________________
સુંદરતા અને સંસાર સુખમય અને સારમય દેખાય છે, તે તેઓની નરી ભ્રમણ છે. જ્યાં સુધી આ જમણા ન ભાગે, ત્યાં સુધી સંવેગભાવ પ્રગટી શકતો નથી.
જીવનું અને જગતનું યથાર્થ સ્વરૂપ-જ્ઞાનીઓના કથન મુજબ સંસારને યથાર્થ ઓળખીએ, તે સંસાર પ્રત્યેની જે જામક દ્રષ્ટિ છે તે ટળી જાય છે. જ્ઞાનીઓએ તે સંસારને દુઃખમય, પાપમય, અજ્ઞાનમય, પ્રમાદમય અને કષાયમય કહ્યો છે; જીવનું સ્વરૂપ તે તેથી વિપરીત પૂર્ણ જ્ઞાનમય અને પૂર્ણ આનંદમય છે, એમ કહ્યું છે.
સંસાર એ જીવની સહજ નહિ, વિકૃત અવસ્થા છે, આત્માનું એક દઢ બંધન છે. જીવને ભવમાં ભટકાવનાર જે કઈ હોય, તે તે એક માત્ર મોહ છે; અને આ મોહ તે બીજું કંઈ નહિ, પણ તત્ત્વથી પિતાના સ્વરૂપનું અજ્ઞાન અને તેથી પ્રગટતા રાગ-દેષાદિ મલિન પરિણામ જ છે. મોહ બહારને નહિ પણ ભીતરને જ એક ભયંકર શત્રુ છે.
અકા અને સવેગ-પરમ જ્ઞાની પુરુષના આ યથાર્થ કથન પ્રત્યે જે વિશ્વાસશ્રદ્ધા પ્રગટે, તે તે જીવનું કલ્યાણ થતાં વાર ન લાગે ! પછી મોહની તાકાત નથી કે–એ જીવને તે પોતાની ઈચ્છા મુજબ નચાવી શકે કે સંસારમાં ભટકાવી શકે ! જગતના અને જીવના યથાર્થ સ્વરૂપની શ્રદ્ધા થતાં જ જીવને સંસાર હેય અને પિતાનું શુદ્ધ સ્વરૂપ જ એક ઉપાદેય લાગે છે.
આ દુઃખમય સંસારથી કયારે છૂટું અને મારા સુખમય-જ્ઞાન–મય સ્વરૂપને ક્યારે પ્રગટ કરું? આ જ એક ઝંખના–ભાવના તેના પ્રતિ પ્રદેશે ગૂંજી ઊઠે છે. સંસારથી મુક્ત થવાની અને સ્વસ્વરૂપ પ્રગટાવવાની આ તીવ્ર અભિલાષા, તેનું જ નામ “સંવેગ” છે. અંતરના આંગણે આ શ્રદ્ધા અને સંવેગરસનું ઝરણું અવિરત વહેતું રહે, એ માટે જ્ઞાનીભગવંતોએ બતાવેલા જુદા જુદા દૃષ્ટિકોણથી સંસારના યથાર્થ સ્વરૂપને વિચાર કરવું જરૂરી છે. તે ટૂંકમાં આ રીતે થઈ શકે છે.
(૧) સંસાર દુઃખમય છે–ચતુગતિમય સંસારમાં સર્વત્ર દુઃખ છે. જન્મ–જરામરણના તથા આધિ-વ્યાધિ-ઉપાધિના ત્રિવિધ તાપ જીવને સર્વત્ર ભેગવવા પડે છે. સંસારમાં એવું કેઈ સ્થાન નથી, કે જ્યાં જન્માદિનાં એ અસહૃા દુખે ન હોય ?
સુખી મનાતી દેવોની દુનિયામાં પણ એવન વગેરેનાં વિવિધ દુગો ઉપરાંત તીવ્ર લેભને વશ ઈર્ષા, અદેખાઈ, અપમાન, પરાભવ અને પરાધીનતાદિ પારાવાર દુખે રહેલાં છે.
