Book Title: Siddhartha
Author(s): Kalyankirtivijay
Publisher: Bhadrankaroday Shikshan Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009972/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhArthaH jarmanamUlam haramAna-hesa: AGglAnuvAdaH hilDA rosaneraH saMskRtAnuvAdaH munikalyANakIrtivijayaH prakAzaka jayatu bharAdayaH zrIbhadraGkarodaya zikSaNa TrasTa, godharA vi.saM. 2070 I.saM. 2013 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhArthaH German: Herman Hess English Translation: Hilda Rosner Sanskrit Translation: Muni KalyanKirti Vijay saMskRtAnuvAdakaH munikalyANakIrtivijayaH prathamaM saMskaraNam vi.saM. 2070 I. 2013 prakAzaka: pratikRtayaH mUlyam prAptisthAnam citrANi dravyasAhAyyam mudraNam zrIbhadraGkarodaya zikSaNa TrasTa, godharA 500 150/ zrIvijayanemisUrIzvarajI svAdhyAya mandira 12, bhagatabAga, navA zAradAmandira roDa, pAlaDI, amadAvAda 380007 dUrabhASa: 079-26622465, 09408637714 sarasvatI pustaka bhaNDAra 112, hAthIkhAnA, ratanapoLa, amadAvAda 380001 naineza saraiyA, sUrata zrIghATakopara jaina zve. mU. pU. tapA saMgha, zrImunisuvratasvAmI jaina derAsara, navarojI lena, ghATakopara (pa.), mumbaI prAraMbha, amadAvAda mo. 9825011414 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvikam kazcana pAzcAtyadezIyo dArzaniko vidvAn paurvAtyAni darzanAni tattattvajJAnamAdhyAtmikatAM cA''tmasAtkRtya yadA sAhityaM sRjati tadA kaH pariNAmo jAyeta ? tatraikasmin pArzve zuddhA tArkikatA pramANapratibaddhatA niSThA vizleSaNamaudAryaM saralatetyAdIni tattvAni dyotante'paratra ca vedavedAntopaniSadAgama-tripiTakAdiSu vividhadarzanazAstreSu ca varNitAni tattvAni sphuradrUpaM cA'dhyAtmajJAnaM prabhAsante / jarmanadezIyo nobelapuraskAravijetA mahAvidvAn haramAnahesa etAdRza eva sAhityakAro'sti / pAzcAtyaM tattvajJAnaM tu tena sahajatayaivA''tmasAt kRtam, sahaiva paurvAtyaM tattvajJAnamapi tayaiva sahajatayA''tmasAt kRtamasti / adhyAtmabodho'pi tasya sahajavimalo vartate / etacca kathamiva jAtamiti jJAtuM pUrvabhUmikAM pazyAmastAvat - Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aisavIye 1877 tame saMvati jarmanIdeze labdhajanmano'sya viduSaH pitA jarmanIya eva dharmagururAsIt mAtA ca phrAnsadezIyA''sId / mAtAmahazca dharmagururevA''sIt bhAratIyatattvavidyopAsakazcA'pi, yatastena bhAratadeze eva khaistadharmagurutayA varSANi yAvat kAryaM kRtamAsIt / sa prAkRta - pAlI - saMskRta-malayAlamabaGgAdikAstriMzadadhikA bhASA jAnAti sma paurvAtyadarzanAnAM ca vizadamavagAhanaM kRtavAnAsIt / atha ca, haramAnahesasya pitrA mAtrA cA'pi bhAratadeze dharmapracArakatvena kAryaM kRtamAsIt / etaiH sarvaiH kAraNaistasya gRhe pAzcAtyadarzanAnAM khaistadharmazAstrANAM ca yathA, tathaiva paurvAtyadarzanAnAM bhAratIyadharmazAstrANAM cA'pi parizIlanaM varIvarti sma / tatazcA''bAlyAdeva haramAna - - hesa: sarvairapi darzanaistattvajJAnena ca paricito jAtaH phalatazca zAntipriyo jAtaH, AdhyAtmikatA cA'pi tasyotkaTA jAtA / 1899tamAd varSAt tasya sAhityasarjanapravRttiH prArabdhA / 1912tame varSe sa jarmanIdezaM tyaktvA sviTjharlenDadezaM gatavAn maraNaparyantaM ca tatraivoSitaH / 1946tame varSe tasya sAhityaviSayako nobelapuraskAraH prAptaH / 1962 tame varSe ca sa maraNaM prAptavAn / tasya sAhityaM vizvavizrutaM jAtaM, vizvasya bahvISu bhASAsu tadanUditamapi jAtam / tasya kRte vaizvika adhyAtmavido gauravaM dhArayanti prazaMsanti ca / tasya gauravaM kurvataikenA'dhyAtmavidaivamapi kathitamasti yat - "avyayo'pi satataM vinAzazIlo'yaM saMsAro'sti / tasya ca granthiryena vimocitA sa yathArtho vedavid asti / siddhArthasya lekhako haramAna-hesa: apyetAdRzo vedavid AsIt" / (azvina mahetA "chabi bhItaranI" iti pustake) / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasya sAhitye prAdhAnyenA'yaM dhvanirabhivyajyate - - dharmo na kadA'pyanyebhyaH zikSituM zakyaH / so'ntaHkaraNAdeva samudeti svAnubhUtyaiva ca sAkAro bhavati / / - upadezAjjJAnaM prApyeta kadAcit, na punaH prajJA / - satyaM na kasyacidanuyAyitvena prApyeta, tat tu svayameva zodhayitavyam / zabdAH pUrNasatyaM vyaktIkartumasamarthA eva / pUrNasatyaM tvanubhUteviSayaH / - jagatyasmin prema eva zreSThaH padArthaH / - pratyekaM manuSyasyaikameva kartavyaM - svIyo mArgaH svayameva zodhayitavyaH / tena 1923tame varSe likhito'yaM siddhArtha ityAkhya upanyAsaH / atra brAhmaNaparamparA, zramaNaparamparA, bauddhaparamparA, bhAratIyA jIvanazailI, vizuddhamadhyAtmatattvaM svAtmaniSThA - ityAdIni tattvAni sutarAM dyotante / asya copanyAsasyA'nuvAdo'pi vizvasya bahISu bhASAsu jAto'sti / 1953tame varSe'syA''GglabhASAyAmanuvAdo hilDArosanera-ityanena kRtaH / gUrjarabhASAyAmapi kathAyA etasyAzcatvAro'nuvAdAH saJjAtAH / aidamprAthamyena yadA mayA'sya gUrjarAnuvAdaH paThitastadArabhyaiva me manasyasya saMskRtabhAvAnuvAdaM kartumicchA jAgRtA / ato mayA''GglAnuvAdo'pi paThitastasyaiva ca prAmANikatvAt tamAlambyaiva saMskRtabhASayA bhAvAnuvAdaH kRto'sti / asya ca sAdyantaM saMzodhanaM paThanaM kSatisammArjanaM ca mama pUjyagurubhagavadbhirAcAryazrIvijayazIlacandrasUribhiH, pUjyopAdhyAyazrIbhuvanacandrajImahArAjaiH, pUjyamunizrIkIrticandrajImahArAjaizca kRtamastItyayaM me mahato saubhAgyasya viSayaH / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjyagurubhagavatAM kRpayaivaitadanuvAdakAryaM kurvANo'haM jIvanasya bahuvidhAnamUlyAn pAThAn zikSitavAnasmi satataM ca sphuradAnandotsAnantaHkaraNe samucchalato'nubhUtavAnasmi / ete etAdRzAzcA'nye'pyanubhavA asyA'nuvAdasya pAThakebhyo'pi bhaviSyantIti pUrNazraddhAvAnasmyaham / asya pustakasya zuddhamakSarAGkanaM zrIharajIbhAI paTelazrIkirITabhAI paTela-ityetAbhyAM (kriznA grAphiksa) kRtamasti citrAGkanaM ca zrInaineza-saraiyA ityanena kRtamasti tathA kalA mudraNavyavasthA ca zrIAnanda zAha-ityanena nirvoDhA'sti / eteSAM sameSAmapi kArtazyaM vahAmi / enamanuvAdaM paThitvA saMskRtajJA vaizvikasAhityonmukhA bhaveyurityAzAsamAno viramAmi / zrImahAvIrasvAminirvANakalyANakaparva (dIpAvalI parva) vi.saM. 2069 sAbaramatI (amadAvAda) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhArtha: prathamo vibhAgaH Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 -w n-NNSMILE Page #9 -------------------------------------------------------------------------- Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. brAhmaNasya putraH gRhasya zItalacchAyAyAM, nAvAM pArzvasthe sarittaTIye sUryaprakAze, pANDuravanasyA'JjIravRkSasya ca cchAyAsu surUpo brAhmaNaputraH siddhArthaH svIyavayasyena govindena saha saMvardhitaH / pavitre sAndhyasnAnavidhau zucau ca havirdAnavidhau nityaM nadItaTe snAnaM kurvatastasya skandhau sUryAtapavazAt tAmravarNo babhUvatuH / madhuraM gAyantyAM tanmAtari, vidvadbhizcarcayati ca tatpitari sahakAravATikAsu krIDatastasya dinAni vyakrAmanti sma / / A bahoH kAlAt siddhArtho vidvajjanacarcAsu bhAgaM vahati sma, govindena saha vividhAn viSayAn vicArayati sma, tenaiva ca saha bhAvanAyA dhyAnasya cA'bhyAsamapi karoti sma / nAdabrahmaNa OMkArasya zvAsagrahaNena sahA'ntaruccAraNaM sa nitarAM jAnAti sma / tenauvoccAraNena saha yadA sa sarvAtmanA niHzvasiti sma tadA tadIyaM lalATaM zuddhenA''tmatejasA dedIpyate sma / nijAstitvasyA'ntastale vidyamAnasya vizvAtmanA caikatvaM dhArayato'vinAzino nijAtmano'nusandhAnamujjAgaraNaM ca kartuM sa sutarAM jAnAti sma / nijaputro'tIva prajJAvAn jijJAsuzceti vilokya tatpituzcittaM prasannamAsIt / sa taM - 'prakANDavidvattayA satpurohitatayA brAhmaNazreSThatayA ca vardhamAno'styaya'miti vilokayati sma / tathaivorjasvalasya surUpasya mRdugAtrasya pUrNavinayena vyavaharatazcatasya sphUrtimat calanopavezanotthAnAdikaM nibhAlya tanmAturhRdayaM garveNa vikAzaM prApnoti sma / atha connatabhUvizAlanetro lalitadehayaSTizca yuvA siddhArtho 3 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadA nagaravIthiSu paribhrAmyati sma tadA taM vilokayantInAM brAhmaNakanyAnAM hRdayAni snehaparyAkulAni bhavanti sma / tanmitraM govindastasmin sarvebhyo'pyadhikatayA snihyati sma / siddhArthasyA'navadyA gatirmatizca tathA tasya pratyekaM ceSTAnAM saundaryaM tanmanaH prINayati sma / siddhArthasya pratyekaM karma vacanaM ca tasya toSAya jAyate sma / parameteSAM sarveSAmapyupariSTAt tasmai siddhArthasya pAradarzinI prajJA, sUkSmA utkaTAzca vicArAH, dRDhaM manobalaM samuccazca vyavasAyo'titamAM rocate sma / / govindaH sutarAM jAnAti sma yad - 'naiSaH sAmAnyo brAhmaNo'lasaH purohito, dhanalubdho jyautiSiko'bhimAnI guNahInazcopadezako dhUrto durvRttazcA'rcako vA bhavitA, athavA vizAle meSayUthe sa ekaH sumUl meSo'pi ca naiva bhaviSyati' / kiJca govindaH svayamapi tAdRzo bhavituM naivA'bhilaSati sma nA'pi ca tAdRzAnAM svajAtIyAnAM sahasrazo brAhmaNAnAmanyatamo bhavitumicchati sma / sa svavallabhaM tejasvinaM ca siddhArthamevA'nusisIrSati sma / tathA yadi paraM kadAcit siddhArtho bhagavadbhAvaM prApnuyAt tejolokaM vA pravizet tadA govindo'pi tanmitratayA, tatsahayAyitayA, tatsevakatayA, tadaGgarakSakatayA, taddhvajadhAritayA, tatpraticchAyatayA vA tamanusartumicchati sma / evaM ca sarve'pi siddhArthe snihyanti sma, so'pi ca sasmitaM sAnandaM ca sarvAn prINayati sma / atha caivaM sthite'pi siddhArthaH svayaM sukhI nA''sIt / pATalavarNeSu aJjIrodyoneSu bhrAmyan, upavanasyA''nIlacchAyAyAmupavizya dhyAyan, pratyahaM pavitrasnAnena svAGgAni kSAlayan, gahaneSu Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahakAravaneSu vidhinA pUrNazraddhayA yAgaM kurvANaH sa sarveSAmapyabhISTo vallabhaH sukhakArI cA''sIt, tathA'pi tasya hRdayamAnandarahitamAsIt / nadyAH pravAhAt, tArakANAM sphuraNAt, sUryasya ca dravIbhUtebhyaH kiraNebhyaH sakAzAt svapnA avizrAntAzca vicArA tanmanasyAgacchanti sma / yajJAnAM dhUmastomAt, vedasya RcAmuccArAt, vRddhabrAhmaNAnAmupadezAcca tadantaHkaraNaM vyAkulaM bhavati sma / asantoSasya bIjAni satatametairetAdRzaizcA'nyairnimittaistasya hRdaye upyante itIva so'nubhavati sma / mAtApitrorgovindasya ca pUrNasneho'pi taM sarvathA sukhinaM zAntaM santuSTaM tRptaM ca kartuM naiva samartha iti tasya pratibhAti sma / _ 'tatpUjyapitrA'nyaizca vidvadbhiAhmaNairnijaM sarvamapi jJAnaM sarvamapi ca pANDityaM tasya pratIkSArate mastiSkabhAjane pravAhitamAsIt, tathA'pyadyA'pi tadbhAjanamapUrNamevA'sti, prajJA'santuSTaivA'sti, svAtmA'zAnta evA'sti tathA hRdayaM hyasthiramevA'stI'ti taccitte vAraM vAramAzaGkA bhavati sma / ___ 'yadyapi snAnAni zubhAnyAsan tathA'pi tAnyaGgAnyeva kSAlayitumalaM na tu pApAni, nA'pi ca vyathitaM hRdayaM zamayitum / yajJa-balidAnAdayo devAnAM pUjA-prArthanAdyAzca zreSThA evA''san parantu kimeta eva sarvasvamAsIt, kiM taiH satyaM sukhamAnandazca prAptuM zakyo vA ?' 