM, (vadati mAtaraM dRSTveti vatsaH) yuktisthAnIyA gauH, gAmanudhAvati vatsaH, tuccha Agraho yasya, tasya tucchAgrahasya purUSasya manaH, kapisthAnIyaM tAM-yuktigavIM, tasyAH pucchaM gRhItvA'karSati madhyasthapurUSamanovatsasya yuktigavIM pratyAkarSaNaM bhavati, tucchAgrahI yuktigavIM svapakSasya siddhAntaM pratyAkarSati tathAcoktaM 'AgrahI bata ninISati yuktiM tatra yatra matirasya niviSTA, pakSapAtarahitasya tu yuktiryatra tatra matireti nivezam 'yathArthavastusvarUpabodhanAya yuktirapekSitavyA, anyathA mithyAbhramaNAsu patanaprasaGgaH syAt yathA zivabhUtiH, rathavIranagare AcAryazrIAryakRSNasya ziSya:zivabhUtiH, "jinakalpa' rUpazAstrIyavivecanaM svamatiM prati nItavAn, gurudevena nAnAvidhA yuktayo dattA yA yathArthA Asan parantu zivabhUtimanovAnareNa yuktigavyA:pakSapAtapucchaM gRhItvA svamatiM prati kraSTuM prayatnaHkRtaH, vastrAdi tyaktvA digambaraH sa saJjAtaH, kaH kutarkaH ? kaH sutarkaH ? tamapi samyagvidhinA parIkSya parihArasvIkArau tayoH karttavyau iti // 6 // jAtiprAyA yuktayo'nAyaiva bhavantianarthAyaiva nArthAya, jAtiprAyAzca yuktayaH / hastI hantIti vacane, prAptA'prAptavikalpavat // 7 // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH jAtiprAyA dUSaNAbhAsaprAyAH kutarkasvarUpAzca yuktaya etAzca kutarkamUrtayo yuktayaH 'anarthAyaiva' balavadaniSTAnubandhitvena durgatinarakAdipratyapAyarUpAnarthAyaiva jAyante na kadAcidarthAya-phalAya jAyante yataH pratItijanyaphalasya bAdhaH, etadevAha 'hastI hantIti vacane' meNThena kimivetyAha 'praaptaapraaptviklpvditi| kazcinnaiyAyikazcchAtraH kutazcidAgacchan avazIbhUtamattahastyArUDhena kenaciduktaM, 'bhobhotvaritamapasara hastI hanti' iti ca / tathA pariNatanyAyazAstra Aha-re re baThara ! kimevaM yuktibAhya prlpsi| tathAhi / kimayaM prAptaM hanti kiM vA'prAptamiti / AdyapakSe bhavata eva vyApattiprasaGgaH, prAptibhAvAt, evaM yAvadAha tAvaddhastinA gRhItaH sa kathamapi meNThena mocita iti / jAtiprAyatA sarvatra bhinnArthagrahaNasvabhAva-saMvedanavedane tadgatAkAravikalpanasyaivaM prAyatvAditi / __'jAtiprAyAzca yuktayaH' =samyag hetau hetvAbhAse vA vAdinA prayukte jhaTiti taddoSatattvA'pratibhAse hetubimbanaprAyaM kimapi pratyavasthAnaM jAtirdUSaNAbhAsa ityrthH| sA ca caturviMzatibhedA, sAdhAdipratyavasthAnabhedena, yathA 'sAdharmyavaidharyotkarSA'pakarSavarNyavikalpasAdhyaprAptya-prAptisaGgapratidRSTAntA'nutpattisaMzaya prkrnnaa'hetvrthaapttyvishessoppttyuplbdhynuplbdhinityaanitykaarysmaaH'| tatra sAdharmyaNa pratyavasthAnaM sAdharmyasamA jAtirbhavati, anityaH zabdaHkRtakatvAdghaTavaditi, prayoge kRte sAdharmyaprayogeNaiva prtyvsthaanm| nityaH zabdo niravayavatvAdAkAzavat / na cAsti vizeSahetu ghaTasAdhAtkRtakatvAdanityaH zabdo na punarAkAzasAdhAniravayavatvAnnitya iti / vaidharyeNa pratyavasthAnaM vaidharmyasamA jAtirbhavati anitya:zabdaHkRtakatvAd ghaTavadityatraiva prayoge sa eva pratihetu vaidhahNa pryujyte| nitya:zabdo niravayavatvAt, anityaM hi sAvayavaM dRSTaM ghaTavaditi / na Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 adhyAtmopaniSat cAsti vizeSaheturghaTasAdharmyAt kRtakatvAdanityaH zabdo na punastadvaidharmyA - nniravayavatvAnnitya iti| utkarSApakarSAbhyAM pratyavasthAnamutkarSApakarSajAtI bhvtH| tatraiva prayoge dRSTAMtadharmaM kaJcit sAdharmyadharmiNyApAdayannutkarSasamAM jAtiM prayukte / yadi ghaTavatkRtakatvAdanityaH zabdo ghaTavadeva mUrto'pi bhavatu / na cenmUrtI ghaTavadanityo'pi mA'bhUditi zabde dharmAntarotkarSamApAdayati / apakarSastu ghaTaH kRtakaH san azrAvaNo dRSTaH / evaM zabdo'pyastu / no ced ghaTavadanityo'pi mA'bhUditi zabde zrAvaNatvadharmamapakarSatIti, ityetAzcatasro diGmAtradarzanArthaM jAtaya uktAH / evaM zeSA api viMzatirakSapAdazAstrAdavaseyAH // 7 // - hetuvAdamAtreNAtIndriyArthabodhA'siddhiHjJAyeran hetuvAdena, padArthA yadyatIndriyAH / kAlenaitAvatA prAjJaiH kRtaH syAtteSu nizcayaH // 8 // 'jJAyeran hetuvAdenA' - numAnavAdena padArthA yadyatIndriyAH sarvajJAdaya:, kAlenaitAvatA prAjJaistArkikaiH kRtaH syAtteSu nizcayo'vagama iti 'nizcayo - 'tIndriyArthasya- sarvajJAderyogijJAnAdRte na ca' na cAnumAnaviSayo na ca yuktigocara eSo'rthaH sarvajJavizeSalakSaNastattvato mataH paramArthena dRSTaH, na cAto'numAnAnnizcayaH samyaganyatrA'pi sAmAnyArthe, Aha dhIdhanaH sa bhartRhariH 'yatnenA'numito'pyarthaH kuzalairanumAtRbhiH / abhiyuktatarairanyairanyathaivopapAdyate' 'yatnenA'numito'pyartho'nvayAdyanusAreNa kuzalairanumAtRbhiranvayA-dijJairabhiyuktatarairanyairanvayAdijJaireva, anyathaivopapAdyate'tathAsiddhayAdiprakAreNeti // 8 // AgamopapattibhyAmatIndriyArthabodhAsiddhiH Agamazcopapattizca, sampUrNa dRSTilakSaNam / atIndriyANAmarthAnAM sadbhAvapratipattaye // 9 // ? Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH indriyairagamyAnAM-parokSabhUtAnAmarthAnAM rUpiNAM paramANUnAmarUpiNAM AtmadharmA'dharmAkAzAdInAmarthAnAM 'sadbhAva-pratipattaye' sattAyAHastitvasya svIkArAya, AptoktirUpa AgamazcopapattiH-yuktiH, 'sampUrNa dRSTilakSaNam' jainyA dRSTe:-jainadarzanasya lakSaNaM saMpUrNamucyate'rthAt AgamarUpadRSTilakSaNenaikena, dvitIyena upapattirUpadRSTilakSaNena atIndriyapadArthAnAM sattA pratipAdyate AgAmopapattirUpasaMpUrNadRSTilakSaNena dvArA jJApakamApakarUpasaMpUrNadRSTilakSaNameva AgamopapattyanyatararUpameva nAnyatRtIyaM dRSTilakSaNamasti 'AjJayA''gamikArthAnAM yauktikAnAM ca yuktitaH-atra yuktitaH pratyakSAnumAnAdipramANadvArA atIndriyapadArthasiddhiM kurvan vAdaH 'hetuvAdaH' yatra pratyakSAdipramANAnAmanavakAzaH, kevalAptoktirUpAgamavacanadvArA, atIndriyapadArthasiddhiM vadan 'AgamavAdaH' yatra yauktikAnAM-yuktigamyAtIndriyapadArthAnAM siddhaye hetuvAdo yojyH| yatrAgamikArthAnAM-AgamamAtragamyAtIndriyapadArthAnAM siddhAvAgamavAda upyojyH| ___ tatra hetuvAde dRSTAntaH-jIve caitanyasya siddhau yuktivAdo niyojyaH, AgamavAde dRSTAntaH-nigodazarIre'nantajIvAnAM siddhAvAgamavAdo niyojya: idamatra hRdayam yatpadArthasya vA yatpadArthAMzasya siddhiryena vAdena jAyate tena vAdena sa padArthastasyAM'zo'pi sAdhyaH, yo yatrocitastatra sa vAda upayojyo'nyathA'nucitayojane mithyAtvAdimahAdoSApattiriti // 9 // hastasparzasamaM jJAnaM zAstrajJAnaM tadvyavahArakRtantarA kevala-jJAnaM, chadmasthAH khalvacakSuSaH / hastasparzasamaM zAstra-jJAnaM tadvyavahArakRt // 10 // sarvadravyaparyAyaviSayakaM nirAvaraNaM kevalajJAnamantarA-vinA, khalu nizcaye, ghanaghAticatuSTayakarmarUpe 'chadmani tiSThantI'ti chadmasthA:-asarvajJAH Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat svAtmaniSThakevalajJAnacakSUrahitAH kathyante, ata eva 'hastasparzasamaM zAstrajJAnaM' acakSuSAM sparzanendriyagrAhyaM hastAbhyAM sparzajanyajJAnaM-spArzanajJAnaM tatsadRzaM zAstrajJAnaM teSAM chadmasthAnAM vyavahArakArakaM bhavati (anubhavakArakaM na bhavatIti) // 10 // zAstrAjJAnirapekSavyavahAro'sanneva bhavatizuddhoJchAdyapi zAstrAjJA-nirapekSasya no hitam / bhautahantu-ryathA tasya, pAdasparzaniSedhanam // 11 // 'zuddhoJchAdyapI' ti-nirdoSa-prAsukAneSaNIya-bhaktapAnamAdinA sakalasAdhorAcAro grAyaH nirdoSAhAravihArAcAramAtramapi vItarAgapraNItazAstrA''jJAyA apekSArahitasya sAdho na hitam-hitakAri zAstrAjJAsApekSasya muneH svAcArAdi hitameva, AcArasyAtmA, zAstrAjJA, yadA zAstrAjJA gatA tadA svabhAvAtmA gata eva "vacana sApekSa vyavahAra sAco kahyo, vacana nirapekSa vyavahAra jhuTho" vItarAgavacaH sApekSavyavahAra: satyastadbhinnavyavahAro'satya ityAnandaghanoktirapi smaraNIyA 'bhautahanturyathA tasya pAdasparzaniSedhanam' atra bhautamate rhantu dRSTAntaH kathyate 'ekaM mahadaraNyamasti, tatrAraNyakA bhillA vasanti ca, teSAM rAjA bhillarAjeti kathyate, bhillarAjasyeSTo. gurubhItamatinAmA''sIt, tasya yoginaH pArzve, nAnAvidhavarNayutamayUrapicchapicchalamekakaM manoharaM kalAkArakalpitamiva chatramAsIt, bhillarAjapaTTarAjyai bahurucitaM jAtaM, rAjAnaM etacchatrA''nayanAya rAjJI kathayAmAsa, bhillarAjastu tatkSaNAdeva gurupArzvamAjagAma, bho gurudeva ! bhavadIyaM ruciracchatraM rAjyai rucitamasti, bhavAn mAM tadyacchatu, guruNA rAjJe chatradAnAya niSiddham, bhillarAjo bhRzaM kruddho jAtaH, rAjasabhAyAmAgatya subhaTAnAdideza, yad 'gacchata yUyaM gurupArzve, gatvA guruM hata ! pazcAttacchatramatrA''nayata, parantu ekAM vArtA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama zAstrayogazuddhi-adhikAra: 13 zRNuta tAvat, 'gurozcaraNAravindaM pUjyatvAdaspRSTvaiva mArayateti, subhaTAstu rAjJAmAjJAM zirasi dhArayitvA prasthitAH, gurupArzve Agatya dUrata eva tIrai rviddho guruH, pazcAcca ruciraM picchacchatramAnIyAtra bhillarAjA'gre sthitAH, rAjJA pRSTaM 'kiM gurucaraNAravindamaspRSTvaivAtracchatramAnItaM ! bhillairuktaM cAsmAbhirdUrata eva sthitvA tIrai guru viddha:, gurucaraNau na spRSTAveveti kIdRzI bhillarAjasya guruM prati bhaktiH ! bhautamate - rhantu bhautamateH tasya pAdasparzasya niSedhanamiva' jinAjJAnirapekSasya svacchandamateH zuddhAhArAdigaveSaNaM na hitAya pratyuta jinavacananirapekSasya yAvAn vyavahAro'sadvyavahAraH saMsArAyaiva na muktaye pragalbhate iti // 11 // zAstrazabdasya vyutpattilabhyArthaH 4 zAsanAt trANazaktezca, budhaiH zAstraM nirucyate / vacanaM vItarAgasya tacca nA'nyasya kasyacit // 12 // svaparajIvaviSayakahitopadezarUpazAsanahetozca svaparajIvarakSaNopadezahetukatrANazaktidvArA budhaiH - vyutpattinAmakazAstradakSaiH (zAsdhAtozca zAsanaM trAdhAtozca trANaM zAsanatrANazaktezca ) zAstraM nirucyate vyutpAdyate vyutpattiviSayIkriyate tacca - zAstraM, vItarAgasya - sarvajJasya vacanamevArthAt vItarAgavacanameva, arthAnugamena vyutpattyA ca zAstramucyate sarvajJabhinnasya chadmasthasya kasyacidapi svatantravacanaM zAstrazabdena nocyate ' zAsanasAmarthyena ca satrANa - balenAnavadyena / yuktaM yat tacchAstraM taccaitatsarvavidvacanam (itiprazamaratau) niravadyasvaparahitamArgopadezarUpazAsanasAmarthyadvArA'navadya-svaparajIvarakSaNapUrvakabaladvArA yuktaM yattacchAstraM ca tadetacchAstraM sarvajJavacana - meveti / vItarAgavacanarUpazAstreNa rjunamAlyAdayo'neke zAsitAzca rakSitAzcetyapyatra smaraNIyameva / , pradezIndrabhUtizAlibhadracaNDakauzikA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 adhyAtmopaniSat 'yasmAd rAgadveSoddhatacittAn samanuzAsti saddharme / santrAyate ca duHkhAcchAstramiti nirucyate sdbhiH||12|| (prshmrtiH)|| vItarAgavAkyaviSayakazraddhA'bhAvo mahAmohodayaHvItarAgo'nRtaM naiva, brUyAttaddhatvabhAvataH / yastadvAkyeSvanAzvAsastanmahAmohajRmbhitam // 13 // vItarAga:-sarvajJo 'naivAnRtaM brUyAt' kiM prakArAvacchinnamasatyaM na kathayet kutaH ? Aha 'taddhatvabhAvata:'-tasyAnRtasya hetUnAM-krodha-lobhabhaya-hAsyarAgadveSAdInAmabhAvataH-kSayato'rthAt kAraNAbhAvaprayuktakAryAbhAvanyAyena, astyhetubhuutraagaadimaatraabhaavjnyaastybhaavmaatraabhaavH| 'yastadvAkyeSvanAzvAsaH' tasya vItarAgasya-sarvajJasya vacanAtmakavAkyeSu, AsthAyA-vizvAsasyAbhAvarUpo'nAzvAso yaH 'tanmahAmohajRmbhitam' so'nAzvAsaH mahAmoharUpamithyAtvasya vipAkarUpa-vilAso'stIti // 13 // vItarAgavacaH puraskAre vItarAga:puraskRta evazAstre puraskRte tasmA-dvItarAgaH puraskRtaH / puraskRte punastasmin, niyamAt sarvasiddhayaH // 14 // vItarAgavacanarUpe zAstre, puraskRte-samAdRte-bahumate'rthAd-agre kRtvA mAnite sati, tasmAd zAstrasyAgrekaraNataH-bahumAnataH atyantAdaraNataH vItarAga:-sarvajJaH puraskRtaH-samAdRtaH bahumataH, punazco'rthaH, tasminvItarAge puraskRte'grekRte, niyamAt ekAntataH, sarvAH siddhayo bhavanti, 'asminhRdaye sthite sati hRdayasthastattvato munIndra iti| hRdayasthite ca tasmin, niyamAt sarvArthasiddhayaH ( haribhadra sU.) / 'tA telukkuddharaNe jinavayaNe AyaraM kuNaha' iti (aji.stve)||14|| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH vItarAgavacanarUpazAstrayoganiSThA''zvAsarUpadharmaviSayakamatAntarANi pradarzyanteenaM kecit samApattiM vadantyanye dhruvaM padam / prazAntavAhitAmanye, visabhAgakSayaM pare // 15 // enaM-zAstrayoga-vItarAgaviSayavacaHpuraskArAdiviSayamenaM, 'kecitsamA pattiM' pAtaJjalayogadarzanAnuyAyinaHsamApattiM kathayanti, 'anye dhruvaM padaM' mahAvratikA dhruvaM padaM vadanti, anye sAGkhyAH prazAntavAhitAM vadanti, pare bauddhAH, visabhAgakSayaM vadantyeveti // 15 // yoginaH zAstracakSuSaHcarmacakSurbhUtaH sarve, devaashcaavdhickssussH| sarvatazcakSuSaH siddhAH, yoginaH shaastrckssussH|| 16 // sarve-manuSyAdayaH, carma (bAhya) cakSurbibhratIti carmacakSurbhUtaH, 'devAzcAvadhicakSuSaH' avadhijJAnarUpa cakSuSA devA:pazyanti jagadato'vadhicakSuSo devA:kathyante, 'sarvatazcakSuSaHsiddhAH' sarvadarzakakevalajJAnacakSuSA, siddhAH-bhavasthA'bhavasthakevalinaHpazyanti parantu zAstrayogaviSayaprasaGge 'yoginaHzAstracakSuSaH' sAdhavaH jJAnAdiyogazAlino-yoginaHzAstrarUpadivyanayanena pazyanti, adyatanakAle zAstrANi vidyante, sAdhavaHzAstrasvAdhyAyarUpaM paramaM tapaHkurvanti, purAtane tu zAstrANi kaNThasthAni adhunA tu granthasthAni santi svAdhyAyastvadyabahusulabho'taH svAdhyAye kadAcanodAsInatA na karttavyA zAstracakSuSA tu jJAninaH puraHsthitAnivordhvA'dhastiryag loke vivartinaH-vartamAnAn parivarttamAnAn sarvAn bhAvAnavekSante tathAsthitaprajJatAmAtmA'pnoti avantisukumAlavajjAtismaraNamapi prApnoti, Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat caramanayanakarI mAraga jovatAre bhulyo sayala saMsAra / jeNe nayane karI mAraga joiye re nayaNa te divya vicAra // paMthaDo // (AnaMdaghanoktiH smaraNIyA'tra) // 16 // zAstraparIkSA kaSAdibhiHkriyate - parIkSante kaSaccheda-tApaiHsvarNaM yathA janAH / zAstre'pi varNikAzuddhiM, parIkSantAM tathA budhAH // 17 // yathA janAH-laukikavyavahAre zuddhasvarNanizcayAyA'zuddhasvarNatyAgAya lokAH suvarNaM kaSeNacchedena tApena parIkSante tathA zAstre zrute-siddhAnte sarvasmin budhAH-parIkSakadRSTito'bhyAsasampannA niSNAtAH varNikAzuddhiMsuvarNavad varNAtmakavacanavAkyasya zuddhiM nirdoSatAM parIkSantAM-viziSTakaSacchedatApaiH parIkSAviSayI-kriyantAmiti // 17 // prathamA zAstrasya kaSanAmakaparIkSAvidhayaH pratiSedhAzca, bhUyAMso yatra varNitAH / ekAdhikArA dRzyante, kaSazuddhiM vadanti tAm // 18 // yatra zAstre-siddhAnte, vidhayaH-vidheyArthopadezagarbhitAni vidhivAkyAni, akarttavyArthopadezazabalitAni niSedhAtmakavAkyAni-niSedhAzca bhUyAMso-bahavo-bahusaMkhyAkA varNitA:- varNanaviSayIkRtAH, ekAdhikArAH=vidhayo niSedhAzca ekamadhikRtya-parasparamaviruddhAH-eka evAdhikAro (ekasmin vA'dhikAre vartante) yeSAM te ekAdhikArAH kathyante ekakAryakAriNo vidhayo niSedhA ekAdhikArA ucyante yathA saMyamarUpaikakArye samitiguptirUpASTapravacanamAtRNAM vidhiH, prANAtipAtAdibhyo niSedhazca(kArya prati bAdhakasya niSedhaH sAdhakasya vidhiH) ekAdhikArA vidhayo niSedhAzca bhUyAMso yatra zAstre dRzyante-pratyakSabhUtA bhavanti, tAM kaSazuddhiM vadantIti vidhipratiSedhavarNanadvArA kaSaparIkSAyAmuttIrNazAstramiti // 18 // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH punaH kaSadRSTAMtaghaTanAvarNanam - siddhAnteSu yathA dhyAnA dhyayanAdividhivrajAH / hiMsAdInAM niSedhAzca bhUyAMso mokSagocarAH // 19 // 17 - siddhAnteSu - zAstreSu yathA dhyAnAdhyayanAdirUpavidhisamUhAH, hiMsAdInAM niSedhAH mokSaM prati sAdhakarUpadhyAnAdividhisamudAyAH, bAdhakarUpahiMsAdInAM niSedhAH, ata eva kathyante 'bhUyAMso mokSagocarA: ' bahava: sAdhakarUpavidhivrajAH, bahavo bAdhakaniSedhavrajAH, mokSo gocaro viSayo yeSAM vidhInAM niSedhAnAM te mokSagocarA:- ekAdhikArA vidhiniSedhAH zuddhA eveti // 19 // kaSazuddhaM yanna bhavati tad darzyatearthakAmavimizraM yad, yacca klRptakathA''vilam / AnuSaGgika - mokSArthaM, yanna tat kaSazuddhimat // 20 // yad zAstraM, arthena ca kAmena cArthakAmAbhyAM vimizraM - karambitaM, ca yat-zAstraM klRptA-kalpanAntara kapolakalpanAtaH kalpitA racitA yA kathA, tathA AvilaM-malinaM, yat zAstraM, AnuSaGgikaH gauNa: =prAsaGgika:mokSasyArthaH- viSayo yasmin tadAnuSaGgika- mokSArthaM tat-arthakAmavimizraM - klRptakathAvilaM- AnuSaGgikamokSArthaM zAstraM kaSaparIkSAyAM zuddhaM na kathyate'pitu yat-mokSArthakavidhisamudAyaniSedha-samudAyAtmakavAkyabahutvAvacchinnaM zAstraM kaSaparIkSAyAM zuddhimat kathyate // 20 // dvitIyA zAstrasya cchedaparIkSA vidhInAM ca niSedhAnAM, yogakSemakarI kriyA / varNyate yatra sarvatra, tacchAstraM cheda -zuddhimat // 21 // Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 adhyAtmopaniSat ___ yatra sarvatra-yasmin sarvasmin zAstre vidhInAM niSedhAnAM yogazca kSemaM ca-yogakSemaM karotIti yogakSemakarI, aprAptAnAM vidhiniSedhAnAM prApaNaM yogaH, tatkarI kriyA, prAptAnAM vidhiniSedhAnAM parirakSaNaM kSemaM, tatkarI kriyA'rthAt aprAptavidhiniSedhaprApaNarUpayogaprAptavidhiniSedhaparirakSaNarUpakSemakarI kriyA, yatra sarvatrazAstre varNyamAnA-kathyamAnA'sti, tatzAstraM chedazuddhimat-chedaparIkSAyAM tat-zAstraM zuddhamuttIrNameveti bAhyakriyAtmakavidhiniSedhotpattipAlanarUpacchedaH, yathA mune bhikSATanAdirUpazuddhabAhyakriyAyogakSemAdirUpazcchedaH // 21 // munirapi kriyAkArIkAyikAdyapi kurvIta, guptazca samito muniH| kRtye jyAyasi kiM vAcyamityuktaM samaye yathA // 22 // yathA samaye-zAstre, uktaM-kathitaM kAyikAdi-api-kAyamanovaca AdisatkaM kRtyamapi samitipaJcakaguptitrayasaMpanno muniH kurvIta-kuryAt karttavyamiti jyAyasi-atyantottame, svato mahati vA kRtye-kArye kiM vAcyam-kiM kathanIyamarthAttattu kurvItaiveti // 22 // bhinnArthakotsargApavAdau tathA duSTavidhiniSedhau yatra, na tacchAstraM chedazuddhaManyArthaM kiJcidutsRSTaM, yatrA'nyArthamapodyate / durvidhipratiSedhaM tad, na zAstraM chedazuddhimat // 23 // jainapakSe-'anyArthaM kiJcidutsRSTaM' anyasmai kAryAya prayuktaM-utsargavAkyaM kiJcit, anyArtha-prayuktena vAkyena naapodyte-naapvaadgocriikriyte| yamarthamAzritya zAstreSUtsargaH pravartate tamevArthamAzrityA'pavAdo'pi pravarttate, tayo nimnonnatAdivyavahAravatparasparasApekSatvenaikArthasAdhana Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama zAstrayogazuddhi - adhikAraH viSayatvAt, yathA jainAnAM saMyamapAlanArthaM navakoTizuddhAhAragrahaNamutsargaH, tathAvidhadravya kSetrakAlabhAvApekSayA''patsu ca nipatitasya gatyantarAbhAve paJcakAdiyatanayA 'neSaNIyAdigrahaNamapavAdaH so'pi ca saMyamaparipAlanArthameva, parapakSe=cotsargo'nyArthaH, apavAdazcA'nyArthaH, 'na hiMsyAt sarvabhUtAni' ityutsargo hi durgatiniSedhArthaH / vedoktahiMsA doSarUpA nAstIti kathayitvA'pavAdavidhi devatA'tithipitRprItisampAdanArthaH / utsargApavAdamAga bhinnabhinnaprayojanasAdhakatvAdapavAdavidhinotsargavidhirbAdhyate, prakRte 'anyArthaM kiJcidutsRSTaM' ityAdi vivicyate yatra - zAstre, anyasmai kAryAya - durgatiniSedhakAryAya, kiJcidutsargayuktaM vAkyaM yathA 'na hiMsyAt sarvabhUtAni iti, anyasmai kAryAya devatA'tithipitRprItisampAdanAya, vedoktahiMsA doSarUpA nAstIti vAkyamapavAdagocarIkriyate'rthAt yatra zAstre viruddhaprayojanavidhAyakamutsargavAkyaM ca viruddhaprayojanavidhAyakamapavAdavAkyamata eva duSTA- parasparaviruddhAbhinnArthakA vidhayazca niSedhA yasmiJzAstre, tacchAstraM, 'na cchedazuddhimat'chedazuddhinAmakazAstraparIkSAyAmuttIrNaM neti vijJeyam // 23 // " 19 hiMsAdeH karaNe'pi prakRtiduSTatA kathamapi na yAti iti dRSTAMtena saha varNanam - niSiddhasya vidhAne'pi, hiMsAderbhUtikAmibhiH / dAhasyeva na sadvaidyai (sadvedai )ryAti prakRtiduSTatA // 24 // 'bhUtikAmibhi:'=' zvetaM vAyavyamajamAlabheta bhUtikAma:' iti, bhUtikAmaH pazumAlabheteti vedavacanAdhAreNa bhUtikAmibhiH-aihikapAralaukikabhogaizvaryakAmibhiH (na hiMsyAtsarvabhUtAni ) ekato - utsargato niSiddhasya pratiSiddhasya hiMsAdeH anyato'pavAdato'pi vidhAne karaNe dAhasyevAgneriva sadvaidyai hiMsAde: sadvedairapi (mahAvedaiH) prakRtiduSTatA -- Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat sahajaduSTatA- pIDAdidurgatidAnAdirUpA na yAti na dUre kadAcit kenacit kutracidapi gacchatIti // 24 // 20 hiMsAdAhayo dRSTAntasAmyatAsiddhiH hiMsA bhAvakRto doSo dAhastu na tatheti cet / bhUtyarthaM tadvidhAne'pi, bhAvadoSaH kathaM gataH ? // 25 // kiM ca hiMsA, mAnasikA'zuddhirUpabhAvena kRto doSo'sti, 'dAhastu na tathe' ti mAnasikA'zuddhijanyo doSo nArthAd dRSTAntavaiSamyamastIti cet- bhUtikAmanayA pazuhiMsAvidhAne'pi mAnasikA'zuddhirUpo bhAvadoSaH kathaM gataH ? yato hiMsApariNAmamanaH zuddhayo - virodhAt kathaMcidapi bhUtikAmanayA hiMsAvidhAne bhAvadoSastadavasthA eveti, du:khadurgatidAnAdikA prakRtiduSTatA'pekSayA, hiMsAdAhayo rna dRSTAntavaiSamyamapi tu dRSTAntasAmyameveti // 25 // yoginaH zyenayAgaM kiM tyajantivedoktatvAnmanaH zuddhayA, karmayogo'pi yoginaH / brahmayajJa itIcchantaH, zyenayAgaM tyajanti kim ? // 26 // yajJAdirUpakarmayogaH, svarUpataH sAvadyatvAt saMkliSTapariNAmajanaka tvAccittazuddhiM na janayatyeva, yadi vedavihitaM yajJAdikarma, sAvadyamapi cittazuddhijanakaM syAttadA 'zatruvadhAya zyenayAgaH kAryaH' iti vedavihitamapi zyenayAgAdi karma 'durgatiparamparArUpAnubandhasya bhayaMkaratArUpatvAdatinindyaM karmA'sti bhavatAM ziSTamahApuruSai rheyatvena kathitamasti, svarUpato'tisAvadyatvena gohiMsAvat vedavihitatvenA'pi zyenayAgA'gnihotrAdi sarvayajJAdikarma, cittazuddhijanakatvAbhAvAditi vedavihitatvakAraNena, manaH zuddhihetunA yajJAdikarmarUpakarmayogo'pi yoginaH adhyayanAdhyApana Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH rUpabrahmayajJaH-jJAnayajJa itIcchantaH, karmayogaM brahmayajJatvenecchAviSayIkurvanto yoginaH zyenayAgaM kiM tyajanti ? durgatiduSkRtAnubandhasya bhayaGkaratvena balavadaniSTAnubandhitvena yathA tyajanti yoginaH tathA balavadaniSTAnubandhitvena vedavihitatve'pi yajJAdi sarvaM karma tyAjyameveti tathA ca vedavihitA hiMsA ninditaiva samyagdarzanajJAnasaMpannairarcirmArgaprapannairvedAntavAdibhizca garhitatvAt tathA ca tattvadarzinaH "devopahAravyAjena yajJavyAjena ye ghnanti jantUn gataghRNA ghorAM yAnti durgatim" iti paThanti, vedAntikA apyAhu:-' andhe tamasi majjAma:, pazubhirye yajAmahe / hiMsA nAma bhaveddharmo na bhUto na bhaviSyati // ' tathA agni mametasmAddhiMsAkRtAdenaso muJcatu ' chAndasatvAd mocayatu ityarthaH / vyAsenA'pyuktam 'jJAnapAliparikSipte, brahmacaryadayA'mbhasi / snAtvA'tivimale tIrthe, pApapaGkApahAriNi // ' dhyAnAgnau jIvakuNDasthe, damamArutadIpite / asatkarmasamitkSepairagnihotraM kurUttamam // kaSAyapazubhi rduSTai dharmakAmArthanAzakaiH / zamamantrahutai ryajJaM vidhehi vihitaM budhaiH // prANighAtAt tu yo dharmamIhate mUDhamAnasaH / saM vAJchati sudhAvRSTiM, kRSNAhimukhakoTarAt // " // 26 // vedAntavidhizeSatvaM karmavidherhatam vedAntavidhizeSatvamataH karmavidherhatam / bhinnA''tmadarzakAH zeSA, vedAntA eva karmaNaH // 27 // ataH vedoktatve'pi svarUpato'tisAvadyatvena cittA'zodhakatvena yajJAdirUpakarmavidheH-karmavidhAnataH, vedAntopaniSatpratipAditasamyagAdhyAtmikavidhizeSatvaM (zeSatvazabdo mImAMsakAnAM pAribhASiko varttate, mImAMsAdarzanasya tRtIye'dhyAye zeSatvasya lakSaNaM darzitamasti, Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 adhyAtmopaniSat tata:prAdhAnyamathavAGgatvamartho nirNIyate, zeSatvasya vyAkhyA 'zeSaH padArthatvAt' (mI.sU.3,1,2) sUtreNa kRtA vidyate, pareSAmupayogarUpArthaprAptireva zeSatvam 'hindIvedAntaparibhASAyAM' vivaraNe) hatamakarttavyatvena svayameva gatameva 'karmaNo bhinnAtmadarzakA vedAntA zeSA eva' karmato bhinna:-anya Atmeti darzakAH-pratipAdakA vedAntA upaniSada eva zeSA ucyante, samIcInA AtmanaH-manasaHzuddhikArakA vedAntoktavidhayaH santi te tu vedoktidvArA yajJAdikarmavidhinA hatA eva vedAntina AhuH 'andhe tamasi majjAmaH, pazubhirye yajAmahe / ' hiMsA nAma bhaveddharmo na bhUto na bhaviSyatIti (karmavAdipUrvamImAMsakAtmavAdyuttaramImAMsakayoH siddhAntabhedadarzanamatra) // 27 // svarUpato niravadyakarma, cittazuddhikAraNamkarmaNAM niravadyAnAM, cittazodhakatA prm| sAGkhyAcAryA apIcchantI-tyAstAmeSo'tra vistrH||28|| vedoktatve'pi svarUpataH sAvadyayajJAdikarma, cittazuddhiM prati pratibandhakaM, hiMsAbhAvAdisaMkliSTapariNAmatvAdata eva yAni yAni niravadyakarmANi tAni tAni manasaH zuddhiM prati kAraNAni, ahiMsA'bhayadAnAdirUpAtyantakuzalapariNAmatvAt kathyante 'karmaNAM niravadyAnAM cittazodhakatA param'-avadyena-pApena rahitAnAM karmaNAM-tapojapA'dhyayanAdhyApanAdInAM utkRSTacittazodhakatA manyamAnA'sti, enaM viSayaM 'sAMkhyAcAryA api' =viSNupratiSThAkArakAzcaitanyaprabhRtizabdairabhidhIyante, teSAM mata-vaktAraH kapilAsuripaJcAzibhArgavolUkAdayaH, tataH sAGkhyAH kApilA ityAdinAmabhirabhidhIyante (sAMkhyAstu hiMsADhyavedaviratA adhyAtmavAdinaH) sAGkhyAcAryAH apinA'nye bauddhAdayo'pi jainAstvicchantyeva tatra kaH prazna: ? atraiva viSayavistara:-zabdaprapaJcaH AstAmalamityarthaH, zAstraparIkSAyAM chedazuddhiH samAptA // 28 // Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH zAstraparIkSAyAM tApazuddhiH prArabhyateyatra sarvanayA''lambi-vicAraprabalAninA / tAtparyazyAmikA na syAt, tacchAstraM tApazuddhimat // 29 // yatra-yasmin zAstre 'sarvanayA''lambivicAraprabalAgninA'= sarve ca ye naigamAdyAnayAsteSAmAlambino (tAnAlambya) ye vicArAste (syAdvAdayutabhAvAH) eva prabala-prakRSTabalavAnagnistena, tAtparye-aidamparyeniSkarSeantimatattvanizcayAtmakajJAne zyAmikA-zyAmatvaM na, (hemno saMlakSyate hyagnau vizuddhiH zyAmikA'pi ceti raghuvaMze) 'tacchAstraM tApazuddhimat' tadeva zAstraM tApazuddhinAmakaparIkSAyAmuttIrNamiti // 29 // syAdvAdasiddhikRte somilapraznottarau bhagavatyAm - yathA''ha somilaprazne, jinaH syaadvaadsiddhye| dravyArthAdahameko'smi, dRgjJAnArthAdubhAvapi // 30 // akSayazcA'vyayazcAsmi, prdeshaarthvicaartH| anekabhUtabhAvAtmA, paryAyArtha-parigrahAt // 31 // somilapraznaH = (bhaga. sU. zataka 18,3-10) eko bhavAn ? dvau bhavAn ? avyayo bhavAn? avasthito bhavAn? anekabhUtabhAvabhaviko bhavAn? iti somilaprazne jino mahAvIraH syAdvAdasiddhaye prAha= he somila ! eko'pyahaM yAvadanekabhUtabhAvabhaviko'pyahaM, atha kenA'rthena bhadanta? evamucyate yAvad bhaviko'pyahaM somila ? dravyArthatayA eko'haM, jJAnArthatayA ca darzanArthatayA dvau aham, pradezArthatayA akSayo'pyaham, avyayo'pyaham, avasthito'pyaham upayogArthatayA anekabhUtabhAvabhaviko'pyaham, tattenA'rthena yAvad bhaviko'hamiti sUtracchAyA / bhagavatITIkAyAM-tatra bhagavatA syAdvAdasya nikhiladoSagocarAtikrAntatvAtta Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , adhyAtmopaniSat mavalambyottaramadAyi, jIvadravyasyaikatvenaiko'haM, na tu pradezArthatayA tathAhyanekatvAnmametyavayavAdInAmanekatvopalambho na bAdhakaH / tathA kaJcitsvabhAvamAzrityaikatvasaGkhyAviziSTasyA'pi padArthasya svabhAvAntaradvayApekSayA dvitvamapi na viruddhamityuktaM 'nANadaMsaNa dayAe duve'pi ' jJAnadarzanadvayApekSayA dvau apyahaM na caikasya svabhAvabhedo na dRzyate, eko hi devadattAdiHpuruSa ekadaiva tattadapekSayA'pi pitRtvaputratvabhrAtRtvabhrAtRvyatvAdInanekAn svabhAvAMllabhata iti / tathA pradezAnAM kSayAbhAvAttathA'vyayo'pyahaM, katipayAnAmapi ca vyayAbhAvAt kimuktaM bhavati, avasthito'pyahaM, nityo'pyahaM, asaGkhyeyapradezitA hi na kadAcanA'pi vyapaiti, ato nityatA'bhyupagame'pi na doSaH / tathA 'upayogadayAaitti'vividhaviSayAnupayogAnAzrityAnekabhUtabhAvabhaviko'pyahaM, atItAnAgatayo rhi kAlayoranekaviSayabodhAnAmAtmanaH kathaJcid bhinnAnAM bhUtatvAccetyanityapakSo'pi na doSAyeti / aneke bhUtA - atItA bhAvAH sattApariNAmA bhavyAzca bhAvino yasya so'nekbhuutbhaavbhviko'pyhm| zrokArthastvevam'dravyArthAdahameko'smi'- ahamityAtmadravyasyApekSayaiko'smi ekatvasaMkhyAviziSTo'hamAtmeti, 'dRgjJAnArthAdubhAvapi' darzanasvabhAvApekSayA ca jJAna svabhAvApekSayA dvau apyaham dvitvasaMkhyAviziSTo'hamiti, mamAsaMkhyeyapradezA'pekSayA kSayAbhAvAnnityo'ham vyayAbhAvAdakhaNDo'ham-nityatvAkhaNDatvaviziSTo'haM upayogarUpaparyAyApekSayA anekabhUta (bhAvi) bhavatkAlInAnekaviSayakabodhabhAvarUpopayogApekSayA 'anekabhUtabhAvAtmeti', paryAyApekSayA nAnAvidhabhUtabhAvikAlInanAnAviSayabodhopayogApekSayA kathaMcidanityatvaviziSTo'pyahamiti ( utpAdavyaya dhrauvyayuktaM sat, tadbhAvaHsattetyarthaH H // 30-31 // 24 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH nayaviSayakaikAntabuddhito'pyanekAnto na yAtidvayorekatva-buddhayA'pi, yathA dvitvaM na gacchati / nayaikAntadhiyA'pyeva-manekAnto na gacchati // 32 // nyAyamate, yathA dvayoH-vastudvaye vA vastuniSThadharmadvaye ekatvabuddhyA'pi-ekatvAvagAhijJAnenApi (kiM dvitvAvagAhibuddhyAtvityapizabdArthaH) ayamekaH ayamekaH ityAkArikApekSAbuddhijanyaM) evaM tathA prakRte anantadharmA'vacchinne vastuni, nayaprakriyayA nayaniSThaikanirNayAtmakabuddhyA'pi, anekAntaH-syAdvAdaH anantadharmAvacchinnatvaM na gacchatyapi tu tiSThatyeva // 32 // sAmastyadvArA pramANabhUto nayo na syAtsAmagyeNa na mAnaM syAd, dvayorekatvadhIryathA / tathA vastuni vastvaMzabuddhi yA nayAtmikA // 33 / / __ yathA dvayo-vastunorvA vastudharmayoH ekatvabuddhi na mAnaM (pramANaM) syAt yataH sAmagyeNa samagrasya bhAvaH sAmagryaM-sAmastyaM tena mAnaM na bhavet(nyAyamate) tathA tena prakAreNa vastuni-anaMtadharmA'vacchinne padArthe vastugatAMzabuddhi nayA'tmikA-jainazAsane nayasvarUpA jJeyA-jJAnapathaM neyeti jainazAsanazAstA jino jagannAtho'pi durnayatiraskAreNa bhavyebhyo nayapramANamArga prarUpayati yathA 'astighaTaH' iti ghaTe svA'bhimatamastitvadharmaM prasAdhayan zeSadharmeSu gajanimIlikAmAlambate na cAsya durnayatvaM, dharmAntarA-tiraskArAt, na ca pramANatvaM syAcchabdenalAJchitatvAt / 'syAtsadi' ti kathaJcit sadvastu iti pramANam / mukhyavRttyA pramANasyaiva prAmANyaM yacca atra nayAnAM pramANatulyakakSatAkhyApanaM