Book Title: Shatkhandagama Pustak 01
Author(s): Pushpadant, Bhutbali, Hiralal Jain, Fulchandra Jain Shastri, Devkinandan, A N Upadhye
Publisher: Jain Sahityoddharak Fund Karyalay Amravati
View full book text
________________
९० ]
छक्खंडागमे जीवद्वाणं
[ १, १, १.
वृत्तिविरोधात् । नाविरोधः पदानामेकत्वापत्तेरिति । नानार्थस्य भावः नानार्थता' तां समभिरूढत्वात्समभिरूढः ।
एवं भेदे भवनादेवम्भूतः । न पदानां समासोऽस्ति भिन्नकालवर्तिनां भिन्नार्थवर्तनां चैकत्वविरोधात् । न परस्परव्यपेक्षाप्यस्ति वर्णार्थसंख्याकालादिभिर्भिन्नानां पदानां भिन्नपदापेक्षायोगात् । ततो न वाक्यमप्यस्तीति सिद्धम् । ततः पदमेकमेकार्थस्य वाचकमित्यध्यवसायः एवंभूतनयः । एतस्मिन्नये एको गोशब्दो नानार्थे न वर्तते एकस्यैकस्वभावस्य बहुषु वृत्तिविरोधात् । पदगतवर्णभेदाद्वाच्यभेदस्याध्यवसायकोऽप्येवम्भूतः ।
विरोध आता है | यदि भिन्न पदोंकी एक पदार्थमें वृत्ति हो सकती है इसमें कोई विरोध नहीं है, ऐसा मान लिया जावे तो समस्त पदों को एकत्वकी आपत्ति आ जावेगी । इससे यह तात्पर्य निकला कि जो नय शब्दभेदसे अर्थ में भेद स्वीकार करता है उसे समभिरूढ़ नय कहते हैं । नाना पदार्थों के भाव अर्थात् विशेषताको नानार्थता कहते हैं । और उस नानार्थता के प्रति जो अभिरूढ़ है उसे समभिरूढ़ नय कहते हैं ।
एवंभेद अर्थात् जिस शब्दका जो वाच्य है वह तद्रूप क्रियासे परिणत समयमें ही पाया जाता है । उसे जो विषय करता है उसे एवंभूत नय कहते हैं । इस नयकी दृष्टिसे पदों का समास नहीं हो सकता है, क्योंकि, भिन्न भिन्न कालवर्ती और भिन्न भिन्न अर्थवाले शब्दों में एकपनेका विरोध है । इसीतरह शब्दों में परस्पर सापेक्षता भी नहीं है, क्योंकि, वर्ण, अर्थ, संख्या और कालादिकके भेदसे भेदको प्राप्त हुए पदोंके दूसरे पदों की अपेक्षा नहीं बन सकती है । जब कि एक पद दूसरे पदकी अपेक्षा नहीं रखता है तो इस नयकी दृष्टिमें वाक्य भी नहीं बन सकता
१' नानार्थसमभिरोहणात्समभिरूटः ' इति पाठमभिलक्ष्य निरूतेः सङ्गतिश्चिन्त्या ।
२ येनात्मना भूतस्तेनैवाध्यवसाययतीति एवंभूतः । स. सि. १, ३३. त. रा. वा. १, ३३. तत्क्रियापरिणामोऽर्थस्तथैवेति विनिश्चयात् । एवंभूतेन नीयेत क्रियान्तरपराङ्मुखः । त. लो. वा. १, ३३, ७५. एवमित्थं विवक्षितक्रियापरिणामप्रकारेन भूतं परिणतमर्थं योऽभिप्रेति स एवम्भूतो नयः । ( क्रियांश्रयेण भेदप्ररूपणमित्थम्भावोऽत्र । टिप्पणी ) प्र. क. मा. पृ. २०६. एकस्यापि ध्वनेर्वाच्यं सदा तन्नोपपद्यते । क्रियाभेदेन भिन्नत्वादेवंभूतोऽभिमन्यते ॥ स. त. टी. पू. ३१४.
३ एवंभवनादेवंभूतः । अस्मिन्नये न पदानां समासोऽस्ति स्वरूपतः कालभेदेन च भिन्नानामेकत्वविरोधात् । न पदानामेककालवृत्तिः समासः क्रमोत्पन्नानां क्षणक्षयिणां तदनुपपत्तेः । नैकार्थे वृत्तिः समासः, भिन्नपदानामेकार्थे वृत्त्यनुपपत्तेः । न वर्णसमासोऽप्यस्ति तत्रापि पदसमासोत्तदोषप्रसंगात् । तत एक एव वर्णः एकार्थवाचक इति पदगतवर्णमात्रार्थ : एकार्थः इत्येवंभूताभिप्रायवान् एवंभूतनयः । जयध. अ. पृ. २९. यक्क्रियाविशिष्टशब्देनोच्यते, तामेव क्रियां कुर्वद्वस्त्वेवंभूतमुच्यते । एवंशब्देनोच्यते चेष्टाक्रियादिकः प्रकारः, तमेवंभूतं प्राप्तमिति कृत्वा ततश्चैवंभूतवस्तुप्रतिपादको नयोऽयुपचारादेवंभूतः । अथवा एवंशब्देनोच्यते चेष्टा क्रियादिकः प्रकारः, तद्विशिष्टस्यैव वस्तुनोऽभ्युपगमात्तमेवंभूतः प्राप्त एवंभूत इत्युपचारमन्तरेणापि व्याख्यायते स एवंभूतो नयः । अ. रा. कोष ( एवंभूअ ).
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