'devAnAmapi kA vArtA ? kiM brahmaiva jagadidaM sRSTavAn vA? kiM sa kazcanaika AtmaivA'thavA sarvAtmA nA'sti khalu? kimete devA asmAdRzA eva maraNadharmANo'zAzvatAzca na santi vA ? tathA ca kathametebhyo devebhyo havirdAnaM teSAM pUjA cocite vivekayute vA ? nanvAtmAnamRte'nyasya kasya vA pUjA''darazca Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartavyatayocitAvAstAm ?' ' tathA so'pyAtmA kutrA'nveSTavyaH ? sa kutra vA vasati sma ? kutra vA tasya zAzvataM spandanaM bhavati sma Rte pratyekaM manuSyasyA''ntaratamaM svam ?' 'parantvidamapyAntaratamaM svaM kutra vidyate ? kiM vA'sti tat ? tannahi kevalaM mAMsamasthi vA, nA'pi ca vicAra: saMvedanaM vA / etadeva nanu paNDitairupadiSTamAsIt / parantu tarhi sa kutra vidyamAna Aste? taM jJAtuM zodhayituM vA'nyaH ko vA panthA syAt ? na kazcidapi taM darzitavAn jJAtavAn vA na tasya pitA, na brAhmaNAH, naiva ca pavitrA mantrAH stotrANi vA' / 'brAhmaNAH sarvamapi jAnanti teSAM zAstreSu ca sarvamapi jJApitamasti / Am, sarvamapi likhitamasti tatra / teSAM gatiH sarvatrA'pratihatA''sIt - jagataH sRSTiH, vAca utpattiH, annaM, zvAsocchvAsAH, indriyANAM samAracanaM, devAnAM kAryANItyAdiSu sarvatra / tairhi saGkhyAtItAni vastUni jJAtAni / evaM satyapi yadi tairekameva paramaM vastu naiva jJAtaM tarhi sarveSAmapyeteSAM vastUnAM jJAnasya kiM vA mUlyaM syAt ?' 'vedAnAM bahUni sUktAni vizeSatazca sAmavedasyopaniSada idamAntaratamaM tattvameva varNayanti sma / "Atmaiva jagadidaM sarvam" iti tatra varNitamasti / "manuSyaH suSuptAvantaHkaraNaM pravizyA''tmanyeva nivasati' ityapi tatra kathitamasti / etAni sUktAni hyadbhutayA vidyayA pUrNAnyAsan / madhumakSikAbhiH zuddhaM madhu iva RSibhiH sarvamapi vijJAnaM madhurayA bhASayA tatraiva saGgRhItamAsIt' / 'naiva naiva naiva, viduSAM brAhmaNAnAM sujJayA paramparayA saGgRhItaM saMrakSitaM cedamaprameyaM jJAnaM naivA'styupekSArham / kintu 6 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kva santi te brAhmaNAH purohitA vipazcitazca yairidaM paramajJAnaM na kevalaM saphalatayA prAptameva api tvanubhUtamapi ? kva vA te vidyAvantaH kRtasaMskArA vA santi ye suSuptAvAtmAnamupalabhya jAgRtAvapi taM dhArayituM samarthAH ? AjIvanaM, manaso vAcaH kAyasya karmakAle'pi ! siddhArtho bahUn guNavato brAhmaNAn jAnAti sma / sarveSAmapyupariSTAt tu tatra pavitra AdaraNIyo bahuzruto vidvAn tasya pitaivA''sIt / tadvyaktitvamanupamaM caritaM ca zAntamudAttaM cA''sIt / tasya jIvanaM nirdoSamAsIt / tasya vANI vaidagdhyapUrNA''sIt, uttamAH sundarAzca vicArAstanmastiSkamadhiSThitavantaH / 'kintu tAdRzaH prajJAvAnapi sa kiM sAnandaM jIvati sma vA ? tadanta:karaNe zamAnubhUtirbhavati sma vA ? kiM so'pi tattvAnveSako nA''sIt ? kiM tasyA'pyatRptirnaiva pIDayati sma vA ?' 'kayAcidatRptatRSNayaiva kiM so'pi pavitratIrthasthAnAni vAraM vAraM na paryaTati sma ? yAgAn nA''carati sma ? zAstrANi na parizIlayati sma vA ? brAhmaNAnAM ca parisaMvAdeSu bhAgaM na vahati sma ? kimartham ? kimarthaM nanu tAdRzena niSpApavRttenA'pi tatpitrA pratyahaM svIyapApAni kSAlayituM svaM ca svacchayituM prayatitavyam ? tat kiM tadabhyantare AtmA nA''sId vA ? athavA kiM sa AtmAnaM naiva jAnAti sma vA ? kiM tasya hRdaye nirAlambasukhasya sroto nA''sId vA ? vastutaH svena svAtmanyeva tat sroto'nveSTavyaM prAptavyaM c| tato'nyaddhi sarvamapyasti bhramaNaM vyAmohazca' / ete etAdRzAzcA'nye vicArA bahuzaH siddhArthasya citte udbhavanti sma ye taccitte kAJcanA'toSaNIyAM tRSaM gabhIraM ca viSAdaM janayanti sma / 7 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naikazaH sa chAndogyopaniSado vacanametadAvarttayati sma manasi - __"sa vA eSa AtmA / tasya ha vA etasya brahmaNo nAma satyamiti / aharaharvA evaMcit svargalokameti' / evaM cA''vartayatastasya bahuzaH sa 'svargalokaH' nikaTatamaH pratibhAti sma, kintu na sa kadA'pi taM prAptavAn, na ca kadA'pi tasya tIvrA tRT zAntA'bhavat / kiJca yAnapi mahAviduSaH sa jAnAti sma yeSAM copadezaM zrutvA prasanno bhavati sma, teSAmekatamo'pi taM svargalokaM na pUrNatayA prAptavAn kadAcit, nA'pi ca tadIyA tRT zAntA jAtA kila / athA'nyadA yathApUrvaM siddhArtho govindamAhUtavAn - "govinda ! mayA saha vaTavRkSasamIpamAgacchatu, AvAM tatra dhyAnAbhyAsaM kariSyAvaH" / tau gatau / vaTavRkSasya cA'dhastAt parasparaM kiJcid dUramupaviSTau / tata oGkArasyoccAraNAt pUrvaM siddhArtho mRdusvareNa zlokamenamuditavAn - praNavo dhanuH zaro hyAtmA brahma tallakSyamucyate / apramattena veddhavyaM zaravat tanmayo bhavet // __ tato dvAvapi dhyAnamagnau babhUvatuH / yadA ca dhyAnasya nizcitaH kAlaH pUrNo'bhavat tadA govindaH svAsanAdutthitaH / sandhyAkAlaH sannihita AsIdataH sAndhyavidhimAcarituM samayo'yamiti vicintya tena siddhArtha AhUtaH / kintu sa naivodatarat / sa hi dhyAne gADhaM lIna AsIt / tadakSiNI dUratamaM kiJcana lakSyaM pazyatIva sthire AstAm / jihvAgraM ca dantayormadhye manAg dRzyate sma, zvAsocchvAsau cA'tyantaM sUkSmIbhUtau / evaM ca sa oGkArasya dhyAne sarvathA magna AsIt, tasya cA''tmA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zara iva brahma prati preSita iva pratibhAti sma / itthaM ca tatpravRttayo bahutarAmantarmukhA abhavan / athaikadA kecana zramaNAH siddhArthasya nagare viharantaH samAgatA Asan / te hi trayaH paryaTakAstApasA Asan - atIva kRzadehAH klAntA madhyamavayasazca / teSAM skandhau malamalinau raktaklinnau cA''stAM, zarIraM ca nagnaprAyaM sUryAtapena ca dagdhamivA''tAmravarNamAsIt / te ekAkino vilakSaNA jagadvimukhAzca santo manujasamAje'vasannAH zRgAlA iva pratyabhAsanta / teSAM parita upazAntabhAvasyocchinnadehopacArasya nirdayAtmasaMyama-sya cA''bhA vilasamAnA''sIt / tasmin sAyaGkAle dhyAnaM samApya siddhArtho govindamakathayat - "vayasya ! zvaH prAtaH siddhArthaH zramaNaiH saha gamiSyati / sa zramaNo bhaviSyati" / siddhArthasya kRtanizcayaM vadanaM dRSTvA, dhanuSaH zara iva tanmukhAnnirgatAMstatazcA'pratinivartamAnAn zabdAMzcaitAn zrutvA govindaH stabdho jAtaH / mitrasya mukhaM vilokyaiva sa jJAtavAn yad - "ayamArambho jAto'sti / siddhArthaH svanizcite mArga eva gantumutko'sti / tasya bhAvi svayamevodghaTamAnamAsIt, tena ca saha govindasya svIyA niyatirapi" / tanmukhaM zuSkakadalIphalatvaca iva vivarNaM jAtam / sa uccaiH pRSTavAn - "kintu siddhArtha ! bhavataH pitA'trA'rthe'numaMsyate vA ?" sahasA pratibuddha iva siddhArthastatsamakSaM vilokitavAn / vidyudvegena tena tatra govindasya cittaM, taccintA, nijecchAnuvartanapraguNatA ca paThitA / sa mRdutayoktavAn - "govinda ! AvAM vRthaiva zabdAnAM vyayaM na kariSyAvaH / ayaM hi me nirNayo'sti yat, zvastane prabhAte'haM zramaNajIvanaM prArapsye / itaH paramasya carcA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA'stu" / gRhaM prApya siddhArthastatrA'pavarake gato yatra tatpitA darbhAsane upaviSTa AsIt / saH svapituH pRSThabhAge tAvatkAlaM sthito yAvat tatpitA tadupasthitimalakSayat, "are ! siddhArtha ! tvamasi vA ? kimarthamatra sthito'si ? kimapi kathanIyaM vartate vA ? vada tAvat" iti ca pRSTavAn / / siddhArthaH kathitavAn - "tAta ! ahaM kathayitumAgato'smi yat zvaH prabhAte'haM bhavadAjJayA gRhaM tyaktvA zramaNatApasaiH sammIlituM zrAmaNyaM cA'GgIkartumabhilaSAmi / atra cA'rthe bhavato na kA'pyApattiH syAditi mama zraddhA'sti" / etacchrutvA cirakAlaM yAvat brAhmaNo maunamAzritavAn / yadA tasminnapavarake zAnterbhaGgo jAtastadA tatra sthite laghuvAtAyane dRzyamAnaM nabho bayastArakA atikrAntA Asana, gatirapi ca tAsAM parAvRttA''sIt / kintu putrastatraiva kila hastau baddhvA zAntaH sthirazca sthitavAnAsIt, pitA'pi ca tathaiva nije kuzAsane upaviSTa AsIt / tatazca pitA taM kathitavAn - "niSThuraM kopAkulaM vA vacanaM brAhmaNAnAM kRte'nucitamasti / kintu mama hRdaye'santoSo vartate / itaH paramahamimAM vijJaptiM zrotuM siddho nA'smi" / zanaiH sa AsanAdutthitavAn / parantu siddhArthastatraiva tasyAmeva ca mudrAyAM maunaM sthitavAnAsIt / etad dRSTvA pitA pRSTavAn - "idAnImapi kiM vA pratIkSase ?" "tat tu bhavAn jAnAtyeva" - siddhArtha udatarat / / zrutvaitadaprasannIbhUtastatpitA tato nirgataH, svazayyAyAM ca suptavAn / kintu tannayanayornidrA nA''yAti sma / prAyazo muhUrtAnantaraM sa punarutthitavAn, itastataH saJcarya tato gRhAd bahirAgatavAMzca / laghorvAtAyanAt tena dRSTaM yat - ito'pi siddhArthastatraivA'pavarake Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasyAmeva mudrAyAM nizcalatayA sthito'stIti / tasya malinaM nepathyaM candraprabhAyAM prabhAsamAnamAsIt / etad dRSTvA khinnahRdayastatpitA svIyazayyAM pratinivRttaH / / muhUrtAntaraM punarapi vigatanidro'sau punarapyAgatastatra, taM ca tathaiva dRSTvA duHkhitaH san pratinivRttaH / evaM pratimuhUrtaM sa Agacchati sma, siddhArthaM ca tathaiva candrajyotsnAyAM, tArakadyutau tamasi vA sthitaM vilokayati sma / etena tasya hRdayaM samakAlameva ruSA, cintayA, zucA, bhayena ca pUritam / atha rAtrerantime yAme pratyUSAt pUrvaM sa punarapyAgatastatra, siddhArthaM ca tathaiva sthitaM dRSTavAn / unnato'yaM yuvA tasyA'paricita iva pratibhAti sma / ___ "siddhArtha !" - so'vadat, "kimarthaM tvamatra sthito'si?" "bhavAn jAnAtyeva pitaH !" / "kiM tvamevameva samagraM dinamArAtri ca sthAsyasi vA?" "Am, ahaM sthAsyAmi pratIkSAM ca kariSye" / "tvaM zrAnto bhaviSyasi siddhArtha !" "bhavatu pitaH !" "nidrA tvAM bAdhiSyate" / "maivaM pitaH ! nidrA mAM naiva bAdhiSyate" / "tvaM mariSyasi bhoH !" "nA'haM bibhemi maraNAta pitaH !" "pitrAjJApAlanAdapi maraNaM te'dhikaM rocate vA ?" "siddhArthena piturAjJA na kadA'pi lopitA" / "tahi tvaM svanirNItaM tyakSyasi vA ?" "pitA yat kathayiSyati tadeva siddhArthaH kariSyati" / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAvatoSasaH pratyagraprabhayA so'pavarakaH prakAzito jAta: / brAhmaNena dRSTaM yat putrasya pAdau manAk kampete sma kintu tanmukhaM niSprakampamAsIt netre ca sudUraM nirIkSete sma / 'siddhArtho mayA sahA'tra gRhe cirAya naiva sthAtA' iti tanmanasi pratibhAtaM, 'nanu tena gRhamidaM tyaktamevA'sti' / atastena siddhArthaskandhopari hastaM nidhAya mRdutayoktaM " vatsa ! tvaM sukhena vanaM gaccha, zrAmaNyaM cA'GgIkuryAH / yadi tvayA tatra zAntiH prApyeta tadA'trA''gatya mamA'pi tatprAptiprakriyAM zikSayeH / yadi ca tvaM tatra nirAzo bhavestadA'pi pratinivartasva, AvAM punarapi yajJaM samAracayiSyAvaH / gacchedAnIM svamAtRpArzve, nivedaya ca tasyai svIyaM nirNayam / tatastAM praNamya tadAziSA svakAryaM sAdhaya / mama tvadhunA prAtarvidhyarthaM nadIgamanasya samayo jAto'sti" / tataH sa svahastamutthApya yAvad bahirgantumArabdhastAvatA siddhArthena svasthAnAccalituM prayatitam / yadyapi sa manAk kampito' 'bhavat, tathA'pi svayameva svaM saMyamya pitaraM praNatavAn mAtuzca pArzve gatvA pitrAdezAnusAraM sarvamapi niveditavAn / tato jaDIbhUtAbhyAmiva pAdAbhyAM sa pratyUSe ito'pi nidritaM nagaraM parityajya yAvanniHsRtastAvadeva namrIbhUtaikA chAyA'ntimAduTajAd bahirAgatya tena saha mIlitA / sa govinda AsIt / siddhArthaH sasmitaM tamabhyavAdayat - " tarhi bhavAnapyAgato nanu ?" -- "Am, ahamAgato'smi' ', sa udatarat // 12 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. phaan elyla Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. zramaNaiH saha tasmin sAyaGkAla eva siddhArtho govindazca zramaNaiH saha mIlitau / tatastau zramaNebhyastaiH saha vAsArthaM dIkSAdAnArthaM ca vijJaptiM kRtavantau / zramaNA api saharSaM tayovijJaptiM svIkRtavantaH / siddhArthena svIyavastrANi kasmaicid durgatabrAhmaNAya pradattAni, svayaM ca kevalaM kaTivastramasyUtaM gairikavarNaM ca prAvAramadhArayat / pratyahamekavArameva bhuGkte sma saH, na punaH kadA'pyagnipakvaM bhuGkte sma / kadAcit sa pakSaM yAvadupavAsAn kadAcicca mAsopavAsamapi karoti sma / tasya dehAnmedo-mAMsAdikaM vyalIyata / tasya kRzAsvaGgaliSu nakhA dIrghatvamabhajan cibuke ca zuSkaM rUkSaM ca zmazru AvirbhUtam / vilakSaNAH svapnAstasya visphAritanetrapaTale pratiphalanti sma / strINAM darzanena tasya dRSTihimazItalA bhavati sma / nagaravIthyAM ca paryaTata uttamanepathyAn janAn dRSTvA tasya mukhamoSThau cA'vadhIraNayA vakrIbhavanti sm| sa bahUn janAn pazyati sma - vANijyaratAn vaNijaH, mRgayAsaktAn rAjJaH, mRtamanuzocatastatsvajanAn, dehavikrayaM kurvatIrvezyAH, rugNAnupacarato vaidyAn, vapanAdimuhUrtAni nirNayato mauhUrtikAn, parasparaM snihyataH premiNaH, svApatyAni lAlayantIrjananIzcetyAdIn - kintu cintayati sma yadekatamo'pyeteSAM dRSTipAtamapi nA'rhati, yataH sarvamapyetad durgandhyevA'sti, ucchaladasatyasya gandhena bhRtam / sarvatraindriyikaviSayANAM tucchasukhAnAM vinazvarasaundaryasya cendrajAlameva prasRmaramAste / sarve'pi sunizcitaM vinAzaM pratyeva dhAvantaH santi / vizvametat kaTukaM jIvanaM ca duHkhamevA''ste / / siddhArthasyaiyakameva dhyeyamAsIt - 'zUnyatvaprAptiH' - 14 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRSNAyAH zUnyatvam, icchAyAH zUnyatvaM, svapnAnAM zUnyatvaM, rAgadveSayoharSa-zokayozca zUnyatvaM, prAnte cA'haGkArasya layaH / tatazca zUnye hRdaye samudbhUtAyAH paramazAnteranubhavanaM zuddhatamAntaHkaraNadhArAyAzcA'nubhavanaM tasya paramaM lakSyamAsIt / yadA hyAtmA sampUrNatayA jito bhavet, ahaGkAraH samUlanAzaM nazyet, sarve'pi kAmAstarSAzcopazAntA bhaveyustadaivA'ntimo'ntaratamo'ntarAtmA - yo hi jIvanasyA'dyAvadhyaprakaTaM sarvoccaM ca satyamAsIt sa - udghaTito bhavet / etadeva manasikRtya sa zrAmaNyamaGgIkRtavAnAsIt / siddhArtho niHzabdatayA pracaNDe sUryAtape pIDAM tRSaM ca sahamAno tiSThati sma - tAvat tiSThati sma yAvat tasya pIDAtRSoranubhUtirevopazamyeta / evameva sa varSati dhArAbaddhaM dhArAdhare tiSThati sma / tasya galadvindvArdramastakAjjalaM stabdhayostadaMsayostadUrvostatpAdayozca patat tadaGgAni jaDIkaroti sma / kintu sa tatra tAvat tiSThati sma yAvat tadaGgAni niSprakampANi sthirANi ca na bhavanti / tathaiva sa kaNTakeSvapi zAntatayA nivizati sma / tasya tvaci kaNTakavedhanena tIvravedanA bhavati sma, tato raktaM parisravati sma, vraNAni ca bhavanti sma / kintu yAvad raktastrAvaH svayameva noparamati, kaNTakavedhanaM nopazAmyati zalyAnAM vedanA ca na nivartate tAvat tatraiva kaNTakeSu sa niSprakampatayA dRDhatayA cA'dhitiSThati sma / evaMrItyA zarIraM sAdhayitvA sa Asanasiddhimapi kRtavAn / tataH sa prANAyAma prANadhAraNaM prANasthirIkaraNaM ca zikSitavAn / tena sahaiva sa hRdayaspandanAnyalpIkartuM niroddhaM cA'pi zikSitavAn / sa tAni spandanAni tathA'lpayati sma yathA tAni viralatayaiva Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrotuM zakyeran / atha ca zramaNavRddhAnmArgadarzanaM prApya zramaNatantrAnusAraM manonigrahamAtmasaMyamaM dhyAnaM caa'pybhysitvaan| sa parakAyapravezamapi sAdhitavAn / anyadaiko bako vaMzapAdape uDDIyA''gataH / taM dRSTvA siddhArthastaccharIre svAtmAnaM pravezitavAn / tenaiva zarIreNa sa vaneSu parvateSu coDInavAn, bakavat taTAkatIreSUpatiSThan matsyAn khAditavAn, kadAcid bakakSudhaM soDhavAn, tadbhASayA bhASitavAn tanmaraNena ca mRto'pi / athA'nyadA mRtamekaM zRgAlaM nadItaTe patitaM dRSTvA tatrA'pi sa praviSTavAn / tato mRtazRgAlo bhUtvA taTa eva nipatitavAn, zothaM prAptavAn, kuthitavAn, galitavAn, tarakSubhizca tasyA'GgAni vighaTitAni gRddhaizca bhakSitAni, prAnte so'sthipaJjaraM bhUtvA tatazca cUrNIbhUya vAtAvaraNe sammizraNaM prAptavAn / evaM ca siddhArthasyA''tmA maraNaM zaTanaM galanaM bhasmIbhavanaM cA'nubhUya jIvanacakrasya duHkhapUrNaM paribhramaNamapi cA'nubhUya svadehe pratinivRttaH / siddhArthaH, yatra bhavabhramaNaM samAptaM bhavati, yatra kAryakAraNabhAvaH zUnyatAM prApnoti yatra ca duHkhavihInA zAzvatatA prArabhyate tAdRze bindAvAgatya, mRgayArthamAgato vyAdha iva daryAM, navatRSNayA pratIkSArataH sthitavAn / sa svIyamindriyagaNaM damitavAn, smRti vinAzitavAn, zarIraM parityajya ca sahasrazo vividhAn rUpAn dhRtavAn / sa pazUbhUya, kuNapIbhUya, azmIbhUya, kASThIbhUya, vArIbhUya cA'pi punarujjAgaraNaM prAptavAn / pratyekaM sUryodaye candrodaye ca sa punaH svatvaM prAptavAn, punarapi bhavacakre dolAyitavAn, tRSNayA pIDito bhUtvA, svapuruSArthena tAM tRSNAM nigRhItavAn punazca nUtanAM tRSNAmanubhUtavAn / 16 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNAnAM sahavAsAt sa bahutaraM zikSitavAnAsIt / sa svAtmalopanasya prabhUtAn prakArAn vijJAtavAn / sa svaicchika - duHkhasahanena pIDAjayena cA''tmanigrahAdhvago'bhavat / evaM kSudhAjayena tarSajayena zramajayena ca sa svanigrahaM sAdhitavAn / sa dhyAnasAdhanayA manasaH sarvasaGkalpazUnyakaraNena cA'pi svanigrahaM sAdhitavAn / evaM cA'nekAn mArgAn sa sAdhitavAn / sa sahasrazaH svavilopanaM kRtavAn, naikadinAni yAvacca zUnyatvasthitiM prAptuM zaktavAn / kintu, yadyapi sarve'pyete mArgAstaM zUnyIbhavituM samAdhau ca sthAtuM nitarAM sahAyakA bhavanti sma, tathA'pi paryavasAne tu te taM punarapi pUrvatanasthitAvAnayanti sma / sahasrazaH siddhArthaH svazarIraM tyaktvA bahirgatavAn, zUnyatvaM prAptavAn, pazu-pakSiSu pRthivI - vanaspatyAdiSu ca svAtmAnaM pravezitavAMzcA''sIt, tathA'pi tataH pratinivartanaM svazarIre punarAgamanaM vA tvaparihAryameva bhavati sma / tanmuhUrtamanivAryamevA''sIt yadA sa divA vA rAtrau vA chAyAyAM vA''tape vA varSAsu vA svaM punarapi siddhArthatayA dehAtmabhAvenA'nubhavet, punarapi ca jIvanacakrasya dAruNAM duHsahAM ca yAtanAmadhiSaheta / athA''sId govindaH, yastasyaiva praticchAyIbhUtaH san tasyaiva ca pathi vrajan tattulyAneva prayatnAn karoti sma / tAvubhau parasparaM sAdhanAyA abhyAsasya ca prayojanaM vinA viralatayaiva bhASete sma / kadAcit tau sahaiva grAmeSu svakRte gurUNAM ca kRte bhikSAgrahaNArthaM gacchataH sma / anyadA tAdRza eva bhikSATanakAle siddhArtho govindaM pRSTavAn "bhoH ! kimAvAM kAJcit pragatiM prAptau vA ? AvAbhyAM kiM pUrvanirdhAritaM dhyeyaM prAptaM vA ?" 17 -- Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ govindo'vadat - "AvAbhyAM subahu zikSitamasti, ito'pi ca zikSamANau svaH / bhavAMstu mahAn zramaNo bhaviSyati, siddhArtha ! / bhavatA pratyekaM pATho vidyA ca zIghratayA'dhigatA'sti / vRddhazramaNA bahuzo bhavantaM prazaMsanti / kadAcid bhavAnapi pavitro mahApuruSo bhaviSyati' / siddhArthenoktaM - "bhoH ! bhavaduktaM me tathyaM na pratibhAti / zramaNAnAM pArve yadahametAvatparyantaM zikSitavAnasmi tatsarvaM tvahaM madirAgRhe vAravadhUgRhe dyUtagRhe vA''gatAnAM dhUrtAnAM zauNDAnAM ca madhye sthitvA'pi saralatayA zIghratayA cA'zikSiSye" / / govinda uktavAn - "siddhArtha upahasati nanu ! dhyAnaM prANAyAmAH kSuttuSoH pIDAyAzcA'saMvedanazIlatA - ityetat sarvaM kathaM vA bhavAn teSAM durAtmanAM pArvAt azikSiSyata ?" siddhArthaH svagatoktiM kurvANa ivA'tIva mRdutayoktavAn - "kimasti dhyAnaM? kiM dehazUnyatA'sti ? kiM vA'sti prANadhAraNaM? kimasti vA tapaHkaraNam ? sarvamapyetat svasmAt palAyanamasti, svalpakAlamapakramaNamastyetad AtmavedanAtaH, tathA'stItvarikamupazamanametat svasya pIDAyAH" / "ekaH zakaTavAhako'pi madasthAnaM gatvA''savaM nAlikerajalaM ca svalpakAlInamauSadhamiva pItvA svasmAt palAyate / tataH sa na svacetanAmanubhavati, na jIvanasya duHkhena duHkhIbhavati / kevalaM sa svalpakAlamupazamanamanubhavati / madyacaSakANAmupariSTAt gADhanidrAmagnaH saH, siddhArtha-govindAbhyAM mahAparizrameNa dIrghakAlInayogasAdhanayA tapazcaraNena ca sAdhitayA dehamuktAvasthayA yA zUnyatvasthitiH prAptA, tAM, sutarAmanubhavati" / ___govinda udatarat - "vayasya ! bhavAnevaM vaktumarhati, tathA'pi bhavAn sutarAM jAnAti yannA'sti bhavAn zakaTavAhako 18 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na vA kazcit zramaNo madyapo'sti / madyapastu jIvanAt palAyanamavazyaM prApnoti, so'vazyaM svalpakAlInAM vizrAntiM nirvRtiM cA'pyanubhavati, kintu yadA tasya bhrAntirnivarteta yadA ca sa bhAnaM prApnuyAt tadA sarvamapi yathAvat sAkSAtkaroti / na tasya viveko vardhate na ca bodhaH, nA'pi ca sa kaJciduSkarSaM vikAsaM vA sAdhayati" / siddhArthaH sasmitamuktavAn "nA'haM jAnAmi bhoH ! yadahamapi kadA'pi madyapo bhaviSyAmi na vA / tathA'pi siddhArtho'haM sAdhanayA dhyAnena ca kevalaM svalpakAlInAM vizrAntimanubhavAmi / tatazcA'haM prajJAto nirvANAcca tathA dUrIbhUto'smi yathA garbhasthaH kazca bhrUNa: / govinda ! etAvadevA'haM jAnAmi" / athA'nyadA'pi siddhArtho govindena saha gurUNAM gurubhrAtRRNAM ca kRte bhikSArthaM vrajan kathitavAn - " nanu govinda ! kimAvAM sanmArge prasthitAvutonmArge ? kimAvAbhyAM kiJcidiva jJAnaM prAptaM vA ? kimAvAM nirvANAsannau svo vA ? uta bhramaNAd nivartituM yatamAnAvAvAM vartuleSveva paribhrAmyAvaH ?" govinda uktavAn "AvAbhyAM paryAptaM zikSitamasti siddhArtha ! / yadyapIto'pi bahu zikSaNIyaM vartate tathA'pi nA''vAM vartulagatau svaH, AvayorgatirUrdhvamukhaivA'sti / atha cA'yaM mArga eva cakrAkAraH, kintu tasya kiyantyapi sopAnAnyAvAbhyAmatikrAntAni'' / siddhArtho'pRcchat - "asmAkaM pUjyAcAryaH zramaNajyeSTho bhavate kiyadvayAH pratibhAti bhoH !' ? govindenoktaM - "manye yad jyeSThaH SaSTivarSadezIyo'vazyaM "SaSTervarSANAmAyustathA syAt" / -- tathA ca siddhArtha uktavAn 19 -- Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'pyadyayAvannirvANaM naiva prAptam / sa saptativarSIyo bhaviSyati, azItivarSIyo'pi; tathaiva bhavAn ahamapi ca tadvadeva ca vRddhau bhaviSyAvaH, zubhAnuSThAnAni tapo dhyAnaM ca kariSyAvaH, kintu nirvANaM naiva prApsyAvaH, na sa prApsyati na vA''vAm / govinda ! ahaM dRDha manye yat zramaNAnAmeteSAmekatamo'pi prAyazo nirvANaM na prApsyati / AzvAsanAni tvavazyaM prApnuyAma, AtmavaJcanArthaM yuktIrapi zikSemahi, kintu yat sAratattvamapekSitamatra - sanmArgarUpaM tannaivopalabhAmahe' / "mA maivaM trAsadAyakAn zabdAnuccaratu siddhArtha !" "govindo'vadat - "tat kathaM vA zakyaM yad bahUnAM brAhmaNAnAM, bahUnAM viduSAM bahUnAM bhagavatAmugratapasvinAM zramaNAnAM bahUnAM satyAnveSakANAmAtmArthinAM pavitrapuruSANAM ca madhyAdekatamo'pi sanmArgaM naiva prApsyati ?" siddhArtho