tatteSAmanuyogadvArabhUtatayA prajJApanA'Ggatva Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat khyApanArtham / tatra pramANapratipannAthaikadezaparAmarzo nayaH / anantadharmA'dhyAsitaM vastu, svAbhipretaikadharmaviziSTaM nayati prApayati saMvedanakoTimArohayatIti nayaH, pramANapravRtteruttarakAlabhAvI parAmarza ityrthH| nayAzcAnantAH, anantadharmatvAd vstunH| pramANaM tu samyagarthanirNayalakSaNaM sarvanayAtmakamiti syAcchabdalAJchitAnAM nayAnAmeva pramANavyapadezabhAktvAditi // 33 // ekadezenaikatvadhIyoH pramANabhUtA tathA prakRte'pi - ekadezena caikatvadhIdvayoHsyAdyathA pramA / tathA vastuni vastvaMza-buddhijJaiyA nayAtmikA // 34 // nyAyamate-yathA dvayorvastuno rvA vastudharmayoH, ekadezena-ayameka:ayameka ityAkArakA-pekSAbuddhijanyayordvayorekadezena ekAMzena ekatvabuddhiH-pramAtmikA-satyajJAnarUpA tathA'nantadharmA'vacchinne vastuni vastuniSThanityatvAdyaMzabuddhi-rnayAtmikA-pramANAMzarUpA jJeyeti // 34 // paro vAdI nayAnAM saMzayatvaM bhASate tasya nirAsazcaitthaM ca saMzayatvaM yanayAnAM bhASate paraH / tadapAstaM vikalpAnAM, pratyekaM na nayeSu yad // 35 // parastIrthAntarIyaH, 'nayAnAM saMzayatvaM yad bhASate' saMzayasya lakSaNamidamasti ekadharmiNi viruddhanAnAdharmavaiziSTayA'vagAhijJAnaM saMzayaH, ekasmin puro vartini padArthe viruddhA vyadhikaraNA ye nAnAdharmAH sthANutvapuruSatvAdayasteSAM vaiziSTyaM sambandhastadavagAhijJAnaM saMzayaH, yathA sthANu rvA puruSo vetyatra sthANutva-sthANutvAbhAva-puruSatvapuruSatvAbhAvakoTi va saMzayaH, bhAvadvayakoTikasaMzayAprasiddhaH, atrAnantadharmA'vacchinne vastuni itthaM vastvaMzabuddhi:- ekadharmAMza Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH 27 koTika-jJAnavattvena nayAnAM saMzayatvaM na, yadi viruddhakoTidvayAvagAhi yathA san vetyAdi syAttadA saMzayatvamatra nayAnAM tu, saditi sattvAdyavagAhijJAnaM yathArthamasti kathaM saMzayaH? paraH- tIrthAntarIyaH, nayAnAM yat saMzayatvaM bhASate tad itthaM vastvaMzabuddhidvArA pratyekaM vikalpAnAMvastvaMzadharmAtmakazrutavikalpAnAM saMzayatvaM, ekadharmAvagAhitvena dUrIkRtaM paraMtu yataH nayeSu-nayasamudAyAtmake-nAnAdharmAvacchinne sApekSaviruddhanAnAdharmaviziSTe syAdvAde saMzayatvaM dUrIkRtamastItyarthaH // 35 // paradharmatiraskArarUpavirodhAbhAve nayasamudAyo'hato vijayate jIvan - sAmagyeNa dvayA'lambe'pyavirodhe samuccayaH / / virodhe durnayavAtAH, svazastreNa svayaM hatAH // 36 // nyAyamate sAmagyeNa-sAmastyena 'dvayA''lambe' dvitvaviziSTavastudvayAlambane-ekatvabuddhidvitvabuddhi vaiziSTayaM pUrNaM bhAsate tathA paradharmatiraskAra rUpavirodhAbhAve nayasamuccayo'pratihato jIvan vijayate, 'virodhe durnayavrAtAH svazastreNa svayaM hatAH' paradharmatiraskAre sati durnayAnAM-nayAbhAsAnAM samudAyAH, ekAntavAda rUpasvazastreNa svayaM hatAHanekAntavAdAmRtapAnaparAGmukhAH anekAntazraddhAzUnyAH satyamArgato bhraSTA ityarthaH evaM ca 'kaNTakeSu kSudrazatruSvekAntavAdiSu parasparadhvaMsisu satsu parasparasmAt dhvaMsante vinAzamupayAntyevaMzIlA sundopasundavaditi parasparadhvaMsinaH, teSu he jina? te tava zAsanaM syAdvAdaprarUpaNanipuNaM dvAdazAGgIrUpaM pravacanaM, parAbhibhAvukAnAM kaNTakAnAM svayamucchinnatvenaivAbhAvAt, adhRSyamaparAbhavanIyaM jayati-sarvotkarSeNa vartate' iti // 36 // pratyekaM mitho viruddhAnAM syAdvAdarupasamuccaye na virodha:kathaM vipratiSiddhAnAM, na virodhaH samuccaye ? / apekSAbhedato hanta kaiva vipratiSiddhatA // 37 // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat ____ 'vipratiSiddhAnAM' sattvaviruddhamasattvamasattvaviruddhaM sattvaM parasparaviruddhasattvAdi-dharmANAM syAdvAdarUpasamuccaye-anekavidhadharmA'vacchinnapadArthe virodho-sahAnavasthAnalakSaNo virodho na, sattvA'sattvayoritaretaramaviSvag-abhinnabhAvena vartanAt / na hi ghaTAdau sattvamasattvaM parihatya varttate, pararUpeNA'pi sattva prasaGgAt / na cAsattvaM sattvaM parihRtya vartate, svruupennaa'pysttvpraapteH| tadA hi virodha:syAd yadyekopAdhikaM sattvamasattvaM ca syAt / na caivam / yato nahi yenaivAMzena sattvaM tenaivAsattvamapi kintvanyopAdhikaM sattvam, anyopAdhikamasattvaM svarUpeNa sattvaM pararUpeNa cAsattvam / 'apekSAbhedato hanta, kaiva vipratiSiddhatA' =apekSAyA-svarUpapararupAdyapekSAyA bhedato-vibhAgata:-vizeSataH hanteti khede saMbhrame vA kaiva vipratiSiddhatA? na ko'pi sahAnavasthAnarUpI virodhagandho'pi arthAdabhinnabhAvenA'pekSAbhedata ekatra viruddhadharmANAM samAvezaH sambhavatIti // 37 // vyavahArikodAharaNa-pUrvikA'pekSAvAdataH syAdvAdasiddhiHbhinnA'pekSA yathaikatra, pitRputrAdikalpanA / nityA - nityAdyanekAntastathaiva na virotsyate // 38 // yathA, ekatra-ekapuruSavyaktau, 'bhinnApekSA' bhinnAH- anyAH, apekSAH upAdhayaH- avacchedakAH- aMzaprakArA iti yAvat yasyAM sA, kalpanA bhinnApekSA kathyate, 'pitRputrAdikalpanA'-atra kalpanA vicAradhArA jJeyA, ekasyaiva puMsastattadupAdhibhedAt pitRtva-putratva mAtulatva-bhAgineyatvapitRvyatva-bhrAtRvyatvAdidharmANAM parasparaviruddhAnAmapi prasiddhidarzanAt, tathaiva-tena prakAreNaiva-apekSAbhedarUpaprakAradvArA nityA-nityAdyanekAMta:mithoviruddhanityAnityasattvAsattvAdyaneka-anantadharmA'vacchinnatvarUpAnekAntavAdo 'na virotsyate' -na sahAnavasthAnarUpavirodhapadaM prApsyati // 38 // Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH anekAntA vyApake sati sarvatra tena nirNayajJAnaMvyApake satyanekAnte, svarUpapararUpayoH / AnekAntyAna kutrApi, nirNItiriti cenmatiH // 39 // avyApyavRttidharmANAM, yathA'vacchedakAzrayA / nA'pi tataH parAvRttistat kiM nA'tra tathekSyate ? // 40 // 'anekAnte vyApake sati' yathA hi nyAyaikaniSThe rAjani rAjyazriyaM zAsati sati sarvAH prajAstanmudrAM nAtivartitumIzate, tadatikrame tAsAM sarvArthahAnibhAvAt, evaM vijayini niSkaNTake syAdvAdanarendre tadIyamudrAM sarve'pi padArthA nAtikrAmanti tadullaGghane teSAM svarupavyavasthAhAniprasaktestathA ca nityAnityAdyanekadharmazabalaikavastvabhyupagamarUpasyAdvAdamaryAdAyA vyApakatvaM-vyApti-dravyaparyAyAtmakatvasvabhAvA'vacchinnatvaM sarvatra vastuni sadA vartate arthAt svarUpapararUpayo:-svarUpAvacchedena ca pararUpAvacchedena sattvAsattvAdyanekadharmAvacchinnatvarUpAnekAnte vyApakesarvavastuvyApake sati, anekAntasya bhAva AnekAntyaM tasmAdAnekAntyAtkasyacidekasya sattvasya vA'sattvasyAntasya nirNayasyAbhAvAt kutrApikasmiMzcit padArthe sattvaviSayiNI vA'sattvaviSayiNI nirNIti:-nirNayo neti ced-yadi matirbuddhistava tadocyate 'avyApyavRttidharmANAM yathA'vacchedakAzrayA' =viruddhatathAbhAsamAnairanekairdhamaimizritasya vastuno'pekSA vinA vivakSitaikadharmaprakArakanizcayaviSayIkaraNAsaMbhavaH / na cApekSA vinA laukiko'pi vyavahAraH saGgacchate, agrAvacchedena kapisaMyogAbhAvavati vRkSe zAkhA'pekSayaiva kapisaMyogavattvavyavahArAt / 'avyApyavRttitvaM-tadadhikaraNakSaNA'vacchedena tatsamAnAdhikaraNA'tyantAbhAvapratiyogitvarUpaM, evaM jJAnAdInAmapi, jJAnAdikaM yadAtmani vibhau zarIrAghavacchedenotpadyate tadA ghaTAdyavacchedena tdbhaavo'styeveti'| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 adhyAtmopaniSat yathA'vyApyavRttidharmANAM saMyogAdivizeSaguNAdighaTatvadravyatvanIlabhedAbhedAdirUpA'vyApyavRttidharmANAM nirNItiH, avacchedaka Azrayo yasyAM sA'vacchedakAzrayA yathA agrasthAnarUpAvacchedakaM pratItya vRkSe kapisaMyogAbhAvo varttate zAkhAsthAnarUpAvacchedakamapekSya kapisaMyogo varttate / 'ekatra vRttau hi virodhabhAjo:, yeSAmavacchedakabhedayAJcA / dravyatvaparyAyatayo vibhedaM, vijAnatAM sA kathamastu vastu // nIlabhedo ghaTatvAvacchedena nIlAbhedastu nIlavad bhinnabhedA'vacchedeneti bhedAbhedavAde / syAdvAde tu pUrvottarAkAra ( paryAya) parihArasvIkAra (dravyatvena) sthitilakSaNapariNAmena bhAvAnAmarthakriyopapattiraviruddhA / na caikatra vastuni parasparaviruddhadharmAdhyAsA'yogAdasan syAdvAda iti vAcyam / ekAntanityAnityapakSavilakSaNasya pakSAntarasyA (kathaMcinnityAnityarUpajAtyantarasya)GgIkriyamANatvAt, tathaiva ca sarvairanubhavAt ! tathA ca paThanti ! ' bhAge siMho naro bhAge, yo'rtho bhaagdvyaa''tmkH'| tamabhAgaM vibhAgena narasiMhaM pracakSate iti prakRte hi nyAyamate yathA'vApyavRttidharmANAM, avacchedakarUpAzrayadvArA nirNItiH- nirNayo'sti, tathA ca tato'vyApyavRttidharmANAM, tataH - avacchedakarUpAzrayataH parAvRttiHparivarttanamapi (zreSThAnekAntaparAvRttiH ) na bhavati, tadvastu, tathA-tena prakAreNA'trApekSAbhedato nAnAviruddhadharmAvacchinnatvaviziSTasyAdvAde kiM na bhavadbhirIkSyate ? samyagIkSyatAM tulanAkriyatAM yathArtharItyA anekAntavAdataH sarvatra nirNaya eveti // 39-40 // abhipretadharmAzrayeNaiva nayeSu nirNayo vyavahArI AnaigamAntyabhedaM tat, parAvRttAvapi sphuTam / abhipretA''zrayeNaiva, nirNayo vyavahArakaH // 41 // Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 naigamanayAdArabhyaivaMbhUtanAmakaparyantabhedavannayacakraM tat spaSTamantato gatvA pramANatvaprAptirUpaparivarttane'pi apekSAbhedavad bhavati tathAhi 'abhipretAzrayeNaiva nirNayo vyavahAraka : ' tatra nayacakre parAvRttau satyAmapi, svasvAbhipretadharmamAzritya nirNayaH - pramANatvaM, vyavahArakaH - vyavahArakArako bhavati nAnyatheti // 41 // prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH anekAnte'pyanekAntAt kathaM na parAvRttiH ?anekAnte'pyanekAntAda- niSThaivamapAkRtA / nayasUkSmekSikAprAnte, vizrAnteH sulabhatvataH // 42 // evam apekSAbhedato'bhipretAzrayeNaiva nirNayo vyavahArakArI bhavatyataH anekAnte'pi-anekAntapade'pi anekAntataH parAvRtti :- ekAnte parivarttanamaniSThatvenApAkRtaM khaNDitameva yato nayaviSayakasUkSmekSikAyAH prAnte vizrAnteH pramANatvaprApteH sulabhatvahetoH, anekAntato'nekAntaparAvRttiraniSTatvenaivA'pAkRteti, (anekAntavyavasthA prakaraNe, pR. 83 = nanu sarvatrAnekAnta iti niyame'nekAnte'pyanekAntAdekAntaprasaktiriti cedatra vadanti, 'bhayaNAvihubhaiyavvA, jahabhayaNAsavvadavvAiM / evaM bhayaNAniyamo'vihoisamayAviroheNa // 327 // yathA bhajanA'nekAnto, bhajate sarvavastUni tadetatsvabhAvatayA jJApayati tathA bhajanA'pi anekAnto'pi, bhajanIyA - anekAnto'pyanekAnta itISTamasmAkaM iti nayapramANApekSayaikAntazcAnekAntazcetyevamasau jJApanIyaH / tathAhi nityAnityAdizabalaikasvarUpe vastuni nityatvAnityatvAdyekataradharmA'vacchedakAvacchedenaikataradharmAtmakatvamubhayA'vacchedena vo bhayAtmakatvaM tathA nityAnityAdi - saptadharmAtmakatvapratipAdakatAparyAptyadhikaraNe'nekAntamahAvAkye'pi sakalanayavAkyAvacchedenoktarUpamanekAntAtmakatvaM pratyekanayavAkyA'vacchedena caikAntAtmakatvaM na durvacamiti bhAvaH / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 adhyAtmopaniSat etadevAha-evamuktarItyA bhajanA'nekAntaH sambhavati, niyamazcaikAntazca, samayasya siddhAntasya "rayaNappabhAsiya sAsayA siya asAsayA'- ityevamanekAntapratipAdakasya- "davvaTThayAe sAsayApajjavaTThae asAsayA" ityevaM caikAntAbhidhAyakasyAvirodhena na caivamavyApako'nekAntavAdaH, syAtpadasaMsUcitAnekAntagarbhasyaivaikAntasvabhAvatvAdanekAntasyApi syAtkAralAJchanaikAntagarbhasyAnekAntasvabhAvatvAt na cAnavasthA dezakAtyA'bhyAmavayavAvayavirUpasya vastuna iva syAdvAdasyA'pyekAntA'nekAntAtmakasyaiva pramANAdeva pratIteH) // 42 // pramANasiddhArthAd doSANAmanavakAzatvamAtmAzrayAdayo'pyatra, sAvakAzA na karhicit / te hi pramANasiddhArthAt, prakRtyaiva parAGmukhAH // 43 // ya eva doSA:kila nityavAde, vinAzavAde'pi samAste eva arthAt nityaikAntavAde ya eva doSA anityaikAntavAdibhiH prasaJjitAH kramayaugapadyAbhyAmarthakriyAnupapattivirodhavyabhicArAdayaH ta eva vinAza vAde'pi kSaNikaikAntavAde'pi samAstulyAH, nityaikAntavAdibhiH prasajyamAnA anyUnAdhikAH / sAmAnyavizeSAdyekAntavAdeSu samA doSA jJeyAH, tathA virodha-vaiyadhikaraNya-anavasthA-saMkara-vyatikarasaMzayApratipattiviSayavyavasthAhAnItyAdayo doSAH parodbhAvitA:syAdvAdasya jAtyantaratvAdniravakAzA eva, evaM cA ''trApi AtmAzrayAdayo na karhicit sAvakAzAH' arthAt kadAcanA'trApi-jAtyantararUpe'nekAntavAde AtmAzrayAnyonyAzrayAnavasthAdidoSA AtmAzrayaH svasya svApekSitatve'niSTaprasaMgastarkadoSaH, parasparajJAna sApekSajJAnAzrayo'nyo'nyAzrayaH tarkadoSaH, anavasthA yathA klRptavastu Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH sajAtIyavastuparamparAkalpanasya virAmAbhAvaH yathA jAtau jAtyantaraM tatrApi jAtyantaraM ityevaM tatra tatra jAtyaMtarasvIkAre'navasthA avakAzena-sthAnena sahitAH sAvakAzA na, kathamiti cet 'te hi pramANasiddhArthAt prakRtyaiva parAGmukhAH' =pramANatayA pratiSThAprAptasyAdvAdarUpArthataH prakRtyA-svabhAvata eva, te-AtmAzrayAdidoSAH, parAGmukhA vimukhAH-vaimukhyakAriNa eva // 43 // syAdvAdasya dveSI jano'pi kaH ?utpannaM dadhibhAvena, naSTaM dugdhatayA pyH| gorasatvAt sthiraM jAnan, syAdvAdaviTa jano'pi kH||44|| gorasarUpaM payo, dugdhatvena naSTaM sat, dadhibhAvena-dadhitvenotpannaM sat, gorasatvena sthiraM-dhruvaM jAnan ko jano'pi syAdvAdadveSI syAt? apitu na ko'pi janaH syAdvAdadveSI syAdeva yathA gorasaM dugdhatayA vinazyad dadhitayotpadyamAnaM gorasatayA tiSThatyeva, arthAt gorase sthAyini pUrvadugdhapariNAmavinAzottaradadhibhAvotpAdau sambhavantau pratyakSAdipramANabalenopalabdhau tau ca kathamapahnotuM pAryate ? evaM padArthasArthe syAdvAdarUpamutpAdavyayadhrauvyabhAvaM pazyantu zemuSImukhyAH / tataH siddha trayAtmakaM vastutattvamiti // 44 // kApilo'nekAntavAde svamataM darzayati - icchan pradhAnaM sattvAdyai-viruddhai gumphitaM guNaiH / sAGkhyaH saMkhyAvatAM mukhyo, nA'nekAntaM prtikssipet|45 / saGkhyAvatAM-viduSAM mukhyaH- pradhAnaH, sAGkhyaH-kApilaH, pradhAnaM prakRti mahadAdhutpAdamUlahetubhUtaM sattvarajastamobhirguNairanyo'nyavirodhadurdharairapi gumphitaM - grathitamaviruddhatayA'bhidadhAnaH svAtmano nA'nekAntamata Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 adhyAtmopaniSat vaimukhyamAkhyAti, tanmate hi prakRtirekA mahadAdyAtmikA anekA''kArA abhyupagamyate tataH sAGkhyo-'pyanekAntamatasammukha eva. tatra sattvarajastamorUpaguNatrayasyArthaH sattvaguNena vadananayanAdiprasannatA, prasAdakArya - liGgaM syAt, rajoguNena toSaH sa cA'nandaparyAyaH 'talliGgAni sphUrtyAdIni,' tamoguNena ca dainyaM janyate vaMdanavicchAyatAnetrasaMkocAdivyaGgyaM dainyaM, AdizabdenAdhyAtmikAdhidaivatAdhibhautikaM duHkhamAkSipyate. (viruddhaiH sattvAdyaiH - sattvarajastamobhiH prItyaprItiviSAdAtmakatayA lAghavopaSTammagauravadharmatayA vilakSaNa svabhAvaiH- guNai gumphitaM-tatsAmyA'vasthAtvamApannaM, pradhAnamaGgIkurvan sAGkhyo yadyanekAntaM pratikSipettadA na saMkhyAvatAM parIkSakANAM mukhyaH, tatpratikSepe svAbhimatapradhAnasyaiva vilayena svAdhirUDhazAkhAcchedanakauzalazAlitvAttasya saGakhyAvatAmiti nirdhAraNe SaSThI! yadi tu saMkhyAvatAM madhye mukhyastadA'nekAntaM na prtikssipedev|) mahopA. yazo vi. gaNI. // 45 // anekAnte bauddha-saMmatimAviSkarotivijJAnasyaikamAkAraM, naanaa''kaarkrmbitm| icchaMstathAgataH prAjJo, nAnekAntaM prtikssipet|| 46 // vijJAnasya-saMvida ekameva svarUpaM, nAnAcitrapaTAdyanekAkAramizraM samabhilaSan, bauddho nA'nekAntaM nirAkuryAt, ata eva prAjJaH, "jJAnAdvaitavAdinAM hi mate ekameva citrajJAnaM, grAhakaM tasya cAMzA grAhyAH, ityekasyaiva grAhakatvaM cA'bhyupagacchan, kathamanekAntavAdaM nirAkuryAt" yadi prakarSeNA'jJo na syAt yata ekatra citrapaTIjJAne nIlAnIlayoH, prsprviruuddhyorpyvirodhenorriikaaraat| tasmAttathAgatairabhyupagata eva syaadvaadH||. 'vijJAnasya' saMvidaH, ekamAkAraM-svarUpaM, nAnAkArakara Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH 35 mbitam-citrapaTAdyanekAkAra mizritam, icchan - abhyupagacchan, tathAgato =bauddho, nAnekAntaM pratikSipet nirAkuryAt tasyA'nekAntavAdanirAkaraNaM na balavadaniSTAnanubandhItyarthaH / sa hi paramANau mAnAbhAvAttatsiddhayadhInasthUlA'vayavitvasyA'pyasiddhe nalAdeH pratibhAsatvAnyathA'nupapattyA, viSayaM vinA'pi vAsanAmAtreNa dhiyAM vizeSAcca jJAnAdvaitameva svIkurute tacca jJAnaM grAhakatayaikasvabhAvamapi grAhyaMtayA'nekIbhavataH svAMzAn gRhNadanekamapi, iti kathaM na tasyAnekAntavAdikakSApaJjare praveza: ? / u yazo vi.ma. // 46 // syAdavAde naiyAyikavaizeSikayoH saMvAda: citramekamanekaM ca rUpaM prAmANikaM vdn| ? yogo vaizeSiko vA'pi nA'nekAntaM pratikSipet // 47 // ekaM citraM rUpaM tatraiva cAnekAkArarUpaM prAmANikaM pramANasiddhaM vadantAvakSapAdakaNAdau na syAdvAdaM niraakurutH| teSAM hi mate mecakajJAnamekamanekAkAramurarIkriyate, yatasteSAmevaM siddhAntasiddhiH, 'ekasyaiva citrapaTAdezcalAcalaraktAraktAvRtAnAvRtAdyanekaviruddhadharmopalabhbhe'pi durlabho virodhagandhaH', tasmAdasmadvad yaugavaizeSikAvapyanekAntamatA'numatiM vitanvatau staH svayaM hi ye ekatra ghaTe vyApyavRttyekaM citramavyApyavRtticitrAntaraM cAbhyupagacchanti teSAmanekAntavAdA'nAdaro na jyAyAniti bhAvaH // 47 // gururapi syAdvAdaM sanmAnayati pratyakSaM mitimAtraMze, meyAMze tadvilakSaNam / gururjJAnaM vadannekaM nA'nekAntaM pratikSipet // 48 // mitizca mAtA ca, mitimAtarau tayoraMze-bhAge= pramANaphalarUpapramitirUpAMze viziSTajJAtRrUpapramAtRrUpAMze ca pratyakSaM tathA meye prameyarUpAMze, Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat 'tadvilakSaNaM' pratyakSavilakSaNaM jJAnaM parokSajJAnaM prameyAMzagatajJAnaM parokSaM, pramitipramAtRrUpAMze gataM pratyakSajJAnaM, ekaM (jJAnatvApekSayaikaM) jJAnaM vadanpratipAdayan guruH, (prabhAkara: ) anekAntaM syAdvAdaM na pratikSipet, na nirAkuryAditi (1 - pUrvamImAMsakaH) // 48 // 36 bhaTTo vA murArirapi syAdvAde saMmatiM dadAti - jAtivyaktyAtmakaM vastu, vadannanubhavocitam / bhaTTo vA'pi murArirvA, nA'nekAntaM pratikSipet // 49 // 'jAtivyaktyAtmakaM'=jAtiH sAmAnyaM ca vyakti vizeSazca, tAvevAtmA-svarUpaM yasya tat jAtivyaktyAtmakaM vastu, arthAt sAmAnyavizeSobhayasvarUpA'vacchinnaM vastu, yathA vastunaH svarUpaM sAmAnyaM tathA vizeSazca, vastuni tAdAtmyasambandhena sAmAnyaM yathA varttate tathA vizeSazca 'tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatAnyAyena, sAmAnyA'bhinno vizeSaH, vizeSA'bhinnaM sAmAnyaM, sAmAnyavizeSobhayatvA'bhinnaM vastvevetyanubhavocitaM jAtivyaktyAtmakaM vastu, vadan bhaTTo (mImAMsakavizeSaH) murAri rvA, anekAntaM syAdvAdaM na pratikSipet - tiraskuryAditi, mImAMsAmAMsalamatirmImAMsako'pi sarvajJA'palApaM pralapan saMzayajJAnamekamanekAkAraM pratijAnAno nAnekAntaM pratikSipet // 49 // brahmavedAntino'nekAnte'numatiH - abaddhaM paramArthena, baddhaM ca vyavahArAtaH / bruvANo brahmavedAntI, nA'nekAntaM pratikSipet // 50 // paramArthena - vastutaH, abaddhaM-saMsArabandhanarahitamAtmAnaM, vyavahArataH lokAnukUlapravAhasambandhavyavahArApekSayA, baddhaM-saMsArabandhanasahitamAtmAnaM bruvANo-vadan brahmavedAntI anekAntaM syAdvAdamataM na pratikSipet nirA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH 37 = 1 kuryAditi (brahmasAkSAtkArAntaraM hi ghaTAdInAM bAdhaH yatra tvasya sarvamAtmaivA'bhUt tat kena kaM pazyet (bR. 4-5 - 15 ) iti zruteH, na tu saMsAradazAyAM bAdhaH, 'yatra hi dvaitamiva bhavati taditara itaraM pazyati' (bR. 4-5 - 15 ) iti zrute: vyavahAradazAyAM saMsAradazAyAM dvaitamiva dvaitaM bhavatIva / prapaJcopAdAnabhUtena ajJAnena dvicandrAdidarzanavat kriyAkArakaphala-lakSaNakalpitabhedAdiva bhavati, vAstavikaM dvaitaM na bhavati tathA cAbAdhitapadena saMsAradazAyAmabAdhitatvaM vivakSitamiti na ghaTAdipramAyAmavyAptiH / taduktam dehAtmapratyayo yadvat pramANatvena kalpitaH / laukikaM tadvadevedaM pramANaM tvA''tmanizcayAt // 1 // iti AtmanizcayAd brahmasAkSAtkAraparyantamityarthaH / laukikamiti ghaTAdijJAnamityarthaH / vedAntaparibhASAyAM nirupAdhikaparabrahmasopAdhikakAryabrahmabhedena saMsAradazAparamArthadazAbhedaH / atra 'dvAsuparNA sayujAsakhyA samAnaM vRkSaM pariSasvajAte' (muM.3/1) etad zrutimadhye saMsArIjIvaH saMsArakarmaphalAnubhavavAn, tathezvararUpabrahma, asaMsAra tvasampannaM prtipaadyte| tattvamasi rUpamahAvAkyasya tAtparyaM cintanIyam / saMsArabandhanena saMsArijIvabrahmabaddhaM vyavahArata - upacArata:, IzvararUpaM brahma asaMsAritvena paramArthato'baddhamucyate // 50 // sarvadarzanazAstravyApakaM syAdvAdaM vedA na nirAkuryuH - bruvANA bhinnabhinnArthAn, nayabhedavyapekSayA / pratikSipeyurno vedAH syAdvAdaM sArvatAntrikam // 51 // " vedAH- zrutayaH, bhinnAbhinnanayAnAmapekSayA, bhinna-bhinnArthAn bruvANAvadanto vedAH sarvatantravyApinaM sArvatAntrikaM syAdvAdaM na pratikSipeyurnirAkuryuH - tathAhi paramAtmanA mahAvIreNendrabhUtinAmA madhuravAcA gautamagotra evokta: 'bho gautamendra bhUte ! vedArthaM vibhAvayeti kathayitvA vedasya nizcayanayApekSayA samyagartho vivecitaH, tamarthaM viditvA gautamendrabhUti Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat bhagavataH ziSyo jAtaH, evaM zeSA dazA'pi vidvAMso bhinnabhinnanayA'pekSayA vedasya samIcInArthaM darzayitvA pratibodhitAste'pi ziSyA jAtA, gaNadharapadavIbhAjaH saMjAtAH, jainadarzane'dyApi gaNadharavAdaH pratiSThitaH prasiddhazcAtaH samIkSaNIyaHsarvairiti vijJapayAmyaham // 51 // atha lokAyatikAnAM vyavahAradurnayAvalambinA sakalatAntrikabAhyAnAM kiM sammatyA'sammatyA veti teSAmavagaNanAmevA''viSkurvate vimatiH sammatirvA'pi, cArvAkasya na mRgyte| paralokAtmamokSeSu, yasya muhyati zemuSI // 52 // cArvAkasya-nAstikasya, vimati-virUddhapratipattiH, sammatiH samyakpratipattiA , na mRgyate-na vicAryate, kutaH? yasya cArvAkasya zemuSI-buddhiH, 'paralokAtmamokSeSu' paraloke jIve mokSe ca, muhyati-mUDhA syAd yadA''bAlagopAlaprasiddha jIvAdyapi na jAnAti, tasya kA vimatiH ? sammatirvetyarthaH, tataH evameva siddhaM srvmtsmmtmnekaantN| yata eva cAnekAntAtmakaM vastUpapattikSamamiti / yeSAM paralokAtmamokSeSveva moha:taiHsaha vicArAntaravimatisammatI aparyAlocitamUlAropaNakaprAsAdakalpanasaMkalpakalpe iti bhaavH|| 52 // tApazuddhA'zuddhazAstrayornirUpaNam - tenA'nekAnta sUtraM yad, yadvA sUtraM nyaatmkm| tadeva tApazuddhaM syAd, na tu durny-sNjnyitm|| 53 // tena-sArvatantrikasyAdvAdasiddhAntahetunA, pramANarUpAnekAntamayazAstrarUpasUtraM (digdarzakatvena) yad athavA pramANakArakanayamayazAstrasUtraM yad, tadeva zAstraparIkSakatApazuddhiparIkSAyAmuttIrNameva, 'na tu durnayasaMjJitaM' parantu nayAbhAsasaMjJAsamanvitaM zAstraM tApazuddhaM na, nayAbhAsarUpadurnayazAstraM naigamAbhAsarUpavaizeSikanaiyAyikayoH zAstram, saMgrahanayAbhAsAvAntarabhUtaparasaMgrahA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH bhAsarUpasarvAdvaitadarzanazAstraM, sAGkhyadarzanazAstraM ca, vyavahAranayAbhAsarUpacArvAkadarzanazAstram, RjusUtranayAbhAsarUpabauddhadarzanazAstram, zabdanayAbhAsarUpazabdabrahmavAdinaH zAstram, samabhirUDhanayAbhAsa-evaMbhUtanayAbhAsa dravyAstikanayAbhAsa-paryAyArthikanayAbhAsaarthanayAbhAsa-zabdanayAbhAsaarpitanayAbhAsaanarpitanayAbhAsa-vyavahAranayAbhAsa-nizcayanayAbhAsajJAnanayAbhAsakriyAnayAbhAsAdaya ete durnayasaMjJitAH, tatpratipAdakazAstraM ca tApazuddhaM nArthAt durnayamatAbhiniviSTabuddhibhistIrthAntarIyaistaddharmigatadharmAntaranirAkaraNA'bhiprAyeNaiva sAvadhAraNaM tat prayujyate, yathA nityameva vastu, anityameva vetyAdi, tadA tAdRzapadArthAprasiddha nirAlambanatvAdalIkatAM prApnuvatkena vAryeta, tasmAnayapramANA'bhijJaH syAdvAdI sakalAdezavikalAdezAvadhikRtya yad brUte tattatsatyaM, durnayamatAvalambino yadyadAcakSate tattadalIqamiti bhAvaH // 53 // nityaikAntamatasya nirAkaraNam - nityaikAnte na hiMsAdi, ttpryaayaa'prikssyaat| manaHsaMyoganAzAdau, vyaapaaraanuplmbhtH|| 54 // sAMkhyA evaM manyante hi AtmA nitya eve 'ti nityaikAnte-dravyaparyAyobhayarUpeNa sarvathA''tmana ekAntanityatve na hiMsAdi tatparyAyA'parikSayAt' sAMkhyamate hiMsAdi (AdinA'hiMsAdi) na ghaTate yataH tasyAtmanaH manuSyAdiparyAyANAmaparikSayAt-avinAzAt -nityatvAt (apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvatvaM) nityatvamiti arthAt manuSyAdizarIragataprANAnAM nAzo hiMsocyate tadatra na ghaTate, sAMkhyaH prAha:-'manaH saMyoganAzAdau' Atmano nityatve'pi vivakSita-hiMsAdi na ghaTate tathApi asmanmate paribhASitahiMsAdi ghaTate tathAhi-loke vyaktermaraNamucyate tadAtmavyakteryazcaramAtmamana:saMyogo'thavA caramendriyamana:saMyogo'sti tasya Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat yo dhvaMsaH maraNarUpahiMsA paribhASyate, jainaH prAha - tanna samyakkathanaM, yato mana:saMyoganAzasyArthasamAjataH (dvitIyasAmagrItaH) siddheH, mana:saMyoganAzAdau ca anyavyaktirUpahiMsakasya hiMsArUpavyApArasyAnupalambhAt anupalabdherananubhavAditi nityaikAntavAde hiMsA na ghaTate tadA'hiMsAdidharmaH kathaM ghaTeteti // 54 // 40 sAMkhyamate nityanirlepAtmavyavasthAyAM kA buddhiH ? - buddhilepo'pi ko nitya - nirlepAtmavyavasthitau / sAmAnAdhikaraNyena, bandhamokSau hi saGgatau // 55 // sAMkhyamate=puruSasya ca prakRtivikRtyanAtmakasya apariNAminityasya cidrUpasya puSkarapalAzavannirlepasyAtmano na bandhamokSau, kintu prakRtereva, 'nAnAzrayAyAH prakRtereva bandhamokSau na puruSasye' ti tadapyasAram, anAdibhavaparamparAnubaddhayA prakRtyA saha yaH puruSasya vivekA'grahaNalakSaNo'viSvagbhAvaH sa cenna bandhaH, tadA ko nAmA'nyo bandhaH syAt, prakRti: sarvotpattimatAM nimittamiti ca pratipadyamAnenA''yuSmatA saMjJAntareNa karmaiva pratipannam / tasyaivaMrUpatvAdacetanatvAcca tataH puruSasyaiva bandhamokSau, saMsArazca svIkaraNIya eva mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogebhyo'bhinnasvarUpatvena karmabandhahetubhyo bandhasiddhau ca siddhastasyaiva nirbAdhaH saMsAraH, bandhamokSayozcaikAdhikaraNatvAda ya eva baddhaH sa eva mucyate iti puruSasyaiva mokSa AbAlagopAlaM tathApratIte: ityAdi vivecanataH siddha eva nityasya nirlepasya Atmano vyavasthitau - vyavasthAyAM, kApilAnAM ko buddhilepaH ? arthAt na ko'pi buddhilepo yato hi 'sAmAnAdhikaraNyena bandhamokSau saMgatau' ya AtmA baddhaH sa eva mucyate ityapekSayA ekAtmarUpAdhikaraNA'vacchedena ekAdhikaraNavRttitvena - bhinnAdhikaraNA'vRttitvena sAmAnAdhikaraNyaM bandhe ca mokSe ca varttate, kadAcidapi svAtmAnaM vimucya Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH dezakAlA'navacchedena bandhazca mokSazca na bhUtau bhavato bhaviSyatazcAt kAlatrayA'vacchedena ekAtmanyeva bndhmokssaaviti|| . Atmano nityaikAntavAde nityanirlepavAde kathaM buddhilepaH ?sAMkhyamate nityanirlepatvAvacchinnAtmano vyavasthAyAM-nirNaye jaDasvarUpabuddhilepaH-prakRtisambandha:kaH ? buddhilepavAnAtmeti kalpane nityanirlepavAnAtmeti vyavasthAyA bhaGgaH syAt bandhamokSatattvasiddhau yadi buddhilepakalpanA tadA (buddhereva) prakRtereva bandhamokSau prakRtivikRtyanAtmakasya purUSasya na bandhamokSau, yataH sAmAnAdhikaraNyena, bandhamokSau saGgato, tasmAtprakRti (jaDa-buddhiH) rUpAdhikaraNe bandhamokSau samAgatau jaDarUpaparabuddhau kathaM bandhamokSau ? tattu sarvathA'niSTameva, yazcetano badhyate sa mucyate iti, vacanAt ataH sAMkhyamate Atmani-puruSebandhamokSasaMsAramuktirUpatattvasya sarvathA'bhAvaprasaGgaH syAt ataH nityanirlepaikAntavAde AtmA, saMsArI vA siddha iti AtmavyavasthAyA bhaGgo'taH sAMkhyamate siddhitadupAyarahitatve kathaM mumukSuNA jJAninA tanmataM grAhyameveti? // 55 // anityaikAntapakSe hiMsAdikamayuktam - anityaikAntapakSe'pi, hiNsaadikmsnggtm| svato vinAzazIlAnAM, kSaNAnAM nAzako'stu kaH? 56 / bauddhamate-Atmana ekAntA'nityatve, hiMsAdikaM (hiMsA Adau yasmiMnstat kRtyAkRtyAdi sarva) asaGgatam-saGgati rUpayuktihInamarthAdasambhavAghrAtamiti kathamasaMgatiriti cet nAzahetorayogena kSaNikatvaM sAdhyate ghaTAdipadArthanAzakatvAsaMbhavataH sarve bhAvAH svabhAvata utpadyante sadyo vipadyante ca evaM pratikSaNaM nAzotpAdaviSayakadhArA pracalati ata eva kathyate 'svato vinAzazIlAnAM kSaNAnAM nAzako'stu kaH' kSaNAnAM Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 adhyAtmopaniSat padArthAnAM svata eva svayameva vinAzaprakRtikAnAM ko nAzaheturanyo'stu? svayameva svamutpAdayati kSaNAnantaraM nAzayati ceti // 56 // kSaNAnAmanantaratvaM hiMsAhetuH kathaM na ?AnantaryaM kSaNAnAM tu, na hiNsaadiniyaamkm| vizeSA'darzanAttasya, buddhalubdhakayormithaH // 57 // atra bauddhaH-sUkarasyAntyakSaNo narAdikSaNaheturbhavatu ! tatastatrA'pi hiMsakatvApatane svaH svasyahiMsako bhavet, arthAt narAdikSaNahetu rlubdhako'pi hiMsakatvena siddha iti cet tadA bhavadIye bhagavati buddhe'pi sUkarahiMsakatvApattirbhaviSyati, yataH sUkarasya vijAtIyadhArArUpanarAdikSaNotpAde yathA tatkSaNapUrve lubdhako'sti tataH sa heturjAtaH, tathA tatkSaNapUrve bhagavAn buddho'pyastyeva, dvayo na kshcidvishessH| evaM buddho'pi sUkarahiMsako bhvissyti| etattu bhavatAmaniSTameveti vivecanata etatsiddhameva 'kSaNAnAM'-padArthAnAmAnantaryaM anaMtaratvaM tu na hiMsAdi-niyAmakam-na hiMsAdi kArya prati hetu ryatastasya-Anantaryasya-(anantaratve) mithastatkSaNapUrvavartibuddhalubdhakayo vizeSasya darzanAbhAvAditi // 57 // hiMsAdiniyAmakaH saMklezanAmako vizeSo'styeva kathaM na ?saMklezena vishessshce-daanntrympaarthkm| na hi tenA'pi saMkliSTa-madhye bhedo vidhiiyte||58|| bauddhaH prAha-atrAnantaratve buddhalubdhakayormadhye samAnatve'pi duSTAzayarUpasaMklezadvArA vizeSo vartate, lubdhake saMklezo varttate na buddhe'to. 'nantaratvasaMklezobhayaviziSTo lubdhaka eva hiMsako na buddha iti cet tadA 'kSaNAnAmAnantaryaM hiMsAdiniyAmakam' iti siddhAnto nirarthako'rthahIna eva, hi-yataH, 'tenApi' tenA'nantaryeNA'pi, saMkliSTAnAM duSTAzayavatAM Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH madhye na bhedo-vizeSo vidhIyate-kriyate arthAt saMkliSTAnAM madhye AnantaryaM na vizeSavidhAyakamataH kSaNAnAM-nirvizeSavidhAyaka-hiMsAdiniyAmakamAnantaryamanyathAsiddhatvena nirrthkmiti| (avazyaklRptaniyatapUrvavarttina eva kAryasambhave tadbhinnamanyathAsiddhaM, daNDAdibhiravazyaktRptapratiniyatapUrvavartibhireva ghaTAdikAryasambhave rAsabhAdikamanyathAsiddham) // 58 // . bhedakAnantaryeNa samagrA kriyAbhidA bhidyatemanovAkkAyayogAnAM, bhedAdevaM kriyAbhidA / samagraiva vizIryetetyetadanyatra carcitam // 59 // evaM sarvatra kSaNAnAM bhedakArakAnantaryadvArA, manoyogabhedAtmAmAnasikakriyAbhedaH, vAyogabhedajanyavAcika-kriyAbhedaH, kAyayogabhedaprayuktakAyikakriyAbheda ityAdisamastakriyAbhedAnAM vinAza:vizaraNaM syAdityetadvastu, anyatra-etadgrantha-bhinnagrantheSu carcAviSayIkRtameva tatra nirIkSaNIyamityatidezaH // 59 // anekAntazAstraM sarvAnyazAstrAdviziSyate - nityA'nityAdyanekAnta-zAstraM tsmaadvishissyte| tadddaSTyaiva hi mAdhyasthyaM, grisstthmuppdyte||60|| 'nityA'nityAdyanekAntazAstraM' bhinnabhinnApekSArUpadRSTikoNato nityatvA'nityatvasattvAsattvasAmAnyavizeSAdyananta-dharmAvacchinnavastupratipAdakAnekAntarUpaM zAstraM (zAsanarakSaNaguNasAmarthyayAthArthyaviziSTaM) 'tasmAt'=nityAnityAyekAnta-dravyaparyAyAtmakavastupratipAdanaparAyaNasarvanayAbhAsAdirUpadurnayapratipAditazAstrataH, viziSyate' samanvayasiddhipArasparikaM dRSTikoNaM samIkSya samAdhAnadRSTisarvadharmamilanataH, ekAntAgrahavigrahavirA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 adhyAtmopaniSat mataHparamazAntiprabhAvAnubhavataH paramAtmatattvAnusandhAnadvArA'tizete, jayatIti yAvat, ata eva kathyate 'tadRSTayaiva hi mAdhyasthyaM gariSThamupapadyate'. =anekAntazAstrAbhyAsajanyAnekAntasarvasApekSadRSTirUpasamyagdarzanapradhAnatvena mAdhyasthyaM-rAgadveSapariNatyabhAvaH, madhyasthanyAyasampannadRSTipUrvakasthitiH paramasamatA-sarvadharmasahiSNutApUrvakasarvadharmavadbhyaH saMpUrNanirbhayatAnyAyapUrvakaM parama-satyoddhoSaNaM 'upapadyate' upapannaM sarvathA bhavatIti // 60 // sarvanayeSu svaputratulyA'nyUnAdhikabuddhirbhavatiyasya sarvatra samatA, nayeSu tnyessviv| tasyAnekAntavAdasya, kva nyUnAdhikazemuSI ? // 61 // 'yasya' syAdvAdarUpAnekAntavAdasya pitRtulyasya, 'sarvatra nayeSu tanayeSu iva samatA' samasteSu nayeSu-svAMza-vastvaMzarUpeSu tanayeSu-aurasasvakIyaputreSu yathA samatA-nirvizeSamanaskatA-bhedabhAvazUnyatA varttate, 'tasyAnekAntavAdasya' janaka-samAnasya tasya syAdvAdarUpavAdasya (syAdvAdavAdino vA) 'kva nyUnAdhikazemuSI'-na ca kutracinnaye buddhe nyUnatA'dhikatA ca apitu samAnabuddhikatA vidyate, buddhermanaso vA sarvatra tulyatA vartate'ta eva lokottarasamatA, tatrApekSAbhedataH sarve nayAH svasvasthAne svasvadharmasattAsAmrAjyamanubhavantaH paramadharmasattAM prati tiraskArabuddharatyantAbhAvAt-maitrIsadbhAvAt, sarvanayeSu ca samakakSatayA matiM vidadhat sAmyabhAvo vijayate sadA syAdvAdinAm // 61 // syAdvAdasya nayAH svavastvaMzAH svatantrA evasvatantrAstu nayAstasya, nAMzAH kintu prklpitaaH| rAgadveSau kathaM tasya, dUSaNe'pi ca bhUSaNe ? // 62 // "tasya'-anekAntavAdasya-sarvanayAtmakasyAdvAdasya 'aMzA nayAstu Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 svatantrA:'=dezarUpA aMzavizeSA nayAstu svatantrAH - svArthasatyAH santaH svarUpasyAdvAdasya taMtrA : adhInA eva ( svAbhimatadharmasthApanakartRtvarUpasvAtaMtryasaMpannAH) nAnyAdhInAH parantu prakalpitAprakarSeNa chAdmasthyasvAcchandyasaMspRSTamatikalpanAzilpakalpitA na 'nayAnazeSAnavizeSamicchan; na pakSapAtI samayastathA te' matsaritvAbhAvapUrvakapakSapAtitvAbhAvAt he bhagavan, te tava samayaH siddhAnta Agama iti ataH nayAnazeSAnavizeSamicchan, sarvanayAtmakRtvAdanekAntavAdasya / yathA vizakalitAnAM muktAmaNInAmekasUtrA'nusyUtAnAM hAravyapadezaH, evaM pRthagabhisandhInAM nayAnAM syAdvAdalakSaNaikasUtraprotAnAM zrutAkhyapramANavyapadezaH, evaM ca sarvanayAtmakatve bhagavatsamayasya sarvadarzanamayatvaM na virUddhameva, nayarUpatvAddarzanAnAm evaM ca tasya sarvanayAtmakasyAdvAdasya, syAvAdino vA 'dUSaNe'pi ca bhUSaNe kathaM rAgadveSau' kenacit pratyanIkenaikAntavAdinA nindAvahelanAtiraskArAdirUpadUSaNadAne'thavA syAdvAdAnukUlena mitreNa tattvAnveSiNAsatyagrAhiNA sat - sarvazreSThasiddhAntAdisadvizeSaNAdinA bhUSaNarUpakathane, nindakastAvako bhayopariSTAnna rAgadveSAvarthAd dRSTirAgadveSatyAgarUpasamatAsudhA'pratihatA varttate / (svArthasatyasarvanayaviSayakamAMdhyasthyamAveditamatra) // 62 // prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH mahendrajAlavad durnayArthe mAdhyasthyaM satAmarthe mahendrajAlasya, dUSite'pi ca bhUSite / yathA janAnAM mAdhyasthyaM, durnayA'rthe tathA muneH // 63 // yathA 'mahendrajAlasyArthe' = mahad yad indrajAlaM tasya mahendrajAlasya mantra - dravyahastaprayogAdinA'saMbhavadvastupradarzanasya rUpaparArvattanAdikamAyArUpasya 'arthe'=asati vA'satyarUpe viSaye, kenacid 'dUSite' nindAdi - Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat doSaviSayIkRte api ca 'bhUSite' stutyAdirUpabhUSaNaviSayIkRte 'janAnAM'prekSakajanAnAM 'mAdhyasthyaM' - ubhayaviSaye samAnatA'sti, tathA tena prakAreNa 'durnayA'rthe' nityAnityAdyekAntavAdAzritanayAbhAsamatA'bhimate kenacid dUSite'pi ca bhUSite vastuto'sati vA'satye padArthe, muneH- syAdvAdasatyarUpatattvaM manyate iti muniH tasya muneH, mAdhyasthyaM - tATasthyaM bhavasthiticintanadvArA karuNAgarbhitaM sAmyaM - prasAdAprasAdAbhAvarUpaM vartata eva / (durnayaviSayakamAdhyasthyamatra. ) // 63 // 46 ajJAnAndha eva syAdvAdaM dUSayenna tu paNDita: dUSayedajJa evoccaiH, syAdavAdaM na tu paNDitaH / ajJapralApe sujJAnAM, na dveSaH karuNaiva tu // 64 // mAtsaryaprayuktapakSapAtajanakasyAdvAdaviSayakAjJAnarUpAndhatAyuto'jJa evoccaiH - mahatA prakAreNa syAdvAdaM dUSayet' sarvadarzanavyApakaM syAdvAdaManekAntasiddhAntaM, doSodbhAvanadvArA kalaGkitaM kuryAt, parantu 'paNDitastu na dUSayet, syAdvAdazAstrAbhyAsamananadvArA tattvAnugabuddhirUpapaNDAsamanvitaH paNDitastu na dUSayet dUSaNAnvitaM na kuryAdapi tu bhUSaNA'nvitaM kuryAt, ' ' ajJapralApe sujJAnAM na dveSaH karuNaiva tu' = ajJAnAM samyagjJAnarahitAnAM pralApe - anarthakavacasi, sujJAnAM samyagjJAnaprakAzazAlinAM, 'na dveSa:' na krodhAdyAvezaH apitu karuNaiva paraduHkhaprahANecchArUpA, dayaiva - parAnugraharUpA vA karuNA jJeyA // 64 // jJAnaM vibhajate AdyaM zrutajJAnam - ". trividhaM jJAnamAkhyAtaM zrutaM cintA ca bhAvanA / AdyaM koSThagabIjAbhaM, vAkyArthaviSayaM matam // 65 // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH tisro vidhA: prakArA yasmiMstat, trividhaM jJAnaM - triprakArakaM jJAnaM, ekaM zrutajJAnaM, dvitIyaM cintAjJAnaM ca tRtIyaM bhAvanAjJAnaM (jJAnatvena viSayatRSNAparihAritvena vidhiyatnavattvena jalAditvena sAmyamataudakadugdhAmRtakalpaM yathArhaM jJeyam) AdyaM jJAnaM vivRtyate = ' AdyaM koSThagabIjAbhaM'= koSThe annakoSThake-koSThAgAre gataM yad dhAnyabIjaM tatsadRzaM AdyaM jJAnaM, zrutajJAnamarthAccintAjJAnaM prati gurubhaktyAdividhAnAt bIjaMkAraNamanyathA cintAbhAvanAjJAnAnupapattiH, yaH zAstrarUpasiddhAntaM zRNvan saMvegaM gacchati tasya zrutajJAnaM ato mithyA'bhinivezarahitaM mataM nAnyasya, kiJca yuktigamyatarkarUpohAsatpakSanirAkaraNarUpApohAdirahitaM zrutajJAnaM tathA 'vAkyArthaviSayaM' sarvazAstrA'virodhi, gItArthasya padasamudAyAtmakavAkyArtha-nayAtmaka zAbdabodhamAtraviSayakaM zrutamayaM jJAnaM, ( svArthapratyAyane zaktimAn vAkyAntaraghaTitapadApekSaNarahitaH parasparasahakArisamUho vAkyam) (bhinnabhinnAnupUrvIviziSTA varNA viziSTapariNAmavantaH zabdAH, te ca padavAkyAdirUpatayA vyavasthitAH) // 65 // 47 dvitIyacintAmayajJAnasya vivaraNam - mahAvAkyArthajaM yattu, sUkSma-yukti-zatA'nvitam / tad dvitIyaM jale taila-bindurItyA prasRtvaram // 66 // 'yattu' dvitIyaM cintAmayaM jJAnaM, UhApohAdisahitaM 'mahAvAkyArthajaM' anantadharmA''tmakavastupratipAdakAnekAnta-viSayarUpamahAvAkyArthazAbdabodhajanyaM, 'sUkSmayuktizatA'nvitaM ' - atisUkSmabuddhizAligamyasuyuktizatenAlocanAyuktaM, jale tailabinduvad vistAri vyApakatAsvabhAvaM sarvapadArthavidhAyaka sarvazAstre cintAmayaM jJAnamiti // 66 // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 adhyAtmopaniSat tRtIyabhAvanAmayajJAnasya vivaraNam - aidamparyagataM yacca, vidhyAdau yatnavacca yat / tRtIyaM tadazuddhocca - jAtyaratnavibhAnibham // 67 // 'yacca' kiJca yattRtIyaM bhAvanAmayaM jJAnaM 'aidamparyagataM ' UhApoharahitavAkyArthohApohasahitamahAvAkyArtharUpArtha-vijJAnajanyaparamArtharUpatattvaviSayaka jJAnA'bhinne aidamparye - tAtparye gataM sthitaM pariNataM varttate 'vidhyAdau yatnavacca yat' yad bhAvanAmayaM jJAnaM vidhi- dravya-dAtR-pAtrAdiSu yatnamahAdarapUrvakaprayatnazAli, 'tadazuddhoccajAtyaratnavimAnibhaM' zuddhoccajAtyaratnaM nisargata evA'nyaralebhyo'dhikaM prakAzate tathApIdaM bhAvanAmayaM jJAnamapyazuddhoccajAtyaratnasamAno viziSTabhavyajIvastasya karmamalena malinatve'pi dvitIyajJAnAdadhikaM bhAvanAjJAnaM prakAzate, bhAvanAjJAnasya mahattvaM kathyate tathAhi bhAvanAsthairya prayuktakuzalasthairyato mokSasya pradhAnakAraNato nirupAdhikajIvapariNAmarUpabhAvanAyAM sarvocitAnuSThAne pradhAnatvaM jJAyate, bhAvanA'nugataM jJAnaM tAttvikaM prAtibhaM jJAnaM zrutamayajJAne jJAtamajJAtadRSTamajJAtaM, bhAvanAjJAnena dRSTajJAtaM jJAtameveti, yataH zrutajJAnamuparAgamAtraM - uparito-bAhyato jJAnaM nA'ntarataH, ataH zrutamayajJAnenApAyarUpAnarthebhyo nivRttirna bhavati, hitAhitapravRttinivRttyo rmUlaM bhAvanAjJAnaM / bhAvanAjJAnino hi dRSTApAyayoge'pyadRSTApAyebhyonivarttamAnA dRzyante evAnyajIvarakSAdau pravarttamAnAH / ato mumukSuNA sarvatra bhAvanAyAM bhAvanAjJAne ca prayatnaH kArya iti // 67 // prathame jJAne svalpadarzanaviSayakagrahaH Adye jJAne manAk puMsa- stadrAgAddarzanagrahaH / dvitIye na bhavatyeSa, cintAyogAtkadAcana // 68 // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH zrutajJAnamaye prathame jJAne, puruSasya zrutazAstrasiddhAntaviSayakarAgasya kAraNAt 'manAg darzanagrahaH ' svalpakoTiko darzanasvadharmaviSayako graha:viziSTAgraharUpapakSapAto varttate, 'dvitIye' cintAmaye dvitIye jJAne 'eSa' svalpakoTiko'pi darzanagrahaH svalpo'pi dRSTirAgarUpadarzarnagraha: 'cintAyogAt'-UhApohAdirUpaviziSTacintanarUpacintAyA: sambandhataH; kadAcanakasmiMzcidapi kAle, na bhavati asambhavakoTimArohati, arthAd cintAjJAne svalpadarzanagrahAsaMbhavaH; satAmapi durucchedarUpasvalpadRSTirAgAbhAvastatra cintAjJAnasyAcintyaprabhAva:; tataH samyag dRSTeH prAdurbhAvaH // 68 // 49 antime bhAvanAjJAne sarvatraiva hitAvRttiH - cArisaJjIvinI - cAra - kArakajJAtato'ntime / sarvatraiva hitA vRtti, - rgAmbhIryA - ttatvadarzinaH // 69 // bhAvanAjJAnaM hitakaraNaphalakaM bhavatastatrA'ntime - carame bhAvanAjJAne 'cArisaJjIvinIcArakArakajJAtato' (vanaspatisamUhagatacArirUpa) saJjIvinIcArabhakSaNakArakastrIdRSTAntataH, tattvadarzina:- tAtparyaparyantadarzanazAlinaH mahApuruSasya gambhIratApUrvakaM sarvatra - sarvadarzanagatamatAbhimatanayazAlisarvajane, hitA - hitakAriNI vRtiH - mAnasAdidvArA varttanaM bhavatIti cArisaJjIvinI - cArakArakadRSTAMto likhyate - svastimatInagaryAM dve viprakanye vasataH, dvayo mitho maitrI gADhA''sIt, dvayo vivAha : saJjAtaH, bhinnabhinnanagara zvasurAlayaM jagmatuH, ekadA te dve sakhyau milite, akasmAttato mithaH sukhaduHkhabhRtAM vArtAM cakratuH, ekA prAha- atIvA'haM duHkhitA'smi, madIyaH patirmadadhIno nAsti, dvitIyA prAhattvaM cintAM mA'kArSIH, tvAmahaM mUlauSadhIM dadAmi tvaM tvatpatiM tAM bhojaye:, tvadadhInastvat- patirbhaviSyati, tayA sA mUlauSadhI svasaravyai dattA, dattvA sA svasthAne jagAma, sA'pi svapatiM mUlauSadhIM bhojayati sma, tadanantaraM svapati vRSabhIbhUtaH, pazcAtsA pazcAttApa > Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 adhyAtmopaniSat santApavatI jajJe, pratidinaM vRSabhIbhUtaM svapatiM gRhItvA vane tRNAdikaM cArayAmAsa, evaM svapatiM siSeve / ekadA strI svapatiM vaTavRkSasyA'dhastAccArayati sma, tadvRkSasyopariSTAdekaM vidyAdharadampatIrUpaM yugalamupaviSTamAsIt, vidyAdharo vRSabhaM nirIkSya svastrIM kathitavAn, yad eSa vRSabho na prakRtitaH parantumUlauSadhIbhojanadvArA puruSAkRtiM tyaktvA vRSabhAkRtirjAtaH / vidyAdharyoktaM ca sa eSa kiM purUSo bhAvI na vA ? eSA strI kIdRzI dInA duHkhinI ca dRzyate ? tadA vidyAdhareNoktaM vRSabho'pi punaHpuruSo bhavati, parantu tatropAyaH kAryo'sti tad zrUyatAM tAvat, yadyenaM saJjIvinInAmakamUlauSadhIrUpavanaspatiM bhojayettadA puruSo bhavennA'nyathA; sA saJjIvinInAmakauSadhI cA'sya nyagrodhavRkSasyA'dhastAd varttate, vaTasyAdhaupaviSTA sA strI vidyAdharadampatyo rvArtA nizamyAvadhArya ca bhRzaM pramuditA, parantu tAM saJjIvinIM na pratyabhijAnAmi, haritatRNAdikamatra bahupramANamasti kiM karomyahamiti vicArAvarte patitA, prAnte nizcitaM tayA 'vaTAdhaHsthaM sarvaM tRNavanaspatyAdikaM bhojanIyaM mayA' tataH sarvatRNAdikaM bhojayati, tattRNAdyantaH pAtinI saJjIvinyapi bhojitA, tatkSaNAttatpati vRSabhAkAraM parityajya punaH satyaH puruSo jAtaH, sA'nandAsvAdasampannA jAtA, yadyevamAtmani mAdhyasthyanAmakAdhyAtmikasaJjIvinI bhojitA syAttadA parabhAvagAminI pariNatiH pazuprakRtirdurIbhavecca svarUpajJAnakuzalo bhedajJAnI mahAtmA puruSo bhavet, mAdhyasthyaM hi sarvatra mahAhitaM karotIti // 69 // syAdvAdAlambanena sarvadarzanasamAnatAM pazyati yaH sa zAstrajJaHtena syAdvAdamAlambya, sarvadarzanatulyatAm / mokSoddezA'vizeSeNa, yaH pazyati sa zAstravit // 70 // 'tena' sagAmbhIryamAdhyasthyenAthavA sarvatrahitakaraNaphalakabhAvanAjJAnasampannena hetunA, 'syAdvAdamAlambya'=anekAntavAdarUpajainapravacanamAlambanaM Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama zAstrayogazuddhi-adhikAra: kRtvA, mokSaviSayako ya uddezaH sadAzayaH gantavyasthAnakarUpotkRSTodezodhyeyo yAvat tena mokSoddezena sahAvizeSeNa-abhedena, abhedaM kRtvA, yaH sarvadarzanatulyatAM, sarvanayavizeSarUpasarvadarzanasamAnatAM pazyati-nirIkSate sa 'zAstravit'-zAstrajJAnavizArada ucyate iti // 70 // mAdhyasthyameva zAstrArtharUpadharmavAdaHmAdhyasthyameva zAstrArtho, yena taccAru sidhyati / sa eva dharmavAdaH syAdanyad bAliza-valganam // 71 // zAstraviSayakatAtparyArthastu mAdhyasthyameva samataiva-sarvahitakaraNapradhAnA samataiva yena taccAru sidhyati' yena zAstrArthena syAdvAdAlambanapUrvakasarvadarzanatulyatAdarzanaM tanmAdhyasthyaM manoharaM siddhayati-siddhaM bhavati 'sa eva dharmavAdaHsyAt' sa mAdhyasthyarUpApUrvazAstrArtha eva dharmavAdaH nAnyo vAdaH; arthAt sarvanayAbhijJAnAM dharmavAdato vipulaM zreyaH, ekAntavAdinAM mithyAdRSTInAM tu zuSkavAdavivAdAcca niyatamazreyo bhavati, vijigISAvarja paropari svamatasaMsthApanabuddhivarjaM jijJAsApUrvakamAgatasya jijJAsostattvajJAnadvArA jijJAsApUrtireva dharmavAdaH zreyAn // tathAhi- "zrImajjinabhaTTasUrivaryeNa jijJAsayA''gatena zrIharibhadrapurohitena sArdhaM dharmavAdaH kRtaH, tena dharmavAdarUpazAstrArthena sa purohitaharibhadraH, zrIharibhadrasUrIzvaro'jAyata, zrIjinazAsanasya ekadiggajapaNDitasya mahata AcAryavaryasya prApti rjajJe, parantu bauddhaiH saha yadA sakAraNaM haribhadrasUri vivAdasamarAGgaNe uttIrNastadA mAtA, yAkinImahattarA pravarttinIpramukhA, guru pArzve samAjagAma, tadvArtA jJAtvA tatkSaNAd gurudevastatrAgatya haribhadrasUri vivAdato nyavArayaditi / " / __ ata eva kathyate 'anyad bAlizavalganam' dharmavAdAd bhinna-manyat sarvaM bAlizAnAM mUrkhANAM maukharyapUrvakaM valganaM parasparaM kalahAdikaraNamiti // 71 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat adhyAtmavarjitaM zAstramapi saMsAra:putradArAdi-saMsAro, dhaninAM mUDha-cetasAm / paNDitAnAM tu saMsAraH, zAstramadhyAtmavarjitam // 72 // yathA mohena mUDhaM ceto yeSAM teSAM dhaninAM-dhanavatAM samRddhizAlinAM putrazca dArAzca putradArA Adau yasya tat putradArAdikaM vastu saMsAro janmajarAmaraNAdhupAdhirUpasaMsAravRddhihetutvAtsaMsAraH kathyate tathA paNDitAnAMpANDityadarpAnvitAnAM, 'adhyAtmavarjitam' AtmahitakArijJAnakriyAdirUpAdhyAtmatattvazUnyaM zAstraM-zAsanatrANarahitaM vAGmayaM zAstraM saMsArajanmAdibhavaparamparAhetutvAtsaMsAra ucyate; yadyadhyAtmaparipUtaM zAstraM, svazaktisamanvitaM sat, saMsArato muktaye bhavatIti // 72 // samatA hitamekapadajJAnaM pramANammAdhyasthyasahitaM hyekapadajJAnamapi pramA / zAstrakoTi rvathaivA'nyA, tathA coktaM mahAtmanA // 73 // vAdAMzca prativAdAMzca, vadanto'nizcitAMstathA / tattvAntaM naiva gacchanti, tilapIlakavadgatau // 74 // 'mAdhyasthyasahitaM hyekapadajJAnaM' samatAsahitaM-ekaMpadajJAnaekapadaviSayakaM svabhAvalAbhasya saMskAra-bhAvanA-vAsanAkAraNabhUtaM jJAnaM pramANAtmakaM samyagjJAnaM bhavati yathA mASatuSamunaye guruNA mAdhyasthyasAdhakamekapadaM 'mA ruSa mA tuSa' ityAkArakaM dattaM tena muninA dvAdaza varSANi padamekaM bhAvitaM-mathitaMdhyAtaM tato dvAdazavarSAnte kevalajJAnaM prAptamiti 'zAstrakoTitathA'nyA' mAdhyasthya-samatArahitA, svabhAvalAbhasaMskArakAraNazUnyA'nyA-buddhiviSayakAndhatArUpAjJAnabhRtAM zAstrANAM koTi:1. nirvANapadamapyekaM bhAvyateyanmuhurmuhuH tadevajJAnamutkRSTaM dhyAnthyamAtramatastvanyat // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH koTipramANAni zAstrANi vRthaiva-niSphalaiva, svabhAvalAbhasaMskArakAraNasamyagjJAnazUnyatvena kevalajJAnAdiphalarahitaiva 'tathAcoktaM mahAtmanA' mahAtmanA-pataJjalinA-RSiNoktaM yattadagretanena zlokena jJApyate iti / ___ vAdAMzca prativAdAMzca 'vadanto'nizcitAMstathA' anizcita-saMzayAdiyuktazAstrajJAnadvArA, 'anizcitAn' nizcitArthazUnyAn vijigISayA pUrvapakSarUpAn vAdAn, uttarapakSarUpAn prativAdAn 'vadanto'-svapakSaM sthApayantaH parapakSaM khaNDayantaH, vAdinaH prativAdinazca 'tattvAntaM' tattvasyAntaM nizcayaM pAraM ca 'naiva gacchanti' na prApnuvantyeveti yathA gatau-cakravadgatau tailayantrastho vRSabhaH, gatyantaM naiva gacchati tailayantracakre sadA bhramatyeva tathA'trApi jnyeym| tathAhi he jIva ! tvatpArzve yajjJAnaM zAstrIyamasti tadanizcitArthakaM, anizcitArthakazAstrajJAnena mAsavarSAdikaM yAvad vivAdaM kariSyasi, yathA SaNmAsAn yAvad rohaguptaH SaDulUko guruNA sArdhaM rAjasabhAyAM vivAdaH kRtaH parantu parAjito'pi parAjayamasvIkRtavAn guruNA saGghAd bahiSkRtaH tadvat tattvasyAntaMpAraM na prApsyasi, pUrNAnandaM nAnubhaviSyasi, yadA vivAde vijayenAnando bhaviSyasi parantu sa Anando na zAzvatiko'pi tu kSaNika ityevaM mA tvaM vismArSIH / idamatra hRdayam vAdaM ca prativAdaM kRtvA tattvanirNayAya dhAvanaM tu tailayantrasthavRSabhatulyaM gamanaM tailayantrastho vRSaH prAtaH kAlAdArabhya sAyaM kAlAntaM dhAvatiparantu dvAdazaghaNTAnte tatraiva tatraiva dRzyate tathA''tmano yazolobhena cakSuSi paDheM baddhavA vAdaM prativAdaM ca kurvan dhAvasi tvaM, manAsthitvA cakSuHpaTTamudghATaya pazya tvaM, AtmasvarUpasya kiyatI nikaTatA prAptA, karmatailikena tava kaNThopari dhUrvI nikSiptA, tato bhavaika-cakre bhramasi tvaM, vAdaprativAdarUpavivAdato mukto bhUtvA, nizcitArthakazAstrajJAnayAnenA''tmasvabhAvaM prati sammukhInAM gatiM pragatiM ca kuru tvamiti // 73-74 // Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 adhyAtmopaniSat tripadIvicAraNe cilAtiputrasya svargagamanamiti yativadanAt padAni buddhvA, prazamavivecanasaMvarAbhidhAni / pradalitaduritaH kSaNAccilAtitanaya iha tridazAlayaM jagAma // 75 // 'yativadanAt' munIzvaramukhataH 'prazamavivecanasaMvarAbhidhAni padAnIti buddhave'ti prazamabodhata:-krodhAdiviSayakaprakRSTazamavicArataHsa suSamAmastakamasiM ca prakSiptavAn bhUmau AtmA bhinno dehAditi vivekabhAvapradhAnavicArata:AtmazuddhipradhAna-svarUpadhyAne nimagno jAto'thavA vivekata: jIvAditattvasudevAditattvaviSayakazraddhAtaH samyaktvAdiprAdurbhAvavAn jAtaH, saMvarapradhAnavicArataH svakRtapApanindApUrvakapApamAtratyAgacintanadhArAto bhAvato mahAvratAdidhAraNapUrvakaH, kAyotsarga-kriyAnirato'bhavat, arthAt prazamavivecanasaMvarAbhidhAni padAni buddhvA-samyag jJAtvAdhyAtvA; kSaNAt tatkSaNAt 'pradalitaduritaH' duSkRtAni dalayitvA cilAtitanayaH cilAtinAmakadAsyAH putratvenaiSa prasiddhanAmApi cilAtiputraH, 'tridazAlayaM jagAma' nAkilokaM gatavAniti // 75 // asya cilAtiputrasya mAdhyasthyena phalaM jAtaMna cAnekAntArthA'vagamarahitasyA'sya phalitam, / kathaM mAdhyasthyena sphuTamiti vidheyaM bhramapadam / samAdheravyaktAdyadabhidadhati vyaktasadRzaM / phalaM yogAcAryA dhruvamabhiniveze vigalite // 76 // anekAnta-syAdvAda-pradhAna-zAstraviSayakajJAnarahitasya 'asya' cilAtiputrasya mAdhyasthyarUpahetunA kathaM sphuTaM-spaSTaM tripadIjJAnaM phalitaM Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 prathama zAstrayogazuddhi-adhikAraH phalavajAtaM ? iti bhramapadaM-zaGkAsthAnaM na vidheyaM-karttavyaM, yataH samAdheravyaktAdvyaktasadRzaM phalaM, yogAcAryAH, dhruvaM vigalite'bhiniveze sati, 'abhidadhati' =yogAcAryA hi dhruvaM-nizcayato'bhiniveze-asadAgrahe vigalite naSTe sati avyaktAt-aspaSTAt samAdheH- ekapratyayasaMtatipUrvaka viziSTaikaviSayamAtrabhAsanarUpa-samAdhito vyaktasamAdhisadRzaM phalamabhidadhati-kathayantIti // 76 // adhyAtmapUtAtmano'nekAnte zAstre vikasvarabhaktirbhavativizeSAdoghAdvA sapadi tadanekAntasamaye, / samunmIladbhaktirbhavati ya ihAdhyAtmavizadaH / bhRzaM dhIrodAttapriyatamaguNojAgararuciH, yazaHzrIstasyA'GgaM tyajati na kadApi praNayinI // 77 // sapadi-tatkSaNe tat mAdhyasthyasahitapadajJAnAdizAstrayogAt kAraNAt, yo'dhyAtmavizadaH-AtmahitakArijJAnakriyAtmakAdhyAtmapUtAtmA, 'ihAnekAntasame' asminnanekAntasyAdvAdajainamate, 'vizeSAdoghAdvA' vizeSaprakAreNAthavA sAmAnyaprakAreNa 'samunmIladbhaktiH' =samyagvikasadsarvasamarpaNAtmakabhaktizAlI bhavati yo bhRzaM atyantaM dhIrodAttAnAM dhIrANAmudAttAnAM 'avikatthanaH kSamAvAn atigambhIro mahAsattvaH stheyAn nigUDhamAnaH dhIrodAtto, dRDhavrataH kathita:'-(sAhityadarpaNe) 'viruddhahetau sati vikriyante yeSAM na cetAMsi te eva dhIrAH', dAtA mahAn samartha udAttaH kathyate' priyatamaguNaH kevaligatojAgaradazArUpaH tasmin ruciH, raso rAgo vA yasya sa dhIro-dAtta-priyatamaguNojjAgararucirbhavati, tasya-syAdvAdazAstra1. abhinivezAbhAvarUpamAdhyasthyenA'vyaktAnekAntArthajJAnatve'pi tripadIjJAnena vyaktena vyaktaphalaM jAtam Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 adhyAtmopaniSat gatavikasadbhaktizAlino dhIrodAttapriyatamaguNojAgararuce, yaza:zrIrUpapraNayinI kadApyaGakamutsaGgaM na tyajati-tadutsaGge sadA tiSThatyeva // 77 // iti zrI paNDitanayavijayagaNiziSyapaNDitapadmavijayagaNisahodaropAdhyAyazrIyazovijayagaNi viracite'dhyAtmopaniSatprakaraNe zAstrayogazuddhinAmA prathamo'dhikAraH samAptaH iti AcAryazrImadvijayalabdhisUrIzvarapaTTadharavijayabhuvanatilakasUrIzvarapaTTadhara vijayabhadraMkarasUriNA'dhyAtmopaniSatprakaraNe racitAyAM bhuvanatilakAkhyAyAM TIkAyAM zAstrayogazuddhinAmA prathamo'dhikAraH samAptaH / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( jJAnayogazuddhinAmA dvitiyo'dhikAraH) jJAnayogaM svajIvane pratidinaM prayuJjItadizA darzitayA zAstrai-rgacchannacchamatiH pathi / jJAnayogaM prayuJjIta, tadvizeSopalabdhaye // 1 // zAstrANAM digdarzakatvaprasiddhyA 'zAstrairdarzitayA dizA' zAsanatrANazaktiviziSTavItarAgavacanarUpaiH zAstrai darzitayA (niHzreyasasya dizA 'acchamatiH pathi gacchan' nirdambhabuddhikaH, samyagdarzanajJAnacAritrAtmakamokSamArge gacchan gatiM kurvan 'jJAnayogaM prayuJjIta' jJAnAcArArAdhanArUpayogasya prayogaM kurvIta, kimarthamiti ceducyate 'tadvizeSopalabdhaye'= mokSamArgagatasya(gatau) mahottejakaviziSTajJAnasya prAptaye sAkSAtkArAya vA jJAnayogasyA'vazyaM prayogaH karttavya iti // 1 // prAtibha-jJAnavizeSasya vivaraNamyogajA'dRSTajanitaH, sa tu prAtibhasaMjJitaH / sandhyeva dinarAtribhyAM, kevalazrutayoH pRthak // 2 // 'sa tu yogajAdRSTajanita:'= sa tu-sa jJAnavizeSastu yogAbhyAsajanitamadRSTaM-dharmavizeSaH, tena janitaH, yogajA'dRSTajanitaH, "yogajo dvividha:prokto, yuktayuJjAnabhedataH / yuktasya sarvadA bhAnaM, cintaashkRto'prH"| yuktasya tAvadyogajadharmasahAyena manasA AkAzaparamANvAdinikhilapadArthagocaraM jJAnaM sarvadaiva bhavitumarhati / dvitiyasya cintAvizeSo'pi sahakArIti (nyA.si.mu.) 'sa tu pratibhasaMjJitaH' kevalArkAruNodaya Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 adhyAtmopaniSat rUpAnubhavAparaparyAyaprAtibhasaMjJA-sampannaH mArgAnusAriprakRSTohAkhyajJAnaM, nanu idamapi prAtibhaM zrutajJAnameva anyathA sssstthjnyaanprsnggH| na caitatkevalaM sAmarthyayogakAryatvAdasyeti ceducyate naitacchrataM na kevalaM na ca jJAnAntaramiti rAtriM-divAruNodayavat, aruNodayo hi na rAtriM-divAtirikto na ca tayorekamapi vaktuM zakyate / tatkAla eva tathotkRSTakSayopazamavato bhAvAt, zrutatvena tattvato'saMvyavahAryatvAnnazrutaM, kSAyopazamikatvAdazeSadravyaparyAyAviSayatvAnna kevalamiti / iSTaM caitattArakanirIkSaNAdijJAnazabdavAcyamaparairapItyadoSaH / iti haribhadrasUrayaH / 'sandhyeva dinarAtribhyAM kevalazrutayo:pRthak' yathA dinarAtribhyAM sandhyA (sam+dhyai+aG sandhau bhavA yA sA, saMdhyAyantyasyAM sandhyA, sajyete sandhIyete ahorAtrAvasyAmiti vA 'saJjerdha ca / ahorAtrasya ya:sandhiH suurynksstrvrjitH| sA ca sandhyA samAkhyAtA (smRtiH) pRthak-bhinnA kathyate evaM kevalajJAnAcca zrutajJAnAd bhinna eSa jJAnavizeSo'stIti (kSapakazreNigamidaM prAtibhajJAnaM) prAtibhaM yadapi prAtibhamakSaliGgazabdavyApArAnapekSamakasmAdevAdya me mahIpatiprasAdo bhavitetyAkAraM spaSTatayA vedanamudayate, tadapyatIndriya-nibandhanatayA mAnasamiti pratyakSakukSinikSiptameva, pramANanayatattvAlokAlaMkAre pR. 154 paM.-9' syAdvAdaratnAkaravivRtau // 2 // sarvazAstrANAM vyApAro digpradarzane eva samApta:padamAtraM hi nA'nveti, zAstraM digdarzanottaram / jJAnayogo muneH pArzvamAkaivalyaM na muJcati // 3 // 'hi' yataH zAstraM 'padamAtraM' padaM pramANamasya, 'digdarzanottaraM' dizo darzanAduttaraM-anantaraM-pazcAnnAnveti (pAdamAtra) nAnugacchati-na sahacarati 1. prAtibhAvA sarvam (yo 3/33) yathA sUryodayasya pUrvaliGgaprabhA tadvat prasaMkhyAnasya pUrvaliGga prAtibhaM jJAnamityarthaH / svapratibhotthaM anaupadezikaM jJAnaM prAtibhaM iti ucyate / anena jJAnena karAmalakavat sarvaM jAnAti yogI / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 dvitIya jJAnayogazuddhinAmA dvitiyo'dhikAraH parantu 'jJAnayogo' prAtibhAnubhavAtmakajJAnavizeSaH 'muneH pArzvamAkaivalyaM sarvakarmakSayAtkevalasyAtmano bhAvaH kaivalyaM-nirvANaM AkaivalyaM mokSaparyantaM yAvat muneH-viziSTajJAninaH sAgho:pArtha(pArzva syAdetayoradhaH' etayoH kakSayoradhastAt) sAmIpyaM na muJcati na tyajatyadeSa jJAnayoga AkaivalyamakhaNDitatayA tiSThatyeva munau-jJAninIti // 3 // vastuta AtmanolakSakaM zAstraM naM tu darzakamtattvato brahmaNaH zAstraM lakSakaM na tu darzakam / na cAdRSTAtmatattvasya, dRSTa-bhrAnti rnivartate // 4 // tattvato-vastutaH, zAstraM =AgamAdikaM zAstraM, brahmaNo-Atmano lakSakaM (pratipAdakaM-parIkSaka-paricAyakaM jJApakaM-zikSakamiti yAvat) na tu darzakaM-darzana-sAkSAtkAra-pratyakSakArakaM / ata eva 'adRSTAtmatattvasya'= adRSTamapratyakSIkRtaM AtmanAmakaM tattvaM yena so'dRSTAtmatattvastasyAdRSTAtmatattvasya-AtmatattvaviSayakapratyakSajJAnarahitasya, AtmA baddho'sti vA naveti Atmani bandhaviSaye patitAM pratyakSazaGkArUpabhrAntiM dUrIkartuM zAstraM na prabhavati arthAt vastuta AtmA'baddho'sti tAdRzazAstrIyajJAne satyapi mithyAbuddheH saMskArAt sa AtmA baddho'sti idRzaM pratyakSaM jJAnaM bhavati, arthAt dRSTa-pratyakSa-viSayakazaGkAmapanetuM zAstrajJAnaM na prabhavati, tadA zAstratattvaM zrutvA-matvA muhuH smRtvA sAkSAdanubhavanti ye teSAmanubhavajJAnAnantaraM dRSTa-pratyakSabhrAnti nivRttA bhavati tathA'trApi apratyakSIkRtAtmatattvasya dRSTabhrAnti na nivarttate parantu dRSTAtmatattvasya dRSTabhrAnti nivartate eveti|| 4 // AtmadarzanA'pekSo, jJAnenA'ntarmukho bhavettenA''tmadarzanA''kAkSI, jJAnenA'ntarmukho bhavet / draSTurdagA''tmatA muktidRzyaikAtmyaM bhavabhramaH // 5 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 adhyAtmopaniSat lakSakatvAt-paricAyakatvAdAtmanaH zAstreNAtmadarzanaM na bhavati, parantu svAtmadarzanaM parameSTamataH kathyate tenAtmadarzanA''kA-kSI jJAnenA'ntarmukho bhavet AtmapratyakSasyA''kAkSAvAn puruSaH tenajJAnena anubhavAtmakAtmadarzakajJAnenA'ntarmukhaH, AtmAguNasvabhAvAntardRSTi-pradhAno bhavet antarAtmA bhavet, bahirAtmadazAM parityajecca 'draSTu 1gAtmatA mukti dRzyaikAtmyaM bhavabhrama: dRg(dRzyate'nayA dRg) dRSTidarzanaM, (jJAnAbhinnaM)AtmA-svabhAvo yasya sa gAtmA tasya bhAvaH-dRgAtmatA, antarAtmadazAbhAvajanya AtmagaparamAtmadazAnubhavaH draSTarUpAtmaviSayaka(jJAnAbhinna) darzanasvabhAvavattA svayamahaM svaM pazyAmIti viziSTajJAnenA'nubhAvo jAyate'to draSTarUpA''tmaviSayakadarzanasvabhAvo muktirucyate, draSTurAtmano-draSTrAtmabhinnasarvapaudgalikapadArtharUpadRzyena sahaika AtmA-svabhAvo yasya sa dRzyaikAtmA, tasya bhAva aikAtmyaM bahirAtmadazAbhAvaH- bhautikadRzyaparapadArthamataikasvabhAvaH- mamatAsvabhAvarUpavibhAvaH 'ahaM parapadAthai :sahaikAtmyaM karomItyanubhakna, AtmanaH para-padArtha-dRzyagataikAtmataiva bhavabhramaH' janmamaraNAdibhavarUpasaMsAre bhramaNamevArthAt 'AtmanA''tmA draSTavyaH' svayaM svaM pazyatu mA paradRzyena sahaikAtmyaM karotu jana ityupadezo'vagantavya iti // 5 // AtmaviSayakajJAne magnasya pudgalalIlAyAM nA'nurAgaHAtmajJAne munirmagnaH, sarva pudgalavibhramam / mahendrajAlavadvetti, naiva tatrA'nurajyate // 6 // cidAndamUrtirUpAtmaviSayakajJAne 'magno muniH' samAhitamanA lagnacitto muniHsarvaM pudgalavibhramaM mahendrajAlavad vetti' pudgalasya vibhramaM rUpivizvasambandhi-kalpitalalitalIlA-bAhyacchAyAzobhA''DambaraviziSTabhrAntirUpaM sakalaM bhautikaramaNIya-vibhramaM, 'mahendrajAlavat'=maMtrataMtradravyahastaprayogAdinA'saMbhavadvastupradarzanavat-vismApakajAlamiva, Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya jJAnayogazuddhinAmA dvitiyo'dhikAraH 61 jAlaM, zAmbarImAyAtulyaM 'vetti' sarvamasatyaM kSaNavinazvaraM jAnAti, sa muniH 'tatra' - pudgalaprapaJcacaJcalacArulIlAyAM 'nAnurajyate' anurAgarUparaMgasaMgato na bhavatIti // 6 // kA AdhyAtmikI sudhA ? kiM AdhyAtmikaM viSaM ? - AsvAditA sumadhurA, yena jJAnaratiH sudhA / na lagatyeva tacceto, viSayeSu viSeSviva // 7 // 'yena' muninA jagattatvajJAninA, jJAnaratiH- AtmajJAnaniSThA rati:ramaNatA-krIDA-viziSTasthAyirasaH sA eva sudhA, sudhAbhugbhirapyagamyA''dhyAtmikAmRtavizeSajJAnaratirUpA sudhA, 'sumadhurA AsvAditA = AtyantikacidAnandamAdhuryadhuryA, nibhRtaM nipItA, 'tacceto viSayeSu viSeSviva na lagatye' viti tasyAdhyAtmikajJAnaratirUpasudhApAyino yatinazceta:- antaHkaraNaM viSayeSu viSeSviva na lagatyeva sadA mArakeSu zabdAdiviSayeSu viSasamAneSu na lagatyeva-na nimajjati valgatIti / 7 / svabhAvacintanadvAropanatA viSayAstyAgadharmAyaiva satattvacintayA yasyAbhisamanvAgatA ime / AtmavAn jJAnavAn veda-dharmavAn brahmavAMzca saH // 8 // 'ime' abhisamanvAgatA=puNyayogato'bhitaH samantAdupanatA ime viSayAH 'satattvacintayA' bhogAnantaraM icchAnantaraM vA balavadaniSTanarakAdyapAyaduHkhahetutvenArthAt svarUpacintanena viSayIkRtA atastat-tyAgAbhimukhaH san 'sa' sa puruSo, hi, 'AtmavAn'- nizcayata AtmasvarUpavAn 'jJAnavAn'= vastusvarUpaviSayakajJAnavAn 'vedavAn' AcArAMgAdirUpavedaAgamAdimAn jJAnA'pekSayA, durgatyAdimahApAyarakSakasvargApavargAdisadgatisamarpakadharmavAn, zraddhAjJAnAcArApekSayA, 'brahmavAn' brahmacaryadharmavAn, paramAtmatattvaviSayaka = Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 adhyAtmopaniSat pUrNajJAnavAn, AtmaratirUpabhAvacAritravAniti / AcArAMga-adhya0 3, udde0 1 - ( yasya munerime - pratyAtmavedyAH samastaprANigaNendriyapravRttiviSayabhUtAH zabdarUparasagandhasparzA manojJetara bhedabhinnA abhisamanvAgatA iti, abhiH- Abhimukhyena samyag - iSTAniSTAvadhAraNatayA'nviti-zabdAdisvarUpAvagamAt pazcAdAgatA jJAtAH paricchinnA yasya mune rbhavanti sa lokaM jAnAtIti sambandhaH, idamuktaM bhavati iSTeSu na rAga - mupayAti nApItareSu dveSam, etadevAbhisamanvAgamanaM, (abhisamanvAgamanaMjJaparijJayA zabdAdiviSayANAM jJAnaM pratyAkhyAnaparijJayA zabdAdiviSayANAM pratyAkhyAnaM) teSAM nAnyaditi. 