vyathitenopahAsamizritena svareNa mRdutayA saduHkhamuktavAn - "acireNaiva, govinda ! bhavanmitraM zramaNAnAM mArgaM tyakSyati, yatra sa bhavatA sahA'dyayAvat prasthitaH / ahaM tIvratRSA pIDye govinda !, kintvasmin dIrghe zramaNapathe me tRD naiva kSINA jAtA na vA nahivad bhUtA / ahaM jJAnaprAptau sadA'pyatRpto'smi mamA'stitvaM ca praznaireva pUritamasti / pratyekaM varSaM mayA vidvAMso brAhmaNAH pRSTAH, pratyekamabdaM ca mayA pavitrA vedAH pRSTAH / kadAcid govinda !, tat tathaiva - tulyatayA prazasyaM tulyatayA cAturyapUrNaM tulyatayA ca pavitramabhaviSyad yadi mayA ta eva praznAH kasmaicid vAnarAya gaNDakAya vA pRSTA abhaviSyan / ko'pi jano na kiJcidapi zikSituM zaktaH iti boddhuM mayA sudIrghakAlo vyayito'sti, athA'pi ca tat pUrNatayA jJAtuM na prabhavAmi" / 20 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "ata eva dRDhatayA manye'haM yat, sarveSAM sArabhUtaM tattvaM tat kiJcidasti yat zikSaNAt pANDityAd vA jJAtuM naiva zakyam / mitra ! ekameva jJAnamasti yadantanihitaM sArvakAlInaM cA'sti, tadasti 'AtmA', yo mayyapi vidyate tvayyapi vidyate sarveSu ca jIveSu vidyate / tathA'hamapi hyetad vizvasitumArabdho'smi yad AtmajJAnasyA'sya dvAveva mahAzatrU - paNDitAH pANDityaM ca" / tadA ca govindo mArge eva stimita ivA'vasthitaH, svahastau connIya kathitavAn - "siddhArtha ! IdRzairvacanairmA svamitrasya pIDAmApAdayatu / satyaM, bhavacchabdA mAM klezayanti / cintayatu bhoH ! yad, yadi tvaduktaprakAreNa zikSaNaM vidyA vA nA'bhaviSyat tadA'smAkaM pavitravedAnAM, brAhmaNAnAM pUjyatAyAH zramaNAnAM vA zucitAyAH ko vA'rtho'bhaviSyat ? yadyevaM tarhi siddhArtha ! sarveSAM vastUnAM kA gatirabhaviSyat, asmiJjagati kiM vA pavitramasthAsyat kiM ca vA'naya'malaukikaM cA'bhaviSyat ?" atho govindaH svagatameva mandadhvaninopaniSadAM sUktamekamuccaritavAn - "kazcid dhIraH pratyAgAtmAnamaikSata / AvRtacakSuramRtatvamicchan // " siddhArthastUSNIka AsIt / govindavacaneSu sa cirAya cintitavAn / "Am", sa natamastakaH sthitvA vicArayannA''sIt, "nanu yadapyasmAn pavitraM bhAsate tataH kiM vA'vaziSyate? kiM rakSyate kiM codhriyate ?" sa mastakamadhunot / atha ca dvayorapi yUnoH zramaNaiH saha yogAbhyAsaM kurvatovarSatrayaM vyatItam / tAvatA'nyadA naikasrotobhyastAbhyAM lokapravAdarUpeNa kiMvadantIrUpeNa ca samAcAra ekaH zrutaH / ekaH kazcana mahAtmA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAdurbhUta AsIt jagatyAM, yannAma gautama ityAsIt, yazca bhagavAn buddhaH ityAkhyayayA prathitayazA AsIt / sa jAgatikAnAM duHkhAnAM klezAnAM ca jayaM prAptavAn AsIt punarjanmanazcakraM ca niruddhavAnAsIt / ziSyagaNena parivRto lokAMzcopadizan sa samaste deze paryaTitavAn AsIt / tasya pArve na kAzcit sampadaH, na kiJcanA'gAraM na ca stryapi vidyante sma / kevalaM... kASAyikaM vastramekaM dhRtavAnapi unnatabhUrayaM pavitrapuruSaH paryaTati sma, bahavo vidvAMso brAhmaNA rAjAno rAjaputrAzca taM praNamanti sma tadantevAsinazca bhavanti sma / eSa samAcAraH eSa lokapravAda eSA ca kathA'tra tatra sarvatra janAnAM karNopakarNagatA prasRtA ca / brAhmaNA nagareSu prasArayanti sma zramaNAzca vaneSu / evaM ca gautamabuddhasya nAmA'navaratatayA tayomitrayoH zravaNagocaratAM gataM, kadAcinnindArUpeNa kadAcicca prazaMsArUpeNa, kvacit samyaktayA kvacicca vipriittyaa| yathA hi, mahAmAryA pIDite deze yadi kadAcit janapravAha uttiSThate yad - asti kazcana prAjJo mahApuruSo yasya vacanAni zvasanaM cA'pi pIDitAn janAn sAntvayituM rogamuktAzca kartumalamiti, yadA caiSA vArtA deze sarvatra prasaret janAzca tAmeva carcayeyustadA bahavastAM vizvasanti bahavazca zaGkante, bahavastu sapadyeva sarvANi kAryANi vimucya taM mahApuruSamanveSayantastatpAveM gacchanti - asmaddhitakAryayameveti kRtvA / athaitatprakAreNaiva gautamabuddhasyA'pi zAkyakulotpannasya samAcAraH pravAdazca samaste deze prasRtaH / "sa paramajJAnaM dhArayati sma" - zraddhAlava uktavantaH, "tasya pUrvajanmanAM smaraNamAsIt, tena nirvANaM prAptamata itaH paraM sa bhavacakre naiva paryaTiSyati, nAma 22 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpayorduHkhamayasrotassu ca naiva majjiSyati" / tasya viSaye bahvyo'dbhutA azraddheyAzca vArtA zrUyante sma / yathA, sa camatkArAn karoti sma, samAraM jitavAn AsIt, devaizca saha sambhASaNaM kartuM zakta AsIt / kintu tasya dveSiNo virodhino'zraddhAlavazca janAH kathayanti sma yat "gautamaH pramAdI dhUrtazcA'sti, sa kevalaM madhuravacanairjanAn pratArayati, svayaM tu mahatA vaibhavena vilAsitayA ca dinAni yApayati, yajJAn tiraskaroti, tasya na kimapi jJAnaM vidyate, tathA sa naiva yogAbhyAsaM nA'pi ca dehadamanaM tapazcaraNaM vA jAnAti" / buddhaviSayaka vArtA''karSikyAsIt, kiJcit sammohanamivA''sIt tasyAm / jagad hi duHkhairvyathitamAsIt jIvanaM ca pratipadaM viSamaM durgamaM cA''sIt / etAdRze kAle eSA nUtanA''zeva jAgRtA / eko harSadaH sAntvanadAyakaH zAntikaraH sundarAbhizcA''zaMsAbhiH paripUrNaH sandezaM samAgata iva sarvatra buddha eva carcAgocaro bhavati sma / sakalabharatakhaNDasya yuvakA enaM pravAdaM zrutvA kutUhalino AzaMsinazca saJjAtA Asan / pratyekaM nagareSu grAmeSu ca mahAyazasaH zAkyamuneH samAcAraM kathayitAro yAtriNo'paricitA vaidezikAzcA'pi svAgatArhA jAyante sma / zanaiH zanaiH samAcArA ete vane vasatAM zramaNAnAM karNagocaratvamapi prAptAH / siddhArtha - govindAvapi tatsamAcAralezaM zaGkAbhRtamAzaMsApUrNaM cA'pi zrutavantau / zramaNajyeSThAya pravAdo'yaM na rocate smeti tau tadviSayika carcAmativiralatayaiva kurutaH sma / jyeSThena zrutacaramAsId yad - 'buddho'yaM purA kazcana vanavAsI zramaNa AsIt, kintu pazcAt sa sarvaM tat tyaktvA vilAsamayaM bhautikasukhapUrNaM ca jIvanaM jIvati sma / IdRze gautame tasya AdaraH kathaM vA bhavitumarhet ? 23 -- Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athA'nyadA govindaH svamitramuktavAn - "adyaikasmin grAme ekena brAhmaNaputreNA'haM bhikSArthamAmantritaH / yadA'haM tadgRhaM prAptastadA tatraiko'nyo brAhmaNaputro magadhebhya Agata AsIt / sa svanetrAbhyAM pratyakSameva buddhaM dRSTvA, tadvANI ca sAkSAcchrutvaivA''gataH / tatsakAzAd buddhavarNanaM zrutvA nUnamevA'hamutsuko jAto'smi yat, kadA''vAmubhAvapi tasya pUrNapuruSasya mukhAdupadezaM zroSyAvaH ? vayasya ! kimAvAmapi itastasyopadezaM zrotuM gaccheva vA ?" siddhArtho'kathayat - "mayA tu cintitamAsId yad govindastu zramaNaiH sahaiva vatsyati, SaSTiM saptatiM vA varSANi yAvat ihaiva sthitvA zramaNaiH zikSitA vidyA abhyasanIyA - ityeva tasya dhyeyamiti me matirAsIt / kintu bhavadviSaye'hamatyalpaM jAnAmi govinda ! / bhavato manasi IdRzo vicAro'pi jAgarti tannaiva jJAtavAnaham / kiM bhavAnapi mamevedAnIM nUtane pathi saJcarituM, buddhasyopadezaM ca zrotumicchati vA !" ___ govindena kathitaM - "mitra ! bhavAn mamopahAsaM kRtvA''nandaM prAptumarhati / bhavatu nAma / kintu siddhArtha ! kiM bhavAnapi tasya pUrNapuruSasyopadezaM zrotumutsuko'sti na vA ? tathA bhavataivaikadA me kathitamAsId yad - ahamacireNaiva zrAmaNyaM tyakSye iti - tad bhavAn smarati na vA ?" tannizamya siddhArtho hasitaH / taddhAsadhvanau zokamizritopahAso dyotate sma / tenoktaM - "bhavatA suSThuktaM govinda !, bhavataH smRtirapi prazaMsAhA' / kintu tadA mayA kiJcidanyadapi kathitamAsIt, tadapi smartavyaM bhavatA, yanmamopadezeSu pANDitye zikSaNe ca zraddhA nA'sti, upadezakAnAM vacanAni nahivadeva rocante me / kintu, bhavatu nAma, yadyapi tasyopadezasyottamAni phalAni tu nizcita 24 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAvAbhyAmAsvAditAnyeva ! tathA'pyahaM taM nUtanopadezaM zrotuM siddho'smi / govindo'vadat- "bhavantamatrA'rthe sammataM dRSTvA'tIva pramudito'smi / kintu, gautamasyopadezamazrutvaivA''vAbhyAM tasya zreSThaphalAnyAsvAditAnIti bhavAn kathaM vadati ? kRpayA bodhayatu mAm'' / siddhArtha uktavAn - "etasya phalasyopabhogaM kuryAvAgrenAni ca phalAni pratIkSevahi / etatphalatvaM nAma zramaNamArgAt nau pratinivartanaM, tadarthaM tvA''vAM gautamasya RNinau svaH / agre ca yadIto'pi zreSThAni phalAni syustadA tAni zAntyA pratIkSevahi" / atha ca tasminneva dine siddhArtho jyeSThAya zramaNAya saGghatyAgArthaM niveditavAn / sa yadyapi ziSyajanocitena vinayena namratayA ca svanivedanaM kRtavAn, kintu tayordvayoH zrAmaNyatyAganirNayaM zrutvA sa zramaNajyeSTho'tyantaM kruddho jAta uccaizca tau nirbhatsitavAn / etena yadyapi govindaH stabdha: kikartavyavimUDhazca jAta:, tathA'pi siddhArthastu svasthatayaiva govinda - karNayormandatayopajapitavAn - "adhunA'hamasya vRddhajanasya darzayAmi yanmayA'pi tatpArzvAt kiJcit zikSitamasti" iti / tataH sa tasya zramaNajyeSThasya samIpaM gatvaikAgryeNa sthitaH / sa sthiratayA tasya vRddhasya nayanayo: pazyan trATakaM kRtavAn, saMmohanaM kRtvA ca taM svavazaM kRtavAn, ni:zabdaM kRtavAn, tatsaGkalpazaktiM svAyattIkRtavAn / svecchAnusAraM ca vartituM tamAdiSTavAn / vRddhaH zramaNo mUko jAtaH, taddRSTirjaDIbhUtA, manobalaM vikalaM jAtaM, zarIraM ca zaktihInaM jAtam / siddhArthasya saMmohanazakteH purataH sa sarvathA sAmarthyarahito'bhavat / siddhArthasya vicArAH zramaNasya vicArAn parAbhUtavantaH / siddhArthecchAnusArameva 25 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tena vartitavyamabhavat / tatazca sa bahuzastAvanamat, tAbhyAmAziSaH prAyacchat, pravAsArthaM gadgadatayA zubhecchAH kRtavAn / tau dvAvapi ca tadarthaM tasmai kArtazyamupadarzitavantau, taM natvA ca tataH prasthitau / mArge govinda uktavAn - "siddhArtha ! bhavatA zramaNAnAM pArvAdiyadadhikaM zikSitamasti tanmayA naiva jJAtamAsIt / IdRzasya zramaNajyeSThasya saMmohanaM vazIkaraNaM ca nAmA'tyantaM duSkaraM kAryam / idaM satyaM yad yadi bhavAn atreto'pyadhikamasthAsyat tadA zIghrameva jaloparyapi calituM zakto'bhaviSyat" / "mama nA'sti kA'pi vAJchA jalopari calanasya' - siddhArtho'vadat, "bhavantu nAma zramaNA eva tAdRzIbhirvidyAbhiH santuSTAH" / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. gautamaH zrAvastInagare pratyekaM bAlako'pi mahAyazaso buddhasya nAma jAnAti sma, pratyekaM gRhaM cA'pi maunatayA bhikSAM yAcamAnAn gautamasya bhikSukAn sarvavidhAM bhikSAM dAtumutsukamAsIt / nagarAsannameva gautamasyA'bhISTA vasatiH jetavanAbhidhamupavanamAsIt, yaddhi pUrNapuruSasya paramopAsakena dhanADhyazreSThinA'nAthapiNDikena buddhAya tacchiSyebhyazca samarpitamAsIt / , athaitAbhyAM dvAbhyAmapi yuvatApasAbhyAM pRcchayA janavAdena ca jJAtamAsId yad gautamasya vasatirasminneva pradeze vidyate / yadA tau dvau zrAvastInagaraM prAptau tadA prathame eva gRhe bhikSArthaM maunatayA sthitayostayordrAgeva gRhiNyA bhikSAnnamupaDhaukitam / dvAbhyAmapi tadannaM vibhaktaM, siddhArthena ca tasyai striyai pRSTaM 'Arye ! AvAM dvAvapyaraNyAdAgatau svo mahAjJAnino buddhasya darzanArthaM tanmukhapadmAcca niHsRtamupadezAmRtaM pAtuM kiM tatrabhavatI jJApayet AvAM, kutra sa bhagavAn nivasati ?" 44 striyoktaM " bhavantAvucite sthale evA''gatau bhoH zramaNau ! / mahAjJAnI bhagavAn buddho'dhunA'nAthapiNDikasya jetavanAbhidhodyAne uSito'sti / tatra tadupadeza zravaNArthamAgatAnAM janAnAM kRte mahadAnukUlyaM vartate'to bhavantau tatraiva rAtrivAsaM kalpayituM zaknuyAtAm' / -- -- zrutvaitat prahRSTau govindaH sAnandamavadat - "aho ! evaM, tarhi siddhaM nau kAryaM, AvayoryAtrA samApteva / kintu kathayatu bhoH yAtrikANAM mAtar ! kiM bhavatI buddhaM jAnAti khalu ? kiM bhavatyA kadA'pi sa bhagavAn dRSTacaraH khalu ?" 28 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tayA gaditaM - "avazyaM zramaNa ! mayA'nekazaH sa pUjyo dRSTo'sti / bahudhA sa bhagavAn kASAyavastradhArI nagaramArgeSu bhikSArthamaTan, zAntatayA bhikSApAtraM gRhadvArAgre dharan, bhRtaM ca bhikSApAtraM gRhItvA pratinivartamAnazca mayA'valokito'sti" / etat sarvaM govindo mantramugdho bhUtvA zrutavAn / sa ito'pi bahu praSTuM zrotuM ca samutsuka AsIt kintu siddhArthastasya gamanakAlaM smAritavAn / tato dvAvapi tAM prati kArtazyaM darzayantau nirgatau / atha jetavanaM prati gamanArthaM bahavo buddhAnuyAyino bhikSukA yAtrikAzca prasthitA Asan ata etAvapi dvau kamapi mArgamapRSTvA teSAmeva pRSThato jetavanaM prati prasthitau / yadA tau tatra prAptau tAvatA rAtrirjAtA''sIt / yAtrikANAmAgamanaM tu nirantaraM bhavati sma / sarveSAmapi teSAM nivAsaM prArthayamAnAnAM prApnuvatAM ca zabdairvAtAvaraNaM kolAhalamayaM saJjAtam / etAvapi zramaNAvabhyastAraNyajIvanau zIghrameva maunameva cA''vAsaM prAptavantau pratyUSaparyantaM ca tatraivoSitau / __sUryodayavelAyAM tu tatra prabhUtAn zraddhAlujanAn buddhadarzanArthamatyutsukAn dRSTvA tau vismayAkulau jAtau / kASAyavastradhAriNo bahavo bhikSavastasya vizAlasyodyAnasya pratyekaM mArgeSu saJcaranti sma / yatra tatra vRkSANAmadhastAt keciddhyAnArthamupaviSTAH, kecitu zAstrAdicarcAsu saMlagnAH / evaM ca dUratastvetadudyAnaM madhumakSikAbhiH saGkulo madhukoza iva pratyabhAsata / tataH prAyazaH sarve'pi bhikSavo bhikSAgrahaNArthaM svasvabhikSApAtraM gRhItvA nagaraM prati prasthitAH / te hi pratyahamekavAramevA'bhuJjata / anyeSAM tu kA vArtA ? svayaM bhagavAn buddho'pi nagare bhikSATanaM karoti sm| 29 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhArthastaM dRSTvAn kenacid devena ca nirdiSTa ivA'bhijJAtavAnapi / sa taM mahAyazasvinaM bhikSApAtradharaM, prazAntatayA calantaM, nirADambaraM, kASAyavastradhAriNaM vIkSitavAn / tataH pArve eva sthitaM govindaM sa nibhRtamuktavAn - "pazya bhoH ! ayameva sa mahAyazasvI buddhH"| govindastaM sAvadhAnaM dRSTavAn / yadyapi kASAyavastradhAriNAM zatazo bhikSUNAmevA'nyatamaH sa jhaTiti samabhijJAyamAno nA''sIt tathA'pi govindastamabhijJAtavAn / Am, sa evA''sId buddhaH / dvAvapi taM nirIkSamANAveva tamanugatavantau / buddhaH svamArge upazAntatayA gacchannA''sIt / tanmukhamaNDalaM gADhaM vicAramagnamivA'bhAsata / athA'pi naiva tad viSaNNaM nA'pi ca prahRSTamAsIt / sa svacitte'tyantaM prasannatAmanubhavannivA'lakSyata / svasthazizormukhe iva tasyA'pi vadane'vyaktaM smitamullasati sma / anyabhikSava iva so'pi zATakamekaM dhRtvA calannAsIt tathA'pi tasya vadanaM, padanyAsAH, zamavatI bhUminyastA dRSTiH, lambamAno hastaH, hastasya ca pratyekamaGgulyaH, nanu samagramapyastitvaM kevalaM paramAM zAnti pUrNatAM caiva dyotayati sma / tasya sampUrNe'pi vyaktitve na kA'pi tRSNA spRhA vA prakaTati sma na vA kasyA'pyanukaraNaM tatrA'bhAsata / kevalamavicchinnA zAntirakSIyamANaM tejo'nirvacanIyA ca svasthatA sphurati sma / ___ nagaraM prApya gautamo bhikSArthamitarabhikSuvadeva gRhANyaTitavAn / imau ca dvau zramaNau tasya pUrNatayopazAntena vyavahAreNa, akSubdhayA''kRtyA caiva tamabhijJAtavantau / tatrA''kRtau na kA'pi kAGkSA'bhilASo vA, na ko'pi dambho na vA ko'pi prayatno 30 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRzyate sma / kevalaM tejaH zAntizcaiva dyotete sma / 'adyA''vAM sAkSAt tasyaiva mukhAdupadezaM zroSyAmaH", sahasA govindo'vadat / 44 kintu siddhArthastaM naivodatarat / upadezazravaNe tasyautsukyaM nA''sIdeva / upadezAt kAcinnUtanA zikSA prApyetetyatrA'pi tasya zraddhA nA''sIt / yadyapi tena govindena ca karNopakarNaM tasya mahAjJAnina upadezasyAM'zAH zrutacarA eva, tathA'pyadya tu tasya pUrNamapi dhyAnaM gautamasya mastake, tadaMsayoH, taccaraNayo:, tasya sthire lambamAne ca haste caivA''sIt / tasya pratyekamaGgulyAH pratyekaM sandhibhyaH jJAnameva sphuradiva pratyabhAsata / te hi sandhayo nanu satyamevodgirantaH satyasya nirmalaM prakAzameva cocchvasato'nubhUtAstena / eSo'yaM buddho nanu pratyekamaNuSu pavitratama AsIt / itaH pUrvaM kadA'pi siddhArthena na kaJcit prati IdRza Adaro bahumAno vA darzito na vA''karSaNamanurAgazcA'pyanubhUta AsIt / tau dvAvapi tUSNImeva nagare buddhamanusRtavantau svasthAnaM ca pratinivRttau / tAbhyAM taddine upoSituM nirNItamAsIt / tAvatA tAbhyAM pratinivartamAno gautamo vilokitaH, svaziSyavRndamadhye upavizya pakSiNo'pyaparyAptamatyalpam annaM gRhItvA sa AmranikuJjacchAyAsu kutrA'pi nilIno jAtaH / sAyaM hi zAnte sUryAtape sarve'pi satvaramekatra militAH - buddhopadezaM zrotum / tAbhyAmapi zrutastasyopadezaH / tasya svaro hi sarvathA'vikalaH saumyaH svasthaH zAntimayazcA''sIt / gautamaH upAdizat - "duHkhamasti, duHkhakAraNAni santi, duHkhamukterupAyA api santi / jIvanamidaM duHkharUpameva, jagadapIdaM duHkhapUrNa 31 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevA'sti / kintu duHkhamuktermArgo'pi samprApto'sti / ye ke'pi buddhadarzitaM mArgamanusariSyanti te sarve'pi nirvANaM prApsyanti" / tasya vacanapaddhatirmudulA'pi dRDhA''sIt / catvAryAryasatyAni, aSTAGgaM ca mArga bodhayitvA sadhairyaM tena vividhadRSTAntaiH punaH punaH preraNAbhizca svIyopadezaH saralatayA pravartitaH / divi prasarat teja iva, nanu kAcit tejasollasitA tArakeva spaSTatayA svasthatayA ca tasya vANI zrotRhRdayeSu prAsarat / yadA sa pravacanaM samarthitavAn tadA rAtriH pravartamAnA''sIt / bahavo yAtrikAstaccaraNayorvanditvA svaM saGke svIkartuM vijJaptavantaH / buddhasteSAM saGghapravezamanumatavAn kathitavAMzca - "bhavadbhiH samyaktayopadezaH zruto'sti / saGgha sammIlyA'trabhavantaH sasukhaM viharantu duHkhAnAM cA'ntaM kurvantu" / tAvatA lajjAlurgovindo'pyagre Agato niveditivAMzca - "ahamapi mahAyazasvinaM buddhaM tatsarvaM ca prati mama niSThAM samarpayitumutko'smi' / tataH sa saGke svasvIkArArthaM vijJapti kRtavAn svIkRtazca buddhena / rAtrivizrAmArthaM gate buddhe, tatkSaNameva govindaH siddhArthasamIpaM gatvotsukatayA kathitavAn - "siddhArtha ! yadyapyaha bhavantamupAlabdhuM nA'rho'smi / tathA'pi kathayAmIdaM yadAvAM dvAvapi bhagavato'sya vANIM zrutavantau tatkathitamupadezaM cA'pi dhAritavantau / govindo hi tad bodhaM zrutvA tanmArga svIkRtavAnasti, kintu siddhArtha ! mitra ! kiM bhavAnapi nirvANapathamenaM samAkramitumutsAhavAn nA'sti vA? kimiti bhavAn adyA'pi cirAyate? ito'pi kiM vA pratIkSate bhavAn ?" zabdAnimAn govindamukhAcchrutvA siddhArthaH sahasA nidrAto Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgRta iva / sa govindasya mukhaM cirAyA'valokitavAn / tataH sa mRdutayoktavAn, upahAsalezo'pi tatra nA''sIt - "govinda ! mama suhRt ! bhavAn padaM nihitavAnasti, bhavAn svamArga nirNItavAnasti / bhavAn hi sarvadA mama priyamitraM vartate, govinda ! bhavAn sarvadA mAmevA'nusarati / bahudhA mayA cintitamAsIt yat - kiM govindo mayA vinA'pi kadAcidapi - svAtmavizvAsenaiva - padamAtramapi kramiSyati vA ? kintu, adya bhavatA svasAmarthya darzitamasti mitra !, bhavatA svapathazcito'sti / A'ntaM bhavAn tameva mArgamanusaret nirvANaM duHkhamuktiM ca prApnuyAt" / govindo hIto'pi tatkathanamarma nA'vabuddhavAn, ato'dhIratayA punastaM kathitavAn - "vadatu, mama priyamitra ! vadatu yad - bhavAnapi buddhaM prati svaniSThAsamarpaNaM vinA nA'nyat kimapi kartuM shkto'stiiti"| siddhArthastatskandhe svahastaM nivezya saumyatayA kathitavAn - "bhavatA mamA''zIrvacAMsi zrutAni bhoH !, ahaM punarapi kathayAmi - bhavAn A'ntamimameva mArgamanusaret, bhavAn nirvANaM prApnuyAt" / tatkSaNameva govindo'vagatavAn yat - tasya mitraM taM vihAya gacchatIti / tasya netre azruklinne jaate| "siddhArtha !" - rudanneva sa uktavAn / siddhArthaH sasnehaM tamuktavAn - "mA vismaratvetad govinda ! yad - bhavAn buddhasya pavitrabhikSuSvanyatamaH / bhavatA gRhaM pitarau ca tyaktAni, bhavatA svajAtiH sampattizcA'pi tyakte, api ca svasyecchA'pi bhavatA parityaktA, maitryapi ca bhavatA parityaktA / adya zrutasya bodhasyA'yameva sAraH, bhagavato buddhasyA'pi hyatraiva tAtparyam / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ idameva hi bhavatA'pyabhilaSitam / govinda ! ahaM tu zvo gamiSyAmi' / tato dvAvapi suhRdau tatropavane cirAya vihRtau / tatazca bhUmau zayitau, parantu nidrA naivaa''gtaa| govindaH svamitraM vAraM vAraM sanirbandhaM pRSTavAn yat - kimarthaM sa buddhopadazitaM mAgaM nA'nusarati ? kiM kAcit kSatistena tatrA'nviSTA vA? kintu prativAraM siddhArthastaM nirAkRtavAn - "govinda ! zAnto bhavatu, svastho bhavatu / mahAyazasvino bhagavata upadezaH sarvathA zreSTho'sti / kathaM vA'haM tatra kSatimanveSTuM prabhaveyam ?" pratyUSa eva, buddhasya pradhAnaziSyeSvanyatamo bhikSakastatropavane Agatya govindamanyAMzca janAn - yai rAtrau buddhasya mArgo svIkRta AsIt tAn - kASAyavastradhAraNArthaM dIkSAntapravacanazravaNArthaM kartavyasUcanArthaM cA''hUtavAn / tadA govindaH svamitramAliGgya tato nirgato bhikSukavastrANi ca parihitavAn / gahana vicArAdhInaH siddhArthazcA''mrakuJjeSu bhramaNaM kurvan mahAyazasvinaM gautamaM dRSTavAn / sa sAdaraM savinayaM ca taM vanditavAn / taM prati buddhasya pratikriyA'tIva sadbhAvapUrNA saumyA cA'stIti vilokya tena yUnA dhairyamavalambya bhagavatA saha sambhASituM tadanumatiryAcitA / bhagavatA'pi maunameveSacchirazcAlanapUrvakaM svasammatiH pradarzitA / / siddhArtha uktavAn - "bhagavan ! hyo bhavato'dbhutamupadezaM zrotuM saubhAgyaM mayA prAptamAsIt / ahaM hi bahudUravartipradezAt bhavantameva draSTuM zrotuM cA'tra samitraH samAgato'smi / itaH paraM bhavanmArgamAzrito me suhRd atraiva sthAsyati / ahaM tu mama yAtrAmanuvartayiSyAmi / 34 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "yathA bhavata icchA" - bhagavatA pUrNasaujanyenoktam / "mama kathane kadAcid dhRSTatA'pi syAt", siddhArtho'nuvartayat, "kintu mama vicArAn yathAvad anivedya nA'haM bhagavatsakAzAd nirgantumutko'smi / kiM bhagavatpAdo mama kathanaM - kiJcid dIrghataraM - zroSyati vA ?" buddhena tUSNImeva svasammatiH sUcitA / siddhArtho'vadat - "bhagavan ! sarvaprathamaM tvahaM bhavata upadezaM sarvathA prazaMsAmi / tatra sarvamapi pUrNatayA spaSTaM pramANitaM cA'sti / bhavatA hi jagadidaM pUrNa-zAzvatAkhaNDazRGkhalAbaddhaM kArya-kAraNabhAvenA'nvitaM ca varNitam / tathyamidamiyatspaSTatayA