'AtmavAn' - AtmA jJAnAdiko'syA'stItyAtmavAn, zabdAdiparityAgena hyAtmA'nena rakSito bhavati, jJAnaM yathAvasthitapadArthaparicchedakamasyA'stIti jJAnavAn, vedyate jIvAdisvarUpaM aneneti veda:- AcArAdyAgamaH, so'syAstIti vedavAn, tathA durgatiprasRtajantudharaNasvabhAva: svargApavargamArge dharmo'syA'stIti dharmavAn, evaM brahma- azeSamalakalaGkavikalaM yogizarmA'thavA aSTAdazadhA brahmacaryamasyA'stIti brahmavAn sa muniH // 8 // siddhasAdhakayoH ko vizeSa: ?viSayAn sAdhaka: pUrva-maniSTatvadhiyA tyajet / na tyajenna ca gRhNIyAt, siddho vindyAtsatattvataH // 9 // 'sAdhakaH pUrvaM tyajedaniSTadhiyA viSayAn = sAdhakadazAsampannaH pUrvamAdito balavadaniSTatvabuddhyA zabdAdiviSayA aniSTA narakAdiduHkhahetutvena mahA'pAyabhUtAH santIti jJAnena viSayatyAgavAn bhavet, 'siddhaH satattvato vindyAt' jJAnayogasiddhapuruSastu satattvataH svabhAvataH, prakRtitaH, na viSayatyAgI, na viSayagrAhI apitu AtmajJAnarUpasvabhAve sadA magnatAvAneveti // 9 // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya jJAnayogazuddhinAmA dvitiyo'dhikAraH yogArambha-siddhayogayoH kutra sukhaduHkhe staH?yogArambhadazAsthasya, duHkhamantarbahiH sukham / sukhamantarbahirduHkhaM, siddhayogasya tu dhruvam // 10 // yogasya-jJAnayogasya ArambhapravezarUpArambhadazAyAM tiSThati sa yogArambhadazAsthaH, tasya, yogArambhadazAsthasya, jJAnayogapravezAbhyAsarUpAvasthAsthAyinaH puruSasya, bhaviSyati kAle kaSTakriyAbahulatvacintayA'ntarAtmani duHkham prArambhe'lpakriyArUpaprayatnasambhavena yatheSTasukhasAdhanopayogasambhavena bahirbAhya-pudgalAdau sukhaM, 'siddhayogasya tu' siddho yogo-jJAnayogo yasya sa, tasya siddhayogasya tu AtmAntargatabhAvAn pazyataH pUrNatAmupAgatasyAdhyAtmasAmrAjyacakravartinaH siddhayogasyAntarAtmani dhruvaM sukhamapAraM cidAnando'khaNDaH, bahirduHkham' bahi barbAhyazarIrAdipudgale eva duHkhaM, upasargapariSahAdikAle'pi duHkhAnubhavo nAtmani yataH taduHkhajanakapudgalakarmajanyatvAt pudgala eva patatu-gacchatu, yasyAsti tasmai dattamiti etAdRzabhAvavAn siddhajJAnayogyastIti / ___ kalpanA-maitrIkaruNAdibhAvanAtaH sarvabhUtamAtrAya mana AditaHsukhaM dattamevAto'ntarAtmani sukhamAyAtaM yato yat parasmai dIyate tat svasminnavAyAtIti nyAyAt duHkhaM tu zabdarUpeNa zabdakoza eva sthitaM, utkRSTa-vizvamaitrIbhAvato vizvasmin vizve utkRSTajJAnayoginA vartamAnabhave, bhAvatIrthakareNAntaH sukhinA, sopakramapApApagamanena parAtmApi duHkhI / yaH sa sukhIkRtastathApi nirupakramapApasyA'vinAzena duHkhaM parabAhyAtmani sthitamiti // 10 // kiM AtmIyaM jJAnaM? kiM AtmIyaM sukhaM ?prakAzazaktyA yadrUpa-mAtmano jJAnamucyate / sukhaM svarUpavizrAnti-zaktyA vAcyaM tadeva tu // 11 // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat anantazaktinidhirUpasyA''tmanaH prakAzanAmakazaktyA (prakAzarUpAtmadharmavizeSeNa)' yadrUpaM' yaH svabhAvaH svalakSaNa-rUpatattvaM jJAnaM jJAnAtmakaH sarvazreSThaguNa ucyate - kathyate avabodhasya prakAzarUpatvaM, sarvaprakAzAnAM svArthaprakAzakatvena bodhasyApi tatsiddhiH jJAnaM cAtmanaH svaparaprakAzako 'sAdhAraNaguNaH, sa cAmbudharapaTalaparimuktasya dinamaNerivApAstasamastatAvaraNasya jIvasya svabhAvabhUtakevalajJAnavyapadezabhAgbhavati, sakalaghAti-kevalajJAnAvaraNena kArtsnyena jJAnasyAvaraNA'sambhavAttadAnIM yo'yaM mandaprakAzaH sa kevalajJAnAvaraNAvRttasya bhavati tasyaiva bhedA matyAdayazcatvAraH / tAdRze mandaprakAze kevalajJAnAvaraNasyaiva hetutvaM spaSTaprakAzapratibandhakasyApi tasya tatra hetutvaM, dRSTaM cotkaTe'bhrAdyAvaraNe spaSTaprakAzapratibandhakatvaM mandaprakAzajanakatvaM ceti 'tadeva tu, ' - AtmanaH prakAzasvarUpaM jJAnameva tu svarUpavizrAntizaktyA' = svarUpe svabhAve ramaNatA-sthiratA avasthAnarUpavizrAntinAmakazaktyA staimityanaizcalyanAmakadharmavizeSeNa sukham Ananda iti vAcyam - kathanIyamarthAd AtmanaHprakAzasvarUpajJAnaM tathA''tmani ramaNatArUpavizrAntirUpaM sukhamucyate, prakAzasvarUpajJAnAbhinnaM svasvarUpavizrAntirUpaM sukhameva, (sukhamapi ca na jJAnAtiriktaM kiJcidapi tu jJAnavizeSarUpameva, atra ' kRtsnakarmavimuktyA - ''tmanaHsvAtmanyavasthAna 'mityanena saMgrahanayena muktiruktA, tena hyAvaraNocchittyA vyaGgyaM sukhaM muktiriSyate, saMsAradazAyAM jIvasvabhAvasya sendriyadehAdyapekSAkAraNarUpAvaraNenAcchAdyamAnatvAt, pradIpasyApavarakAvasthitapadArthaprakAzatvasvabhAvasyeva tadAvArakabRhaccharAvAMdinA, tadapagame tu pradIpasyeva jIvasyApi viziSTaprakAzasvabhAvo'yatnasiddha eveti // 11 // 64 sukhaduHkhayo rlakSaNam sarvaM paravazaM duHkhaM, sarvamAtmavazaM sukham / etaduktaM samAsena, lakSaNaM sukhaduHkhayoH // 12 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 dvitIya jJAnayogazuddhinAmA dvitiyo'dhikAraH sarvaM paravazaM duHkhaM tallakSaNayogAt sarvamAtmavazaM sukhamata eva hetoH, etaduktaM muninA samAsena-saMkSepeNalakSaNaM-svarUpaM sukhaduHkhayoriti, puNyApekSamapi sukhaM paravazaM sthitaM puNyasya paratvAt, dhyAnajaM tAttvikaM sukhamaparAyattatvAt, karma-viyogamAtrajatvAditi // 12 // jJAnamagnatAjanyaM sukhamanupamam - jJAnamagnasya yaccharma, tadvaktuM naiva pAryate / nopameyaM priyAzleSai- pi taccandanadravaiH // 13 // 'jJAnamagnasye 'ti AtmajJAnamagnatAvataH purUSasya, 'yaccharma' yatsukhaM samudbhavati tadvAcAmagocaraH, zabdAtItaM vartate 'tatsukhaM' priyAyAH-priyatamAyA AzleSaiH-AliGganai:saha nopamIyate, tathA candanavilepanenApi saha nopamIyate'rthAt sarvopamAtItamadvaitaM zarma jJAnamagnasya varttate iti // 13 // kIdRzaH sAdhoH paryAyavRddhitaH prazamasukhavRddhiH?tejolezyAvivRddhiryA,( sAdhoH) pryaaykrmvRddhitH| bhASitA bhagavatyAdau, setthaMbhUtasya yujyate // 14 // - saMsAranairguNyajavairAgyavAn bhUtvA pravrajito'bhUt, yahine sAdhurjAtastahinAdArabhya cAritrajagati prathama-pravezenApUrvAnandaH pratidinaM pravardhamAno divyAnandamapi laGghamAno dvAdazamAsikasaMyamaparyAye tvanuttaravimAnavAsinastejolezyA (AntarasukhaM cittasukhaM sukhAsikA) yA''sIt, tato'tizAyinI sA tejolezyA itthaMbhUtasya-jJAnadarzanacAritrAdiyoge ramamANasya, AtmajJAne magnasya, paudgalikaviSayaviSeSvapralagnasyaparabhAvaparyAyagatakartRtvabuddhirahitasya-niraJjanasya sAdho bhavatIti bhagavatIprabhRtisUtre tejolezyAvivRddhirbhASitA bhagavatA mahAvIreNeti / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 adhyAtmopaniSat (bhagavatIsUtre 14 zataka uTTe - 9. sUtra-537) je ime bhaMte ? ajjattAe samaNA niggaMthA viharaMti eteNaM kassa teyalessaM vItIviyaMti? goyamA / mAsapariyAe samaNe niggaMthe vAnamaMtarANAM devANaM teyalessaM vIyIvayaMti, dumAsapariyAe samaNe niggaMthe asuriMdavajjiyANaM bhavaNavAsINaM devANaM teyalessaM vIyIvayaMti, evaM eeNaM abhilAveNaM timAsapariyAe samaNe ni0 asurakumArANaM devANaM teya. caummAsapariyAe sagahanakkhattatArArUvANaM jotisiyANaM devANaM teya. paMcamAsapariyAe ya sacaMdimasUriyANaM jotisiMdANaM jotisarAyANaM teya. chammAsapariAe samaNe sohammIsANANaM devANaM, sattamAsapariyAe saNaMkumAramAhiMdANaM devANaM aThThamAsapariyAe baMbhalogalaMtagamANaM devANaM teyaM. navamAsapariyAe samaNe mahAsukkasahassArANaM devANaM teya. dasamAsapariyAe ANayapANayaAraNaccuyANaM devANaM. ekkArasamAsapariyAe gevejagANaM devANaM bArasamAsapariyAe samaNe niggaMthe aNuttarovavAiyANaM devANaM teyalessaM bIyIvayaMti, teNa paraM sukke sukkAbhijAe bhavittA tao pacchA sijjhati jAva aMtaM kareti / sevaM. bhaMte sevaM bhaMtetti jAva viharati (sUtraM 537) je ime ityAdi ye ime pratyakSAH 'ajattAe'ti AryatayA pApakarmabahirbhUtatayA adyatayA vA adhunAtanatayA vartamAnakAlatayetyarthaH 'teyalessaM' tejolezyAM-sukhAsikAM tejolezyA hi prazastalezyopalakSaNaM sA ca sukhAsikAheturiti kAraNe kAryopacArAttejolezyAzabdena sukhAsikA vivakSiteti, 'vIyIvayaMti' vyativrajanti-vyatikrAmanti 'asuriMdavajjiyANaM' ticamarabalivarjitAnAM 'teNaparaM' ti tataH saMvatsarAtparataH 'sukketi' zuklo nAmA'bhinnavRtto'matsarI kRtajJaH sadArambhI hitAnubandha iti, niraticAracaraNa ityanye, 'sukkAbhijAi' tti zuklAbhijAtyaH paramazukla ityarthaH, ata evoktam-AkiJcanyaM mukhyaM brahmApi paraM (sadAgamazuddham) sarvaM Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 dvitIya jJAnayogazuddhinAmA dvitiyo'dhikAraH zuklamidaM khalu niyamAtsaMvatsarAd urdhvam // etacca zramaNavizeSamevAzrityocyate na punaH sarva evaivaMvidho bhavatIti // . uttamajJAnasya pratipAdanamcinmAtralakSaNenAnya-vyatiriktatvamAtmanaH / pratIyate yadazrAntaM, tadeva jJAnamuttamam // 15 // AtmanaH- caitanyAdiguNaparyAyAtmakAtmadravyasya cinmAtralakSaNena upayoga-darzanajJAnarUpacaitanyasvarUpeNa, cetanadravyato'nyasarvAjIvadravyebhyo vyatiriktatvaM-vyatirekitvaM-bhedarUpaM yadazrAntaM (na zrAmyati sma)santataM pratIyate-pratIti-viSayIkriyate, 'tadevajJAnaM' sarvAjIvadravyabhedakArakacinmAtralakSaNAtmaviSayakajJAnamevottama-sarvajJAnebhya uttama-anuttaraM jJAnaM, viziSTAtmajJAnarahitaM jJAnaM na jJAnamapitvajJAnameva (atrAtmanItarabhedasAdhakacinmAtralakSaNarUpahetuH, kevalavyatirekIvarttate tathAhi AtmA, ajIvarUpetarebhyo bhidyate, cinmAtralakSaNAd yaditarebhyo na bhidyate na taccinmAtralakSaNavad yathA''kAzam, atrAtmatvAvacchinnaM pakSaH, AtmetaradharmAstikAyAdidravyapaJcakabhedaH sAdhyaH, cinmAtralakSaNaM hetuH, yatra yatrAtmetarabhedAbhAvastatra tatra cinmAtralakSaNAbhAvo yathA''kAzam itivyatirekadRSTAnte AkAzAdAvitarabhedAbhAvarUpasAdhyAbhAvavyApakatA, cinmAtralakSaNA'bhAve gRhyate'ta evAtmetarebhyo na bhidyate na taccinmAtralakSaNavat, yathA''kAzamiti vyatirekivyAptirjeyeti / evaM prakAreNa vyatirekavyAptigrahAnantaram - itarabhedAbhAvavyApakIbhUtAbhAvapratiyogicinmAtralakSaNavAn AtmetyAkAraka vyatirekiparAmarzAt, Atma tvA'vacchinnoddezyatAnirUpitetarabhedatvAvacchinnavizeSyatAka 'AtmA' itarebhyo bhidyate ityAkArakAnumitirjAyate iti tattvam, 'yathA''kAza' mityAkAzaM itarabhedAbhAvavat, itarabhedAbhAvavyApaka Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 adhyAtmopaniSat cinmAtralakSaNAbhAvavacca / ityevaMprakAreNa cinmAtralakSaNAbhAvanirUpitA vyApyatA itarabhedAbhAve, gRhyate ityarthaH na cAyaM tathA' ayamAtmA, na tathAna cinmAtralakSaNAbhAvavAn 'tasmAnna tathA cinmAtralakSaNAbhAvavattvAbhAvAt itarabhedAbhAvavAn na, atra-itarabhedasAdhakAnumAne yaccinmAtralakSaNavat, taditarabhinnamityanvayadRSTAnto nAsti, AtmamAtrasya pakSatvAditi nyAyapaddhatiH) // 15 // savikalpaka-nirvikalpakasamAdhidvaye vizeSa :zubhopayogarUpo'yaM, samAdhiH sviklpkH| zuddhopayogarUpastu, nirvikalpastadekadRg // 16 // AdyaH sAlambano nAma, yogo'nAlambanaH prH| chAyAyAM darpaNAbhAve, mukha-vizrAntisannibhaH // 17 // prazastarAgAt suguruviSayakasavinayavandanAdikriyAyAM, AvazyakAdikriyAyAM, bhAgavate vacane, jinavacanapraNItazrAvakadharmaviSayakakriyAyAM, zramaNadharmaviSayakakriyAyAM pramAdabhAvayogataH, jinavacanA'nusAritvena zubhabhAvakriyAyAmupayogaH- zubhopayogo'rthAdabhirUpajinapratimA-viziSTapadavAkyaracanA-puruSavizeSagaNadharAdimahApuruSAdirUpazubhAlambanajanyaprazastamanobhAvopayogarUpo'yaM manaHpraNidhAnajanyaH samAdhiH sviklpkH| ___ 'zuddhopayogarUpastu' nirAvaraNazuddhAtmadravyanirAvaraNa-zuddhajJAnopayogarUpo'thavA paramAtmano'nantaguNeSu antarAtmana ekAgratArUpazuddhopayogAtmakasamAdhiH, 'tadekadRg' tasmin zuddhopayoga evaikadRSTi-darzanaviziSTaH, nirvikalpakaH samAdhirucyate, (je aNaNNadaMsI se aNaNNArAme, je aNaNNArAme se aNaNNadaMsI, A.lo.2a.ude.6) yo'nanyadarzI bhavati sa ananyarAmI bhavati yo'nanyarAmI bhavati so'nanya-darzIbhavati(ananya Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya jJAnayogazuddhinAmA dvitiyo'dhikAraH AtmA) 'AdyaH sAlambano nAma yogaH' prathamaHzubhopayogarUpaH samAdhiH 'sAlambano yogaH' prazastAlambanasahito yogaH sAlambanayoga ucyate, paro dvitIyo nirvikalpaka samAdhisvarUpazuddhopayogAtmako nirAlambanaHkSINavRttikaH svAtmani layaprAptiyogenAthavA svAtmAnubhavaparipAkena sadA nirAlambanayogaH kathyate AlambyaikapadArthaM yadA na kiJcidvicintayedanyattadA ceta upazAntaM syAt, zAnte manasi jyotiH prakAzane zAntamAtmanaH sahajaM bhasmIbhavatyavidyA, mohadhvAntaM vilayameti, dhyAtavyaH paramAtmA sannihito dhyAnato bhavatIti 'chAyAyAM darpaNAbhAve mukhavizrAntisannibha:'evaM sAlambananirAlambanAtmakayogAvadhunAtanakAlApekSayA SaSThasaptamaguNasthAnakaM yAvat parivartanazIlau staH, kSaNAtsAlambanaH SaSThe saptame ca kSaNAnirAlambano'pramatto bhavati / aSTamaguNasthAnAdArabhyopazamakSapakazreNigatotkRSTadhyAnasamAdhiyogatastrayodazaguNasthAnagatotkRSTanirAlambanayogarUpadarpaNasyAbhAve, SaSThasaptamaguNasthAne prApya sAlambananirAlambanayogarUpacchAyAyAM AtmaramaNatAnAmakasamAdhirUpamukhasya pratibimbasthAnIyasamAdhisukhaprAptirUpavizrAntiravadhAryeti // 16 // 17 // indriyAnindriyagamyaM na zuddhadravyalakSaNamyadRzyaM yacca nirvAcyaM, mananIyaM ca yadbhuvi / tadrUpaM parasaMzliSTaM, na zuddhadravyalakSaNam // 18 // yatsvarUpaM carmacakSuSA dRzyaM-darzanagocaraM, yacca-yatsvarUpaM vAcAM gocaraM nirvAcyaM yad bhuvi mananIyaM yatsvarUpaM bhuvi-pRthivyAM mananIyaM-manasA gamyaM, tadrUpaM-tatsvarUpaM bAhyatvena parasaMzliSTaM bAhyabhAvarUpakarmAdinirmitadehAdisaMzleSa-saMyogayutaM, zuddhanirAvaraNa-nirvikArAtmadravyasya lakSaNaM-asAdhAraNadharmasvarUpaM na parantvazuddhasAvaraNasavikArAtmadravyalakSaNamiti // 18 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 adhyAtmopaniSat zuddhAtmadravyalakSaNam arpadasya padaM nAstI - tyupakramyA''game tataH / upAdhimAtravyAvRttyA, proktaM zuddhAtmalakSaNam // 19 // tataH- parasaMzliSTazuddhAtmadravyalakSaNAbhAvAt apadasya - anAminaH(padAgamyasya - zabdAtItasya) anAminonAmavizeSaH kathaM madhyamAvaikharIvANyA vacanollekha:kAryate AtmanaH, padanAma (vAcakazabdo) nAstinavidyate, ityupakramyA''rabhyAgame - jinAgame 'upAdhimAtravyAvRttyA' proktaM zuddhAtmalakSaNam-pararUpadravyabhAvakarmamAtropAdhi(parasannidhi- parAroparItyAsthitasyAnyarUpaprAkaTya - upanAma - paravizeSaNAdirUpopAdhi) mAtrasyavyAvRttyA - AtyantikAbhAvena sarvathA nirUpAdhikatvaM zuddhasyAtmano lakSaNaM svarUpaM proktaM-prakarSeNa kathitameveti // 19 // etadarthaM vedo'pyanubhASate - yato vAco nivarttante a ( hya) prApya manasA saha / iti zrutirapi vyakta - metadarthAnubhASiNI // 20 // yato - yasmAd brahmaNaH (paramAtmana Atmano ) pratyakSaM, aprApyaalabdhvA manasA saha vAco nivarttante pratinivRttA bhavantyarthAd vAGmanasayoragocaraH paramAtmA vA zuddhAtmeti, zrutirvedavAkyamapi, spaSTaM 'zuddhAtmA, vAGmanasayoragocaraH' ityetasyArthasyAnubhASiNI - anuvAdinIsaMvAdinI, asmadarthasamAnasamaJjasArthasaMgatimatI zrutirbodhyeti // 20 // 1. - ' apayassa payaM natthi' na vidyate padam avasthAvizeSo yasya so'padaH tasya padyate gamyate yenArthastat padam-abhidhAnaM tacca nAsti na vidyate, vAcyavizeSAbhAvAt, tathAhi yo'bhidhIyate sa zabdarUpagandharasasparzA'nyataravizeSeNA'bhidhIyate, tasya ca tadabhAva iti ( AcA. loka.a. 5. ude.6) 2. - taitirIyopaniSad 2-4. ) Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya jJAnayogazuddhinAmA dvitiyo'dhikAraH vizuddhAnubhavaM vinA paraM brahmAgamyamastiatIndriyaM paraM brahma, vizuddhA'nubhavaM vinA / zAstrayuktizatenA'pi, naiva gamyaM kadAcana // 21 // 71 'atIndriyaM paraM brahma' indriyamanogocarAtItaM paraM brahma-paramAtmA'thavA vizuddhAtmA, 'vizuddhAnubhavaM vinA nirupAdhikanirantarAyasamarthavizuddhA'nubhavarUpaprAtibhajJAnaM vinA, zAstrasya ca yuktInAM zatenA'pikadAcana naiva gamyaM, arthAt zAsanatrANazaktiviziSTazAstrapratipAditayuktizatenApi naivaM paraM brahma paramAtmAarhatsiddhAtmakaH tathA vizuddhAtmA, naiva-kadAcanakasmiMzcidapi kAle gamyaM - sAkSAllabhyaM naiva parantu yadi zrutakevalamadhyavartinA sUryAruNodayasamAnavizuddhAnubhavenAtIndriyamapi paraM brahma gamyamasti, parabrahmaprAptereka eva panthA vizuddhAnubhavo'stIti zAstrazatenA'pi yuktizatenA'rthAt AgamopapattibhyAM parabrahmopalabdhiragamyeti // 21 // * AgamopapattibhyAM gamyakAryAnubhavasya samanvayaH - keSAM na kalpanAdava, zAstrakSIrAnnagAhinI / viralAstadrasAsvAda - vido'nubhavajihvayA // 22 // prAkkAraNarUpazAstrajJAnaM kSIrAnnaM ( pAyasaM ) anivAryatayA pAcanayogyaM, kSIrAnnaM jvalitaM svAdahInaM mA bhUdetadarthaM kalpanAnAmakadarvIcAlanaM satataM tatra karttavyameva tathA yuktiM tarkabuddhiM vinA zAstrajJAnarUpakSIrAnnapAko'zakyaprAyo 'tastarkabuddhirUpakalpanAdarvyA pracAlanaM punaH punaH kAryameva tarkabuddhikalpanAdarvIto'vinAbhAvizAstrajJAnaM kSIrAnnaM, zAstrajJAnA'vinAbhAvivizuddhAnubhavanAmakajihvA, tatra kalpanAdava, zAstra kSIrAnnagAhInIcAlanakriyAsahAyikA, zAstrajJena kSIrAnnaM bhojyaM bhogyam, tat kSIrAnnarasAsvAdakArikA'nubhavajihvA'sti, tayA anubhavanAmakajihvayA, kSIrAnnarUpa Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat zAstrajJAnarasA''svAdavettAra AtmAno viralAH- svalpasaMkhyAkA evAta eva keSAM-zAstrajJAnAM puruSANAM kalpanAdarvI yuktitarkarUpA ghRtalekhanI, zAstranAmakakSIrAnnaparamAnnAvagAhinI - bhrAmikA na parantu vizuddhAnubhavanAmakazAstrajJAnanAmakapAyasarasAsvAdavettAraH ra: puruSAstu viralAH katipaye 72 jihvayA, iti // 22 // -- zAstradRSTeH paraM nirdvandvaM brahmA'sti pazyatu brahma nirdvandvaM nirdvandvAnubhavaM vinA / kathaM lipimayI dRSTiH vADmayI vA manomayI // 23 // akArAdyakSarA''kArarUpA lipimayIti= lekhane upayoginyaH, brAhamyAdyA lipayaH, tanmayI lipimayI, mukhadvAroccAryamANA'kArAdihakArAntavarNapada-vAkyAtmakavyaJjanAkSaramayI vAkpracurA vAGmayI, indriya manonimittakazrutagranthAnusAri zrutajJAnopayogarUpalabdhyakSaramayI dRSTirmanomayI, zAstradRSTyantarbhAvazakyA, lipimayI-vADmayI-manomayIrUpadRSTitrayI, 'nirdvandvaM'=dravyakarmabhAvakarmarUpadvandvAtItaM, 'brahma' paramAtmAnaMvizuddhAtmAnaM vA 'nirdvandvAnubhavaM vinA' rAgadveSata: paraM, indriyAnindriyAbhyAmanyaM, anukUlatApratikUlatAbhinnaM mAdhyasthyamayaM viziSTajJAnarUpAnubhavaM vinA 'kathaM pazyatu ' kena prakAreNAthavA kayA dRSTayA nirIkSatAM ? ne kayA'pi bAhyadRSTayA carmayantradRSTayApi draSTuM ko'pi samarthaH, laukikadRSTyA viziSTayA'pi na brahma sAkSAt kriyate'pitu vizuddhAlaukikA - pUrvAnubhavajJAnena niHsaMzayamavazyameva dRzyate iti // 23 // V caturthI sadojjAgaradazaivAnubhavadazA'stina suSuptiramohatvAnnApi ca svApajAgarau / kalpanA-zilpavizrAnte-sturyaivA'nubhavo dazA // 24 // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya jJAnayogazuddhinAmA dvitiyo'dhikAraH 'anubhavo na suSuptiH' suSuptau manaso vicArAbhAvAd vikArAbhAvAdvA ghoranidrA varttate gADhadarzanAvaraNIyakarmodayavatI dazArUpA suSuptirasti ( avidyAtmikA hi sA mahAsuSuptiryasyAM svarUpapratibodharahitAH zerate saMsAriNo jIvAH ityAdhyAtmikI mahAsuSuptiH) anubhavo moharahito'sti, suSuptirmahAmohasahitA'sti nidrA tu caitanyasyAvispaSTatA tamasA''vRtaghaTavadavasthAnaM nidrodayAddhi jIvastamo'vasthAyAmavasthito bhavati ata eva nidrAvizeSaH suSuptirucyate, amohatvAd " anubhavo na svApajAgarau" = nidritAvasthAgatasvapnavaddazAyAM, yadyapi svapno bhavyo'pi manomohako'pi mahAnapi tathApi manaHkalpanAM vinA nAstyanyoM'zo vAstavikatAyAHyadA'nubhavadazAyAM kalpanAyA aMzo nAsti tasmAt svApadazAyAmanubhavAMzI'pi nAsti, ataH svapnabhinnA'nubhavadazA'styevaM 'nA'nubhavo jAgaradazA' yataH - caitanyasya vispaSTatAsadbhAve'pi kalpanAzilpasya vidyamAnatA'sti, jAgraddazAta uttarakAlaM svapnAdidazotpattirasti, yadojjAgrat sadAss kAlaMjAgraddazA syAttadanantaraM na svApanidrAdidazAyAH kadAcana sambhavo'to 'nAnubhavo jAgaradazeti kathyate, kalpanAzilpavizrAntesturyaivAnubhavo dazAkarmamanomohAdijanyakalpanAnAmakazilpasya sarvathA vizrAmAdvirAmAccaturthI ujAgara sarvathotkarSeNa jAgraccaitanyavispaSTatAmayadazA, kevalajJAnajyotirmayadazArUpo'nubhavastu sarvathA moharahitaH sUpapAdo varttate / 4 - 73 (sa ca (jIvaH)jAgratsvapnasuSuptirUpAvasthAtrayavAn / tatra jAgraddazA nAmendriyajanyajJAnA'vasthA / avasthA'ntare indriyAbhAvAnnAtivyAptiH / indriyajanyajJAnaM cAntaHkaraNavRtti / svarUpajJAnasya ( caitanyarUpasya ) anAditvAt / antaHkaraNavRtti:- antaHkaraNasya tattat padArthasyAkAratulyA bhavantI sthitiH / indriyA'janyA - indriyavyApAroparamakAlInA viSayagocarAkalpitagajAdyadhiSThAnAkArA, aparokSA'ntaH karaNA'vasthAvizeSaH svapnA Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat 'vsthetyrthH| avidyA ( ajJAna) viSayiNI avidyAvRttiH- AvidyakavRttiH suSuptirityarthaH / evaM ca jAgradAdyavasthAtrayA'nyatamatvaM jIvasya taTasthalakSaNam / atra kecinmaraNamUrcchayoravasthAntaratvamAhuH, apare tu suSuptAveva tayorantarbhAvamAhuH / ( vedAntaparibhASAyAM ) ( mANDakyopaniSadi vizuddhAntarikacaitanyasyAvasthA turIyAvasthA ) // 24 // 74 zabdabrahmajJAnA'nantaraM paraM brahmA'dhigamyate adhigatyA 'khilaM zabda- brahma zAstradRzA muniH / svasaMvedyaM paraM brahmA'nubhavenA'dhigacchati // 25 // 'muniH zAstradRzA'khilaM zabdabrahmAdhigatye' ti = jagattattvajJAnI muniH zAstraikacakSuSA samastaM zuzrUSAdigrahaNAditastAtparyAntaM zabdabrahma - zrutajJAnarUpaM brahmAdhigatyaprApyArthAd zAstradRSTiM vinA zAstrajJAnamasambhavi-zAstradRSTayavinAbhAvisamastazAstrajJAnaM, tadanantarameva, 'svasaMvedyaM paraM brahmA'nubhavenA'dhigacchati=svasaMvedanaprakAzagamyaM 'paraM brahma'-paramAtmAnaM, paramapadarUpanirvANaM vA svavizuddhAtmAnaM anubhavena (1) yathArthavastusvarUpopalabdhiparabhAvA'ramaNa- tadAsvAdanaikatvarUpAnubhavena (2) prAtibhajJAnarUpAnubhavenAdhigacchati-prApnotItyarthaH // 25 // svasamayaparasamayasthayorbhedajJAnam - ye paryAyeSu niratAste hyanyasamayasthitAH / AtmasvabhAvaniSThAnAM, dhruvA svasamayasthitiH // 26 // ye mahAtmAnaH, AtmasvabhAvAdbhinneSu kSaNikeSu vastuno avasthAvizeSaparyAyeSu niratAH nitarAM parAyaNA: - ramaNatAvantaste puruSA hi nizcayataH 'anyasamayasthitAH' parasamaye svasamayasiddhAntaviruddhAnyasiddhAnte sthitimanto jJeyAH, 'AtmasvabhAvaniSThAnAM dhruvA svasamayasthitiH' Atmano Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 dvitIya jJAnayogazuddhinAmA dvitiyo'ghikAraH guNAtmakasvabhAveSuzAzvateSu niSThAnAM-nitarAM sthitimatAM dhruvA-nityA svasamayasvasiddhAntasthitiH kathyate / atredaM kiJcitsmaraNIyaM likhyate tathAhi yaH sadA zuddhAtmA'nubhavaH sa svasamaya ucyate ya AtmabhinnapudgalarUpaparapadArthapraticchAyAyAM ramaNatA yatra sa parasamaya ucyate gurutvapItatvasnigdhatvAdiprakArAH paryAyAH kanakasya, teSu ramaNatArUpA yA dRSTiH sA paryAyadRSTiH, tAM parihAya sarvaparyAyAnvayirUpAkhaNDasvarNAditulya-dravye dRSTiH ramaNatArUpeNa rakSaNIyeti vidhiiyte'treti| (svasamayo'nekAntAtmakavastusvarUpaprarUpaNAt, parasamaya:- kevalanayA'bhiprAyapratipAdanAditi. anekAnta vya. pra.) (AcArya-zaGkareNoktaM hi AkArasya vAstavikaM parivartanaM tadA hi kathyate yadi AkAra:svIya-sattAM pRthag rakSitumalaM syAt / AkArastUpAdAnadravyasyaikAvasthArUpo'sti, ya sa tad-dravyato'vicchinno'sti, ata AkArasya svataMtrA'stitvasya kalpanA'pi kartuM na zakyate evaM cAkArasya parivartanaM dRSTravA''kArasya vAstavikaM parivartanaM jJAtuM nocitameva, yathA kazcid zete, uttiSThati, upavizati tathApi sa eva jJAyate nA'nyaH kazcid ato'nyA'nyAkArANAM yatpratyakSaM bhavati, tatpratyakSAbhAsarUpameva jJeyaM anayA yuktyA vivarttavAdasiddhirbhavati, etad vivarttavAdAnusAreNa jJAyate hi yatpratyakSato dRzyamAno vAstavikAkAra:(parivartana)kevalamAnasikAropo vA vikSepamAtraM, tadeva zaGkarAcAryeNa 'adhyAsa' iti zabdena pribhaassyte| saMskRta.a.vedAntapa. hIndI prastA.) // 26 // zuddhAnubhavasaMvedana-yogyaM paramAtmasvarUpamastiAvApodvApavizrAnti-ryatrAzuddhanayasya tat / zuddhAnubhavasaMvedyaM, svarUpaM paramAtmanaH // 27 // Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat 'yatra' yasmin paramAtmasvarUpe, 'azuddhanayasya' azuddhavyavahAranizcayAtmakanayasya, 'AvApodvApavizrAnti:' AvApodvApayoH- anuvRttivyAvRttyoH pravRttinivRttyoH - anvayavyatirekayorUhApohayo: (AvApodvApAbhyAMvAcyavAcakabhAvasambandhajJAnaM samudeti, evaM vyavahArAdapi zaktigrahaH yathA prayojakavRddhena ghaTamAnayetyuktaMtacchrutvA, prayojyavRddhena ghaTa aaniitH| tadavadhArya pArzvastha bAlo ghaTAnayanarUpaM kAryaM ghaTamAnayeti zabdaprayojyamityavadhArayati, tatazca ghaTaM naya, gAmAnayetyAdAvAvApodvApAbhyAM (grahaNA'grahaNAbhyAM nayanA''nayanAbhyAM ) ghaTAdipadAnAM kAryAnvitaghaTAdau zaktiM gRhNAti) vizrAnti virAmabhAvaH samAptirvarttate arthAt atra azuddhanayasya sarvathA sambandhAbhAvaH tat paramAtmanaH svarUpaM zuddhA'nubhavasaMvedyaM tat paramAtmanaH- vItarAgasya bhagavataH svarUpaM - svabhAvarUpalakSaNaM zuddhenA'nubhavAtmakajJAnena - nirAvaraNapUrvoktasvarUpA'nubhavajJAnena saMvedanapratyakSayogyaM bhavatIti // 27 // 76 guNasthAnAt paro mArgaNAtaH paraH paramAtmA bhavati vA na vA? - guNasthAnAni yAvanti yAvantyazcA'pi mArgaNAH / tadanyatara- saMzleSo, naivA'taH paramAtmanaH // 28 // 'guNasthAnAni yAvanti' = yatra yatrApUrvaguNA''virbhAvastattadguNasthAnamiti, bhavyajIvAnAM niHzreNiriva siddhi-saudhamArurukSUNAM guNAd guNAntararUpANi vizrAmadhAmAni caturdazasaMkhyakAni, tatra mithyAtvasA - svAdanamizrAviratadezaviratasarvaviratapramattApramattA - pUrvakaraNAnivRttikaraNasUkSmasamparAyopazAntamoha kSINamoha - sayogyayogibhedAccaturdazavidhAni guNasthAnAni yAvanti caturdazaguNasthAnAnItyarthaH, 'yAvantyazca mArgaNAH ' =mArgaNAH-mArgyante Abhiriti mArgaNAH, paryAlocanAhetubhUtA anvayidharmAH 1. AvApaH kasyacitpadasya prakSepaH / udvApaH kasyacitpadasya niHsAraNam / - Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya jJAnayogazuddhinAmA dvitiyo 'dhikAraH padArthAnveSaNa-sthAnAni vA, tatra gatIndriyakAyayogavedakaSAyajJAnasaMyamadarzanalezyAbhavyasamyaktvasaMjJyAhArakarUpAzcaturdaza mUlabhUtA mArgaNAH, tatra 77 naragatipaJcendriyajAtitrasakAyabhavyasaMjJiyathAkhyAtakSAyikA'nAhArakakevalajJAnakevaladarzaneSu mokSo, na zeSeSu, atra yathAsambhavaM pratyutpannAnantarapazcAtkRtanayA'pekSayA muktiH yogavedakaSAyalezyAmArgaNAsu na mokSaH / yAvantyo mUlabhUtAzcaturdazamArgaNAH santi tathApi tadanyatarasaMzleSo, naivA'taH paramAtmanaH' =tayorguNasthAnamArgaNayoranyatareNAthavA'nyatarayA saha naiva saMzleSaH - saMyogaH, 'ataH paramAtmano naveti' (pAThe ) = asmAd bhavasthakevaliabhavasthasayogikevalisiddhadvayAnyatararUpaparamAtmano bhavati na vA bhavati, arthAdekasmAdbhavasthakevaliparamAtmanaH, trayodazaguNasthAnAdimArgaNAsaMyogo bhavati, athavA'bhavasthakevali-siddhaparamAtmano na bhavati yataH siddhA guNasthAnAtItA bhavIyamArgaNArUpasthAnAtItA api vivakSayA kSAyikAnAhArakakevalajJAnakevaladarzanAtmakavicAraNAsthAnarUpamArgaNAgaNanAgaNitAH kathyante iti // 28 // - AtmagatakarmopAdhijanyabhAvanizcayena paramAtmarUpaM na jAnAtikarmopAdhikRtAn bhAvAn ya Atmanyadhyavasyati / tena svAbhAvikaM rUpaM na buddhaM paramAtmanaH // 29 // karmanAmakopAdhi-parasambandhena kRtAn- karmapariNAmarUpajanmAdikabhAvAn, ya Atmani- AtmatvAvacchinna Atmani, adhyavasyati - ( AroparUpeNa) nizcinoti, arthAt, 'AtmA, aupAdhika- janmAdibhAvavAneva' AtmA caitanyAdisvabhAvavAn neti viparyastabuddhimAn, saMsArI AtmA, pracchannabhAvena kevalajJAnAdimAn, prAdurbhAveNa kSAyopazamikajJAnAdirUpacaitanyaviziSTo'stIti na manyate, 'tena svAbhAvikaM rUpaM na buddhaM paramAtmanaH ' - Atmani, aupAdhikajanmAdibhAvaviSayakamatavatA, tAratamyenApi prAdu Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat rbhAvataH kSAyopazamikajJAnAdisvabhAvamavagaNayatA tena puruSeNa, 'paramAtmanaH ' paramatvaviziSTAtmana:prAdurbhAvata: svAbhAvikaM - kSAyikaM paramaM prakRSTa-koTiprAptaM caitanyaM jJAnAdikaM cidrUparUpaM na buddhaM, yadi janmAdivikAribhAvAH Atmano no svabhAvA apitu karmoMpAdhikA iti matvA tadanantaraM AtmA, pracchannabhAvena kevalajJAnAdimAn prAdurbhAvatastAratamyena kSAyopazamikajJAnAdirUpacaitanyaviziSTo'stIti matavatA puruSeNa paramAtmanaH svAbhAvikaM rUpaM jJAtameveti ya AtmasvarUpaM vetti sa paramAtmasvarUpaM vetti, ya: paramAtmasvarUpaM vetti sa AtmasvarUpaM vettIti vyAptirapyavadhAryA // 29 // 78 avivekena karmaskandhaprabhAva Atmani, upacaryateyathA bhRtyaiH kRtaM yuddhaM svAminyevopacaryate / zuddhAtmanyavivekena karmaskandhorjitaM tathA // 30 // : yathA bhRtyaiH bhRtiyogyai ryodhaiH kRtaM yuddhaM yodhakRtayuddhapariNAmarUpajayaparAjayAtmakaM, atho jano vaktirAjA vijayo jAtaH, rAjA parAjayI jAtaH, yuddhaM kurvanti yodhAstathApi svAmini - rAjanyeva kalpyate, yuddhakartAro yodhAH jayaparAjayaphala-bhoktAraH svAminaH, kena yuddhaM kRtaM ? ko vijayI vA parAjayI jAta? ityAdi prazne, yuddhaM vA tajjanya-jayaparAjayAtmakaphalamapi rAjJyevopacaryate tathA yadyapi avivekena, dehAtmA'bhedarUpeNa karmapudgalaskandharUpa-puNyapApopacayo jAyate - utpadyate tathApi zuddheavikAriNi Atmani upacaryate vyavahiyate Aropyate yathA'yaM AtmA puNyazAlI, athavA pApaH pApabhAg vA vastutaH karmakRtabhAvAnAM karttA nAstyAtmA, AtmAtu svabhAvasyaiva karttA, parantu avivekajanyaM karmAtmanorekatvamIdRzaM jAtaM karmakRtabhAvAnAM kartRtvaM jAtaM, karmakRtabhAvAnAM kartRtvamAtmanyavabhAsate iyamevA'vivekavatI dazA, karmabandhahetubhUtA'to bhava - bhrAntirjJeyeti // 30 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 dvitIya jJAnayogazuddhinAmA dvitiyo'dhikAraH ajJAnI karmapariNAmaM cidrUpe vyavaharatimuSitatvaM yathA pAnthagataM pathyupacaryate / tathA vyavaharatyajJazcidrUpe karmavikriyAm // 31 // yathA mArgaM gacchan pAnthazcorairmuSitaH saMstathApi mArgeNAhaM muSita iti lokena loke gIyate tathA'jJo-mUDho, vikriyAvantaH pudgalAH santi, tathA'vikAri-cidrUpa-Atmani vyavaharati-kalpayati, taskarairmuSito na mArgeNa, karmaiva vikAri, AtmA cidrUpo'vikArI janmAdi vibhAvapariNAmavAn neti vAstavikamasti // 31 // karmaNa AgamanaM kuto bhavati ? yatastatra jJAnI na doSabhAgsvata eva samAyAnti, karmANyArabdhazaktitaH / ekakSetrA'vagAhena, jJAnI tatra na doSabhAg // 32 // yatrAkAzapradeze karmA'NavaH santi tatrAtmA'pyasti, 'svata eva samAyAnti karmANyArabdhazaktitaH' svataH-svayameva, Arabdhazaktita:dehAderArambhakAdRSTazaktitaH, tattaccharIrabhogajanakaM hi yatkarma tat prArabdhaM tacchaktito vA anAdikAlIna-tattat-pudgalAdi-sambandha-yogyatAnAmakasahajabhAvamalazaktita: karmANi karmapudgalANavaH, svayameva, AtmasamIpe yogena ekakSetrAvagAhanA'pekSayA samAyAnti-Agacchanti spRzanti, 'tatra jJAnI na doSabhAg'-jJAnadazAyAH samavadhAnAt, rAgadveSAbhAvataH, kaSAyadazAvazA'bhAvataH, jJAnI, tatra karmaNa Agamane-Anayane na doSapAtramato jJAnini na karmalepo bhavatIti // 32 // jJAnadazAvazino vazino no pravRttayo bAdhAyaidAruyantrasthapAJcAlI-nRtyatulyAH pravRttayaH / yogino naiva bAdhAyai, jJAnino lokavartinaH // 33 // Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho adhyAtmopaniSat dAro:-kASThastha yad yantraM tatrasthA yA pAJcAlI puttalikA, tasyA yannRtya-nATyaM tattulyAH-samAnAH pravRttayaH, kASThaputtalikA, nRtyati, kUrdati, patati, tiSThatItyAdikAsu kriyAsu yathA puttalikAntaH, harSazokAdikA bhAvA na spRzanti, sUtradhAreNa preritA puttalikA karoti kriyAM tathA lokavartinaH, samyagdRSTijJAnino yogino'pi bhogAdipravRttiSu rAgAdibhAvAn na kurvanti parantu nikAcitabhogyAvalikarmanoditA vairAgyAnAsaktiyogato varttante, viSaye pravRttAnAM satAmapi viraktAnAM bhogapravRttirna jJAnayogavairAgyabAdhikA yataH svato na pravartante iti // 33 // jJAninaH kriyApi vivekata aucityaM nAtivartateprArabdhAdRSTa janitA (t) (sAmayi) saamaayikvivektH| kriyA'pi jJAnino vyaktA-maucitI nAtivarttate // 34 // 'prArabdhAdRSTa-janitA' nikAcitakarmodayajAtA, jJAnino samyagjJAnavato bhogAdikakriyA'pi sAmayika-vivekataH-samayakAlajJAnajanyo'thavA jainapravacanaviSayakasamyakprabodhajanyaH samatAjanyo yo vivekastasmAt 'vyaktAmaucitI nAtivarttate' sAmayikavivekavyaJjakato 'vyaktAM'-spaSTAMprakAzitAM 'aucitI' (ucitasya bhAvaHdhyaNDIp) ucitatAM-yogyatAM nAti-varttate-nAtikrAmati nollaMghayati apitu jJAniniSThaitAdRzI kriyA'pi pUrvoktavivekaprakAzitamaucityaM nollaMghate'pitvaucityamAcaratyeva (nandiSeNamunedRSTAnto'trottAraNIyaH) // 34 // ko lipyate ? ko na lipyate karma-kajjalena ?saMsAre nivasana svArtha-sajjaH kajjalavezmani / lipyate nikhilo loko, jJAnasiddho na lipyate // 35 // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya jJAnayogazuddhinAmA dvitiyo 'dhikAraH 81 'kajjalavezmani saMsAre nivasan svArthasajjo nikhilo loko lipyate'- bhittidvAratoraNakapATavedikApakSa dvArAntardvArabahirdvArAdisarvata:kajjalamayagRharUpe janmAdidazArUpasarvopAdhimaye saMsAre 'nivasan'-nitarAM vAsaM kurvan, 'nikhilo lokaH' - samastajIvalokaH, 'svArtha-sajjaH san lipyate ' - svasya ye indriyArthA: manoharazabdarUparasagandhasparzAdiviSayarUpA arthAH teSu athavA saMsArasukhatatsAdhanarUpakAmArtharUpasvArtha-svecchA viSayabhUtavastusamudAyarUpArthe sajja :- praguNaH - saGgAbhiSvaGgavAn-sannaddho bhavati, svArthasajjatAyAM satyAM samastalokaH karmanAmakapudgalairlipto bhavati, arthAt svArthasiddhayai vivekabhraSTa ucitAnucitaM nahi vicArayan pApakriyAnucitakriyA - viparItAniSTAnubandhinIM kriyAM kurvan, paudgalikAniSTASTakarmabhirbaddho bhavati parantu paramajJAnaprakAzasiddhisampanno jJAnarasAyanasiddhisaMyuktaH karmakajjalenaiva 'na lipyate ' = lipto - baddho na bhavatIti // 35 // AtmA, pudgalabhAvarUpajagataH karttA'sti vA na vA? - nAhaM pudgalabhAvAnAM karttA kArayitA'pi ca / nA'numantA'pi cetyAtma-jJAnavAn lipyate kathaM ? // 36 // 'nAhaM' ahaMpratyayagamyaH prathamapuruSatvena prasiddha AtmA pudgalabhAvAnAM karmAdibhinnabhinnajAtIyapaudgalikasRSTeH sarjanAtmakajanmAdikasukhaduHkhAdidRzyamAnAvirbhAvapariNAma - vicitradazAdi vyaGgyaviSayabhAvAnAM svAtantryarUpakartRtvalakSaNarahitatvena nAhaM karttA, 'nAhaM kArayitA'pi ca ' na ahamAtmA, kurvantaM prayuJje iti kArayAmIti kArayitA, arthAt pudgalabhAvAn kurvantamanyaM na prayuJje prerayAmi - prayojayAmIti kArayitA - preraka : prayojako veti nAhaM pudgalabhAvAnAmanumantA'pi ca = ahamAtmA, pudgalasundarapariNAmabhAvAn kurvantamanyaM nA'numanye- anumodaka :- prazaMsaka : - uttejaka : sahAyako na bhavAmItyAtmakAtmaviSayaka-bhedakajJAnavAn-pudgalaguNasvarUpata Atma Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat guNasvarUpaM bhinnaM iti sarvathA bhedaviSayakAtmajJAnavAn kathaM lipyate ? apitu kadAcidAtmajJAnI zramaNo na lipyate // 36 // pudgalaiH ko lipyate ko na lipyate iti bhedadarzanamlipyate pudgalaskandho, na lipye pudgalairaham / citravyomA'Jjaneneva, dhyAyanniti na lipyate // 37 // 'pudgalai:pudgalaskandho lipyate' pudgalasamudAyaH pudgalaiH anyapudgalasamudAyaiH badhyate nAhamAtmA lipye iti vAstavikacintana dvArA pudgalA mama guNakArakAH, pudgalairahamAtRpto bhavAmItyAkArakabhramAtmakAjJAnatamaH prabalaM praNazyati, kiJcAtmanA saha rAgAdinA pudgalasambandho na tAdAtmyAtmakaH parantu kSIranIravat saMyogAkhyaH sambandhaH (dravyayo:saMyoga iti nyAyena) ata Atmano guNa-svabhAvadharmAHsarvAtmanA pudgalato bhinnAH pudgalasya guNadharmAH sarvathA''tmadravyato bhinnAstatastAdrUpyaM dvayo na zakyate, pudgalAtmabhedajJAnaparipAkena, citra-vividhakRtrimaraGgAkArabhedabhinnaM, 'vyoma'='AkAzaM', 'aJjanena'-'kajjalena, yathA na lipyate, tathA pudgalaiH sahAtmano lepo'sambhavIti dhyAnaM-ekAgratApUrvakacittasthajJAnaM kurvan ko'pyAtmA na lipyate iti // 37 // nirlepajJAnamagnasya kriyA sarvopayogimIliptatA-jJAnasampAta-pratighAtAya kevalam / nirlepajJAnamagnasya, kriyA sarvopayujyate // 38 // viSamaviSaya-niSkarUNakaSAyAdi-pramAda-prapAtapAratantryaprayuktaliptatAjJAnarUpaH karmajanyabhAvagatamohAdhIna-dazAtmakajJAnarUpaH, ahaM sarvadA mohakarmAdinA lipto'smI' tyAkArakajJAnarUpo yaH 'sampAta:' samyak patanamadha:patanaM, tasya pratighAtAya-sarvathA'bhimukhatAhananAya Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya jJAnayogazuddhinAmA dvitiyo'dhikAraH puna:punariNAya-nivAraNAya 'kevalam'-liptatAjJAnasampAtapratighAtAyaiva nAnyasmai hetave ityarthaH, 'nirlepajJAnamagnasya kriyA sarvopayujyate' anupyogto'ksmaatprmaadpaate'ticaardossbhnggaay|| __ AvazyakAdipratikramaNapratilekhanAdirUpA samucitA, sarvA kriyopayujyate'rthAnirlepajJAnamagnasyAvazyakAdikriyA-dvArA'kasmAdupasthitaliptatAjJAnasampAtapratighAta eva bhavati, nAnyasya, yo nirlepajJAne (ahamAtmA nirlepo'smI ti=jJAne) magno nAsti, tasya AdhyAtmikajJAnazUnyasya AvazyakAdisarvakriyA, liptatAjJAnasampAtapratighAtAya nopyujyte| nirlepajJAnamagnasyaivAvazyakAdisarvakriyA, liptatAjJAnasampAtapratighAtarUpakAryaM prati kAraNaM bhavati, atra nirlepajJAnamagnatApradhAnakAraNasahakRtAvazyakAdisarvakriyaiva, liptatAjJAnasampAta-pratighAtakAryaM janayatyeva nAnyatheti // 38 // bhAvanAjJAnasampanno niSkriyo'pi na badhyatetapaH- zrutAdinA mattaH, kriyAvAnapi lipyate / bhAvanAjJAnasampanno, niSkriyo'pi na lipyate // 39 // 'tapa:zrutAdinA mattaH' ahaM mahAtapasvI bahuzruto'haM ityAdimadASTakena, mattaH-abhimAnagajagrAhagrastaH san, mAnAdikaSAyabhaJjanasamarthAmAvazyakapratilekhanAdi-sarvakriyAM kurvannapi karmAdibhirlipyate ekataH kriyA kriyate, ekato'bhimAnaH kriyate, tataH kriyAto'bhimAno'tizete yato lepaH karmaNo jaayte| kathaM nirlepa AtmA bhavediti prazne kathyate AvazyakAdikriyAvirahito na lipyate, ka iti prazne, 'bhAvanAjJAnasampannaH' iti pratyuttarayati, arthAt zrutajJAnacintAjJAnAnantaraM jAyamAnaM apramattadazAyAM bhAvanAjJAnamasti, Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 adhyAtmopaniSat yatra dhyAnena dhyAtRdhyeyayorabhedaH kriyate, tritayAbhedAnando'nirvacanIyo'sti, svalpakAlInabhAvanAjJAnajanyAbhedAdbhutamahAnandasamavadhAnakAle, bAhyAvazyakAdikriyAvirahe'pi karmabhi na lipyate mahAtmeti (prathamA'pinA madAbhAve bhAvanAjJAna-sampattau kriyAvAnapi na lipyate dvitIyA'pinA madasattAyAM bhAvanAjJAnAbhAve niSkriyo'pi lipyata eva // 39 // AtmagatasamalatvanirmalatvarUpaM dvaitaM yadA gataM tadA kiM ?samalaM nirmalaM ceda-miti dvaitaM yadA gatam / advaitaM nirmalaM brahma, tdaikmvshissyte|| 40 // 'yadA cedaM samalaM nirmalaM dvaitaM gatam' idaM brahmAyamAtmA, 'samalaM'=anAditaH pravAhato yathAyogyaM jJAnAvaraNIyAdi-karmataH khanisthasamalasuvarNavad samalaM kSAyopazamAdibhAvataH caitanyAdibhAvato nirmalaM, athavA saMgrahanayAdyapekSayA madhyasthASTarucakapradezata:sarvadA nirmalaM-apekSayA samalatvasahitanirmalamata eva samalaM nirmalaM dvaitaM-dvitvabhAvaH bhedabuddhi (dvidhA itaM dvItaM tasya bhAvo dvaita) ryadA-bhAvanAjJAnAnvitAnubhavajJAnena yasmin kAle gataM-brahmato nirgataM samAdhito'bhedarUpasamApattidvArA, 'tadA'dvaitaM nirmalaM brahmaikamavaziSyate' yatkAlAvacchedena samalanirmalabhedabhAvarUpaM dvaitaM vinaSTaM brahmaNi, tadA-tatkAlAvacchedena pUrNApramattadazAyAmekaMekatvAvacchinnaM, advaitaM dvandvAtItaM dvitvAbhAvApUrvamadbhutaM nirmalaMmalamAtrAbhAvavat, brahmaikamavaziSTaM bhavati // 40 // atra brahma kiMrUpamasti ? tatra kA majjanti ?mahAsAmAnyarUpe'smin, majanti nayajA bhidAH / samudra iva kallolAH, pavanonmAtha-nirmitAH // 41 // Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya jJAnayogazuddhinAmA dvitiyo'dhikAraH SaDdravyaikAtmyasaMsparza, satsAmAnyaM hi yadyapi / parasyA'nupayogitvAt svavizrAntaM tathApi tat // 42 // 'asmin mahAsAmAnye' saMgrahanayArpaNAdekasmin sattAlakSaNe mahAsAmAnye brahmaNi (Atmani) vizvamekaM sadavizeSAt sattvarUpaparasAmAnyena vizvasyaikatvaM gRhyate iti 'majjanti nayajA bhidA: ' = vikalparUpanayamAtreNa jAtAH kRtA vA bhedAH, ekatvAdidharmAdirUpA abhiprAya - vikalpavizeSA:sarve, majjanti tadekIbhavanti samAvizanti-vilIyante, brahmamayA bhavanti, yathA 'samudre'-jaladhau, 'pavanonmAthanirmitAH' pavanena-prabhaJjanena, unmAthamunmathanaM kRtvA, nirmitA:- nirmANaviSayIkRtA: kallolA:- ucchalanmahormayo majjanti - pravizanti tathA'trApi vijJeyam, SaDdravyaikAtmya-saMsparzi satsAmAnyaM hi yadyapi'-dharmAdharmAkAzakAlapudgalajIvAtmakAni SaDdravyANi jainazAsane santi, 'SaDdravyANi ekatvAtmakAni satsAmAnya- sattAvyApyadravyatvAvizeSAt arthAt SaDdravyaikAtmyaM - SaDdravyaikatvaM sattAvyApyadravyatvasAmAnyaM saMspRzatyeva satsAmAnye- sattAyAM yadyapi SaDdravyaniSThaikarUpatvasaMsparzakArakatvamasti tathApi parasmin vyavahAre'nupayogitvAt' 'vizeSA upayogino vyavahAre sAmAnyamanupayogI' tivacanAd gAmAnayetyukte gotvasAmAnyaM nAnayati govizeSamevA'nayatIti vizeSANAmupayogitvaM varttate tathApi tat-satsAmAnyaM sattvaM svavizrAntaM svata eva svasmin - brahmaNi eva vizrAntaM vizrAntibhAg bhavatIti // 41 // 42 // brahmaNo viziSTAvasthA kA ? - nayena saGgraheNaiva - mRjusUtropajIvinA / saccidAnandarUpatvaM brahmaNo vyavatiSThate // 43 // 'eva' miti - svavizrAntasattArUpamahAsAmAnyenAdvaita tattve siddhe sati' 'RjusUtropajIvinA'=RjusUtramate, bhAvatvaM varttamAnatvasattAvyApyamiti ? 85 - Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 adhyAtmopaniSat niyamo varttate'taH sattAvyApyabhAvatvena, sattA tu vyApikA, bhAvatvaM tu vyApyaM varttate RjusUtrAbhimatasattA''zritaH saMgrahanayo'sti, tataH kathyate 'RjusUtropajIvinA saMgraheNa nayenaivam'- bhUtAnAgatakAlasyA- svIkAreNa copayogitvApekSayA, sva- varttamAnadezakAlayoreva sattA - vizrAmaH, varttamAnakAlInaM vastu, yacca tasyAtmIyaM rUpaM tadetadubhayamevA'sya nayasya RjusUtrasyAbhimatamiti RjusUtrAzritena RjusUtreNa jIvanavatA saMgraheNa nayenaivaM 'saccidAnandarUpatvaM brahmaNo vyavatiSThate' sattvaviziSTaM cittvaM cittvaviziSTamAnandatvamata: saccidAnandarUpatvaM brahmaNa Atmano vyavasthitaMvizeSeNA'vasthitaM varttate iti // 43 // saccidAnandarUpatvarUpo'rtho brahmaNo'bAdhita evasattvacittvAdi-dharmANAM bhedAbheda-vicAraNe / na cA'rtho'yaM vizIryeta nirvikalpaprasiddhitaH // 44 // brahmaniSThAnAM sattvacittvAnaMdatvAdidharmANAM brahmataH, vyavahAranizcayAdirUpasavikalpanayairbhedasya cAbhedasya ca vicAraNe- svasvadRSTikoNena-mAne sati saccidAnaMdarUpatvaviziSTasattArUpArtho brahmaNo na vizIryetabAdhyetaabAdhita eva kuta iti ceducyate ' nirvikalpaprasiddhita:'-sattAyA nirvikalpatvena prasiddhiH sarvadarzaneSu varttate, ato nayavikalpajanyabhedAbhedAtItA sA sattvacittvAnandatvAdidharmAviziSTasaccidAnandarUpatvarUpasattA, svataMtrA'janyA'jeyA brahmaNo varttata iti // 44 // atIndriye nirvikalpake sanmAtre vikalpaughA'sahiSNutvaM bhUSaNamevayogajA'nubhavArUDhe, sanmAtre nirvikalpake / vikalpaughA'sahiSNutvaM, bhUSaNaM na tu dUSaNam // 45 // 'yogajA'nubhavArUDhe'=yogAbhyAsa - janito ( yuktasya tAvadyogajadharma Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya jJAnayogazuddhinAmA dvitiyo'dhikAraH 87 sahAyena manasA AkAzaparamANvAdinikhilapadArthagocaraM jJAnaM sarvadaiva bhavitumarhati) yo'nubhavaH-prAtibhajJAnAparaparyAyarUpaH, tamArUDhe-adhyAsitecaTite, samprAnte sanmAtre-sarvathA'sadvyAvRtte sadeva-sanmAtre sarvathA satsvarUpe nirvikalpake-vikalpamAtrazUnye-nayAdikRtavikalpAnAmatyantAbhAvarUpe brahmaNi, 'vikalpaughAsahiSNutvaM bhUSaNaM na tu dUSaNam' tarkabhrAntibhedAdirUpavikalpAnAM ya-oghaH samUhaH (pravAha: paramparA) taM na sahate ityevaM zIla:=vikalpaughAsahiSNuH, tasya bhAvaH vikalpaughAsahiSNutvaM=nayAdikRtavikalpAsahanatA bhUSaNaM alaGkArarUpaM na dUSaNaMsutarAM doSAbhAva eva, kimapijAtIyavikalpa-mana:karmamAtrAtIte yogajanyAnubhavasiMhAsanAsIne sanmAtre brahmaNi-Atmani sadA niSThA kAryeti // 45 // mAdhuryavizeSavat so'rthaH akathyo'tyAjyo varttateyo hyAkhyAtumazakyo'pi, pratyAkhyAtuM na zakyate prAjJairna dUSaNIyo'rthaH sa mAdhuryavizeSavat // 46 // hi-khalu yo'rthaH vikalpapravAhAsahiSNuyogajAnubhavArUDha-saccidAnanda-rUpo brahmaNo'rthaH, prAjJaiH-prakRSTajJAnibhirAkhyAtuM-kathayituM na zakyate, pratyAkhyAtuM-tyaktuM-na zakyate dUSayituM na yogyaH-na dUSaNIyo'sti sa ka ivAkathyo'tyAjyo'dUSaNIyo'stIti ceducyate sa 'mAdhuryavizeSavat' = mAdhuryavizeSo yathA vAcA na cocyate manasA na tyajyate na kenA'pi dUSyate tathA so'rthaH sudhAtizAyijagadadbhUtAlaukika madhurAtimadhuro vAcA'vAcyo'stimanasA na tyAjyo'sti na kenA'pi vastunA dUSaNayogyo'sti parantu yogajaparamAnubhavajJAnA''svAdayogyo'stIti // 46 // yoginAM jJAnajaM sukhaM loko na vettikumArI na yathA vetti, sukhaM dayitabhogajam / na jAnAti tathA loko, yoginAM jJAnajaM sukham // 4 // Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat yathA kumArI - avivAhitA bAlikA, dayitabhogajaM sukhaMpariNItapriyatamena saha bhogasambandhajanyaM sukhamAnandaM na vetti - jAnAti tathA yoginAM-paramajJAnayoginAM yogajAnubhava - jJAnajanyaM tAttvikaM svavazatvAt paranirapekSatvAt sukhaM paramAnandaM loko - jJAnayoga- zUnyatvena sAmAnyaloko na jAnAti na jJAnapathaM prApayatItyarthaH // 47 // 88 nirvikalpaka samAgherupadezasya ko'dhikArIatyanta - pakvabodhAya, samAdhirnirvikalpakaH / vAcyo'yaM nArdhavijJasya, tathA coktaM parairapi // 48 // aSTamAdirUpApramattaguNasthAnake jAyamAnazuddha: ( nirAlambanaH - AtmamAtrAlambanaH)upayogarUpanirvikalpakasamAdhiH, 'atyanta - pakvabodhAya ' sarvathA paripAkaprAptajJAnayogavatpAtrabhUtAya mahAtmane, 'vAcyaH' nirvikalpasamAdherupadezo vAcyo- dAtavyaH, ayaM nArdhavijJasya, pUrNaparipakvajJAnAdardhajJAnavato'rthAt jJAnalavadurvidagdhasyAyaM nirvikalpakasamAdhirna vAcyaH, anadhikAriNo'rdhajJAnadagdhasya nirvikalpakasamAgherupadezo na deya iti / ' tathA coktaM parairapi, tIrthAntarIyairapi tathA ca kathitaM vakSyamANamanantaraM tat, zrotavyam // 48 // Adau zamadamaprAyairguNaiH ziSyaM prabodhayet / pazcAtsarvamidaM brahma, zuddhastvamiti bodhayet // 49 // pratibodhapraNAlikA = Adau - yogazikSAprArambhe ziSyaM - zAsanayogyamupadezayogyaM zamaH - viSayakaSAyopazAntiH, dama:-indriyArthapratyAhArAdiH, tattulyairguNaiH- zamadamAdiguNadvArA ( pratibodha) - upadezaviSayaM kuryAt-arthAt guNopadezadvArA zamadamAdiguNazAlinaM ziSyaM kuryAditi / 'pazcAtsarvamidaM brahma' guNopadeze saguNAnvitaziSyasya karaNAnantaramidaM-pratyakSopalabhyamAnaM sarvaM jagad brahma, tvaM zuddho'sIti bodhayedupadizediti // 49 // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya jJAnayogazuddhinAmA dvitiyo'dhikAraH Adita evAjJasyArdhavidagdhasya sarvaM brahameti kathaM na vadet ?ajJasyArdhaprabuddhasya, sarvaM brahmeti yo vdet| mahAnarakajAleSu, sa tena viniyojitaH // 50 // sarvathA jJAnayogarahitasya, pUrNajJAnayogAd vA pUrNayogajJAnAdardhaprabodhaprajJAnasaMyuktasya yaH 'sarvaM brahme' tivadedupadized, tenopadezakenAjJazcArghaprabuddhazca so'jJazcArdhavidagdhazcobhayAtmaka upadezyaH ziSyazca 'mahAnarakajAleSu' ghorAtighoreSu saptasu mahAnarakeSu viniyojitaH-sthApitaH-pAtitaH prakSipta iti yAvat, saptanarakapAtanajanyaM mahApApaM pratibodhasya yathAyogyakramikapraNAlikAmajAnAnasya zirasyAgataM varttate upadezakena kramikapraNAlikA pratibodhasyAvagantavyeti // 50 // prathamato'vratAdijanakAsavikalpenAzuddha cittaM zuddhaM kuryAttenAdau zodhayeccittaM, sadvikalpai vrtaadibhiH| yatkAmAdivikArANAM, prtisngkhyaan-naashytaa||51|| zubhAlambanAnyapekSya zubhopayogAdirUpasadvikalpaiH-zubhavicAramayaiH / zrAddhavrata-zramaNavratabhedaistenAdau zodhayeccittaM tena pUrvoktena kAraNena cittamantaH karaNaM prathamataH zodhayet, dharmAdiyogArambhakAlecittazuddhaye pUrvamantaHkaraNAntaHpraviSTAnazubhopayogarUpAnasadvikalpAn niSkAzayituM savikalpadvArA janyavratAdipravezena cittaM zuddhaM-nirmalaM kuryAt, 'yatkAmAdivikArANAM pratisaGkhyAnanAzyatA' yad-yataH kAmAdirUpabhAvavikArANAM pratipakSabhUtavijJAnabhAvanAsevanAdirUpaprati-saMkhyAnena nAzayogyatA bhavati arthAt kAmamithyAtva-kaSAyahAsyAdinidrAtaraudrA'saMyamacakSurdarzanAvaraNAsAtArAgadveSasahitamohapramAdAdivikArANAM pratipakSabhUtavizuddhaviziSTazIlarUpabrahmacaryasamyagdarzanaprazamAdivairAgyazrutopayogodyoga Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat dharmazukladhyAnendriyAdinigrahAtmakasaMyamatattatkSayopazamAdibhAva -mahApuNyodayarAgadveSasahita- mohAbhAvA'pramAdarUpa- pratisaMkhyAnena vidhvaMsayogyatA bhavatIti / 90 ('vaJcanaM karaNAnAM tadviraktaH kartu marhati sadbhAvaviniyogena sadA svA'nyavibhAgavit ' jJAnavicArAbhimukhaM yathA yathA bhavati kimapi sAnandaM (sadAlambanaiH) arthaiHpralobhya bAhayairanugRhNIyA (nigRhaNIyA) tathA tad "bhinnAste hyAtmano'tyantaM tadaitai ( dravyaprANaiH) rnAsti jIvanam / jJAnavIryasadAzvAsa- nityasthitikAribhiH " / etatprakRtibhiH zAzvatIbhistu zaktibhiH / jIvatyAtmA sadetyeSAzuddhadravyanayasthitiH / ityapyatra vicAraNIyamiti // 51 // vikalparUpeyaM mAyA vikalpA'ntareNaiva nAzyAvikalparUpA mAyeyaM, vikalpenaiva nAzyate / avasthAntarabhedena, tathA coktaM parairapi // 52 // iyaM -azubhAlambanagatAzubhopayogarUpAsatsaGkalpA'bhinnA, mithyAtvAviratyajJAnAvasthAntarabhedabhinnA, sAMsArikavikalparUpA, mAyA - mAyeva mAyA mahendrajAlasadRzI ( mAyAmayaM vizvaM mAyAM tu prakRtiM vidyAnmAyinaM tu mahezvaram) vikalpetarA-nAzyena zubhAlambanasApekSazubhopayogarUpasatsaGkalpasurabhitasamyagdarzanajJAnANuvratamahAvratAdyavasthAntarabhedabhinnena pramattAdiguNasthAnasthitena vyavahAranayasthitena vikalpenaiva nAzyatevinAzaviSayIkriyate (prathamato vyavahAranayasthito'zubhavikalpanivRttiparo bhavet zubhavikalpamayavratasevayA, harati kaNTaka eva hi kaNTakam, bhavati dezanivRttirapi sphuTA, guNakarI prathamaM manastathA' seyaM naTakalA tAvad, yAvad vividhakalpanA, tadrUpaM kalpanA'tItaM tattu pazyatyakalpakaH kalpanAmohito jantuH zuklaM kRSNaM ca pazyati, tasyAM punarvilInAyAmazuklAkRSNamIkSate // 52 // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 dvitIya jJAnayogazuddhinAmA dvitiyo'dhikAraH 'tathA coktaM parairapi' tIrthAntarIyairapyevameva coktamasti tathAhi(yogavAziSThe) avidyayaivottamayA, svaatmnaashodymotthyaa| vidyA samprApyate rAma ! srv-dossaa'phaarinnii||53|| 'svAtmanAzodyamotthayA acchedyAbhedyatvAdiviziSTasvasyAtmano nAzAyodyamena utthayA-jAtayA uttamayA-svAtmA'nAzyo'sti tasya nAzaH kathamiti cintAjanyayA'ta uttamayA prazastA'vidyayaiva, he rAma! bhagavan! sarve'jJAnajanyA ye doSAsteSAmapahAriNI vidyA-nityazucyAtmani, nityazucyAtmatvabuddhirUpA vidyA-samyagjJAnaM samprApyate-samyaktayA prApyate // 53 // viSaM viSeNa zamamupaiti tathA vikalpenaiva vikalpaHzAmyati zastramastreNa, malena kSAlyate mlH| . zamaM viSaM viSeNaiti, ripuNA hanyate ripuH // 54 // IdRzIbhUtamAyeyaM, yA svanAzena harSada ! / na lakSyate svabhAvo'syAH, prekSyamANaiva nazyati // 55 // hIti khalu 'astreNA'straM zAmyati' astravidyAvizAradapraguNIkRtaguNaviziSTAstreNAstrasya bhayaM zAmyati, loho lohaM karttayatItivat, malena kSAlyate malaH sarvakSArazaMkhapuSpIzAlmalIkakandakaTukA nAgadamanIvanaspatyAdividhikRta-cUrNajanitakalkapaGkarUpamalena zarIrAdigatamalaH kSAlyate'thavA'dyatanIyamUtraprayogeNodarAdigatamalazuddhirbhavati, 'zamaM viSeNaiti' AyurvedazAstroktavidhinA kRtaviSamayauSadharUpaviSeNa viSaM zamaM zAntimeti prApnoti, ripuNA hanyate ripuH balavatA ripuNA nirvalo ripurhanyate iti / 'tasyAzu nAzamupayAti bhayaM bhiyeva, yastAvakaM stavamimaM matimAnadhIte' (bhaktAsto0) 'IdRzIbhUtamAyeyaM' mahendrajAlavat pradarzanA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 adhyAtmopaniSat 'nantaramasadvikalpajanyAvidyA''lambanamAyAtvA'vacchinnamAyeva mAyA(prakRti) yA svAtmavidyAmAyayA nAzena (svamAyAnAzena) he harSada! vyaktivizeSa ! rAjavizeSa ! asyAH mAyAyAH svabhAvaH svarUpaM na lakSyatena lakSaviSayIkriyate'taH sadRSTyA prekSyamANaiva-prekSaNaviSayIkriyamANaiva nazyati nAzamupayAtIti // 54 // 55 // zubhasaGkalpaH kathaM bhaviSyatkAle vinakSyati ?vratAdiHzubhasaGkalpo, nirNAzyAzubhavAsanAm / dAhyaM vinaiva dahanaH, svayameva vinazyati // 56 // 'nirNAzyAzubhavAsanAm'-azubhA yA vAsanA azubhAlambanaprayuktA'tItakAlInAzubhapadArthasmaraNotpattyanukUlasmRtipariNAmi-kAraNabhUtasaMskAravAsanA'sti tAM vAsanAM nirNAzya-nitarAM nAzayitvA, vratAdiHaNuvratamahAvratAdiH yaH pramattAdiguNasthAnasthitaH, zubhAlambanajanyazubhopayogarupazubhasaGkalpo'nantaraM bhaviSyatkAle svayameva parakAraNa-nirapekSaM sad vinakSyati-vinAzaM prApsyati, yathA dAhayogyadAhyavastuvinA, dahano'gniH svayameva vidhyAto bhavati-zAnto bhavati tathA'trApi jJeyam // 56 // naizcayikI zakti yoginAM kimarthamupayujyate ?iyaM naizcayikI zakti-rna pravRtti na vA kriyA / zubhasaGkalpanAzArthaM, yoginAmupayujyate // 57 // 'iyaM nAzyAbhAva-prayuktA, aSTamAdyapramattaguNasthAnIyAdhyavasAyAtmikA 'naizcayikI zaktiH' viziSTa nizcayarUpA'thavA nizcayanayasammatA, vratAdiniSThapravRtti-kriyA-zUnyA zaktiH AtmaniSThasAmarthyayogarUpA zaktiH, 'yoginAM'-sAmarthyayogapraviSTAnAM yoginAM vratAdiviSayakazubhasaGkalpasya nAzAyopayujyata upayuktA bhavati // 57 // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya jJAnayogazuddhinAmA dvitiyo'dhikAraH kSAyopazamikA dharmAHkadA yAsyanti ke ca sthAsyanti ?dvitIyApUrvakaraNe, kSAyopazamikA gunnaaH| kSamAdyA api yAsyanti, sthAsyanti kssaayikaa:prm| 58 / aSTamaguNasthAnakAdau 'dvitIye' asmiMstu tathAvidhakarmasthitestathAvidha-saMkhyeyasAgaropamAtikrama bhAvini dvitIye'pUrvakaraNe-apUrva-zuddhapariNAme sAmarthyayoge prathamo dharmasaMnyAsasaMjJitaH sAmarthyayogaH paramArthiko bhavet kSapakazreNi-yoginaH kSAyopazamikAH kSamAdyA dharmA nivRttAH paraM kSAyikAH sthAsyanti, arthAt tathAvidhakarmakSayeNa nirvRttAH kSAyikA jJAnadarzanAdyA guNA-dharmAH sthAsyanti-sthirA bhaviSyanti / yAvat kSAyikaguNaprAptirna bhavettAvat kSAyopazamikA dharmA AvazyakAstyaktvaudayikabhAvAn adharmAzca yataH kSAyikaguNA Atmano maulikshuddhsvruupaanni| audayikadharmAbhAvarUpa-pRthvItalAt kSAyikabhAvarUpoparibhUmikAyAM-mAlake gantuM kSAyopazamikabhAvAH niHshrenniiklpaaH| ('dhruvaikarUpAn zIlAdibandhUnityadhunA zraye' 'bAhyavargamiti tyaktvA dharmasaMnyAsavAn bhavet' 'dharmAstyAjyAH susaMgotthAH kSAyopazamikA api prApya candanagandhAbhaM dharmasaMnyAsamuttamam' 'nirvikalpake punastyAge na vikalpo na vA kriyA' iti zlokA apyatra smaraNIyA vicAraNIyAzceti) // 58 // kiM kurvan kutra pakSapAtI yogI dIptimupaiti ?itthaM yathA balamanudyamamudyamaM ca, kurvan dazAnuguNamuttamamAntarArthe / cinmAtranirbharanivezita-pakSapAtaH, prAtaryu-ratnamiva dIptimupaiti yogI // 59 // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat itthamevaM AntarArthe (antarmadhye bhavaH aN ) AntarazcAsAvarthazca tasmin, AtmAntarikasaccidAnanda- rUpamuktikRte 'dazAnuguNaM' yAdRzI guNasthAnakApekSayA dazA tAdRgdazAyA anuguNaM ( anurUpaM - anukUlaM) yathA balaMyathAzakti, 'anudyamudyamamuttamaM kurvan' yathA pUrvoktASTamAdiguNasthAnakadazAsthitaH kSAyikAntaraguNArthakamuttamamudyamaM kurvan kSAyopazamikaguNArthakamanudyamaM-udyamAbhAvaM kurvan- vidadhad yogI, arthAdaprAptaguNa prAptaye uttama udyamaH kAryaH, prAptaguNaprAptaye'nudyama ityarthaH evaM 'cinmAtranirbhara-nivezitapakSapAtaH' cidevacinmAtraM tatra nirbharaM nivezitaH sthApitaH pakSapAtaHsatya zraddhArAgAgraho yena saH - cinmAtranirbharanivezitapakSapAta : 'prAtardyuratnamiva dIptimupaiti yogI' prAta:kAlIna - dinamaNivat dIptiM kAntiM prabhAvamupaiti jJAnayogIti // 56 // 94 - zAstrayogI vyavahAramArgI, pazcAt prajJApanIyaH sahajAtmarUpavarttI bhavatiabhyasya tu pravitataM vyavahAramArga, prajJApanIya iha sadguruvAkya - niSThaH / ciddarpaNa - pratiphalat trijagad-vivartte, varteta kiM punarasau sahajAtmarUpe // 60 // 'abhyasye 'ti 'pravitataM' prakarSeNa vizeSato kAlasaMkhyAdyapekSayA mahattamaM suvistRtaM, zAstradvArA saJcAlita - jainazAsana-tIrthArAdhanAjanakaM zAstrayogarUpaM vyavahAranayadarzita-vyavahAramArgaM tu samyagabhyasya punaHpunarjinAjJAmAtmasAt kRtvA, paramajJAnayogirUpasadguruvAkyaniSThAvAn, 'prajJApanIyaH', ziSyadezya :upadezyaH, ihAsmin, 'ciddarpaNa - pratiphalat trijagadvivartte'=jJAnarUpa Adarza pratiphalat-saMkrAmat-pratibimbIbhavad yat - trijagata :- urdhvAdhomadhyalokatrailokyasya vivarttA: dravyANAM paryAyA rUpAntarANi yasmiMstat, tasmin 'sahajAtmarUpe'-svAbhAvike Atmanazcidrupe rUpe asau - prajJApanIyo'yaM Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 dvitIya jJAnayogazuddhinAmA dvitiyo'dhikAraH varttetta - vRttimAn bhavet, 'kiMpunaH' kastatra prazna : ? ko'pyatra na prazno 'pitu tatra prajJApanIyena vRttimatA bhAvyameveti // 60 // adhyAtmasphuritaparamabhAve'smAkaM pakSapAto'dhika evabhavatu kimapi tattvaM bAhyamAbhyantaraM vA, hRdi vitarati sAmyaM nirmalazcidvicAraH / tadiha nicita- paJcAcArasaJcAracArusphurita=paramabhAve pakSapAto'dhiko naH // 61 // 'kimapi tattvaM bAhyamAbhyantaraM vA bhavatu '- bAhyaM sendriyaM zarIrAditattvaM, AbhyantaraM-atIndriyamAtmAdirUpaM tattvamarthAt kimapi tattvaM bhavatuastu tAvat, parantu nirmala:- zubhopayogarupeNAzubhamalarahito'thavAzuddho jJAnayogAbhinno vicAro dhyAnavizeSo 'hRdi sAmyaM' antaHkaraNe bAhyAbhyantaratattvarUpapadArthayoH sAmyaMtulyamanovRttiM ' vitarati dadAti' tasmAdiha - samuditA ye'dhyAtmavizeSarUpAH paJcAcArAsteSAM saJcAraH-pAlanaM tatra cArusphurita :- sundaravikasito yaH paramaH utkRSTo bhAvo'dhyavasAyavizeSastasmin=nicitapaJcAcAracArusphuritaparamabhAve, naH - asmAkamadhiko'tizayitaH pakSapAtaH- eSa eva satya iti mAnasaH sadbhAvA'tireka iti // 61 // - jJAnayogI kutra harSavAn bhavati ?