na kadA'pi prastutaM nA'pi hIyadapratikAryatayA pramANitaM vA / yadA kazcid brAhmaNo bhavabodhadRSTyA jagadidaM pazyet - sarvathA saMvAdi, sarvathA niyamitaM, sphaTikavannirmalaM spaSTaM ca, daivaM daivataM vA'navalambamAnaM - tadA tasya hRdayaM nUnaM zIghratayA spnditumaarbhet"| "jagadidaM zubhaM vA bhavedazubhaM vA, jIvanaM sukhamayaM vA bhaved duHkhapUrNaM vA, zAzvataM vA bhavennazvaraM vA - etatsarvasya nA'sti kimapi mahattvaM; kintu samagravizvasyaikyaM, pratyekaM ghaTanAnAM parasparaM susaGgatatA, laghormahato vA sarvasyA'pi hyekasminneva srotasi, ekasminneva janmamaraNayoH kArya-kAraNaniyame samAvezaH - bhavata udAttopadezAt spaSTatayedaM tattvaM prakAzate bhoH pUrNapuruSa ! / kintu, ekatra bhavadupadeze hIdamaikyamayaM ca samagravastUnAM tArkiko'nvayaH khaNDito bhavati / ekasmAd sUkSmacchidrAdaikyasya vizve kiJcidapUrvaM, kiJcinnavaM, tAdRzaM kiJcit - yat purA nA''sIt, yacca pradarzayituM pramANayituM vA na zakyaM - pravizati, taddhi Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirvANasya siddhAntaH / bhavatpratipAditaH saMsArata utthAnasya anenaiva sUkSmarandhreNa khalu zAzvatasyaikasya ca vizvasya niyama: khaNDito bhavati / AkSepakaraNArthaM kRpayA kSamyatAm" / gautamaH zAntyA sthiratayA ca tacchrutavAnAsIt / tata: sa pUrNapuruSaH saumya-mRdu-spaSTasvareNa kathitavAn - "bhavatA hyupadezaH samyaktayA zruto'sti bho brAhmaNaputra !, tathA zravaNAnantaraM tadupari gabhIraM cintanaM yad bhavatA kRtaM tadapi prazasyam / bhavatA yA kSatistatrA'nviSTA sA ito'pi vicArArhA / bhavAn hi jJAnapipAsurasti tathA'pi tarkajAlaM zabdajAlaM ca prati jAgarUko bhavatu / tarkAH khalu nirarthakAH, te sundarA asundarA vA bhaveyuH, cAturyapUrNA mUrkhatApUrNA vA bhaveyuH, yaH ko'pi tAn svIkartuM nirAkartuM vA'rhati'" / " yadyapi, upadezaM zrutvA bhavatA yaccintitaM tatra me'bhiprAyo nA'sti, nA'pi ca tadupadezasya lakSyaM jJAnapipAsUnAM vizvasvarUpajJApanam / tasya lakSyamasti kiJcid bhinnameva, taddhi duHkhamuktiH / idameva hi gautama upadizati nA'nyat" / "kRpayA bhagavan ! mayi kupito mA bhavatu " - siddhArtha uktavAn / "ahaM hi bhavatA saha zabdAnadhikRtya vivadituM na kathayAmIdam / tathA bhavAn satyameva vadati yat tarkA: khalu nirarthakAH / kintu ahamanyadapi kiJcit kathayAni vA ? prabho ! ahaM bhavadviSaye kSaNamAtramapi na zaGke / bhavato buddhatvaviSaye'pi na me manasi zaGkAlezo'pi, tathA bhavatA taduccaM dhyeyaM prAptamasti yaddhi sahasrazo brAhmaNA brAhmaNaputrAzca prAptuM prayatante - etadapi zaGkAtItameva / idaM dhyeyaM bhavatA, svayameva nizcitena pathA svaprayatnaireva ca prAptamasti vicAraiH, dhyAnena, jJAnena svaprabodhanena ca / bhavatA hyupadezazravaNairna kiJcidapi zikSitamasti iti khalu me 36 - Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matiH / ato'haM vicArayAmi yad na ko'pi janaH kevalamupadezazravaNenaiva nirvANaM prApnuyAt, tathA he bhagavan ! bhavaccitte yadA jJAnaprabodho jAtastatkSaNIyAM paristhitiM bhavAnapi na kamapi janaM zabdarupadezairvA vivarItuM zaktaH / paramajJAnino buddhasyopadezo hi bahUn viSayAn vyApnoti, prabhUtaM zikSayati - sadAcAreNa kathaM jIvitavyam, asatpathazca kathaM parihartavyaH - ityAdi / kintu bhagavatA - lakSeSvekenaiva kevalaM - svayaM yadanubhUtaM tasya nirdezo'pi hyasmin spaSTe sAravati copadeze naiva prApyate / idameva bhavadupadezazravaNakAle mayA vicAritaM samanubhUtaM ca / ata evA'haM mama svamArge eva gamiSyAmi, nA'nyaM zreSThaM vA siddhAntaM dharmaM vA mRgayituM, yato'haM jAnAmi yat - sa nA'styeva - kintu, sarvAn siddhAntAn gurUMzca parihartuM tathaikAkyeva mama dhyeyaM prAptuM martuM vA / parantu, bhagavan ! ahaM sadaiva smariSyAmi dinamidaM kSaNaM cemaM - yadA kila kazcana pavitro mahApuruSo mama dRSTipathamAgata iti" / buddhasyA'kSiNyavanate jAte tasyA'labdhatalaM vadanaM pUrNasamavRttimabhivyanakti sma / / so'tIva mRdutayoktavAn - "bhavata UhaH kSatimuktaH syAdityAzAse'ham / bhavAn svIyaM dhyeyaM prApnuyAt / kintu kathayatu mAm - kiM bhavatA mama bhikSUNAM saGgho dRSTo vA ? - dRSTA vA ete mama bhrAtaro ye mamopadezaM prati samarpitAH ? kiM bhavAn cintayati bhoH zramaNa ! yanmadupadazitaM mAgaM tyaktvA sAMsArikaM tRSNAmayaM ca jIvanaM prati nivartanaM zreyaskarameteSAmucitaM pratibhAyAt khalu ?" "ayaM vicAro naiva kadA'pi mama citte ApatitaH prabho !" - siddhArtha uccaiH kathitavAn / "ete sarve'pi kAmaM bhavadupadezamanusarantu teSAM dhyeyaM ca siddhaM bhavatu / anyeSAM jIvanaM 37 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paricchettuM nA'rhAmyaham / mayA tu kevalaM mama jIvanameva paricchettavyam / tathA tadarthameva mayA kiJcit grahItavyaM tyaktavyaM vA / vayaM zramaNA hi svasminneva muktiM gaveSayAmo bhagavan !" / "yadyahaM bhavadanuyAyI syAM tadA mama bhayamasti yat - kevalamahaM bAhyata eva syAM, tathA, AtmavaJcako'pyahaM syAmeva yathA - ahaM zAnto jAto'smi - mama nirvANaM prAptamasti - ityAdi / kintu vastuto mamA'smitA'haMtA ca sajIvA vRddhiGgatA caiva bhavet, yataH sA khalu bhavadupadezAnusaraNena bhavadviSaye bhavato bhikSusaGgre ca samarpaNena'nurAgeNa ca parAvartanaM prApyeta" / avicalaprakAzena maitrIbhAvena ca buddhaH smitalezaM kurvan siddhArthaM kiJcidvelaM nizcalatayA nirIkSitavAn, tato durlakSyeNa mukhabhAvena sa taM gantuM nirdizannuktavAn - __ "bhavAn caturo'sti bhoH zramaNa !, cAturyapUrNaM vaktuM jAnAtyapi bhavAn / kintu mitra ! aticAturyaM prati sAvadhAno bhavatu" / buddhastato nirgataH, kintu tasya dRSTiH smitaM ca siddhArthasya smRtipaTe zazvattayA mudrite jAte / so'cintayat - 'na kadA'pi mayA kazcijjana evaM pazyan, itthaM ca smitaM kurvan, itthamupavizan itthaM ca calan dRSTaH / ahamapi hyevaMrItyaiva draSTuM calituM smayitumupaveSTuM cecchAmi - sarvathA muktaH, sarvathA sajjanaH, sarvathA saMyataH, sarvathA saralaH, sarvathA bAlasadRzo rahasyamayazca / janastAdRzaM draSTuM calituM ca tadaiva prabhaved yadA tena svAtmA vijito bhavati / ahamapi svAtmAnaM jeSyAmi' / / 'mayaiko'yameva manuSyo'dyAvadhi dRSTo yatpurato mamA'kSiNI nate bhavataH / itaH paraM me'kSiNI anyasya purato naiva nametAm / na cA'pyanyasya kasyacidupadezo mAmAkRSet kadA'pi, yato hyasya 38 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janasyopadezenA'pi nA''kRSTo'ham' / 'buddhenA'nena muSito'smyaham' - punaH so'cintayat, 'yadyapi tena me kiJcidadhikamUlyaM vastu pradattaM tathA'pi tena muSito'smi / sa mama mitraM matto muSitavAnasti / yo sut mAmamanyata sarvadaiva, so'dhunA taM manyate; yo hi mama praticchAyIbhUta AsIt so'dhunA tasya gautamasya praticchAyA'sti / kintu tena bhagavatA mahyaM pradatto'sti siddhArthaH mama svAtmA !!' / 39 --- Page #47 -------------------------------------------------------------------------- Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. jAgaraNam yasminnupavane pUrNapuruSo buddho'vasthita AsId yatra ca svamitraM govindo'vasthitastadupavanAnnirgataH siddhArtho'nubhUtavAn yat 'tasya pUrvatanaM jIvanaM sa tatraiva tyaktvA nirgato'stI'ti / zanaiH zanaiH svamArge gacchatastasya mastiSkametenaiva vicAreNa pUritaM jAtam / yAvadeSA'nubhUtistaM pUrNatayA''krAntavatI tAvat sa gabhIratayA cintitavAn / cintayanneva sa taM binduM prApto yatra sa hetUnavagatavAn / tasya pratibhAtaM yad hetUnavagantuM vicArA AvazyakAH, vicAradvAraiva cA'nubhUtayo jJAnatayA pariNamanti naSTAzca naiva bhavanti, kintu satyAH paripakvAzca bhavanti / svamArge'gresarataH siddhArthasya manasi gabhIraM cintanaM pravartate sma / so'nubhUtavAn yadidAnIM sa nA'sti taruNo yuvA vA, api tu sa puruSaH saJjAto'sti / so'nubhUtavAn idamapi yat - kiJcid vastu tasyA'stitvAnnirmuktamasti yathA hi sarpazarIrAt kaJcakaH / tat kiJcit tasyA'stitve nA''sIdidAnIM yaddhyAtAruNyAt tadanuSaktamAsIt - nanu yadastitvasya bhAgarUpamevA''sIt / taddhyAsId guruprAptestatazca jJAnaprApteH spRhA / svajIvanasyA'ntimaM guruM - mahAntaM mahAjJAninaM pavitratamamapi ca guruM - buddhaM so'dhunaiva tyaktavAn AsIt / sa tena tyaktavya evA'bhavat, tadupadezaM svIkartuM sa sotkaNTho nA''sIt / ___ zanaiH zanaiH svamArge gacchan sa svameva pRSTavAn - 'tat kimasti yat tvamupadezAd gurubhyazca bodbhumiSTavAn ? tathA, yadyapi te tvAM bahvanyacchikSitavantastathA'pi tat kimAsIt yat te tvAM bodhayitumakSamA jAtAH ?' cintayatA tena jJAtam - 'Am - taddhyAsIt mama AtmA / ahaM hi tasyaiva svabhAvaM prakRtiM ca jJAtumutsuka AsIt / ahaM hi svAtmAnaM mocayituM - Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taM jetumiSTavAn, kintu nA'haM taM jetuM kSamo jAtaH, ahaM kevalaM tasya vaJcako jAtaH, kevalaM palAyitaH kevalaM ca tato'ntarhito jAtaH / satyaM, nA'styasmin jagati tato'nyad yena mama cittatantramAkrAntaM syAt / Amiyameva prahelikA, yadahaM jIvAmi, ahaM ekalaH, sarvebhyazcA'nyebhyo'haM bhinno vicchinnazca, ahaM siddhArthaH / tathA'smin jagati ahaM svaM - siddhArthaM muktvA nA'nyavastuviSaye iyadalpataraM jAnAmi' / cintayan gacchaMzca sa sahasaivA'nena vicAreNa gRhIta iva tatraiva stambhito jAtaH, etasmAcca vicArAdanyo'pi vicArastatkSaNameva samudbhUtaH, yathA - 'kathamahaM svaviSaye iyadalpaM jAnAmi - kathaM ca siddhArtho mameyAnaparicito'jJAtazca - ityasya kAraNamekameva, kevalamekaM - tadasti - ahaM svasmAdeva bhIta Asam, svasmAdeva palAyanaM kurvannAsam / ahaM brahmA'nviSannAsam, AtmAnaM gaveSayannAsam - ajJAtamantastamaM, sarveSAM vastUnAM mUlatattvamAtmatattvaM, jIvanatattvaM, divyatattvaM, nityatattvaM prAptam / kintu, hanta etat kurvannahaM svameva bhraMzitavAn - ahaM svameva nAzayitumiSTavAn / ' siddhArtho dRSTimunnIya parito vilokitavAn / tanmukhe smitaM vilasitamISat, tatkSaNameva tasya samagre'pyastitve dIrghasvapnAjjAgaraNasya dRDhA'nubhUtiH prasRtA / tatkAlameva sa tato'gre'sarat, tvaritaM, yathA kazcit svakartavyaM jAnAnaH zIghratayA gacchet tathA / cintanaM tu pravartamAnamevA''sIt - 'Am', dIrgha zvasan sa cintitavAn - 'itaH paraM, siddhArthAt palAyituM nA'haM prayatiSye / AtmaviSayAn saMsAraduHkhaviSayAMzca vicArAn naiva kariSye / khaNDagRhANAM rahasyAni jJAtuM nA'haM svaM chinnabhinnaM naSTaM vA kartuM 42 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatiSye / yogAdhyayanaM vedAdhyayanaM zrAmaNyAbhyAsamanyaM vA kaJcidabhyAsaM naiva kariSye / ahaM hi svasmAdeva zikSaNaM grahISye, svasyaiva ziSyo bhaviSyAmi, siddhArthasya ca rahasyaM hyahaM svasmAdevA'vagamiSyAmi' / samagramapi vizvaM hyedamprAthamyena pazyanniva sa parito vyalokayat / tat sundaramapUrvaM rahasyamayaM cA'bhAsata / vizvaM hyatra nIlamAsIt pItamAsIt haritaM cA'pi vilasadAsIt, AkAzaM nadI vRkSAH parvatAH - sarvamapi sundaratamaM rahasyamayaM manomohakaM, tanmadhye ca saH - siddhArthaH - jAgRtaH - svAtmano mArge gantuM sajjaH sthita AsIt / sarvamapyetat - sarvaM pItaM sarvaM nIlaM, nadI vRkSAH AkAzaM - sarvamapi - aidamprAthamyena tasya nayanayoH purataH samAgatam / nA''sIdidaM mArasyendrajAlaM, na cA'pIdaM mAyAyA AvaraNamAsIt, nA''sannate'rthahInA daivakRtAzca jagato naikavidhA AbhAsA ye hi vaividhyavirodhibhiradvaitazodhakaizca gabhIracintanazIlairbrAhmaNaistiraskRtA Asan / nadI nadyevA''sIt / tathA yadi siddhArthAtmani nigUDhatayA vidyamAnamaikyaM divyatvaM ca yadi nIle nabhasi nadyAM ca vidyamAnamAsIt tarhi tat kevalaM divyA kalA divyazca saGkalpa evA''sId yat pItena nIlena ca bhavitavyameva, tatrA''kAzena vRkSaizcA'tra ca siddhArthena / artho vAstavikatA ca na kutracid vastUnAM pRSThato nilIne kintu te vastuSveva saGkalite staH sarveSveva vastuSu / ___'ahaM kIdRzo mUl jaDazcA''sam' / zIghraM calan sa vyacArayat / 'yadA kazcijjanaH kiJcit pipaThiSustadadhIte, tadA sa tadakSarANi virAmacihnAni vA naivA'vagaNayati nA'pi tAni bhramajAlamAkasmikaM vyarthaM cetyevamupekSate; kintu sa tAni akSarANi paThati, samyagabhyasyati, premNA cA''tmasAt karoti / kintu 43 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagataH pustakaM pipaThiSurapi, svIyaprakRterabhyAsaM cikIrSurapyahaM tadakSarANi virAmacihnAni copekSitavAn avicAritayA / sAkAraM jagadahaM bhramaNArUpeNa ninditavAn / netra-jihvAdInyakSANyahamAkasmikAni manvAno'vadhIritavAn / parantvidAnIM tatsarvamavasitamasti / ahamujjAgarito'smyadya, nUnamahamujjAgarito'smi, adyaiva ca mayA punarjanma prAptamiva' / / yadA caite vicArAstasya citte sphuritAH, sa sahasA tatraiva, sarpa dRSTveva, sthiro jAtaH / atha ca tadaiva sahasA tanmanasyetadapi spaSTaM jAtaM yat - yenojjAgaraNaM navajanma vA prAptamAsIt, tena svajIvanamapi pUrNatayA punarnavatvenaivA''rabdhavyamastIti / ___ yadyapi, yadA sa pUrNapuruSasya bhagavato buddhasya nivAsasthAnAd-jetavanAnnirgata AsIt tadA tasya dhyeyaM gRhagamanamAsIt, tathA varSANAM saMnyAsAnantaraM pitRpAi~ gamanasyecchA tasya sahajatayaivocitA pratibhAtA''sIt / tathA'pi, yadA sa tasmin kSaNe sarpa dRSTavAniva sthiro'bhavat tadA'nyo'pi vicArastasya cetasi prAdurbhUtaH - 'nA'haM so'dhunA yo'hamAsam, nA'hamidAnIM saMnyAsI, na ca purodhAH nA'pi ca brAhmaNaH / evaM sati pitRpArve gatvA kiM vA'haM kariSye ? kiM vedAdhyayanaM ? kiM vA yajJavidhAnam ? athavA kiM dhyAnAbhyAsaM ? naiva naiva ! etat sarvamapi matkRte'vasitamevA'dhunA kila !' / evaM cintanaparaH siddhArthaH sthiratayA sthitastAvatA himazItalateva taM sarvata AkrAntavatI / kasyacillaghuprANina iva, asahAyapakSiNa iva, bhayabhItazazakasyeva sa kampitumArabdho yadA tenA'vabuddhaM svIyamekalatvam / bahuvarSebhyaH pUrvameva sa gRhAdikaM tyaktavAnAsIt tathA'pi taccitte IdRzaM bhayaM naivA'nubhUtamAsIt tena / 44 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvaM hi, tyaktasarvasaGgo'pi svahRdayasyA'jJAtagabhIratAyAM so'dyA'pi svapituH putra AsIt, pratiSThito brAhmaNa AsIt, dhArmiko jana AsIt / kintvadhunA, sa kevalaM siddhArtha AsIt prabuddhaH siddhArthaH, anyathA nA'nyat kimapi / dIrghaM zvasitvA vicArayan sa punarapi prakampito'bhavat - tatsadRza ekalo jano nA''sIt ko'pi / sa nA''sIt idAnImuccakulasambandhI kazcana kulIno janaH, nA''sIcca sa tattadbhASayA vyavaharan tadanurUpaM ca jIvan kazcana zilpI vyAvasAyiko vA tattatsamAjasabhyaH, nA'pi sa brAhmaNajIvanaM yApayan brAhmaNa AsIt, na cA'pi sa parivrAjakAnAmanyatamastapasvI saMnyAsI vA''sIt / sarvathA viviktasevI ghanAraNyavAsI ca tApaso'pi nA''sIdekala ekAkI vA yatastasyA'pi samAja AsIt / yo bhikSuko'bhavat sa govindo'pi svajAtIyaiH sahasrazo bhikSukaiH saha teSAmeva bhASayA vyavaharan tattulyavastraM dhArayan tatsadRzIM ca zraddhAM vahan jIvati sma / kintu siddhArtha : ? sa kasya samAjasya pratinidhirAsIt ? keSAM sadRzaM jIvanaM sa jIvet ? keSAM ca bhASAM sa bhASeta ? tasmin kSaNe, yadA tasya sampUrNamapi jagad vilInamiva pratyabhAt, yadA sa gaganasthitaH kazcanaikala uDuriva tiSThati sma, yadA ca nairAzyasya himazaityena sa kampamAna AsIt tadA'pi sa dRDhatayA'pUrvatayA svastha AsIt / ayamAsIt jAgaraNAt pUrvaM tasyA'ntimaH kampaH, janmata: pUrvA'ntimA vedanA ca / kSaNArdhenaiva svasthIbhUya sadArddhaM zIghraM sotkaNThaM ca prasthitaH saH, na gRhaM prati, nA'pi pitaraM prati, nA'pi ca pRSThaM vilokayan, kintu nUnAmeva kAJcid dizaM prati / 45 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhArthaH dvitIyo vibhAgaH Page #54 -------------------------------------------------------------------------- Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. kamalA svIyavartmanaH pratyekaM pade siddhArthaH kiJcinnUtanaM zikSitavAn, yatastasya kRte sakalamapi jagat parivartitamAsIt khalu ! tena ca parivartanena so'tyantamAhlAdito'bhavat / so'raNye parvateSu ca sUryamudayantaM nirIkSitavAn tathA tAlavRkSAcchAdite davIyaHsamudrataTe'stamanamapi vilokitavAn / nizi sa suvizAlaM tArakitaM nabho dRSTavAn, nIle pravAhe ca pravahantaM nAvAkRti candramasamapi sa nirvaNitavAn / sa vRkSAn, nakSatrANi, prANinaH, jaladharAn, indracApAn, ziloccayAn, AraNyakastambAn, puSpANi, nirjharAn saritazca, prabhAte ca vanaspatyagre sphuratprabhAn avazyAyakaNAn, sudUraramaNIyAM parvatamAlAM, kUjataH pakSiNaH, guJjantImadhumakSikAH, mRdupavanairdolAyamAnAni ca vrIhikSetrANi vismayamugdhatayA nirIkSitavAn / varNasahasrairvaNitaM rUpasahasraizca zobhamAnametat sarvamapi sarvakAlaM prakRtau vilasadAsIt / sUryazcandrazca sarvadA prakAzamAnAvAstAM, nadyo hi sarvadA pravahantya Asan, makSikAzca sarvadA guJjantya Asan; kintu pUrvaM hyetata sarvamapi siddhArthasya nirarthakaM pratibhAti sma, sarvamapi kSaNikaM mAyAjAlamayamAvaraNarUpaM caivA'nubhUyate sma, sarvamapyapratyeyatayaiva vilokyate sma, nindyatayopekSyate sma, vicArapradezAcca nirvAsyate sma / yataH sarvamapyetat vAstavikaM na, yato vAstavikatA hi dRzyajagato'parasmin pArve nihitA''sIt / 48 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kintvidAnIM tasya dRSTirasmin pArve'pi vicaritA / dRzyaM sarvamapi sa dRSTavAn pratipannavAMzca, tathA'tra jagati sa svIyaM sthAnamapi nirUpitavAn / idAnIM vAstavikatAyA nirUpaNe tasyA''saktirnA''sIt nA'pi cA'nyaH pArzvastasya dhyeyam / __ anyat kiJcidapi yadi na kAmyeta tadA jagadidamatyantaM sundaramatyantaM saralaM zizutulyaM niSpApaM cA''sIt / candrastArakANi ca sundarANyAsan, nirjharAH, samudrataTaH, araNyaM, parvatAH, pazavaH suvarNavarNA bhramarAH, puSpANi pataGgAzceti sarvamapi sundaramAsIt / IdRze sahaje, sarale, prabuddhe, sannihitenaiva ca sambaddhe AzaGkArahite ca jagati vicaraNamapyatisundaramatIva manoramaM cA''sIt / anyatra hi sUryaH prakharatayA tapannAsIt, anyatra ca ghanAraNyacchAyAsu zItalatA pravartate sma, anyatra ca kUSmANDAni kadalIphalAni ca vilasanti sma / dinaM rAtrizca laghUbhUte bhAsete sma, samudre vicarantyA naukAyA vAtapaTamiva pratyekaM muhUrtaM javena saMcarati sma - nidhAnaiH pUrNamAnandena ca pUrNam / gacchatA siddhArthena ghane'raNye vAnarayUthamekaM dRSTaM, yaddhi vRkSANAmuccazAkhAsu plavamAnaM sonmAdaM sotsAhaM ca cItkurvannAsIt / agre ca tena meSAH svayUthyaiH saha viharanto dRSTAH / ekatra taDAge tena kSudho nivAraNArthaM vegena taranto matsyA dRSTAH, tanmArgAdanyatra sarantaH saMkSubdhAH sphurantazca laghumInAzcA'pi dRSTAH / teSAM ca pRSThato dhAvamAnasya roSAkulasya mahAmatsyasya sAmarthya jighRkSAmapi ca sa tadutsAritajalAvarte pratibimbite vilokitavAn / etat sarvamapi hi sarvadA pravartamAnamAsIt kintu tena kadA'pi naiva dRSTaM tat, vastutaH sa taM draSTumupasthito nA''sIt / idAnIM sa na kevalamupasthito'bhavat pratyuta tadaMzabhUta eva jAtaH / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasannamanasA sa prakAzaM chAyAM ca vilokitavAn candraM tArakAzca sAkSAtkRtavAn / mArga krAmatastasya, jetavanasya sarvo'pyanubhavaH smRtipathamAyAtaH - bhagavato buddhAdupadezazravaNaM, govindAd viyojanaM, paramajJAninA ca buddhena saha saMbhASaNam / bhagavate tena yadapi kathitamAsIt tasya pratyekamapi zabdastasya smRtau yathAvadAsIt / tathA yad vastu sa svayaM na jJAtavAn tat tena bhagavate kathamiva kathitamityasyA''zcaryamadyA'pi taccitte jAgati sma / sa bhagavate kiM kathitavAn AsIt ? - yathA - buddhasya paramajJAnaM paramarahasyaM copadezAnahamAsIt, vastutastadanirvacanIyamavyavaharaNIyaM cA''sIt, tathA bhagavatA buddhena svIyasambodhikAle yadanubhUtamAsIt tadevA'nubhavituM tena pravRttamAsIdidAnIm, itaH paraM sa tadevA'nubhavituM prArapsyate / sarvairapi hi svayamevA'nubhavaH prAptavyaH khalu ! sa cirakAlAjjAnAti sma yat sa svayamevA''tmA'sti - brahmavacchAzvatasvabhAvaH, kintu sa taM kadA'pi naiva sAkSAtkRtavAn - yataH sa taM vicArajAlena grahItumaicchat / so'jAnAd yad - idaM zarIraM hi nizcitatayA''tmA nA''sIt, nA'pi cendriyANAM vilAsaH, na vicArAH, na hi bodhaH, naiva pANDityaM, nA'pi ca tAdRzI kalA yayA nirNetuM zakyeta, vidyamAnaizca vicAraitanI vicAradhArA vA sRjyeta / nahi nahi, vicArANAM jagat khalvasmin pArzva evA''sIta, tacca, yadA kazcit kAlpanikacetanAM svacittAd vinAzayet tadA'pi, kiJcida nizcitaM lakSyaM naiva prApayati sma pratyuta tAM cetanAM vicAraiH pANDityena ca pUrayati sma / vicArA indriyANi ca nUnaM zobhanAnyAsan, teSAM ca pRSThato bahUni rahasyAni nilInAnyAsan; yadyapi ubhayorapi zravaNaM 50 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathobhAbhyAmapi krIDanamapyAvazyakamAsIt, paramanyatarasyA'pi tiraskaraNamadhikamUlyAGkanaM vA'nucitamAsIt / ubhayorapi dhvanerniSThayA zravaNamevocitamAsIt / atastena nizcitaM yad - yadAntara: zabda Adizet tadeva kartavyaM, tathA, yatra kutrA'pi naiva sthAtavyaM kintu tatraiva sthAtavyaM yatra sa zabdaH sUcayet / yato, yadA hi gautamena sambodhi: prAptA tadA sa kimarthaM bodhivRkSasyA'dhastAdupaviSTaH ? nUnaM sa svasyA'ntaHsambhUtaM dhvaniM zrutavAn AsId - yena zabdena tasya tatraivopaveSTuM dhyAtuM cA''diSTam / tena ca zarIrasyendriyANAM ca damanamakRtvA, yajJAdikamavidhAya, snAnAni prArthanAzca na kRtvA, khAdya-peyAdikaM nidrA - svapnAdikaM vA vidhAnamanAzritya kevalaM tadAdezasyaiva pAlanaM kRtaM sambodhizca prAptA / bAhyaM kamapyAdezamavadhIrya kevalamAntarazabdasyaiva zravaNamanusaraNaM ca, tathA tadarthameva sajjatvaM ca zreyaHkAri nitarAmAvazyakaM cA'pyAsIt / anyat kimapyAvazyakaM nA''sIt / tasyAM rAtrau sa kasyacinnAvikasya tRNakuTyAM zayitaH / nidrAyAM tenaikaH svapno dRSTaH / svapne hi, bhikSukANAM kASAyavastraM dhRtvA govindastatsamakSaM sthita AsIt / sa udAso dRzyate sma siddhArthaM ca pRcchati sma - 'bhavAn kimarthaM mAM tyaktvA gatavAn ?' etacchrutvA sa govindaM pariSvajya sAntvayitvA ca tanmastakaM cumbitavAn / etAvatA govindaH strItvena pariNataH / tasyAzca striyA vastrAJcalAt pUrNAvurojau prakaTIbhUtau / siddhArthazca mukhaM nAmayitvA tataH payaHpAnaM kRtavAn / taddhi pAnaM madhuramUrjasvi cA''sIt / tasmiMzca pAne striyA: puruSasya ca, sUryasya vanasya ca, prANinAM, puSpANAM, pratyekaM phalAnAM, pratyekaM sukhAnAM ca svAda aasiit| pAnaM ca tat sarvathonmAdakamAsIt / 51 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadA sa jAgRtastadA pANDurA nadI kuTyA dvArasyA'gre vilasamAnA pravahantyAsIt, araNyAccolUkasya gabhIraH spaSTazca zabdo'zrUyata / sUryodayAnAntaraM siddhArthaH svasyA''tithyakAriNaM nAvikaM nadyAH pAraM prApayituM prArthitavAn / nAviko hi siddhArthaM svIyavaMzamayataraNDena nadIpAraM nItavAn / nadyA vizAlo jalavistAro bAlasUryakiraNai raktimAnaM vahanniva dyotate sma / atha ca tatsaundaryaM dRzA piban siddhArtho nAvikamuktavAn - 'eSA nadI hyatIva sundarA khalu !' 