- sphuTamaparamabhAve naigamastAratamyam pravadatu na tu hRSyettAvatA jJAnayogI / kalitaparamabhAvaM, ciccamatkArasAraM sakalanayavizuddhaM cittamekaM pramANam // 62 // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat 'naigamaH ' naigamanayo'nekadhA pratipattrabhiprAyato'nekadhA nigamanAtraimosnekabhedaH - 'aparamabhAve'= utkRSTabhinnamadhyamajaghanyA'dhyavasAyarUpe bhAve 'tAratamyaM' nyUnAdhikyaM taratamatvaM sphuTaM pravadatu spaSTaM prakarSeNa kathayatu, tAvatA-tAvatA-tAvanmAtreNa, viziSTajJAnayogI, na hRSyet, -na harSavAn bhavet, 'ciccamatkArasAraM'=jJAnakRtAnAmAzcaryANAM sAraM yatra tat, 'kalitaparamabhAvaM '= kalitaH- saMjJAtaH saMprApto vA parama:- utkRSTo bhAvaH - pariNAmo yena tat sakalanayavizuddhaM- sarvanayapavitraM, ekamadvitIyaM cittamantaHkaraNaM viziSTacaitanyaM vA pramANaM - sAkSibhUtaM svaparanirNAyakaM jJAnaM pramANaM veti // 62 // 96 nizcayo no bibheti hariraparanayAnAM garjitaiH kuJjarANAm, sahajavipina supto, nizcayo na bibheti / api tu bhavati lIlojjRmbhijRmbhonmukhe'smin, galitamadabharAste nocchuvasantyeva bhItAH // 63 // - aparanayAnAM kuJjarANAM garjitaiH- nizcayabhinnAnAmanyeSAM nayAnAM kuJjarANAMgajAnAmiva garjitaiH dhvanitai:, 'sahaja - vipinasupto' sahajaM svarUpaM tadeva vipinamaraNyaM tatra suptaH = zayitaH nizcayo - nizcayAtmako nayo haririva - vanarAjakesarisiMha iva no bibheti na bhayamupaiti, bhayAbhAvamAtraM nApitu lIlayA -krIDayA (vilAsataH) ujjRmbhi - vikAsi (vivRta) jRmbhayA jRmbhaNenorvaM mukhaM yasya sa unmukhaH, tasmina - lIlojjRmbhijRmbhonmukhe'smin 'bhavati'- nizcayarUpe harau sati, te - kuJjarAH bhItAH- bhayayutAH 'galitamadabharAH' galitaH - patitaH madabhara :- dAnasamudAyo yeSAM te galitamadabharAH santaH 'nocchvasanti eva' zvAsocchvAsarahitA eva arthAd mRtA evaM bhavantIti // 63 // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya jJAnayogazuddhinAmA dvitiyo'dhikAraH ____ 97 paramArthaviSayakabhAvanApAvanAnAM paramasthitiHkalitavividhabAhyavyApakolAhalaughavyuparamaparamArthe bhAvanApAvanAnAm / kvacana kimapi zocyaM nAsti naivAsti mocyam, na ca kimapi vidheyaM naiva geyaM na deyam // 64 // kalitaH samprAptaH, vividho-nAnAjAtIyo nizcayato bAhyarUpavyavahArasya vyApakIbhUtAnAM kolAhalAnAM kalakaladhvanInAM, oghaH- pravAha:samudAyo vA tasya vyuparama:- vizeSato virAmo yasmin saH, kalitavividhabAhya vyApakolAhalaughavyuparamaH, sa cAsau paramo'rthaH- nizcayarUpaHparamo'rthastasminnathavA mokSaparamArthe, bhAvanApAvanAnAM bhAvanAjJAnarUpajJAnayogena pavitrANAM munInAM, kvacana-kutracid deze kAle vA vastuni na kimapi vastu zocyaM zocanIyamAlocanIyamasti, naivA'sti mocyaM-mocanIyaM-moktavyamasti, na ca kimapi vidheyaM, naiva geyaM, na deyam - kimapikiJcidapi karttavyaM nAsti, naiva geyaM-stutyaM, na deyaM-dAtavyamastIti // 64 // paramajJAnayogI tIrthaMkaro vA gaNadharAdiryati-pati bhavatiiti supariNatAtmakhyAti-cAturyakeli-rbhavati ytiptiryshcidbhrodbhaasiviiryH| hara-himakarahArasphAra-mandAra-gaMgA rajatakalazazubhrA syAttadIyA yazaH zrIH // 65 // 'iti'-nizcayasiddhaparamArthe, AtyantikapariNatAtmani jJAnaviSayakacaturatAmayakeliH-krIDA yasya saH- supariNatA''tmakhyAticAturyakeliH, yaH 'cidbharodbhAsivIryaH'-jJAnotkarSodbhAsakavIrya-paramazaktizAlI 'yatipati' stIrthakaro gaNadharAdi rvA bhavati, tadIyA-tasya tIrthakarAderiyaM Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat tadIyA, 'yaza:zrI:' harasyazivasya, himakarasya-caMdrasya, hArasyazvetahArasya, mandArasya-kalpavRkSasya, gaMgAyA:- gaMgAjalasya, rajatarUpyakakalazasya tulyA zubhrA-avadAtA syAt-bhavediti // 65 // iti zrIpaNDitanayavijayagaNiziSyapaNDitapadmavijayagaNisahodaro- . pAdhyAyazrIyazovijayagaNiviracite'dhyAtmopaniSatprakaraNe jJAnayogazuddhinAmA dvitIyo'dhikAraH samAptaH / iti AcAryazrImadvijayalabdhisUrIzvarapaTTadharavijayabhuvanatilakasUrIzvara-paTTadharavijayabhadraMkarasUriNA'dhyAtmopaniSatprakaraNe racitAyAM bhuvanatilakAkhyAyAM TIkAyAM jJAnayogazuddhinAmA dvitIyo'dhikAraH smaaptH|| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / tRtIya kriyAyogazuddhinAmaka'dhikAraH ) sAdhakasiddhayormadhye sAdhanalakSaNayo bhaidAbhAvaH kathaM ?yAnyeva sAdhanAnyAdau, gRhNIyAjjJAnasAdhakaH / siddhayogasya tAnyeva, lakSaNAni svabhAvataH // 1 // Adau-pUrvaM yAnyeva sAdhanAni-yAnyupAdAnabhUtasAdhanAni eva sattaponiyamAdIni, jJAnasAdhakaH-jJAnayogI, gRhNIyAd-grahaNaM kuryAt, tAnyeva sAdhanAni svabhAvata eva lakSaNAni-svarUpANi bhvnti| siddhayogasya-sAdhakAvasthAyAM sAdhanAni pUrNatayA sAtatyena-sAkalyena samyak sAdhayitvA sAdhyalakSaNapariNAmarUpANi, yathA jJAnAcArasAdhanAkevalajJAnarUpalakSaNaM, taNDulAvasthAtaH paripAkAnantaraM bhojyodanAva sthAvat, evaM sAdhakaH sAdhanAnyeva siddhAvasthAyAM lakSaNatvena pariNamayatinirvarttayatIti, athavA svayameva sAdhakasAdhanAzaktimahimnA sAdhanaM svabhAvato lakSaNaM-svarUpaM bhavatIti // 1 // etadarthe somilapraznasya vyAkhyAnam - ata eva jagau yAtrAM, sattapo-niyamAdiSu / yatanAM somila-prazne, bhagavAn svasya nizcitAm // 2 // 'ataH'sAdhaka-siddhabhedena sAdhanAnyeva lakSaNAni bhavantyetasmAt kAraNAt somilabrAhmaNa praznottare bhagavAn mahAvIrasvAmI bhagavatyAM svasyAtmanaH' sattapo-niyamAdiSu nizcitAM yatanAM-yAtrAM jagau-kathitavAn Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 adhyAtmopaniSat tathAhi-yAnaM yAtrA-saMyamayogeSu pravRttiH' yApanIyaM mokSAdhvani gacchatAM prayojakaH indriyAdivazyatArUpo dharmaH'somilaprazna:= yAtrA te bhadanta! yApanIyamavyAbAdhaM ? somila! yAtrA'pi me, yApanIyamapi me avyAbAdhamapi me / praznaH kiMte bhadanta ! yAtrA ? somila ! yA me! taponiyamasaMyamasvAdhyAyadhyAnA''-vazyakAdikeSu yogeSu yatanA (pravRttiH) sA yaatraa| iha tapo'nazanAdiniyamAstadviSayA abhigrahavizeSAH, yathA etAvattapaH svAdhyAyavaiyAvRttyAdi, mayA'vazyaM rAtriMdivAdau vidheyamityAdirUpAH, saMyamaH-pratyutkSepaNAdiH, svAdhyAyaH dharmakathAdiH, dhyAnaM dharmAdi, AvazyakaM SaDvidhaM eteSu ca yadyapi bhagavataH kiJcinna tadAnIM vizeSataH sambhavati, tathApi tatphalasadbhAvAttadastItyavagantavyamiti. 1-prtilekhnaadiH| (bhaga.sU.za.-18, u-10) // 2 // tadeva darzanAntarIyasAkSidvArA draDhayatiatazcaiva sthitaprajJa-bhAvasAdhana-lakSaNe / anyUnAbhyadhike prokte, yogadRSTyA prairpi|| 3 // atazcaiva-bhagavatA mahAvIreNa bhagavatyAM somilapraznottare jJAnAcArAdirUpasAdhanaM kevalajJAnAdirUpaphalasadbhAvo lakSaNatvenAstItyasmAtkAraNAdeva / "sthitaprajJasya'="prajahati yadA kAmAn, sarvAn pArtha ! manogatAn / AtmanyevA''tmanA tuSTaH, sthitprjnystdocyte|| zAnto dAnto bhavedIddagAtmArAmatayA sthitH| siddhasya hi svabhAvo yaHsaiva sAdhakayogyatA // " iti.bhaga.gI. etAddazasvarUpasampannasya sthitaprajJasya yadbhAvarUpaM 'na tu dravyarUpaM 'nityaM sAdhyaM sAdhayatye' veti svarUpaM sAdhanAsAdhanaM-dhyAnAdi-sAdhanaM, Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya kriyAyogAzuddhinAmaka 'dhikAra 101 bhAvarUpaM ca lakSaNaM sAdhyarUpaM nityasvarUpaM kevalajJAnAdikaM arthAt 'sthitaprajJabhAvalakSaNe saiva sAdhakayogyatA- sAdhakaniSThabhavyatA, siddhasya nityasvabhAvo bhavati zaktiphalavat tatra na nyUnAdhikyabhAva - tAratamyabhAvo bhAva-sAdhanalakSaNamadhye cArthAd bhAvasAdhanAd bhAvalakSaNe na nyUnatvaM nAdhikatvamevaM bhAvalakSaNAd bhAvasAdhane na nyUnatvaM nAdhikatvamasti sAdhanalakSaNavyApiyogyatAzaktimahimA sarvatra samAno ddazyata iti parairapidarzanAntarIyairapi yogadRSTyA'thavA yogadRSTigranthe prokte sta iti // 3 // - jJAnavato nirapekSayathecchAcaraNe ko doSa: ?nA'jJAnino vizeSyeta, yathecchA''caraNe punaH / jJAnI svalakSaNAbhAvAt, tathA coktaM parairapi // 4 // punaH kiM ca jJAnino yathecchAcaraNasvIkAre kAmacArapravRttisvIkAre, 'ajJAnino na vizeSyeta' ajJAnavataH puruSAjjJAnI - jJAnavAn, na viziSTo bhavet, ajJAnI ca jJAnI samAnakakSAvantau bhavetAM kathamiti cet 'jJAnI svalakSaNAbhAvAd' AtmagatajJAnalakSaNa- phalarUpacAritrAbhAvAt svecchAcaraNa-viSaye, ajJAnito- jJAnI nAtizete, ajJAnitulyo jJAnI bhavati sUryasyodaye yathA'ndhakAro na tiSThati, jJAnasUryodaye durAcaraNarUpAndhakAraH kathaM tiSThediti // 4 // tathA ca tIrthAntarIyairuktaM ca svazAstre buddhAdvaita- satattvasya, yathecchA - caraNaM yadi / zunAM tattvaddazAM caiva, ko bhedo'zucibhakSaNe // 5 // 'buddhAdvaita - satattvasya'-buddhaM-jJAtaM brahmarUpAdvaitasatattvaM=paramAtmarUpaikasvarUpalakSaNaM, yena saH, tasya buddhAdvaita - satattvasya puruSasya 'yadi yathecchAcaraNaM' yadi guruzAstrAdinirapekSa- niraGkuzA - 'vihitAcaraNaM bhavettadA 'zunAM tattvaddazAM caiva ko bhedo'zucibhakSaNe' = sArameyAnAM - asthibhujAM / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 adhyAtmopaniSat "zvAsthi zuSkaM mukhe lAtvA, kSiptvA paaddvyaantre| nijAM lAlAM lihan mUDho, manyate rasanirbharam // iti" duSTaviparItA'jJAnamUlakapravRttipravaNAnAM zunAM 'tttvddshaaN'svshaastrmno'bhiissttshaastraavgaahnshiiltstttvdrshnmaatrshaalinaaN| ___ 'dIpakapaNDitA:sarve vArtAmuccA lapantyatha, dIpayanti parAn sarvAn gacchanti tamasi svym'| iti kathanamAtrakAriNAM karttavyavimukhAnAM paNDitAnAM ca madhye, bhautikaviSayavAsanAlampaTAnAM viSayapadArtharUpAzucibhakSaNe zunAM ca sAkSAdviSThArUpAzucibhakSaNe ko bhedaH? arthAnnAsti kazcid bhedaH, pratyuta buddhatattvAnAM zikharArUDhAnAM patanamiva balavadaniSTAnubandhinarakAnupAtAnantaraM mahAvedanA saMbhavati, zunAM tu azucibhakSaNAnantaraM kadAcid bubhukSAzAnti bhavet zarIramazucikharaNTitaM bhavatyetAvanmAtrAzubhamiti // 5 // ajJAnapUrvikA (ajJAnahetunA) vRtti nai duSTA?abuddhipUrvikA vRtti-rna duSTA tatra ydypi| tathApi yogajAdRSTamahimnA sA na smbhvet||6|| 'tatra yadyapi'zvAna-tattvajJAnimadhye 'abuddhipUrvikA vRttiH' ajJAnahetunA, dvayorevAjJAnaM-zvAnasya bhavakRtamajJAnaM tattvadRzi-mahAmohakRtamajJAnarUpamandhatvaM varttate tatra yadyapi duSTA vRttirajJAnapUrvakatvAt na gaNyate tathApi 'yogajAdRSTamahimnA' bhaktijJAnakarmAdi-yogAbhyAsajanitAdRSTa-karmaNo mAhAtmyena sA duSTA vRtti na sambhavet-tAdRzAdRSTavizeSa-mAhAtmyasya tatpratibandhakatvena tAdRzaduSTavRtterasambhava iti // 6 // nivRtti-sApekSapravRttimayAcAreNAthavA sAmAyikavato munezcittaM vItarAga prAyaM bhavati Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya kriyAyogAzuddhinAmaka'dhikAra nivRttamazubhAcArAcchubhAcAra --- pravRttimat / syAdvA cittamudAsInaM, sAmAyikavato muneH // 7 // 103 'nivRttamazubhAcArAt'=azubho - durgatikAraNatvena pApa AcAraH, tasmAnnivRttaM-nivRttimat-viratimat, cittaM, 'zubhAcArapravRttimat' sadgatizivagatihetutvena zubhaH prazasto vihita AcAraH, zubhAcAre pravRttimatkriyAkArakaM cittaM, ekaprakAreNa guptimaccittamudAsInaM vItarAgaprAyaM bhavatyathavA dvitIyaprakAreNa 'sAmAyikavato muneH' samatAvacchinnasya sarvathA munitvAvacchinnasyAtmArAmamanasaH sAdhoH sarvathA manoguptimatazcittamudAsInaM vItarAgaprAyaM bhavati, jJAnayoginaH prakAradvayAsadAcAranivRtti - sadAcArapravRtti - viziSTamunitvAvacchinnasamatAvacchinnarUpamanoguptyAdidvArA vItarAgaprAyazcitta samprAptirbhavatIti // 7 // vidhiniSedhaprakArA ajJAnaniyantritA na / vidhayazca niSedhAzca na tvajJAnaniyantritAH / bAlasyaivAgame prokto noddezaH pazyakasya yat // 8 // 'vidhaya: '-vidhirUpopadezAH 'niSedhAzca' ca niSedharUpopadezA: 'natvajJAnaniyantritAH' ajJAnavataH- rAgAdimohavato'pekSya na niyantritAH,vihitAH,praNItAzca 'Agame' AcArAMgasUtre lokavijayAdhyayane tRtIyoddeza madhye, ayaM coddezaH-upadezaH, bAlasyA'navagatatattvasya vineyasya yathopadezaM pravarttamAnasya dIyate (yastvagataheyopAdeyavizeSaH sa yathAvasaraM yathAvidheyaM svata eva vidhatte) ityabhiprAyaM manasikRtya 'bAlasyaivAgame prokta uddeza : ' 'yat pazyakasya noddeza : 'pazyakasya svata eva viditavedyasyoddeza :upadezo na proktaH / uddizyate ityuddezaH upadeza :- sadasatkarttavyAdezaH saH, pazyatIti pazyaH, sa eva pazyakastasya na vidyate, svata eva viditavedyatvAttasya, athavA pazyatIti pazyaka:- sarvajJastadupadezavartI vA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 adhyAtmopaniSat tasya uddizyate ityuddezo-nArakAdivyapadeza:-uccAvacagotrAdivyapadezo vA sa tasya na vidyate, tasya drAgeva mokSagamanAditi bhaavH| kaH punaryathopadezakArI na bhavatItyAha 'bAle' ityAdi, bAlo nAma rAgAdimohita:sa punaH kaSAyaiH karmabhiHparISahopasarga vA nihanyate iti nihaH, snihyata iti snihaH snehavAn rAgItyarthaH, kAmasamanojJo'nupazamitaduHkhaH-duHkhI duHkhAnAmAvata-manuparivarttata iti // 8 // 'uddeso' pAsagassanatthi, bAle puNa nihe kAmasamaNune asamiya dukkhe dukkhI dukkhANameva AvaTTa aNupariyaTTai (sU-82) tibemi' A loka au0-3) pazyakavizeSasya zAstraM niyAmakaM na yuktamna ca sAmarthyayogasya, yuktaM zAstraM niyaamkm| . kalpA'tItasya maryAdA-pyasti na jJAninaH kvcit||9|| 'sAmarthyayogasyeti'-sAmarthyayogo dvidhA, dharmasaMnyAsa-yogasaMnyAsabhedena, eSa kSapakazreNyAM bhavati mokSasyA'vyavahitakAraNaM dharmasaMnyAsayogaH, kSapakazreNyAM jIvo dvitIyApUrvakaraNaM karoti, tadA tAttvikadharma saMnyAsanAmakaH sAmarthya-yogo bhavati, atra kSAyopazamika-kSamAdayo dharmA nivRttA bhavanti, atAttvikaH 'dharmasaMnyAsaH' pravajyAkAle'pi bhavati, yato'jJAnAsaMyamakaSAyavedamithyAtvAdaya audayikabhAvAsteSAM saMnyAse tyAgI bhavati, ('yogasaMnyAsaH' yogasyArthAt kAyotsargAdi-kAyAdikAryANAM saMnyAsaH sayogikevalibhirbhagavadbhiH AyojitakaraNaM kRtvAnantaraM kriyate iti) viziSTasAmarthyayogazAlipazyakasya zAstraM niyAmakaM na yuktaM yato jJAninaH kalpAtItasya kvacit-kutracinmaryAdA'pi nAsti, sAmarthyayogI kalpAtIto jJAnI samucyate sAmarthyayoginAM-kalpAtItAnAM jJAninAM pazyakAnAM kathaM maryAdA ? kathaM maryAdAniyAmakaM zAstraM ? ityrthH|| 9 // Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 tRtIya kriyAyogAzuddhinAmaka'dhikAra .. kriyAyA akiJcitkaratvena jJAnayogarUparAjayogasya sAmrAjyaM bhaviSyatISTatveneti ? prazna: bhAvasya siddhayasiddhibhyAM, yaccAkiJcitkarI kriyaa| jJAnameva kriyAmuktaM, rAjayogastadiSyatAm ? // 10 // 'bhAvasya' bhAvasya siddhizcettadA kriyA'kiMcitkarI-niSprayojanA, kriyayA kRtaM, bhAvasyA'siddhiraprAptizcettadA kriyA'kiJcitkarI-niSphalAkriyayA paryAptaM, 'jJAnameva kriyAmuktaM' kriyayA rahitaM jJAnameva rAjayogaHzreSThayogaH-yogarAjatvena tat-tasmAdiSTatvena svIkriyatAmiti prazne pratyuttarIkriyate // 10 // maivaM nA'kevalI pazyo, nApUrvakaraNaM vinaa| dharmasaMnyAsayogI cetyanyasya niyatA kriyaa||11|| pUrvoktaprazne pratyuttaraM kathayatItthaM tathAhi-bho bhraatH| evaM-yathA tvaM kathayasi tathA nAsti, kaH pazya iti cet kevalI pazyo neti nArthAtkevalI prathama:pazyaH, dvitIyApUrvakaraNaM vinA dharmasaMnyAsayogI pazyo nArthAd dvitIyApUrvakaraNaM kRtvA jIvaH kSapakazreNyAM kSAyopazamikadharmasaMnyAsayogI tAttvikasAmarthyayogasaMpanno dvitIya:pazyako bhavati, vastutastu sarvajJadharmasaMnyAsa-yogarUpasAmarthyayogaM muktvA'nyo'pazyako bhavati, tataH kathyate, 'anyasya niyatA kriyA' sarvajJadharmasaMnyAsayogarUpa-tAttvikasAmarthya-yogi-bhinnasyA'nyasya sarvasyA'pazyakasya kriyA kriyAyogo niyataH-nityakarttavyatayA vihita eva tathA cAnyacca zRNu tAvat // 11 // sthairyAdhAnAya siddhasyA-siddhasyA''nayanAya c| bhAvasyaiva kriyA shaant-cittaanaamupyujyte|| 12 // siddho bhAvo'sthiro mAbhUt-sthiratA zAzvatI bhavatvityuddizya kathyate, Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 adhyAtmopaniSat 'sthairyAdhAnAya siddhasya' siddhasya bhAvasyAtyantasthiratA-sthApanAya tathA 'asiddhasyA''nayanAya ca'-asiddhasyAprAptasya bhAvasyA''nayanAya sampAdanAya kriyA-zAstravihitakriyA, 'zAntacittAnAmupayujyate' azAntirahita-zAntisahitamAnasAnAM mahAtmAnAM sadAkAlamupayujyata eveti // 12 // kriyAM vinA jJAnaM sarva, na sArthakaM sveSTasthAnadamkriyAvirahitaM hanta, jnyaanmaatrmnrthkm| gatiM vinA pathajJo'pi nApnoti purmiipsitm|| 13 // hanteti nizcaye kriyAyA atyantAbhAvasahitaM sarvaM jJAnaM niSphalaMkAryAsamarthaM bhavati, mArgaviSayakajJAna rUpAnubhavavAnapi na vAJchitaM nagaraMkimapi sthAnaM gatinAmikAM kriyAM vinA nApnoti-gacchati puruSArthaM vinA jJAnamAtreNa caturtha:puruSArthaH kathaM labhyate ? yato jJAnakriyAbhyAM mokSaH, bhakSyabhojyamiSTapadArthajJAnamAtreNa bubhukSA na zAmyati tatkaraNopAya-jJAnakriyAdvArA-tatsampAdanena bhojyAdidvArA tRpti bhavati nAnyatheti // 13 // yathA'vasaraM yathA'dhikAraM yathAsthAnaM jJAnapUrNAnAmapi kriyAyA apekSA apUrNajJAnAnAM tu kA vArtA ? svAnukUlAM kriyAM kAle, jnyaanaapuurnno'pypeksste| pradIpaH svaprakAzo'pi-taila-pUrtyAdikaM ythaa|| 14 // 'svAnukalAM kriyAM kAle' siddhiprApti na syAttAvatsAdhakadazAyAM kriyAyA AvazyakatvaM yujyate, yadyapi sAdhanAyA bhinnabhinnadazAsu kriyAbhedo varttate parantu kevalinAM yathAvasaraM yoganirodha-samudghAtAdikriyA''vazyakatvaM sva-svabhAvapuSTaye yogyakAle yogyakriyA zaraNIyaiva, sarvAsusamyaktvaguNasthAnakAdArabhya sarvaguNasthAnaka-bhUmikAsu zAstravihitakriyA yathA "tatrASTame guNasthAne zuklaM saddhyAnamAdimam dhyAtuM prakramate Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya kriyAyogAzuddhinAmaka'dhikAra 107 saadhuraadysNhnnaanvitH|" aSTame guNasthAne prathamavajrarSabhanArAcasaMhananI sAdhuH zukladhyAnAtmakakriyAmArabhate'trApi dhyaanaatmkkriyaa''vshykyev| kSINaghAtikarmA, kevalyapi sarvasaMvarakriyAM pUrNAnandaprAptiprasaMge yoganirodhakriyAM, tat pUrvaM ca samudghAtakriyAM karoti tathA ca pApakriyAmAtranivAraNAya pratipakSarUpadharmakriyA karttavyeti tarkasiddhA, kriyApekSA, yathetyudAharaNesvayaM pradIpa:-dIpakaH, svajanyaprakAzavAnapi nimittahetubhUta-tailapUraNAdikriyAmapekSate, 'ilekTrikalAITa' svayaM svaprakAzavatI satI 'svIca' nAmana-kriyAM tathA 'pAvarahAusa' jAta 'karaMTa' vidyutpravAhAgamanAdikriyAmapekSate tathA'trApi jJAnapUrNo'pi kAle svAnukUlAM kriyAmapekSate'nyathA siddhirasambhavinyeva // 14 // bAhya bhAvarUpA kriyA'stIti vAdaM prativAdaHbAhyabhAvaM puraskRtya, ye kriyAM vyvhaartH| vadane kavalakSepaM vinA te tRptikaaddikssnnH|| 15 // ___ (akriyA-kriyA'bhAvaM kathayantIti zeSaH pAThAntare) kecicchuSkajJAnino vadanti ca poSadha-pratikramaNa-prabhudarzanapUjanagurusevAbhaktipratilekhanatapazcaryAdikAH sarvA etA vyavahArakriyA bAhyabhAvarUpAH, etAbhya AtmanaH kiJcitkalyANaM kathaM bhavet ? kAyajanyatvAditi mataM tadA hiMsA'satyacoryadurAcAra-parigrahAdijanyakriyAH kurvatAmahiMsAsatyAcauryasadAcAraniSparigrahatAyAH siddhiH kathaM sAdhyA syAt ? kiM rUparamaNInAM naTInAM darzanasatkArAdimadAndhazrImatAM sevAdi, sundarabhinnabhinnaveSabhUSAM manomodakamAdakabhojanAdiM ca kurvatAmAtmanaH zuddhabuddha-niraJjananirAkAramayI dazA bhaviSyati ? bhrAta mA pramAdaM gamaya bhrAntau mA pata ! svastho bhUtvA nirAgrahaH san maharSINAmanubhavasiddhavacanAnAM marma vicaary| bAhya bhAvastu zubhA'zubhabhedAd dvidhA yatrAtmA vismRta ekamAtraviSayAnanda Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 adhyAtmopaniSat prApti rlakSabhUtA sA kriyA'zubhabAhyarUpA'sti parantu yatrAtmano madhurA smRti vartate, ekamAtrAtmAnandAnubhUti rlakSyabhUtA yatra paramakAruNikaM paramAtmAnaM prati bhaktipUjAbahumAnAdiH, yatra pApebhyo muktaye zucitamo bhAvo'sti, etAdRzI kA'pi kriyA zubhabAhyabhAvarUpA'sti, azubhapApakriyANAmanAdikutsitavyasanaM zubhadharmakriyANAM zaraNasvIkAraM vinA kathaM calet ? tattadAtmaguNaprakaTanAya zubhapavitrabAhyakriyAmayAnuSThAnAnyanuSTheyAnyeva, anantajJAniparamapuruSatIrthakaradevena manovaca:kAyasatkAH kriyA Atmazuddhaye pradarzitAstAH sAdaraM vidheyAH, yadi svAtmazuddhikRte satyabhAvanA syAd, yathA mukhe kavalakSepaM vinA kSudhAzAntiH kathaM bhavet yadi tRptisukhasyAnubhava iSTastadA mukhe kavalakSepAtmakakriyA'vazyaM karttavyaiva tathA paramAtmasukhasyAnubhava iSTastadA tadarthamAvazyakakriyA''vazyakI arthAd ye nAstikAbhA bAhyabhAvaM puraskRtya vyavahArApekSayA kriyAM niSedhanti te, kavalakSepaM mukhe'kRtvA tRptikAGkSiNo-mUrkhaziromaNayaH kathyante, kadAcidapi tRpterAkAMkSA kavalakSepaM vinA na pUryata eveti // 15 // bhAvasya yogakSemakarI satkriyA kAryaivaguNavad-bahumAnAde - nityasmRtyA ca stkriyaa| jAtaM na pAtayed bhAvamajAtaM jnyedpi|| 16 // bhAvAnAM caJcalasvarUpametadvicAraNIyaM pratisamayaM pramAdAbhAvapUrvakaM jAtAH surakSitA bhAvAstiSThanti, pramAdata upekSitA arakSitA jAtA api bhAvA gcchnti| svasyA-mUlyasudurlabhasampattirUpasaMjAtazubhabhAvasya saMrakSaNAya, cakravartyAdi-bAhyasampado'pi anantaguNamahattvaM manasi nirghArya, yatkiJcitprANAdidAnAya sadA kaTibaddhA bhavantu bhvyaaH| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya kriyAyogAzuddhinAmaka 'dhikAra 109 pariSahAnupasargAn paradattatrAsAnapi sahitvA nirmala- zubhabhAvaratnaM rakSaNIyameva tadarthamevopAdhyAyamahArAjaH zikSayati tadrakSaNopAya - darzanapUrvakaM 'guNavadbahumAnAdeH satkriyA' guNavatAM arhadAdInAM bahumAnapremabhaktizraddhAdidvArAnamanAdisatkriyA zubhabhAvayogakSemakarI bhavati, Adipadena 'pApajugupsA' =tyaktapApakarmANi prati kadAcitpramAdata AkarSaNaM na bhavedetadarthaM pApAni prati ghRNA - tiraskArabuddhiH kAryaiva 'pariNAmAlocanaM' karmaNAM pariNAmo'rthAt puNyapApayoH phalaM bhavatyeva, dukhaMpApAtsukhaM dharmAditi sUtramavismaraNIyameva 'tIrthakara bhakti:' paramAtmAnaM prati nAmasmaraNadarzanapUjanAdi tathAnantopakArANAM punaHpunaH smRtiM kRtvA tAn prati prItibhaktibahumAnAdidhAraNataH zubhabhAvavRddhi:, 'susAdhusevA' mokSamArgAnukUlapravRttikArakasuvihitasAdhUnAM bhaktapAnavastrapAtravasatiauSadhAdisevA 'uttaraguNazraddhA' pratyAkhyAnaguruvaMdanapratikramaNa-tapastyAga-vinayAdikriyAkalApaviSayakaprayatnaH 'nityasmRtyA ca' tathAvrata pratijJA'bhigrahAdismaraNadvArA''tmanIdRzI zaktirAvirbhavati yataH yA zaktirazubhabhAvAn manomandirAniSkAzayati, zubhabhAve paramasthairyaM janayatyeva arthAt guNavadbahumAnAdirUpopAyataH, nityasmRtyA ca kriyamANA sat-kriyA, prabalazaktimatI satI jAta - mutpannaM bhAvaM - zubhabhAvaM na pAtayet - patanakriyAM kArayituM na samarthA bhavet, ajAtamanutpannaM zubhabhAvaM janayet zubhabhAvajanane heturbhavati, idameva hRdayaM, sarvajJapraNItA, guNavadbahumAnAdidvArA nityasmaraNadvArA satkriyA, zubhabhAvaviSayakaparamayogakSemakarI bhavatyeva tatra zaMkA kadAcidapi na kAryeti // 16 // kSAyopazamikabhAve kriyamANakriyA patitasya punaruddhAriNIkSAyopazamike bhAve, yA kriyA kriyate tayA / patitasyA'pi tadbhAvapravRddhi rjAyate punaH // 17 // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSat kSAyopazamikabhAve yA tapaH saMyamAnukUlA kriyate, tayA- kriyayA, pUrvaprAptabhAvAtpatitasya punastadbhAvapUrvaprAptabhAvasya prakRSTA vRddhi jayate utpadyate, tattatkriyA, zubhabhAvarakSikA, gupti- samA'sti zubhabhAvarupakaNTaka vATake'lpe'pi cchidre patite'zubhabhAvarupAH pazavaH pravizya, utthitaM zubhabhAvarUpaM pAkaM bhakSayanti sma, guptiM vATaM vinA pAkarakSA'sambhavinI rahasyamidaM kRSIvalo'pi jAnAti, tataH kiM buddhimAn sAdhako na jAnIyAd! mahAvratAdi- jJAnadarzanacAritrAdibhAvAn saMrakSitumanantajJAninA paramAtmajapatapaH-saMyamAdyA anekavidhAH kriyA darzitA eva kriyAtyAgaM kRtvA -puSTAlambanaM muktvA kriyAM zubhabhAvaratnotpatti-rUpAM (zubhabhAvayogaM ) tathotpannazubhabhAvasaMrakSaNarUpakSemasatkAM muktvA grathilavat kriyamANAM vArttAmapi mA zRNvantu bhavyAH yathA'zubhakriyA - bhirazubhabhAvA jAyante tathA zubhakriyAbhiH zubhabhAvAH kathaM na bhaveyuH ? bhaveyurevetti // 17 // 110 guNAnAM vRddhyarthaM sthiratAsiddhyarthaM vA kriyA kAryAguNavRddhyai tataH kuryAt, kriyAmaskhalanAya vA / ekaM tu saMyamasthAnaM, jinAnAmavatiSThate // 18 // 'tataH - pUrvakathitavivecanataH, guNavRddhirUpaphalajanikA'thavA'skhalana- guNabhAvasthiratArUpaphalajanikA kriyA'vazyaM karttavyA yato jinAnAmekamapratipAti saMyamasthAnamavatiSThate nA'nyeSAM chadmasthAnAM / 'kriyA guNavRddhaye'skhalanAya vA karttavyA' tathAhi = yathA sAmayikanAmnI kriyA samatArAgadveSAbhAvarUpasamatAguNasya vRddhaye bhavitavyA, yathA yathA sAmAyikakriyA kriyamANA satI tathA tathA''tmani samatAguNo vardhanIya eva sukhaduHkhAdiprasaMge, unmAdazokAdivRttirmandA bhavet, arthAt sAmAyikakriyA, samatAguNaratnavRddhirakSaNAdiphalajanikaiveti evaM pratikramaNakriyA, pApaghRNApApaniMdA - pApatyAgarUpaguNaphalavRddhijanikA pratikramaNakriyA'sti tapazcaryA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya kriyAyogAzuddhinAmaka 'dhikAra Atmano'nAhAritvaguNavRddhiphala-janikA'thavA''hArasaMjJAnAmakadoSakSayaphalajanikA tapazcaryAnAmakakriyA prasiddhA'sti 'gurusevA - vinayakriyA'namratA - laghutAjJAnAdiguNavRddhiphalajanikA gurusevA - vinayavaiyAvRttyAdikriyA / tIrthayAtrAkriyA siddhagiriraivatagiri sammetazikharAditIrtheSu kriyamANA tIrthayAtrAkriyA paramAtmAnaM prati prIti- bhakti - pUjA - bahumAnAdisamyaktvAdiguNavRddhiphalajanikA bhavati tathAcaivaMrItyA dAna - zIla- tapaHsvAdhyAyasaMlekhanA - anazanavividhA'bhigrahAdirUpazubhakriyA abhinavAtmaguNa- vRddhidoSakSayAdirUpaphalajanikaiva yataH chadmasthajIvAnAM saMyamasyA'dhyavasAyasya sthAnAni caJcalAni - pratipAtasvabhAvAni ye saMpUrNaguNapUrNA kevalinasteSAM svaguNAnAM pratipAtabhayA'bhAvAt saMyamasthAnamekamapratipAti zAzvatamavatiSThata eveti // 18 // ajJAna- nAzakaM jJAnamAtraM na, kriyA'pi / - ajJAna - nAzakatvena, nanu jJAnaM viziSyate ? | na hi rajjAva - hi - bhrAntirgamanena nivarttate // 19 // 111 ajJAnanAzakatvApekSAtaH kriyAto jJAnaM nanu viziSyate atizete vizeSatAvadbhavati ?' hi ' kila yato rajjugatA'hibhrAntI - rajjutvavati sarpaviSayabhramaH- rajjAvayaM sarpa iti buddhirUpabhrAnti : 'tadabhAvavati tatprakArakaM jJAnaM bhramaH' ahitvAdyabhAvavati ahitvAdiprakArakaM jJAnaM rajjau bhramarUpA'pramA sA rajjugatAhi bhrAntiH nanu - nizcaye ca tarke, kriyAto'jJAnanAzakatvena jJAnaM viziSyate'tizete? hIti kilodAharaNe'tha rajjAvahi bhrAnti rsarpasya hi gamana kriyAdvArA hi nivarttate-nivRttA bhavati api tu samyagjJAnena nivarttate na, // 19 // pUrvoktavastusvIkAre'pi jJAnino'pi kriyopayujyatesatyaM kriyA''gamaproktA, jJAnino'pyupayujyate / . saJcitAdRSTanAzArthaM, nAsUro'pi yadabhyadhAt // 20 // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 adhyAtmopaniSat satyamardhasvIkAre'vyayaM ardhasvIkaraNIyaM pUrvoktamasti parantu Agame kathitA kriyA, saJcitAdRSTasyaanAdisahajakarmamalasya nAzAya, jJAnino'pi-samyagjJAnavato'pi jJAnato'pyanAzyasahajakarmamalaprakSAlanAya, kriyAnAzyakarmanAzAya, AgamakriyA upayujyate-upayogavatI-saprayojanA-saphalA bhavatyevaM, etadviSaye 'saJcitA'dRSTanAzArthaM nAsUro'pi yadabhyadhAt' nAsUranAmakAbhiyuktatama-vedAntAcAryo'pi kathayAmAsa, tadagretanazloke kathayiSyate // 20 // taNDulasya yathA varma, yathA tAmrasya kaalikaa| nazyati kriyayA putra ! puruSasya tathA mlm|| 21 // jIvasya taNDulasyeva, malaM sahajamapyalam / nazyatyeva na sandeha-stasmAdudyamavAn bhava // 22 // 'yathA taNDulasya' varma-uparisthakavaca (tvak) sadRzamalaM; 'yathA tAmrasya kAlikA'-kAlasya bhAvaH kAlikA-mAlinyaM vaivayaM he putra ! kriyayA viziSTopAyapUrvakapuruSArthabalena nazyati, tathA puruSasya-Atmano'nAdi-siddhasahajamalarUpasaJcitAdRSTaM, viziSTapuruSArtharUpakriyAbalena nazyatyeva, yathA taNDulasya tathA jIvasyA''tmanaH sahajamalaM-saJcitAdRSTamapi alaM-samarthamapi nazyatyevAtra sandehaH-zaDkA na karttavyA, he putra! tasmAt sahajamalarUpasaJcitAdRSTanAzAyodyamavAn-puruSArtharUpakriyAzAlI bhava-sajjo bhv| tAdRzapuruSArtharupakriyAyAM zaktirevaMvidhA'sti yatastad balena saJcitAdRSTarUpa-karma vinazyatyeva yata etat kriyAnAzyaM, na jJAnanAzyamasti // 21 // 22 // darzanabhede zabdabhede satyapi karmaNaHparyAyA eteavidyA ca dikSA ca, bhavabIjaM ca vaasnaa| sahajaM ca malaM ceti, paryAyAH karmaNaH smRtaaH|| 23 // Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya kriyAyogAzuddhinAmaka 'dhikAra bhavakAraNabhUtakarmaNa ete paryAyA:- paryAyavAcakAH zabdAstathAhiavidyeti-vedAntino vadanti, bhavaM draSTumicchA kutUhalavRttirUpA dikSA iti kecit sAGkhyA vadanti, bhavabIjaM ityanye vadanti, bauddhA vAsaneti vadanti nAsUrAdyAH 'sahajaM malamiti vadanti', pataJjali - akSapAdAdyA RSayaH klezeti sAMkhyA vadanti ete sarve karmaNo jainazAsanAbhimatasya paryAyAH ekArthakarmarUpArthavAcakA na tu karmabhinnArthavAcakA iti // 23 // jJAnino'dRSTaM nAstIti mataM doSAvahaMjJAnino nAstyadRSTaM ced, bhasmasAtkRtakarmaNaH / zarIrapAtaH kiM na syA- jIvanAdRSTanAzataH // 24 // 113 'bhasmasAtkRtakarmaNaH' jJAnAgniH sarvakarmANItyAdibhagavadgItoktidvArA bhasmasAt kRtAni karmANi yasya tasya bhasmasAtkRtakarmaNo jJAninaH 'adRSTaM' 'jIvavRttI guNau vAsanAjanyau svargAdinarakAdihetU dharmAdharmau' 'adRSTaM' kathyate tajjJAnino bhasmasAtkRtakarmaNo nAstyeveti ced yato jIvo jIvati tadAyuSkarma-jIvanAdRSTaM tasya nAzataH, 'zarIrapAta : 'zarIrasya patanaM, adRSTamAtrarahitasya jJAninaH kathaM na syAditi prazne vedAntavAdI, pratyuttaraM dadAti // 24 // zarIramIzvarasyeva, viduSo'pyavatiSThate / anyAdRSTavazeneti, kazcidAha tadakSamam // 25 // dharmAdharmarahitasyezvarasya zarIraM yathA anyeSAmadRSTavazenA'vatiSThate tathA viduSaH- adRSTarahitajJAninaH zarIra manyeSAM bhaktAdInAmadRSTavazenA'vatiSThateavasthitimad bhavati, iti - kazcid vAdI kathayati tat sahanAI neti // 25 // Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 adhyAtmopaniSat prativAdI prAha zarIraM viduSaH ziSyAdyadRSTAdyadi tiSThati / tadA'suhRda - dRSTena, na nazyediti kA pramA? // 26 // 'zarIra' miti vidvattAsaMpannasya jJAnino guro: 'ziSyAdyadRSTAd' ziSya bhaktastrehinAmadRSTAtkarmataH zarIraM yadi tiSThati, tadA'mitrazatrUNAmadRSTena karmaNA, nazyennAzamApnuyAnneti tatra kA pramApramANaM kiM ? yathA ziSyAdInAmadRSTaM - dharmA'dharmAtmakaM karmajJAnizarIrasthitikAraNaM tathA atra vinigamanAviraheNa amitrAdInAmadRSTaM jJAnizarIrasthitipratibandhakaM tatra kiM pramANaM ityarthaH ? arthAt pramANAbhAvaprayukto jJAnizarIrasthitiniyAmaka - ziSyAdyadRSTakAraNAbhAvo jJeya iti // 26 // atra vAdinA naiyAyikAnAM siddhAntaM pramANatvena puraskRtya svamataM sAdhyatena copAdAnanAze'pi kSaNaM kAryaM yatheSyate / tArkikaiH sthitimattadva- cciraM vidvattanusthitiH // 27 // yathA kAryasya janyasyopAdAna- mUlakAraNasya nAze - dhvaMse'pi tArkikai:--naiyAyikaiH kAryaM kSaNaM-kSaNaparyaMtaM sthitimadiSyate-mataviSayIkriyate tadvat-naiyAyikasyeva kSaNaM kAryaM neSyate parantu ciraM - dIrghakAlaparyantavidvattanusthiti:- jJAnizarIrasthiti rvedAntibhiriSyate iti (ciraM vidvattanusthitirnetyapyartho laganIyaH) // 27 // naiyAyikAbhimatanirupAdAnakAryasthitiH sahetukatveneSTAnirupAdAna - kAryasya kSaNaM yattArkikaiH sthitiH / nAzahetvantarAbhAvA-diSTA na ca sa durvacaH // 28 // yat kAraNAt tArkikai :- upAdAna - bhinnanAzahetvantara- dhvaMsajanakAnyahetUnAmabhAvAt nirupAdAnaupAdAnarahitakAryasya kSaNaM kSaNakAlaparyantaM Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 tRtIya kriyAyogAzaddhinAmaka'dhikAra sthitiriSTA-siddhAntatvenAbhimatA sa nAzahetvantarAbhAvazca na durvaca:-api tu sUpapAda eveti // 28 // kathaM na guruzciraM jIvyeta ? ityApAdanaManyAdRSTasya tatpAta-pratibandhakatAM nyet| mriyamANo'pi jIvyeta, ziSyAdRSTavazAd guru:?|| 29 // yadi 'anyAdRSTasya' ziSyAdyanyagatamadRSTaM gurvAdi-zarIra-patanasya pratibandhakaM-bAdhakaM bhavet tadA mriyamANo'pi-mRtyuM gacchannapi guruH ziSyANAmadRSTavazAd jIvyeta-jIvanaM punaHprApnuyAdeveti? // 29 // svabhAvato nirupAdAnajJAnizarIrasthitiriti mataM na sundaramsvabhAvAnnirupAdAnaM yadi vidvttnu-sthitiH| tathApi kAla-niyame tatra yukti na vidyte|| 30 // 'svabhAvAdi 'ti-yadi nisargato nirupAdAnaM yathA syAttathA upAdAnarahitA, viduSAM-jJAninAM 'tanusthitiH' zarIre'vasthAnamiti mataM sthApyate tathApi tatra kAlaniyame-kiyatkAlaM zarIre sthAsyatIticirAcirakAlasya niyamo-naiyatyaM nAstIti kathyate'rthAt tatra kAlaniyame kA'pi yuktiH -upapatti na vidyata eveti // 30 // kasyacinniraMkuzasya vedAntinazcedaM mataM cintyamucchRGkhalasya taccintyaM, mataM vedAntino hydH| prArabdhA-dRSTataH kintu, jJeyA vidvttnusthitiH|| 31 // sarvatra yukti-upapattirUpazRGkhalA-rahitasya ucchRkhalasya kasyacid vedAntino, hIti kilArthe, adaH-idaM mataM sthApitamasti taccintyaMyuktipUrvakaM sarvathA vimRzya yad yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigraha iti nyAyAdayukti ryatra tattattyAjyameva, tatra prativAde yuktiH pradarzyate= Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 adhyAtmopaniSat 'prArabdhAdRSTataH kintu jJeyA vidvattanusthitiH' parantu viduSAM-jJAninAM tanusthiti:zarIrasthitiH, prArabdharUpAdRSTa-karmato bhavati 'tattaccharIrabhogajanakaM yatkarma-tatprArabdhaM' tattvajJAninaH zarIrA'vasthAnaM sukhadukhAdiH, prArabdha-(nikAcita-nirupakrameti jainaparibhASAyAM) karmayogato bhavati he vAdin ! tvasiddhAntaparibhASitaprArabdhAdRSTato-jJAninaH zarIrasthiti rbhavati na tu ziSyAdyadRSTavazAditi bhRzaM cintyamiti yasya yatkarma tasyaiva tadvazAtphalaM nA'nyAdRSTavazAdanyathA jagatyavyavasthA bhavedityapi cintyamiti // 31 // jJAnena nAzyaM kiM karma ? jJAnA'nAzyaM kiM karma ?tatprArabdhetarAdRSTaM, jJAnanAzyaM ydiissyte| lAghavena vijAtIyaM, tanAzyaM tat prklpytaam|| 32 // jJAnino yadi prArabdhAt-jJAnA'nAzyakarmata-itarad-bhinnamadRSTaM karma tajjJAnanAzyaM-jJAnena dhvaMsaviSayamiSyate-manaviSayIkriyate, tat-tasmAtkAraNAt lAghavaprayuktaM jJAnanAzyajAtiviziSTakarma-bhinnaM prArabdhAdikaM vijAtIyaM takriyAnAzya-dhvaMsaviSayaM prakalpyatAM-prakalpanAviSayIkriyatAmarthAd jJAnanAzya-bhinnavijAtIyaM prArabdhAdikaM zeSaM karma, kriyAnAzyameveti, mataviSayIkriyatAmiti bhaavH|| 32 // jJAnino jJAnA'nAzya-kriyAnAzyakarma kSayArthaM kriyAitthaM ca jJAnino jJAna-nAzyakarmakSaye sati / kriyaikanAzyakaugha-kSayArthaM sA'pi yujyte|| 33 // itthaM ca-kiJcAnena prakAreNa jJAnino jJAnena nAzyakarmaNo-dhvaMsayogyAdRSTasya kSaye sati jJAnA'nAzya-mAtrakriyA-prAyazcita-bhogAdi-mAtrakriyAnAzya-kauMdha-saJcitAvihitAdi-karmasamUhasya kSayArtha-kSayamuddizya sA'pi Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 tRtIya kriyAyogAzuddhinAmaka'dhikAra kriyA'pi-bhogAdikriyA'pi, (apinA jJAnaM gRhyate,) yujyate-yuktiyuktA bhavatIti // 33 // sarvakarmakSaye jJAnakarmavyAptiprayuktajJAnakarmasamudAya:sarvakarmakSaye jnyaan-krmnnosttsmuccyH| anyo'nya-pratibandhena tathA coktaM prairpi||34|| 'sarve 'ti, jJAnanAzyakarmakSayaH kevalajJAnena pRthaktvena bhavati, tataH kriyAnAzyakarmanAzo'pUrNaH, kriyAnAzyakarmanAzaH kevala-kriyayA pRthaktvena bhavati tato jJAnAnAzyakarmanAzo'pUrNo bhavati svataMtratayA-pRthaktayA svasvanAzyakarmanAzo bhavati parantu sampUrNatayA karmanAzo na bhavati tataH saMpUrNatayA karmanAzakaH ka iti prazne saMjAte kathyate, pRthakpRthagrUpeNa jJAnakarmaNo hetutve satyapi sarvakarmakSaye sakalakarmakSayaM prati tu 'anyo'nyapratibandhena tatsamuccayaH' parasparavyAptisambandhapUrvakaM, arthAt karmapratibaddhajJAnaM jJAnavyAptA kriyetyevamabhedena karmajJAnavyAptipUrvakaM jJAnakarmaNoH samuccayanaM samAharaNaM (anekasyaikatra sthAnaM) jJAnakarmaNo:samudAyaH, samudite karmajJAne sarvakarmakSayaM prati hetubhUte ityarthaH, tathA ca parairdarzanAntarIyairapyuktamasti tathAhi= // 34 // na yAvat samamabhyastau, jnyaanstpurusskrmau| eko'pi naitayostAvat puruSasyeha siddhyti|| 35 // 'samamabhyastau' sAdhyasiddhiparyantaM sahaiva sarvadA sarvathA samyagrUpeNAbhyAsaH-punaHpunarAvarttanaM tadviSayIbhUtau-samamabhyastau, yAvanna samamabhyastau yatkAlaparyantaM kau na samamabhyastau ? tadAha 'jJAnasatpuruSakramau' yathA sahaiva cakrAbhyAM dvAbhyAM ratho gacchati tathA sahaiva jJAnakriyAbhyAM sAdhanA Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 adhyAtmopaniSat ratho gacchati, jJAnaM ca satpuruSakramazca =jJAnasatpuruSakramau, jJAnaparamapuruSavihitAcaritakriyArUpAcArau jJAnena sahaiva satpuruSakriyArUpAcAraH, abhyasanIyaH-punaHpuna:kAryaH satpuruSAcAreNa sahaiva jJAnaM samamabhyasanIyaM yAvana samamabhyastau jJAnasatpuruSakriyAcArarUpakramau, 'tAvannaitayoreko'pi puruSasyeha sidhyati-tAvadetayo nisatpuruSakramayo madhyAdeko'pi satpuruSakramarUpakriyArUpo'pyathavA jJAnarUpa eko'pi yogaH, ihajanmanyasminna sidhyati-sAdhyasiddhirekA'pi na bhavati pratyutA'to bhraSTa stato bhraSTa ityavadazAyAM gacchati sAdhuriti // 35 // jJAnakarmaNI parasparavyApte sahaiva gacchataH sahaiva tiSThatazcayathA chAdmasthike jJAna-karmaNI saha gtvre| kSAyike api vijJeye, tathaiva mtishaalibhiH||36|| yathetyudAharaNe 'chAdmasthike' sati ghAtikarmaNi kSayopazamajanite kSAyopazamike jJAnaM ca karma ca jJAnakarmaNI ubhe chadmasthAvasthA-gamanA'nantaraM jJAnakarmaNI 'saha gatvare sahaiva jJAnaM ca karma cobhe gamana zIle tathaiva-tena prakAreNa' 'kSAyike api' ghAtikarmakSayAdyanantaraM jJAnakarmaNI-kevalajJAnaM ca yoganirodharUpA kriyA ca sahaiva kevalajJAnena sahaiva yoganirodhakriyA, yoganirodhakriyayA saha kevala jJAnaM ca siddhigatausiddhaiH saha zAzvatasthiti gatvA-prApya tiSThataH, iti matizAlibhi:-buddhizAlibhirvijJeye iti kSAyikajJAnakriyayoH saha sthAnitva-svabhAvaH-parasparasaGgatattva-vyAptisvabhAvaHtataH kSAyopazamikakSAyikadazAbhede'pyeka (sahavyApti) prakRtike jJAnakarmaNI staH, kSAyopazamikayo rgamanamapi sahaiva kSAyikayoH sthitirapi jJAnakarmaNoH sahaiveti, jJAnaM muktvA na kriyA, ca kriyAM muktvA na jJAnaM ca kadAcidapi kSAyopazamike syAtAmathavA kSAyike syAtAM sahaiva gacchataHsahaiva tiSThata iti bodhym|| 36 // Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya kriyAyogAzuddhinAmaka'dhikAra pUrvoktaviSayaM vizadayatisamprApta-kevalajJAnA api yjjinpunggvaaH| kriyAM yoganirodhAkhyAM kRtvA siddhayanti naa'nythaa|37| 'samprAptakevalajJAnAapi yajjina-puGgavAH= 'yasmAtkAraNAt, sAmAnyajinAdiSu mukhyA jinapuGgavA jinezvarAH, apratipAtitvenA'nantatvena 'saM' samyaktayA prAptaM-AtmasAtkRtaM kevalajJAnaM yeSAM te, samprAptakevalajJAnA jinezvarA api (anyeSAM tu kA vAta'tyapinA dyotyate) yoganirodhA''khyAM kriyAM kRtvA siddhyanti nA'nyathA' manovaca:kAyayogAtmakanirodhAtmikAM kriyAmantamuhUrttakAlaM paryantaM kRtvA' yogikevalI bhUtvA siddhA bhavanti 'nA'nyathA' yoganirodhAkhyAM kriyAmakRtvA na siddhigatau gacchanti (yoganirodhanAmakAntima-kriyAyAH prakriyA'nyatrAnveSaNIyaiva) // 37 // ye jJAnakriyobhayato bhraSTAste nAstikA evatena ye kriyayA muktA, jnyaanmaatraa'bhimaaninH| te bhraSTA jJAnakarmabhyAM, nAstikA nAtra sNshyH|| 38 // 'tena' hetunA ye AtmAnaH, kriyayA-svasvadharmazAsanavihitakarmaNA rahitAH-kriyA'bhAvanizcayavantaH, 'jJAnamAtrAbhimAninaH, jJAnameva' sAramityabhimAninaH-jJAnalavadurvidagdhAH vayameva sarvajJA iti mithyAbhimAnina:vastuto'jJAnabhAvanizcayavantaH, te-AtmAnaH, bhraSTA jJAnakarmabhyAM jJAnato'pi bhraSTAH karmato'pi bhraSTA ubhayato'pi bhraSTAH, bhraSTajJAnA bhraSTakarmANazca nIratIrabhraSTahastivadato bhraSTAstato bhraSTA bhavanti, ata ev| nAstikA-nAsti jJAnaM, nAsti kriyA, na sto jJAnakarmaNI, sAdhyasiddhAvAdAtmaparamAtmaparalokapuNyapApasadgatidurgati-zivagatyAdiviSayakAstikyarahitAH, nAstikA eva nAtra saMzaya iti // 38 // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 adhyAtmopaniSat dambhena pUrNajJAnanirdoSatA'DambareNa nAstikai rjagad vaJcayatejJAnotpatiM samudbhAvya, kAmAdInanyadRSTitaH / apahnavAnai rlokebhyo, nAstikai rvaJcitaM jagat // 39 // svA''tmani 'jJAnotpattiM samudbhAvya' jJAnaM pUrNajJAnamutpannameveti, avidyamAnamapi vidyamAnatvenod bhAvanaM prakaTanaM kRtvA, pUrNajJAninaH kathaM kAmAdidoSavanta iti dambhagarbhitavAkyoccAradvArA'nyeSAM dRSTipathaM doSA nAnayeyuriti dambhanItitaH, lokebhyo- mugdhalokebhyaH kAmAdIn-kAmAjJAnakrodhalobhabhayahAsyarAgAdidoSAn, anyadRSTau dhUliprakSepaM kRtvA'panuvAnai:dambhato'pahnavaM- uparisthaganakriyAM kurvANai rnAstikairvaJcitaM jagat yathA mAyikai dhUrteH kazcid indrajAlAdikaM darzayitvA vaJcyate-dhanAdisvarNAdikaM gRhItvA dhanAdirahitaH kriyate tathA'trApi kriyAjJAnarahitaM jagat kRtvA mithyAtvakUpe kSiptvA jJAnakriyArUpadharmazraddhAdhanarahitaM nAstikai rjagat kriyate iti // 39 // : - jJAnasya paripAkajanyakriyA'saGgakriyA bhavatijJAnasya paripAkAddhi, kriyA'saGgatvamaGgati / na tu prayAti pArthakyaM, candanAdiva saurabham // 40 // nirvikalpo nirviSayo yaH sadA''tmazuddhasvabhAvAlambanarUpo jJAnaparipAkaH sa zamaH samatAyogaH kathyate zamanAmakaviziSTasamatAyogarUpajJAnaparipAkaprayuktA kriyA'saGgatvamaGgati yA kriyA-jJAnAdikArAdhanA'bhyAsAtizayAd yadA''tmA'bhinnA-AtmatAdAtmyAvacchinnA bhavati sA kriyA'saGgatvaM - rAgAdisaGgazUnyasahajadazAM prApnoti - sA'saGgakriyA samucyate yathetyudAharaNe yathA candanAccandanataH saurabhaM svasugandhitA pArthakyaMpRthaktvaM, prayAti-prakarSeNa na yAti gacchati, arthAccandanA'bhinnaM saurabhaM candanena Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya kriyAyogAzuddhinAmaka'dhikAra 121 saha tAdAtmyasambandhena sadA tiSThati, tathA zamanAmakajJAnaparipAkA'bhinnA'saGgakriyA bhavati, jJAnaparipAkena-pUrNajJAnena saha tAdAtmyasambandhenAvacchinnA'saGgakriyA'sti 'prItibhaktirUpAnuSThAnAnantaraM jinezvaradevapraNItavacanAnusAri-puruSArthakaraNapravaNo mahAtmA, jinavacanazravaNayuktavAstavikaparipakvajJAnena saha sarvatrocitapravRttikArako mahApuruSaH, asaGgakriyayA saha saGgacchate'tra jJAnakriyAbhedAbhAvarUpo'bheda aikAtmyaM bhavati, asaGgAnuSThAnabhUmikAyAM bhAvarUpakriyA, zuddhopayogazca, zuddhavIryollAsazcetyetat trayaM, tAdAtmyaM-abhedasaMbandhenAvacchinnaM bhavati, kriyopayogavIryollAsAnAM trayANAM tAdAtmyena yoginaH sahajAnandAmRtarasajanyaparamatRptimanubhavantIti' // 40 // ___ prItyAdibhedairanuSThAnaM caturvidhaM gItaM darzanAntarIyayogibhistatsarva-mitthaM yujyate prItibhakti-vaco'saGgai-ranuSThAnaM caturvidham / yatparai ryogibhi gItaM, taditthaM yujyte'khilm||41|| prItinAmakamanuSThAnaM, bhaktinAmakamanuSThAnaM, vaconAmakamanuSThAnaM, cA'saGganAmakamanuSThAnamevaM caturbhiH prakArairanuSThAnaM yad darzanA'ntarIyaiHparai ryogibhirgItaM kathitamasti, tadakhilaM-sarvamitthamevaM yujyate-yuktaM bhavati, atra sadanuSThAnasya catvAra:prakArA:zrISoDazakaprakaraNe zrImad haribhadrasUrIzvaraidarzitAstathA zrIyogaviMzikA-granthe TIkAyAM zrImanmahopAdhyAya-zrI yazovijayagaNivarairapi caturNAmanuSThAnAnAM spaSTaM varNanaM kRtamasti, ___ (1) prItiyoganAmakasadanuSThAnaM sadanuSThAnatvena tadarzakasadgurubhagavajinezvarAdIn prati paramAdarapUrvakaparama-prItiH, prayatnA'tizayazca tathA zeSatyAgena ca yatkriyate tat prItyanuSThAnam, / (2) bhaktiyoganAmakasadanuSThAnam-yatra pUrvoktavastu-trayaM vartate parantu AlambanIyamAzritya bhedo'sti, bhaktyanuSThAne, AlambanIye viziSTa Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 adhyAtmopaniSat pUjyatAbuddhirutpadyate tataH pravRttirvizuddhatarA bhavati, 'atyantavallabhA khalu patnI tadvaddhitA ca jananIti / tulyamapi kRtyamanayorjJAtaM syAt prItibhaktigataM // " ( yogavi . ) "gauravavizeSayogAd buddhimato yad vizuddhatarayogam / kriyayetaratulyamapi jJeyaM tad bhaktyanuSThAnaM " ( dazama So, .) 44 (3) vacoyoganAmakasadanuSThAnam=zAstrArthapratisandhAnapUrvA sAdhoH sarvatrocita - pravRtti: (yoga viM.) "vacanA''tmikapravRttiH sarvatraucityayogato yA tu vacanAnuSThAnamidaM cAritravato niyogena " zrISoDa yogadRSTisamuccaye zAstrayogaH kathyate, (4) asaGgayoganAmaka-sadanuSThAnam - cirakAlaparyantaM jinavacAMsi manasikRtyAnuSThAtu rmahAtmano jIvane jJAnAdyArAdhanA''tmasAdekarasIbhAvamApannA yathA candanAt saurabhaM bhavati tadA shjruupaa'snggaanusstthaanN| "yattvabhyAsAtizayAt sAtmIbhUtamiva ceSTyate sadbhiH / tadasaGgAnuSThAnaM bhavati tvetattadAvedhAt // " ( dazama So. ) 'abhyudayaphale cAdye niHzreyasasAdhane tathA carame' (So. ) 'arthA''lambanayo caityavandanAdau vibhAvanam / zreyase yoginaHsthAnavarNayo ryana eva ca // ' 'prItibhaktivaco'saGgagaiH sthAnAdyapi caturvidham / tasmAdayogayogApte makSayogaH kramAd bhavet // ' atra sthAna - varNArthAlaMbanAnAlambanAdi dhyeyamiti (jJAnasAre) // 41 // paramapadaprayANe jJAnakriyayoryugapatsvIkAraH jJAne caiva kriyAyAM ca yugapadvihitAdaraH / dravya - bhAvavizuddhaH san prayAtyeva paraM padam // 42 // 'jJAne caiveti' saMprAptakevalajJAne ca yoganirodhAkhyakriyAyAM ca 'yugapat' Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 tRtIya kriyAyogAzuddhinAmaka'dhikAra ekasamayAvacchedena na tu dvitIyasamayastatra tathA na tu krameNa-prAkjJAne pazcAt kriyAyAM ceti vihitAdara:-paramAdarapUrvakasvIkArakArI dravyabhAvavizuddha:san dravye ca bhAve ca vizuddhaH vizuddhakevalajJAnAdisiddhatvaparyAyavizuddhacetanAdisakalaguNaviziSTa- dravyarUpAtmani ca kSAyike'taeva vizuddhabhAve sati Atmadravyamapi vizuddhaM bhAvyaM, tadbhAvo'pi vizuddho bhAvyaH, bhAvasyArtho'traM svarUpavAcako'sti sarvathA sarvadA svarUpasvarUpavato vizuddhayaiva paramapadaprAptirastIti tatra paramapadaprayANasamaye'pi yugapajjJAnakriyAsvIkAro vAcyo dravyabhAvavizuddhi rvAcyeti // 42 // upasaMhAre viziSTamahAmaMgalarUpamunIndrANAM zlokadvayaM gIyate (bhujaMgaprayAtam )kriyA-jJAna-saMyoga-vizrAnta-cittAH, smudbhuutnirbaadh-caaritrvRttaaH| nayonmeSanirNItaniHzeSabhAvA, stapaH shktilbdhprsiddhprbhaavaaH||43|| bhayakrodhamAyAmadA-jJAna nidrApramAdojjhitA zuddhamudrA muniindraaH| yazaHzrIsamAliGgitA vAdidanti-, smayocchedaharyakSatulyA jynti||44|| 'munIndrA jayanti' kIdRzA munIndrAH? ityAha 'kriyAjJAnasaMyogavizrAntacittAH'-kriyA ca jJAnaM ca kriyAjJAne tayoH, saMyoge-samanvaye, vizrAntaM-vizrAntikAri cittaM-mAnasaM yeSAM te 'kriyAjJAna mogavizrAntacittAH' puna:kI.munIndrAH? ityAha 'samudbhUtanirbAdhacAritravRttAH' tata eva Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 adhyAtmopaniSat saJjAtaM yad nirbAdhaM-bAdhArahitaM pratibandhakarahitamuccatamaM cAritraM saMyamavizeSastena vRttAH-chatrAyitA:-samalaMkRtA ityarthaH puna:kI munIndrAH? ityAha 'nayonmeSanirNIta-ni:zeSabhAvAH' nayAnAM pUrNavikAsarUponmeSeNa nirNItAH-nirNayapathaM-pramANapathamAnItA ni:zeSAH-samastA bhAvAH-padArthA yaiste, puna:kI munIndrAH? ityAha, 'tapaH-zaktilabdhaprasiddhaprabhAvAH'viziSTatapasaH, zaktitobalena labdhaH, ata eva prasiddhaH-prasiddhi prAptaH prabhAvo-mAhAtmyaM-mahimA yeSAM te, puna:kI munIndrAH ? ityAhabhayakrodhamAyAmadAjJAnanidrA-pramAdojjhitA:-bhayaM ca krodhazca mAyA ca madAzcAjJAnaM ca nidrA ca pramAdazcetyAkhyA ye doSAstairujjhitA:-rahitA, pu. kI. mu. ? ityAha-'zuddhamudrAH' prasannavadanA ata eva nirmalamaryAdAzobhitA ityarthaH, pu.kI.mu.? ityAha-vAdidantismayocchedaharyakSatulyAH' vAdina eva dantino-hastinasteSAM yaH smayo guNAbhimAnajanyagurutvaM, tasyocchede sarvathA vinAze haryakSeNa-siMhena tulyA-samAnA ityarthaH, pu.kI munIndrAH santo jayanti? ityAha yazaH zrIsamAliGgitA jayanti(kartuM nAmApi jJeyaM)yaza:-sarvadiggAmiyaza:-kIrtirUpalakSmItaH samyag AliGgitAH AzleSayuktA munIndrA jayanti-sarvotkarSeNa vartante arthAt pUrvoktasarvavizeSaNaviziSTA munIndrA jayanti jagatyAM iti // 43 // 44 // iti zrI paNDitanayavijayagaNiziSyapaMNDitapadmavijayagaNisahodaro pAdhyAyazrIyazovijayagaNiviracite'dhyAtmopaniSatprakaraNe kriyAyogazuddhi? nAmA tRtIyo'dhikAraH smaaptH| iti AcAryazrImadvijayalabdhisUrIzvarapaTTadhara- vijaya bhuvanatilakasUrIzvara paTTadhara vijayabhadraMkarasUriNA'dhyAtmopaniSatprakaraNe racitAyAM bhuvanatilakAkhyAyAM TIkAyAM kriyAyogazuddhinAmA tRtiiyo'dhikaarsmaaptH| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( caturthaHsAmyayogazuddhinAmAdhikAraH ) jJAnanAmakakriyAnAmakaghoTakadvayayuktasAmyarathAdhirUDhaHzivamArgagAmI bhavati-( upajAtiH) jJAnakriyA'zvadvayayuktasAmya-rathAdhirUDhaH shivmaarggaamii| na grAmapU:kaNTakajAratInAM jano'nupAnatka ivArttimeti? // 1 // jJAnaM ca kriyA ca jJAnakriye, te evAzvadvayaM ghoTaka-dvitayaM tena yukto yaH sAmyanAmako rathastatrAdhirUDhaH-AsInaH sAmyayogI, zivamArgagAmIsamyagdarzanajJAna-cAritrAtmakamokSamArga prati gamanazIlo bhavati, iva-yathA janomanuSyaH, anupAnatka:pAdatrANarahitaH, 'grAmapU:kaNTakajAratInAM nA'rtimeti ?' grAmanagaragatakaNTaka:janyAnAmaratInAM-svasthatArahitAnAM vyAkulatAnAmarti-pIDAmeti neti ? arthAdArtimetyeva anupAnatkaH, tathA'vighnenasasukhaM jJAnakriyAsahitasamatArathArUDha : sAmyayogI zivamArgagAmI san zivaMgamI bhavatIti // 1 // lokottaraM sAmyamupaiti yogI - AtmapravRttAvatijAgarUkaH, parapravRttau badhirAndhamUkaH / sadA cidAnandapadopayogI, lokottaraM sAmyamupaiti yogii|2| 'lokottaraM sAmyamupaiti yogI' jJAnakriyAyogI, apUrvamadbhutaM sAmyaMsamabhAvaM prApnoti kIdRzo yogI ? ityAha 'AtmapravRttAvatijAgarUkaH' Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 adhyAtmopaniSat svahitakArisamastakriyAyAmatyantApramattaH, punaH kI yogI ? ityAha 'parapravRttau badhirAndhamUkaH' svAtmabhinnabhautikapaudgalikakriyAviSaye badhira iva paudgalikazabdAdikaM na zRNoti, andha iva paugalikarUpaM pazyatyapi na pazyati, mUka iva maunaM dhArayati paudgalikarAgAdivardhakavacanoccAraM na krotyev| ___punaH kI. yogI ? ityAha 'sadA cidAnandapadopayogI' nirantaraMpratisamayaM kevalajJAnAnantAnandapadarUpa Atmani nirvANe vA upayoga:dhyAnaM-viziSTaM manaH tena vishisstt-upyogii| etAdRzavizeSaNatrayaviziSTo jJAnakriyAyogI lokottaraM viziSTamamukaguNasthAnagatasamatAbhAvaM praapnotiityrthH|| 2 // sAmyayogI pariSahopasargAbhyAM nizcalo bhavatiparISahaizca prabalopasargayogAccalatyeva na saamyyuktH| sthairyAd viparyAsamupaiti jAtu, kSamA na zailai na ca sindhunaathaiH||3|| 'parISahaizca' svakarmajanyAntarika-kSutparISahAdidvAviMzatiparISahaizca 'prabalopasargayogAt' devAdiparabAhyakRtaprabalopasargAnAmupadravAnAmutpAtAnAM yogAt-sambandhAt, na sAmyayogI cltyev| ___ yathA kSamA-sthirA'calatvAt pRthvI, (krodhAbhAvarUpakSamA,) jAtukadAcit zailaH-svAdhAraparvatai rgurUccabhUtai bhayaGkarai nai sthairyAd viparyAsamasthiratAmupaiti, jAtu-kadAcit, 'sindhunAthaiH' sindhUnAM-nadInAM nAthaiH svAdheya-vizAlalambAyamAnai-rbhayAvahai: sAgaraizca na sthairyAd viparyAsamasthiratAmupaiti // 3 // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 caturthaHsAmyayogazuddhinAmAdhikAraH kalyANasiddhe na tadA vilamba:itastato nArativahniyogAduDDIya gacchedyadi cittsuutH| sAmyaikasiddhauSadhamUcchitaH san, kalyANasiddhe na tadA vilmbH||4|| "cittasUtaH' manonAmaka:sUtaH (sUte hemAyuSI sUtaH) pAradaH (rasavizeSaH) yadi 'nArativahniyogAduDDIya itastato gacched' arati asvasthatAjanyavyAkulatArUpacaJcalatAnAmaka-mahAnalasya sambandhAduDDayanaM kRtvA'smAtsthAnAdanizcitAvakAzaM prati na gacched-gamanaM kuryAt vA-na nazyet, tadA-tasmin kAle kIdRzaH cittasUtaH san kalyANasiddhe na tadA vilambaH? ityAha-'sAmyaikasiddhauSadhamUchitaH san' siddhaM tattacchAstra-vihita-SoDazasaMskArAdividhinA siddhiyuktaM yadauSadhaM-auSadhIsamudAyarUpaM, auSadhirevauSadhaM bheSajyavizeSo vA tena mUchitaH-pralIyate kriyA'tra pralayo-mUrchA-aceSTatA (gatacapalatvarUpacetanatvaM) tena yutaHmArita ityarthaH, samatAnAmakaikasiddhauSadhamUchitaH-svavazIkRto yadi cittanAmakapAradastadA 'kalyANasiddheH' kalyANasya-svarNasya, nirvANasya vA siddheH prApte na vilamba:-kAlakSepaH, tato'vyavahitakalyANasiddhireveti nizcaya iti|| 4 // samatAyAH sukhasAgarAntarnimagnatA kAryAantarnimagnaH samatAsukhAbdhau, bAhye sukhe no ratimeti yogii| aTatyaTavyAM ka ivArtha-lubdho gRhe samutsarpati klpvRksse||5|| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 adhyAtmopaniSat 'samatAsukhAbdhau antarnimagnaH' samatAguNajanita-(samatAnAmaka)sukhasAgarAntarnimagna:-nitarAM magnaH, bAhye-Atmato bAhya-paudgalikakarmajanite kSayi-bhautikadivyAdike sukhe-Anande, yogI sAmyayogI no ratiM-ruciM-rAgameti-prApnoti, yathA svakIyagRhe vardhamAne'to vidyamAne kalpavRkSe sati kaH mauryamaNDito'pUrvo jaDaH, arthalubdho-dhanAndhitadhI: aTavyAmaraNyAnyAmaTati ? no ko'pi mUryo'pi kalpavRkSajJAnAnantaraM bNbhrmiitiityrthH|| 5 // yatrA'vidyAjanyabhrAntizAntirbhavati tatra viziSTasAmye ramaNatA kAryAyasminnavidyA'rpitabAhyavastuvistArajabhrAntirUpaiti shaantim| tasmiMzcidekArNavanistaraGgasvabhAvasAmye ramate subuddhiH||6|| 'yasminniti' yasmin svAtmasvabhAvasAmye, atattvadhIrUpA'vidyayAajJAnena, arpitA-tattvarUpeNa utpAditA-utthApitA, bAhyavastuvistArajanyabhrAntiH idaM vastujAtaM tattvamiti, atattvavastujAte tattvabuddhiH, 'zAntimupaiti' - zAntA-upazAntA vA kSINA bhavati, tasmin 'cidekArNavanistaraGgasvabhAvasAmye'=avidyopazAmake tasmin, cid-vidyAnAmakAdvaitasAgaragatajAtanistaraGga atyantastimitasthirasvabhAvarUpasAmye, ramate subuddhi:'samyagjJAnayogI ramamANo bhavati-varttate iti // 6 // zuddhAtmatattvAnukUlavimarzajanyAnyabuddhinivRttistataH samatva-prathanamzuddhAtmatattvapraguNA vimarzAH, sprshaakhysNvednmaaddhaanaaH| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 caturthaHsAmyayogazuddhinAmAdhikAraH yadA'nyabuddhiM vinivarttayanti, tadA samatvaM prathate' vaziSTam // 7 // 'zuddhAtmatattvapraguNA vimarzAH'-zuddhamAtmatattvaM prati praguNA:-Rjava:akuTilA-anukUlAH (zuddhAtmatattvasya prakRSTA guNAH janakatvena yeSu te) vimarzA:-pramANanirNayAtmakA vicArAH (viziSTatarkAH, dhyAnavizeSAH, AlocanavizeSAH, samyaktvajJAnacAritrazodhakavicArAH) kiM viziSTA vimarzA:? ityAha 'sparzAkhyasaMvedanamAdadhAnAH' AtmasparzanAmakasvasaMvedanaMsvAnubhavaM A-samantAd dadhAnA:dhArayantaH, arthAd AtmaspRSTA-svasaMviditAH-svAnubhUtAH zuddhAtmatattvapraguNatvaviziSTA vimarzAH (mahAsiddhAntA AdarzabhUtAH) te vimarzAH kiM kurvanti ? tataH samatvaM prathate vA naveti zaGkAyAmAha-'yadA'nyabuddhiM vinivartayanti, tadA samatvaM prathate'vaziSTam' = yasmin kAle zuddhAtmatattvAdanyavastujAte idaM tattvamiti buddhiM atattvabuddhiM (athavA svAtmatattvenAhamAtmA'pi tu jaDa iti parabuddhiM avidyAjanyAMcetane'cetanabuddhiM) pUrvoktA vimarzA:-prakRSTaparAmarzA vinivartayantivinivRttiM kArayanti vinAzayantItyarthaH, vimarzakAryamanyabuddhinivarttanaM tato'vaziSTaM kAryaM samatvaM svayameva tadA-tasmin kAle niruktavimarzadvArA'nyabuddhinivartanakAryAnantaramavaziSTaM zeSarUpaM kAryaM samatvaM-samatA svayameva (prathate bAdhakAbhAvAdudbodhakasadbhAvAt) prathate-prathanaM-vistAraM prApnotItyarthaH // 7 // samatvaM vinA sAmAyikaM kathaM na ?vinA samatvaM prasaranmamatvaM, sAmAyikaM mAyikameva mnye| Aye samAnAM sati sadguNAnAM zuddhaM hi tacchuddhanayA vidnti|| 8 // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 adhyAtmopaniSat ___ 'vinA samatvaM prasaranmamatvaM sAmAyikaM mAyikameva manye' iti yatra samatvaM nAsti mamatvamasti, samatvaM vihAya vRddhibhAvaM prApnuvanmamatvaM vidyate, etAdRzaM sAmAyikaM-sAmAyikanAmakaM viziSTamAvazyakaM athavA tannAmikA kriyA, mAyikameva manye-etadgranthakAraH kathayati, dAmbhikamevA'haM manye-mamAbhiprAyaH, tatkathamiti ced ityAha-'Aye samAnAM sati sadguNAnAM, zuddhaM hi tacchuddhanayA vi(va)danti' vyutpattipakSApekSayA, sama AyaH, tadeva sAmAyikamiti vyutpattyA, 'samAnAM sadguNAnAM Aye sati' (nirvANabhinnasaMsArakAryakAritvena viSamAsteSAmabhAvena samAH) atra samazabdasya samastArthasya karaNe samaH, sarvAditvena sameSAmiti bhavet, ekanirvANakAryakAritvena samAH-samAnAH, sadguNAH-samyagdarzanajJAnacAritrAdyAH kSAyopazamikakSAyikabhAvApannAH, (sad-AtmaguNAH) teSAmarthAt samAnAM sadguNAnAmAye lAbhe sati hi kila, tat sAmAyikaM zuddhaM nirmAyikaM, zuddhanayA-evambhUtAdyA vi(va)danti-jAnanti kathayanti vetyrthH|| 8 // kasmin prakAze paramAtmatattvaM vidyotate ? iti prazne prtyaahnishaanbho-mndirrtndiiprjyotirbhiruyotitpuurvmntH| vidyotate tatparamAtmatattvaM, prasRtvare saamymnniprkaashe||9|| nizAnabhomandiraratneti, nizAratnasya candrasya ca nabhoratnasya-sUryasya ca mandiraratnasya dIpasya ca dIpraiH dedIpyamAnai yotirbhii (dyotate jyotiH klIvaliGge "dyuterAdezcajaH") rocibhiH-kiraNaiH, 'uddyotitapUrvamantaH' =pUrvamuddyotito'ntaH-(sImA, padArthAnAM nirNayo'ntimabhAgo vA) pUrvamud Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 / caturthaH sAmyayogazuddhinAmAdhikAraH dyotitamantaH-karaNAnAmantargataM mana AtmA vA antarAtmA vA, padArthAnAmantarmadhyabhAgo vA antastattvaM - paramAtmatattvamityarthaH / bAhyaprakAzakai: pUrvaM yat paramAtmatattvadyotane prayatnaH kRtastanniSphalatAyAM satyAM 'vidyotate tatparamAtmatattvam prasRtvare sAmyamaNiprakAze = sAmyanAmakanityamaNiprakAze prasRtvare - prakarSeNa saratItyevaM zIle prasAriNi sati tadantaH svarUpaM paramAtmatattvaM svayameva vidyotate - prakAzate ityarthaH // 9 // ekavivekagarbhitavikasitasamatA''daraNIyA bharatAdibhUpendravatekAM vivekAGkuritAM zritA yAM, nirvANamApurbharatAdibhUpAH / saivarju mArga: samatA munInA manyastu tasyA nikhilaH prapaJcaH // 10 // 'ekAM advaitAM vivekAGkuritAM vivekanAmakAMkurajanitAM-vivekenottejitAM praphullAM-yAM samatAM zritAH zritavantaH ' 'bharatAdi - bhUpA' 'nirvANamApuH ' bharata Adau yeSAM te bharatAdibhUpAH- bharatAdicakravartipramukhA bhUpAH upalakSaNato bhUpabhinnA api kecijjJeyAH, nirvANaM muktiM kRtsnakarmakSayajanyaM niHzreyasaM 'ApuH' prAptavanto'bhUvan sA eva samatA munInAM jagattrayasvarUpajJAninAM RjumArga : saralaH panthAH - akuTilamArga: niSkaNTako rAjamArgaH, 'anyastu tasyA nikhila : prapaJcaH ' samatAbhinno dvitIya:- sAdhanAvizeSaprakAraprapaJcastu samatAsamRddhivRddhaye bhavatItyarthaH, samatArUpamukhyalakSyaM kRtvA dharmaviSayakArAdhanA - prakAra- prapaJco varttate saphala ityarthaH // 10 // bhavabhIto'lpIyasyapi kaSAyA'gnau na vizvAsamupaiti sAdhuHalpe'pi sAdhurna kaSAyavahnAvahnAya vizvAsamupaiti bhItaH / 1 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 pravardhamAnaH sa dahed guNaughaM, sAmyAmbupUrai yadi nA'panItaH // 11 // adhyAtmopaniSat 'alpe'pi sAdhurna kaSAyavahnAvahnAya vizvAsamupaiti bhIta : ' iti bhIta:-bhavabhIto'ta eva kaSAyabhItaH sAdhurmuniH, 'alpepi kaSAyavanau ahnAya' kaSAyavahnimalpamapi prati ahnAya satvaraM vizvAsamupaiti na, yadi samatAnAmakairjalapUrai :- jalapravAhavRddhitaH sa kaSAyavahniralpo'pi nApanIta:na vidhyApitaH, tadA pravardhamAnaH sa kaSAyavahniralpo'pi dahed-jvAlayet guNaughaM - guNapucaM arthAdazAnto'lpo'pi kaSAyavahnirna vizvasanIyaH, yataH AntarazatravaH sarve'pi svalpAnalpabhedaM vinA chalAnveSiNaH- chalamanviSya pAtanakAryakaraNakarmaThA bhavanti, ataH satvaraM svAtmasadanato niSkAzanIyAH // 11 // prArabdhajanyakaSAyA AbhAsikA jJAninAmiti matasya khaNDanamprArabdhajA jJAnavatAM kaSAyAH, AbhAsikA ityabhimAnamAtram / nAzo ( zyo ) hi bhAvaH pratisaGkhyayA yo, nAbodhavatsAmyaratau sa tiSThet // 12 // 'prArabdhajA' prArabdhakarmajAtAH - jJAnAnAzyaMbhogAdikriyAnAzyanikAcittakarmajAtAH kaSAyA jJAnavatAM jJAnayoginAM, AbhAsikA-yathA grISme sikatAsvarkakarA:pratiphalitA jalatvenAbhAnti, sikatAsvarkakarA jalatvenAbhAsante sikatAsthArka karA:, jalAbhAsAH, asajjaleSu jalabuddhirAbhAsarUpA, AbhAsA eva AbhAsikA ucyante, kaSAyA na santi, api tu kaSAyavadAbhAsante yathA hetvAbhAsA hetuvadAbhAsante, hetvAbhAsA duSTahetavo'thavA hetudoSAH, vastutastu kaSAyA na santi, apitu kaSAyAbhAsAH kaSAyavadAbhAsante ata Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaHsAmyayogazuddhinAmAdhikAraH eva AbhAsikAH kaSAyAH, prArabdhajanyajJAniniSTha-kaSAyanAzo na jJAnajanyo'taH kaSAyA vAstavikA na tvAbhAsikA yadi tatra kaSAyA AbhAsikA iti kathanamabhimAnamAtrameva mntvym| _ 'nAzyo hi bhAvaH pratisaMkhyayA yo nAbodhavat sAmyaratau sa tiSThediti' yaH pratisaMkhyayA kaSAyavirodhisamatayA kaSAyabhAvo nAzayogyo bhavati / yathA'bodhaH-ajJAnaM pratisaMkhyArUpeNa jJAnena nAzyastathA sAmyaratau munau sa kaSAyabhAvo na tisstthediti| tathA ca 'nAzo hi bhAvaH pratisaMkhyayA yo' hi-kila, pratisaMkhyAparasparavirodhitvarUpA, tayA, yaH kaSAyanAzavirodhikaSAyabhAvaH, kaSAyabhAvavirodhakaSAyanAzaH "na AbhAsikA abodhavat sAmyaratau sa tiSThet''= yathA bodhabhAvavirodhibodhanAzaH, bodhanAzavirodhibodhabhAvaH, pratisaMkhyayA AbhAsikA-bodhaH naikatra tiSThettathA sAmyaratau munau pratisaMkhyAnItyA AbhAsikakaSAyaH arthAt sa kaSAyanAzaH, tad virodhiAbhAsikakaSAyabhAva eko'pi na tiSTheta ityrthH|| 12 // sAmyaM vinA tapaH kriyAdiH pratiSThAniSThAphalakaHsAmyaM vinA yasya tapaH- kriyAde, niSThApratiSThA'rjanamAtra eva / svardhenu-cintAmaNikAmakumbhAn, karotyasau kANa-kapardamUlyAn // 13 // 'sAmyaM vinA yasye' tyAdi samatAbhAvaM vinA yasya narasya tapaH kriyAdeH tapazca dAnAdikA sarvakriyA ca tapaH kriyA-prabhRteH pratiSThArjanamAtra eva niSThA pUjApratiSThAyA arjanasya prAptimAtre-kevala prAptau eva niSThAnirvahaNaM samApti rbhavati, asau etAdRkSo naraH kAmadhenu cintAmaNi Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 adhyAtmopaniSat kAmakumbhAn mahAdivyAni durlabhAni vastUni trINi-kANakapardasadRzamUlyasadRzamUlyAn karoti kAmakumbhAdidivyavastUni trINi paramamUlyavanti santi parantu mohamUDhatAdi hetunA kANakapardatulyAni mUlyarahitAni vidadhAti sa mahAmurkhaH tathaiva sAmyaM mahAmUlyaM vastu vartate tattyaktvA tadrahitatapaH kriyAdikamalpamUlyaM karoti tatra mahAmoha eva kAraNaM nAnyat kAraNaM vartate, sAmyasahitatapaH kriyAdika:sakalakarmaniSThAM kRtvA mokSapratiSThAM karotyeveti // 13 // viziSTasAdhunA'pyalabhyaguNalAbhaH sAmyasamAdhiniSThayA bhavatijJAnI kriyAvAn viratastapasvI, dhyAnI ca maunI sthirdrshnshc| sAdhurguNaM taM labhate na jAtu, prApnoti yaM saamysmaadhinisstthH|| 14 // 'jJAnI kriyAvAniti' jJAnasahitaH, kriyAviziSTaH, viratimAn, tapaHpUtaH, dhyAnamagnaH, maunadhArI, sthirasamyagdaSTiH, etAdRza-saptavizeSaNaviziSTaH sAdhuryaM guNaM-kSapaka-zreNyAdigataguNaM na kadAcillabhate taM niruktaguNaM sAmyamahimnA janyasamAdhizukladhyAnAdigatasamAdhiniSThAvAn sAdhuH prApnoti-labhate ityrthH|| 14 // . kopaharSaprasaMge sAmyavato damadantabhadantasya stutiHduryodhanenA'bhihi (ha) tazcukopa, na pANDavai ryo na nuto jhrss| stumo bhadantaM damadantamantaHsamatvavantaM munisattamaM tm||15|| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaHsAmyayogazuddhinAmAdhikAraH 135 ___ yo damadanto muni rduryodhanena nindA''kroza-garbhita-viruddhazaMsanAtmakairvacanairabhihitaH (duryodhanena prastarAdabhito hato'bhihataH) san na cukopa-krodhavAna babhUva, pANDavaiHpANDuputrai yudhiSThirapramukhairnutaH stutaHstutiviSayIkRtaH san na jaharSa-na harSavAn babhUva, 'taM damadantaM bhadantaM antaH samatvavantaM munisattamaM stumaH'-muniSu atizayena san taM-sattamaM= munisattamaM antarmAnase samatAsubhagaM antaH samatvavantaM, bhadantaMbhagavantaM stumH-stutivissyiikurmH|| 15 // naminAmakarAjarSiNA sAmyena digantavizrAntaM yazo'rjitamyo dahyamAnAM mithilAM nirIkSya, zakreNa nunno'pi namiH purIM svaam| na me'tra kiJcijavalatIti mene, sAmyena tenoruyazo vitene||16|| yo-namirAjarSiH, prerito'pi svAM-svIyAM purIM mithilAM dahyamAnAMjvalantIM nirIkSya zakreNa nunno'pi-he mithilApate ! yuSmanagarI mithilAM dahyamAnAM vidhyApayitvA pazcAnmunitvaM pratipadyasveti prerito'pi, namiH he zakendra ! na me'tra kiJcijvalatIti, atra dahyamAnAyAM mithilAyAM satyAM, sA. madanyA mithilA'sti, tato'hamanyo'smi yato'hamadAhyo, madIyaM yattadadAhyaM yad dAhyaM na tanmadIyaM ataH kathyate na me-madIyaM kiJcidapi vastu jvalatIti-yajjavalati tanna madIyamiti, mene manutesmamanvAnaAsIttena naminA sAmyayogadvAroru-vizAlaM yazo vitene-vitanyate sma vitnymaanmaasiit|| 16 // tilapIlakayantraniSpIDitA api skandhakasUriziSyAH sAmyena muktiM jagmuH Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 adhyAtmopaniSat sAmyaprasAdA'stavapurmamatvAH, sattvAdhikAH svaM dhruvameva mtvaa| na sehire'rtiM kimu-tIvrayantra-, niSpIDitAH skandhakasUriziSyAH // 17 // 'sAmyaprasAdA'stavapurmamatvA, sattvAdhikAH skandhakasUriziSyAH'= skandhakanAmakasUreH ziSyA:paJcazatapramANA:kIdRzAH ziSyAH? ityAha samatAbhAvarAjasya prasAdato'staM kSiptaM zarIrasya mamatvaM yeSAM te sAmyaprasAdA'stavapurmamatvAH, pu.kI. ityAha sattvAdhikA:-adhikaM sattvaM dhairyaM yeSAM te sattvAdhikAH, sattvenAdhikA mahAnto vA, kiM kRtvA sattvAdhikAH! ityAha svaM dhruvameva matvA svamAtmAnaM dhruvameva-zAzvatamevasarvakAlenAcalamamaramajaramacchedyamadAhyamazoSyamaplAvyaM svarUpato'niSpIDyamAnaM matvA, prakRSTa sattvazAlino bhUtvA, tIvrayantraniSpIDitAH tIvra-kaThinatamavizAla-tila-niSpIDanayantre niSpIDitAH pIlitA:santaH 'kimu na sehire'rtiM kimu-kiM yantrapIlanajanyAmasahyAmati na sehire-soDhavantaH?' apitu sehire eva skandhakaziSyAH sarve mumukSavaH-titikSavo jAtA: tAdRzIM pIDAM sahitvA sarva-karmakSayaM kRtvA nirvANanagarI gtvntH|| 17 // samatAsamAdhermetAryamune-rlokottaracAritrasya varNanamlokottaraM caarucritrmetnmetaarysaadhoHsmtaa-smaadheH| hRdA'pyakupyanna yadA-carma-, baddhe'pi mUrdhanyayamApa taapm||18|| 'samatAsamAdheH' samatAyAM samAdhi (samyagAdhIyate samAdhiH, tadeva Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 caturthaHsAmyayogazuddhinAmAdhikAraH dhyAnamevArthamAtrAbhAsanarUpaM dhyeyAkAra-nirbhAsAtmakaM dhyeyasvabhAvAvezAt) ryasya sa tasya samatAsamAdhe: metAryasAdho:samatAsamAdhiviziSTametAryanAmakamuneH, lokottaramalaukikaM sundaratamaM caritrametadasti 'yadAcarmabaddhe'pi mUrdhani ayam tApamApa hRdA api akupyanna'=etAdRzaM caritramasti 'yat' yaccaritraM kathyate, 'ayaM-eSa metAryanAmako muniH, klinacarmaNAbaddhe'pi mastake tApaM-mahatIM tapanatAM Apa-prAptavAnapi hRdA'pi-manasA'pi nAkupyat na kopavAn babhUvA'pitu parAkASThAgatasamatAM dhArayan karmakSayaM kRtvA moksssthaanmvaap|| 18 // pazya ! pazya ! kRSNavAsudevAnujasya gajasukumAlasya samatAsudhAsAgaraMjajvAla nAntaHzvazu (zcasu na) rAdhamena, projvAlite'pi jvalanena maulau| maulirmunInAM sa na kairniSevyaH, kRSNAnujanmA smtaa'mRtaabdhiH|| 19 // 'zvazurAdhamena (narAdhamena veti pAThAntare) projavAlite'pi jvalanena maulau' somilanAmakena zvazurAdhamena jvalanena vahninA prakarSaNojvAlitemaulau-mastake'pi sati 'nAntarjajvAla' antarmAnase vAtmani na jajvAla kopaM kRtvA na dagdhavAn yaH sa gajasukumAlanAmA kRSNavAsudevasyAnujaHkanIyAn bhrAtA, kIdRzaH sa ? ityAha-'samatA'mRtA'bdhiH' samatAnAmakAmRtapadadAyakAmRtasya sAgara:kathamantalitavAn bhavet ? yaH samatAmRtasAgaro no bhavet so'ntardRSeNa jvalatyeva sa gajasukumAlo muni munInAM mauliH-mukuTarUpa:kairnaniSevyaH? arthAt sarvairjanairnitarAM sevya eveti // 19 // arnikAputrasya sAmyena divyopasargasahanam Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 adhyAtmopaniSat gaMgAjale yo na jahau sureNa, viddho'pi zUle samatA'nuvedham / prayAgatIrthodayakRnmunInAM, mAnyaH sa sUrista jona (rNa ) kAyAH // 20 // 'yo' arnikAputranAmA sUri rya: gaMgAjale zUle sureNa viddho'pi samatA'nuvedhaM na jahau gaMgAyAjalamadhye sureNa zUle- zUlikAyAM viddho'pi - vidhyate sma viddhaH - vedhito'pi samatayA sahAnugataM vyApakaM vedhaM vedhanaM, samatayA saha vyApakaprotabhAvaM na jahau-na tatyAja - tyaktavAnna so'rnikAyAstanujaH sUri : prayAgatIrthodayakRnmunInAM mAnyaH so'rnikAputraH (arNikAputraH ) sUrirAcArya:, tatas tatsthAnaM prayAgatIrthatvenoditamataH kathyate prayAgatIrthodayakRdAcAryo munInAM - sAdhUnAM mAnyaH - mAnayogyaH saMjAtaH // 20 // kSaNamAtramapi sAmyAvalambanaM ghorAtighorapApAnAmuddhArakaM strI-bhrUNagobrAhmaNaghAtajAta pApAdadhaH pAtakRtA''bhimukhyAH / dRDhaprahAri-pramukhAH kSaNena, sAmyA'valambAtpadamuccamApuH // 21 // 'strIhatyA mahApApaM ' bhrUNahatyA mahApApaM, gohatyA mahApApaM, brAhmaNahatyA mahApApaM ityAdikAni sarvadharmazAstramahApApAni catvAri janaprasiddhAni, etaccaturmahApAparUpAt samakAlaM strIghAtAt, bhrUNaghAtAt goghAtAt brAhmaNaghAtAjjAtAt pApAd adhaHpAtaM - adhogatiM prati kRtaM AbhimukhyaM - abhivyAptaM mukhe'smin abhimukhaM tasya bhAva AbhimukhyaM - sAmmukhyaM yeSAM te 'strIbhUNagobrAhmaghAtajAta-pApAdadhaHpAtakRtA''bhimukhyAH' ke te ? ityAha 'dRDha Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaHsAmyayogazuddhinAmAdhikAraH prahAripramukhAH' dRDhaprahArinAmakAH pramukhA:-mukhyAH Adaya:dRDhaprahAripramukhAH AdipadenArjunamAlikAdayo jJeyA:dRDhaprahAri-prabhRtayo ghorAtighorakrUrakarmakAriNo'pi kSaNena-kSaNAt samatAdharmamavalambya uccapadaM nirvaannaaspdmaapuHpraaptvnto'bhuuvniti|| 21 // prathamatIrthapatermAtA marudevA zivaM gatA tatra samatAyA apAramahimAaprAptadharmA'pi purAdimAIn, mAtA zivaM ydbhgvtyvaap| nApnoti pAraM vacaso'nupAdhisamAdhi-sAmyasya vijRmbhitaM tt|| 22 // 'aprAptadharmA'pi' pUrvamaprApto dharmo yayA sA aprAptadharmA (api prAptadharmaNastu kA vArtetyapyarthaH) 'purA'prAg (prathamaM tAvat) AdimArhanmAtA zivaM yad bhagavatyavApa'-prathamatIrthakararSabhadevamAtA-marudevAmAtA bhagavatIpUjyA, yad-yata:zivamavApa tat-tataH 'anupAdhisamAdhi-sAmyasya vijRmbhitaM' anyavastusAnidhyarUpopAdhitojanyatvAbhAvaviziSTasamAdhijanakasamatA bhAvasya vijRmbhitaM-vikasitaM mahimA-prabhAvarUpaM tad vacaso nApnoti pAraM vacanato'prApyapAramagocaraM viziSTasAmyasya vijRmbhitam // 22 / / sAmyayogazuddhinAmakacaturthAdhikArasyopasaMhAraH (hariNI) iti zubha-mati matvA saamyprbhaavmnuttrN| ya iha nirato nityAnandaH kadApi na khidyte| vigaladakhilAvidyaH pUrNasvabhAvasamRddhimAn, sa khalu labhate bhAvArINAM jayena ysh:shriym|| 23 // Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 adhyAtmopaniSat ityevaM prakAreNa, zubhamatiH-zubhA atizayena prazasyA (klezanAzinIpuNyAtmanA sambandhinI-harSakAriNIstutiyogyA-kalyANI nIrujatvaprApikA zobhanabhRtA) mati buddhiryasya sa 'zubhamatiH'anuttaraM-nAstyuttaramasmAdanuttaraMprakRSTaM-pradhAnaM 'sAmyaprabhAvaM'-samatAyA mAhAtmyaM 'matvA'-jJAtvA, 'yaH' zubhamatiH 'iha' prakRSTaprabhAvavati sAmyayoge 'nirataH' tatparaHtanniSThaH, nitya:zAzvataAnandaH-paramasukhaM yasya sa 'nityAnandaH' kadA'pi kasmizcidapi kAle na 'khidyate'-na khedavAn-na cintAturaH-na glAnimAn bhavati parantu sadA prasanno bhvtiityrthH| sa sAmyanirato muniH sAmyayogI, . 'vigaladakhilAvidyaH' "vinazyantI samastA avidyA-atattvabuddhi ryasya sa vigaladakhilAvidyaH'-sAmastyenAvidyAyA atyantAbhAvavAnityarthaH, 'pUrNasvabhAvasamRddhimAn' kSAyikAdibhAvarUpa-pUrNasvabhAvarUpasamRddhiviziSTaH, khalu-nizcaye bhAvArINAM jayena yaza:zriyaM labhate-rAgadveSamohAdirUpAntaraGgazatrUNAM jayena-vijayena yaza:zriyaM-nirvANAdipadaprAptiAdijanyayazaH kIrtizobhAM lbhte-praapnotiityrthH|| 23 // (prazasti guNavad gUrjare deze, dyaalu-jn-shobhite| goDIpArzvasya caityaM hi rAjate IDare'tra c||1|| IDaropari zAntIza-caityaM ramyaM hi shobhte| siddhi-gupti-kha-netrAkhye varSe vaikramIye vre||2|| prArabdhA hi mayA TIkA sa-zrIkA shaantcetsaa| adhyAtmopaniSatsatkA, tatreDaravare pure||3|| rAjasthAne mahAprAnte myuuraadi-sumnnddite| nidhi-gupti-kha-netrAkhye varSe vaikramIye vare // 4 // 9 2 . 0 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaHsAmyayogazuddhinAmAdhikAraH vimlcndr-vishveshcaitydvymnohre| samAptA'tra mayA''dRtA, baadnvaaddistpure|| 5 // siddhi-netrA'bhrahastAkhye varSe vaikramake shubhe| mahAprakRti krmaayu:-krmkaarnn-yogtH|| 6 // dhrmdivaakraacaary-bhuvntilkaa'bhidhH| dAvaNagirisadeMge divyajyoti divaM gtH|| 7 // svargamana-samAcAro, beramo sthirtaakRtaam| asmAkaM dukhadaH prApto guroratra smaagtH|| 8 // kRtvA manasi saMkalpaM TIkAdvayaM tu sNskRte| cakre tadA vacodAnaM, racanIyaM mayeti tt|| 9 // adhyAtmasArasadgranthe TIkA prAkprakRtA myaa| adhyAtmopaniSadgranthe dvitIyA ca kRtaa'mlaa|| 10 // adyAnandodadhi ja'jJe, ttiikaadvysmaaptitH| devaguru-mahimnA'tha, bhadraMkarasya mAnase // 11 // bhuvntilkaacaarye-sh-pttttbhRtsusuurinnaa| bhadraMkareNa saMdRbdhA TIkA jayatu nityshH|| 12 // iti zrI paNDitanayavijayagaNi-ziSya-paNDitapadmavijayagaNisahodaropAdhyAya zrI yazovijagaNi-viracite'dhyAtmopaniSatprakaraNe sAmyayogazuddhinAmA cturtho'dhikaar:smaaptH| AcArya zrImadvijayalabdhisUrIzvarapaTTadharavijayabhuvanatilakasUrIzvarapaTTadharavijayabhadraMkara sUriNA'dhyAtmopaniSatprakaraNe racitAyAM bhuvanatilakAkhyAyAM TIkAyAM sAmyayogazuddhinAmA caturtho'dhikAraH smaaptH|| (asmin graMthe jinAjJAdi viruddhaM syAt tan mithyA me duSkRtaM bhuuyaad|) samAptam Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 adhyAtmopaniSat pariziSTa - 1 gAthA akArAdikrama pada adhikAra zlo . kra. WW. ...-21 akSayazcA'vyayazcAsmi, .......................prathama.....................31 ajJasyArdhaprabuddhasya, ................. dvitIya. ......50 ajJAna-nAzakatvena, ............... tRtiya ............ ata eva jagau yAtrAM, .. ................. ....tRtiya............... atazcaiva sthitaprajJa-.................. .tRtiya ............... atIndriyaM paraM brahma,... dvitIya atyanta-pakvabodhAya, ................. ..dvitIya................ adhigatyA'khilaM zabda- ............ ..dvitIya............. anAyaiva nArthAya, ..............prathama............... anityaikAntapakSe'pi, .........prathama.......... anekAnte'pyanekAntAda-............ prathama................ antarA kevala-jJAnaM, ................... prathama............. antarnimagnaH samatAsukhAbdhI, ............... caturtha ... anyAdRSTasya tatpAta-................ tRtiya.................. ......29 anyArthaM kiJcidutsRSTaM, ...... .....prathama. apadasya padaM nAstI dvitIya. aprAptadharmA'pi purAdimAIn, ......... ..........22 abaddhaM paramArthena,.... ....prathama................. abuddhipUrvikA vRtti- ............... .tRtiya.. abhyasya tu pravitataM........ .dvitIya..........60 arthakAmavimizraM yada, ..... .....prathama............ .........20 arthe mahendrajAlasya, ................. prathama.............. alpe'pi sAdhuna kaSAyavanA-........... caturtha ....... ...11 avidyayaivottamayA, ...............dvitIya...........53 avidyA ca dikSA ca, ....................tRtIya ............ 23 avyApyavRttidharmANAM, ..... ..........prathama........ ............40 . . ..... ............. ......19 .caturtha ...... 50 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA akArAdikrama 143 pada adhikAra zlo. kra. A .............prathama.. .......... Agamazcopapattizca, .. AtmajJAne munirmagnaH ....... ...dvitIya. .............. AtmapravRttAvatijAgarUkaH.................... caturtha ... AtmAzrayAdayo'pyatra ............... .prathama.... Adau zamadamaprAya ...... .............. .dvitIya. AdhaH sAlambano nAma, ..dvitIya............... Adye jJAne manAk puMsa-............ ...........prathama........... .............68 Anantarya kSaNAnAM tu, ... ........prathama.... AnaigamAntyabhedaM tat, ......... ........prathama......... AvApodvApavizrAnti-....................dvitIya.............27 AsvAditA sumadhurA....................dvitIya... ....7 .......17 .......57 ......... 4 75 icchan pradhAnaM sattvAdyai-.............. prathama..... ...... itastato nArativa................................caturtha ............... iti yativadanAt padAni buddhvA ......... iti zubha-mati matvA- ........................ ....caturtha.. ..........23 iti supariNatAtma-. ditIya itthaM ca jJAnino jJAna- ................. .tRtIya.. .............. itthaM yathA balamanudyamamudyamaM ca, ............dvitIya........... itthaM ca saMzayatvaM.................... .prathama...................... iyaM naizcayikI zakti-....... dvitIya... iMzIbhUtamAyeyaM, ....................dvitIya... .......57 ............... ucchRGkhalasya taccintya,.................tRtIya .............31 utpanaM dadhibhAvena, ........................prathama................44 ....................34 ekadezena caikatva.... ........................prathama............. ekAM vivekAkuritAM. ...............caturtha ..................10 enaM kecit samApattiM .............................prathama....................15 evambhUtanaye jJeyaH, .... ..............prathama........... ..............4 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 adhyAtmopaniSat adhikAra zlo . kra. aidamparyagataM yacca, ...... prathama...... ......67 aindravRndanataM natvA, .................. ......prathama............... 1 kathaM vipratiSiddhAnAM, .prathama.. karmaNAM niravadyAnAM, ..... ........prathama... karmopAdhikRtAn bhAvAn .... dvitIya, .......................29 kalitavividhabAhA, .........................dvitIya............... kAyikAdyapi kurvIta, ........... prathama............. ............22 kumArI na yathA vetti, dvitIya............. keSAM na kalpanAdI, ........................dvitAya... ...dvitIya......... kriyA-jJAna-saMyoga-vizrAnta-..............tRtIya ......... .............43 kriyAvirahitaM hanta, ... tRtIya.............. ...... . gaMgAjale yo na jahI..... galannayakRtabhrAnti-.... .........................prathama..................... guNavad-bahumAnAde -.. guNavRddhayai tataH kuryAt,............... tRtIya ............. guNasthAnAni yAvanti, .................dvitIya ............... ........prathama..... .....16 carmacakSa taH sarve,. cArisaJjIvinI-cAra-................... prathama................ citramekamanekaM ca, ...... prathama......................... cinmAtralakSaNenAnya-....................dvitIya............... ...47 jagvAla nAntaHzvazurA-.... jAtivyaktyAtmakaM vastu... ...................prathama......................49 jIvasya taNDulasyeva, ..... tRtAya........................ 21 taNDulasya yathA varma, .............. ..... tRtIya .... ......... tattvato brahmaNaH zAstraM, .................prathama............... Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA akArAdikrama pada tatprArabdhetarAdRSTaM, tapaH - zrutAdinA mattaH, tejolezyAvivRddhiryA, tena ye kriyayA muktA, tena syAdvAdamAlambya tenA''tmadarzanA''kAGkSI, tenAdau zodhayeccittaM, tenA'nekAnta sUtraM yad, trividhaM jJAnamAkhyAtaM, dAruyantrasthapAJcAlIdizA darzitayA zAstrai-. duryodhanenA'bhihita. dUSayedajJa evoccaiH dvayorekatva - buddhayA'pi. dvitIyApUrvakaraNe, na ca sAmarthyayogasya, na cAnekAntArthA'vagama na copAdAnanAze'pi. na yAvat samamabhyastau, nayena saGagraheNaiva na suSuptiramohatvA nA'jJAnino vizeSyeta, nAhaM pudgalabhAvAnAM, nityA'nityAdyanekAntanityaikAnte na hiMsAdi, nirupAdAna - kAryasya nivRttamazubhAcArA-. niSiddhasya vidhAne'pi, da na adhikAra . tRtIya . dvitIya .... . dvitIya. . tRtIya. * prathama .dvitIya.. . dvitIya. . prathama. . prathama. ........................51 .dvitIya. . dvitIya.. . caturtha. . prathama * prathama. . dvitIya. . tRtIya. * prathama .. tRtIya. . tRtIya. .dvitIya. .dvitIya. .......... . tRtIya .dvitIya. . prathama. ........... . prathama. . tRtIya. . tRtIya. prathama. ........... zlo. kra. .32 39 14 38 70 5 ............. 53 . 65 33 .............. 1 15 .64 32 .58 9 .76 27 , 35 .43 24 4 .36 60 .54 28 7 24 145 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 pada padamAtraM hi nA'nveti, parISahaizca prabalopasarga parIkSante kaSaccheda-tApai:. pazyatu brahma nirdvandraM. putradArAdi-saMsAro:, prakAzazaktyA yadrUpa pratyakSaM mitimAtraMze, ..... prArabdhajA jJAnavatAM kaSAyAH, prArabdhAdRSTa janitA (t). prItibhakti- vaco'saGga bAhyabhAva puraskRtya, buddhAdvaita- satattvasya, buddhilepo'pi ko nitya - bruvANA bhinnabhinnArthAn, bhayakrodhamAyAmadA-jJAna nidrA bhavatu kimapi tattvaM ..... bhAvasya siddhayasiddhibhyAM, bhinnAspekSA yathaikatra, manovatsa yuktigavIM,. manovAkkAyayogAnAM, mahAvAkyArthajaM yattu mahAsAmAnyarUpe'smin, mAdhyasthyameva zAstrArtho, mAdhyasthyasahitaM hyekapada - ........ muSitatvaM yathA pAntha. maivaM nA'kevalI pazyo, pa ba bha adhikAra . dvitIya.. . caturtha. prathama. .dvitIya.. prathama................. .dvitIya.. prathama ................... . caturtha. .dvitIya. . tRtIya .. . tRtIya. . caturtha. prathama .prathama ............. . tRtIya. .dvitIya. . tRtIya. ..... prathama. prathama. . prathama prathama .dvitIya. prathama. . prathama .............. .dvitIya. . tRtIya. adhyAtmopaniSat zlo. kra. 3 . 17 23 .72 .11 48 .13 .34 41 15 5 .55 .51 44 61 10 .38 6 .59 .66 .41 .71 .73 .31 .11 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA akArAdikrama pada yato vAco nivarttante. yatra sarvanayA''lambi yathA chAsthike jJAna yathA bhRtyaiH kRtaM yuddhaM yathAssha somilaprazne, yaddazyaM yacca nirvAcyaM, yasminnavidyA'rpitabAhyavastu yasya sarvatra samatA, yAnyeva sAdhanAnyAdI, ye paryAyeSu niratAste. yogajA'dRSTajanitaH, yogajA'nubhavArUDhe,. yogArambhadazAsthasya, yo dahyamAnAM mithilAM nirIkSya, yo hyAkhyAtumazakyospi, rUDhyarthanipuNAstvAhu liptatA - jJAnasampAtalipyate pudgalaskandho, lokottaraM cArucaritrameta vAdAMzca prativAdAMzca, vikalparUpA mAyeyaM, vijJAnasyaikamAkAraM, ya vidhayazca niSedhAzca. vidhayaH pratiSedhAzca, vidhInAM ca niSedhAnAM, vinA samatvaM prasaranmamatvaM, la adhikAra ........................................... va .dvitIya. prathama .. tRtIya . dvitIya. .................................. prathama. .dvitIya. . caturtha. * prathama. . tRtIya. .dvitIya. .dvitIya. .dvitIya. .dvitIya. . caturtha. . dvitIya.. ..................................................................................... . prathama. . dvitIya. .. dvitIya.. .. caturtha .. * prathama. ............................................... prathama. . tRtIya prathama. prathama . caturtha. zlo. kra. 20 29 36 . 107 30 . 18 6 61 1 .26 2 . 45 10 16 46 . 74 facit......................... 4? .................. 46 8 . 18 21 8 38 37 18 147 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 pada vimatiH sammatirvA 'pi, vizeSAdoghAdvA sapadi .. viSayAn sAdhaka: pUrva -. vItarAgo'nRtaM naiva, vedAntavidhizeSatvamataH vedoktatvAnmanaH zuddhyA, vyApake satyanekAnte, vratAdiHzubhasaGkalpo, zarIraM viduSaH ziSyA. zarIramIzvarasyeva . zAmyati hyastramastreNa, zAsanAt trANazaktezca, zAstre puraskRte tasmAzuddhAtmatattvapraguNA vimarzA:, zuddhoJchAdyapi zAstrAjJA-. zubhopayogarUpo'yaM,. SaDdravyaikAtmyasaMsparza, saMsAre nivasan svArthasaMklezena vizeSazce-. satattvacintayA yasyAbhi sattvacittvAdidharmANAM, satyaM kriyA''gamaproktA, samalaM nirmalaM ceda- miti, samprApta- kevalajJAnA. sarvaM paravazaM duHkhaM, sarvakarmakSaye jJAna sAmagryeNa dvayA'lambe 'pyavirodhe sAmagryeNa na mAnaM syAd, za Sa sa adhikAra prathama prathama . dvitIya. . prathama. prathama . prathama. .prathama, .dvitIya. . tRtIya . . tRtIya. . dvitIya.. . prathama. .................. prathama. . caturtha. . prathama. .dvitIya.. .dvitIya. .dvitIya. . prathama. . dvitIya. .dvitIya. . tRtIya. . dvitIya. . tRtIya. .dvitIya. .. tRtIya. . prathama. * prathama. adhyAtmopaniSat zlo. kra. .52 .77 9 .13 27 26 39 .56 26 .25 .54 12 14 7 . 11 16 42 35 .58 8 .44 20 40 .29 12 .34 .36 .33 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 pada gAthA akArAdikrama adhikAra zlo . kra. sAmyaprasAdA'stavapurmamatvAH , .......... ................... sAmyaM vinA yasya tapaH-........................ caturtha .................... siddhAnteSu yathA dhyAnA-.................. prathama................ strI-bhrUNagobrAhmaNaghAtajAta-...........caturtha ............. sthairyAdhAnAya siddhasyA-....................... tRtIya................ sphuTamaparamabhAve naigamastAratamyam......... dvitIya............. svata eva samAyAnti, .. ditIya svatantrAstu nayAstasya, ....................... ...prathama................. svabhAvAnirupAdAnaM yadi................... ..tRtIya .................... svAnukUlAM kriyAM kAle, ................ tRtIya ............... hariraparanayAnAM garjitaiH kuJjarANAm, ......dvitIya................... hiMsA bhAvakRto doSo.......... kSAyopazamike bhAve, ......................tRtIya .................... jJAnakriyA'zvadvayayuktajJAnamagnasya yaccharma, ......................... .dvitIya.................. jJAnasya paripAkAddhi, ................ ...tRtIya................. jJAnino nAstyadRSTaM ced, .. ................ tRtIya. ...........24 jJAnI kriyAvAn viratastapasvI, ......... caturtha.. .... jJAne caiva kriyAyAM ca, ...............tRtIya ............. jJAnotpatiM samudbhAvya, .................tRtIya ................ jJAyeran hetuvAdena, ....................prathama................8 * * * Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - tii saMbhavAyASa hATa pI labdhi-bhavanatilaka-bhadrasUrIzvarebhyo namaH | - zrAvastI tIrthanI yAbhArthe padhAro pU. karNATaka kesarI-zrAvastI tIrthoddhAraka sva. AcAryadevazrI vijaya bhadrakarasUrIzvarajInA AzIrvAdathI pU. sva. pravacanakAra zrAvastI tIrthoddhAranA mArgadarzaka A. zrI vIrasenasUrIzvarajI ma.sA.nI preraNAthI zrI saMbhavanAtha prabhunI 51 iMcanI pratimAM parikara sAthe birAjamAna che. nayanaramya pratimAnA darzanArthe avazya padhAro. prakRtinI godamAM vaseluM tIrtha, prabhu saMbhavanAthanA 4 kalyANakothI pAvana baneluM. prabhu mahAvIranI cAturmAsabhUmi revatI zrAvikAe A bhUmi para tIrthaMkara pada prApta karyuM. zrI kezI-gautamasvAminuM sulabha milana bhUmi. suMdara dharmazALA, bhojanazALA AdinI vyavasthA che. tIrthanI yAtrArthe padhArI puNyAnubaMdhI puNya upArjana karavAno avasara che. ayodhyAthI 108 ki.mI., baharAicathI 45 ki.mI. tIrthanuM gAna..ApanuM dAna...zAsananI zAna. zrI zrAvastI jaina zvetAMbara tIrtha kamiTi. beMglora, Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ COOU thI kArAya nama 1 | zrI kArAya namaH | VVO I zrI AdinAthAya namaH | I # padmAvatye namaH | ApanuM Agamana.zAsananI zAna ApanuM dAna....tIrthanuM gAna 11 phUTa UMcAI ane 8 phUTa pahoLAI sAthe navanirmita vizvamAM prathama kAramAM paMcaparameSThi sthApana (pusAnuoidhI puNya upArjanano mahAna lAbho tIrtha zubhecaka(takatI para nAma) ................... ... rUA. 21,000/tIrtha yogI (takadI nAma ra nAma.....************ . 1000/kAyamI sAlagiri phaMDa sahayogI borDa para kAyamI nAma.. zA. 21,000/kAyamI sAlagiri phaMDa sahayogI borDa para kAyamI nAma rUA. 10,000/ - bhojanazaLA AdhArastaMbha (takatI para nAma), * rU. 51,000bhojanazALA mobhI (takatI para nAma) ***** rUA. 31,000/phoTo 14x20"... *******aa . 15,000/phoTa 10"x1e"... rU. 5,55/bhojanazALA kAramI tithi......... ********************** rU. 3,500/sAdhu-sAdhvI vaiyAvaccano lAbha1 divasano.. ... 3. 1,100/ukALelA pANIno lAbha 1 divasano rA. 500/AyaMbilano lAbha1 divasano. rA. 1,000/bhAthAno (ravivAra/punama) lAbha 1 divasano. sA. 2,500/raMDAparatImAM nAma ... ... ............ 3. 31,000/dharmazALAnI rUmanA pharnIcara (palaMga, TekAla, gAdalA, paDadA) 3. 11,000/(3mamAM takatI para nAma). kAra tIrthanI yAtrArthe padhAro bhadraMkaranagara, vaDodarA-amadAvAda nezanala hAIve naM.8 . (hAIve Taca), mu. padamalA, gujarAta. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 kalikAla kalpatarU zrIlabdhipArzvanAthAya namaH | - in zrI Atma-kamala-labdhi-bhuvanatilakabhadrasUrIzvarebhyo namaH | amadAvAda-vaDodarA nezanala hAIve naM.8 upara zrI aDAsanagaranI pAvanabhUmimAM E) zrI pArja-labdhi-bhadrakara-arUNaprabha vihAradhAma maLe, zrI harSa-kalaza saMkulamAM zrI kalazAkAra jinAlaye ki darzanArthe jarUrathI padhAro... kalazAkAre sapheda mArbalamAM nayanaramya jinAlaya ArAdhanA, sAdhanA, upAsanA mATe suMdara ArAdhanAbhavana vyavasthA sabhara bhojanazALA ArAmadAya dharmazALAM mu aDAsa. ne.hA.naM.8, dayAla peTrolapaMpanI pAchaLa, jI. ANaMda- gujarAta - (ANaMdathI 12 kI.mI kAra tIrthathI 13 kI.mI. vAsadathI 6 kI.mI) Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ II zrI OMkAramaMDaNa AdIzvarAya namaH | Inamo namaH zrI guru bhadrakarasUraye || jJAna che jagatamAM mahAnidhAna, te banAve AtmAne mahAna.... namo namo nANadIvAyarassa.... zratAiMnA HebhAnI HTHidanA pU. kavikulakirITa : zrImadvijaya labdhi-bhuvanatilakabhadraMkarasUrijI ma. paTTadhara pU. OMkArAditIrtha sthApaka sUrimaMtra ArAdhaka A. zrI puNyAnaMdasUrIzvarajI ma.sA. nA AjJAvatti pU. sva. tapasvI sAdhvIvaryA suvratAzrIjI ma. sA.nA ziSyA, pU. saralasvabhAvI samatAnidhi sAdhvIvaryA sarasvatIzrIjI ma.sA. tathA pU. sAdhvI viratipUrNAzrIjI ma.sA.nI preraNAthI te lAbhArthI zrI saMgha * zrI zvetAmbaramUrtipUjaka jaina saMgha vallabhavidhAnagara (gujarAta) * zrI zAMtinAtha jaina zve. mU. saMgha AnaMdamaMgaladhAma - ANaMda (gujarAta) 'KIRIT GRAPHICS: 09898490091