'Am' nAvikaH kathitavAn, 'eSA nadI sundaratamA / ahaM tAM sarvato'pyadhikaM prINAmi / ahamanekazastAM zrutavAn nirIkSitavAMzca, tathA'haM sarvadA'pi tatsakAzAt kiJcidiva zikSitavAnapyasmi / nadIsakAzAjjano bahu zikSitumarhati' / 'upakRto'smi saumya !', nadyA aparasmin taTe'vataran siddhArtho'vadat, 'kiJca, bhavatA kSantavyo'haM yato matpArve bhavate tarapaNyaM dAtuM na kiJcidapyasti / ahaM hi nirAzraya eko brAhmaNaputro'smi, zramaNazca jAto'smi' / 'tat tvahaM pazyAmyeva / ahaM bhavatto na kiJcidapyapekSe / bhavAn hyanyadA kadAcit me dAtumarhati' / iti nAviko mRdutayoktavAn / ___ 'kiM bhavato vizvAso'sti yadahamanyadA dAsyAmIti?' siddhArtho hasan pRSTavAn / ___ 'avazyam / nadI mAmetacchikSitavatyasti yat pratyekaM vastu pratinivartata eva / bhavAnapi bhoH zramaNa ! avazyaM pratinivartiSyate / bhadraM bhavate bhUyAt, bhavato maitryeva me tarapaNyaM bhavatu / bhagavatpUjAkAle ca mAM smaratu bhavAn' - nAvikasta Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktavAn / tataH smitvA dvAvapi svasvamArgaM prasthitau / nAvikasya snigdhavyavahAreNa siddhArthaH prasanno jAta: / 'eSa govindasadRza evA'sti' iti cintitavAn siddhArthaH / 'ye'pi mAM mArge milanti te sarve'pi govindatulyA eva, sarve'pi kRtajJAH santi, sarve'pi ca te svayameva dhanyavAdAnarhanti / sarve'pi me sahayogino bhavitumicchanti, mama maitrIM vAJchanti, adhikamavicArayantazca mama vacanamanuvartitumicchanti / nanu janA hi zizatulyA bhavanti' / madhyAhne sa kaJcid grAmamatikrAmannAsIt / mRNmayakuTIrANAM purato rathyAsu bAlakAH krIDanta Asan / te hi prastarakhaNDaiH gulikAbhizca khelanta Asan / sakolAhalaM te parasparaM yudhyante smA'pi / kintu yadA hi zramaNasteSAM dRSTipathaM prAptastatkSaNameva sarve'pi bhayaM prApya dhAvitA: kutracicca nilInAH / grAmaprAnte cA'numArgameva jalasrota AsIt / tatkUle ca kAcit taruNI kiJcidavanamya vastrANi kSAlayantyAsIt / siddhArthena tadabhivAdane kRte sA zira unnamya sasmitaM taM dRSTavatI / tasyA akSiNI bhrAjamAne AstAm / yathopacAraM sAzIrvacanaM sa tAM nagaramArgaviSayikIM pRcchAM kRtavAn / tena sA tata utthAya tatsamIpamAgatA / sundare vadane tasyA: klinnAvadharau sphurantAvAstAm / tena saha vaktumutsukA sA taM 'kiJcidazitaM ve'ti pRSTavatI, tathA 'kiM tat satyaM yat zramaNA vaneSu ekAkina eva svapanti ? kiM teSAM striyaM parigrahItumadhikAro nAsti vA ? ityapi sA pRSTavatI / tatastayA svIyo vAmapAdaH samutthApya dakSiNe pAde sthApayitvA tAdRzo'GgavikSepaH kRto yaM kAcit kAmAturA strI bhogArthaM puruSamAmantrayamANA karoti, yazca kAmazAstreSu 'vRkSAvarohaNa'miti 53 -- Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajjJayA varNito'sti / etena siddhArthaH svIyAGgeSUttejanamanubhUtavAn, rAtrau dRSTa svapnaM ca smRtvA kiJcidavanamya sa tasyAH kapizavarNaM cUcukaM cumbitavAn / tata UrdhvaM pazyan sa tasyAH smitamayaM vAsanApUrNaM ca vadanaM vilokitavAn / tasyA ardhanimIlatanetrayoH atyutkaTabhogaprArthanA vilasati sma / siddhArtho'pi svamanasi tAmevotkaTa bhogecchAmanubhUtavAn / kintvadyAvadhi tena strI spRSTA nA''sIdityata AliGganaM kartumutsuko'pi sa kiJcidiva sAzaGko jAtaH / tasminneva kSaNe sa svIyamAntaraM vacanaM zrutavAn - 'nahI'ti / tatazca tasyAstaruNyA mukhAt sarvamapi AkarSaNamadRSTaM jAtamiva / adhunA tatra kevalaM kAmArttastriyAH satRSNo dRSTipAta evA'valokyate sma / sa mRdutA tasyAH kapolaM parAmRzan satvarameva nirAzAyAstasyAH purastAdeva vaMzavane'dRzyo jAtaH / sAyaGkAlAt pUrvameva siddhArthaH kiJcinmahannagaraM prAptaH / sa hRSTa AsIt, yatastasya janaiH saha saMvasitumabhilASa AsIt / sa bahukAlaM yAvad vaneSUSita AsIt, gatarAtrau ca sa nAvikasya vaMzamayoTaje dIrghakAlAnantaraM prathamavArameva chadiSo'dhastAt zayitavAnAsIt / nagarAd bahiH, ekatra sundare upavane karaNDaM gRhItvA gacchantaM paricArakANAM samUhaM sa dRSTavAn / teSAM ca madhye caturbhirjanairuhyamAnAyAmalaGkRtAyAM zibikAyAM raktavarNe upadhAne upaviSTA teSAM svAminI AsIt / siddhArtha upavanadvAra eva sthirIbhUya tat sarvamapi nirIkSitavAn / sa tAM zibikAsthitAM striympyvlokitvaan| ghanazyAmakezakalApamadhye zobhamAnaM tasyAstejasvi sumadhuramatIva caturaM ca vadanaM sa dRSTavAn / tasyA zoNAvoSThau pratyagrAJjIrakhaNDAviva bhAsurAvAstAM, dIrghe vakre ca bhruvau 54 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalAtmakatayA varNite AstAM, kajjalAkte dIrgha netre atIva vicakSaNe sAvadhAne cA''stAM, harita-suvarNamayasya cottarIyasyopari bhrAjamAnA vizadA kRzA''yatA ca grIvA''sIt / tasyAH dI? tanU ca hastau mRdU sugrathitau manoramasuvarNakaGkaNaizca shobhmaanaavaastaam| siddhArthastasyAH saundaryaM dRSTvA'bhibhUto jAtastasyA'ntaHkaraNaM ca pramuditam / yadA ca zibikA tatpurata AgatA tadA sa kiJcidavanamyotthitavAn tasyAzca tejasvi surUpaM ca vadanaM, cature dIrgha ca netre sthiradRSTyA nirIkSitavAn / tasya zvAseSu ca kazcidajJAtaH sugandhaH prasRta iva / sA'pi ca sundarI zirazcAlayitvA smitvA ca tadabhivAdanaM svIkRtavatI kSaNArdhena ca paricArakasamUhenA'nusriyamANA sopavane'dRzyA jAtA / / __siddhArthazcintitavAn yad 'nUnaM zubhazakunairmayA nagare praviSTaM khalu !' / sa tUrNamevopavane praveSTumutsuka AsIt kintu vicAraNena sa jJAtavAn yat kathaM sarve'pi paricArakA dAsyazca taM sarvathA'vajJayA'vizvAsena nirAkRtipUrvaM ca dRSTavanta iti / __'ahamito'pi zramaNa eva', sa cintayati sma, 'adhunA'pi sAdhurahaM bhikSAcaraH / kintu tAdRzena mayA nA'vasthAtavyamanyathA kathamatropavane praveSTumarheyam ?' tatazcoccairhasitavAn saH / sa upavanasya purata eva gacchantaM kaJcana janaM pRSTvA tasyAH sundaryA nAmAdi jJAtavAn / upavanamidaM hi kamalAbhidhAyA suvikhyAtavArAGganAyA AsIt / tathA nagaramadhye'pi tasyA eko mahAlayo nivAsasthAnamAsIt / tataH sa nagaraM praviSTaH / tanmanasyekameva dhyeyamAsIt / tameva dhyeyamanusaran sa samagramapi nagaraM nirIkSitavAn, tadrathyAsu paryaTitavAn, kutracit sthAneSu sthiratayA sthitavAn, prAnte ca Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadyAstaTe vizrAmaM kRtavAn / sAyaGkAle sa kenacinnApitasahAyakena saha maitrI kRtavAn yaM sa vRkSacchAyAyAM kAryaM kurvantaM dRSTavAnAsIt / tato viSNumandire taM punarapyupalabhya sa taM viSNorlakSmyAzca sambandhinIH kathAH zrAvitavAn / nizi sa nadItaTasthitAyAM nAvi zayitavAn, pratyUSe ca grAhakAgamanapUrvameva sa nApitasahAyakena kSauraM kAritavAn kezAMzca tailasiktAn kArayitvA prasAdhitavAn / tataH sa nadIM gatvA samyak snAtavAn / aparAhne, yadA sundarI kamalA zibikayA nijamupavanaM prAptA tadA siddhArtho dvAryeva sthita AsIt / sa ISannatvA'bhivAdanaM kRtavAn kamalAyAzca pratyabhivAdanaM prAptavAn / tataH so'ntyaM paricArakaM saJjayA''hUya 'eko brAhmaNo yuvA bhavatyA saha sambhASitumicchatI'ti sandezaM kamalAyai kathayitumuktavAn / stokavelayaiva sa paricArakaH pratyAvRttaH, siddhArthaM ca svena saha nItavAn / upavanamadhye evaikatra maNDape palyaGkAsInAyAH kamalAyAH pArzve taM muktvA sa gatavAn / _ 'hya upavanapravezadvAri bhavataiva me'bhivAdanaM kRtaM khalu ! ?' iti kamalA taM pRSTavatI / _ 'Am ! mayaiva hyo bhavatIM dRSTvA'bhivAdanaM kRtamAsIt' / 'kintu hyo bhavataH kezA dIrghA Asan mukhe ca dIrghakUrcamAsIt, tathA mastakamapi sarajaskamAsIt khalu ?' 'samyaG nirIkSitaM bhvtyaa| kintu hyo bhavatI brAhmaNaputraM siddhArthaM dRSTavatI yaH zramaNo bhavituM gRhatyAgaM kRtavAn varSatrayaM ca zramaNIbhUya sthitavAn / adya tu, mayA tyakto'sti sa mArgaH / asminnagare Agato'haM sarvaprathamaM bhavatImeva nayanaviSayIkRtavAn / adyA'haM bhavatyai kathayitumAgato'smi yat - bhoH kamale ! 56 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavatyeva prathamA strI yasyAH purataH siddhArtho netre anavanAmya sambhASitavAn / itaH paraM yasyAH kasyAzcidapi sundaryAH purato'haM netre naivA'vanAmayiSyAmi' / / kamalA smitavatI mayUrapicchanirmitena vyajanena ca krIDantI pRSTavatI - "kiM bhavAn etAvadeva kathayituM Agato'sti vA siddhArtha ! ?' bhavatyai etat kathayituM, saundaryaviSaye ca bhavatImabhinanditumAgato'hamasmi / tathA yadi bhavatI aprasannA na bhavet tarhi ahaM bhavatIM mama mitrIbhavatuM yasyAM ca kalAyAM bhavatI vidagdhA tasyAH zikSaNArthaM me gurUbhavituM nivedayitumicchAmi, yato'haM tasyAM kalAyAM sarvathA'nabhijJaH / zrutvaitat kamaloccairhasitavatI kathitavatI ca - 'araNyavAsI kazcana zramaNo mAM samAgatya kiJcit zikSitamicchediti tu kadA'pi naiva cintitaM mayA / tathA, dIrghakezayuto jIrNavastradhArI ca zramaNaH kadA'pi matsamIpe nA''gataH / yadyapi bahavo yuvakAH brAhmaNaputrAzcA'pi madantikamAgacchanti, kintu te sarve'pi ruciravastrANi paridhAya, sundaropAnahau ca dhArayitvA''gacchanti / teSAM kezAH sugandhitAH bhavanti koSAzca dhanabhRtA bhavanti / bhoH zramaNa ! evaMrItyA te yuvAno madantikamAgacchanti' / siddhArtha uktavAn - 'mayA'pyetAvatA bhavatyAH sakAzAt zikSitumArabdham / hya eva ahaM kiJcit zikSitavAn / mama kUrca tAvadapanItameva, kezAzcA'pi tailAktAH prasAdhitAzca / adhunA bahvavaziSTaM nAsti sundari !, kevalaM ruciravastropAnaho dhanabhRtazca koSaH - ityetadeva nanu ! siddhArthena tvito'pyadhikakaThinavastUnyupalabdhuM prayatitaM prAptAni cA'pi tAni / ataH kimarthamahaM tatra prayatnaM na kuryAM - yadarthaM hyo mayA nizcitaM - bhavatyAH maitrI 57 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAptuM bhavatsakAzAcca kAmakalAyA AnandaM zikSitum ? ahaM bhavatyA yogyo vidyArthI bhaviSyAmi kamale ! yato yad bhavatyA zikSayitavyamasti tato'pi mayA kaThinataraM zikSitamasti / ato vadatu sundari ! uttamavastrAdihIno dhanarahitazcA'pi prasAdhitakezaH siddhArtho bhavatyA dRSTau ucito'sti na vA ? ' kamalA hasitavatI / tayA kathitaM - 'naiva / so'dhunA'pi ayogyaH / tena avazyaM vastrANi paridhAtavyAni - sundaravastrANi, tathopAnahAvapi - sundaropAnahau / tathaiva tasya koSo'pi dhanapUrNaH syAt, tatpArzve ca kamalAyAH kRte bahUnyupAyanAnyapi syuH / kiM jJAtaM bhavatA ? bho araNyavAsin zramaNa ! kimavabuddhaM bhavatA ? ' 'samyagavabuddhaM mayA bhoH ' siddhArtha uccairavadat / 'etAdRzAnmukhAd yannirgacchet tat kathamahaM nA'vabudhyeya ? bhavatyA mukhaM pratyagrAJjIrakhaNDamivA'sti kamale !, mamA'pi cauSThau zoNavarNau navInau c| tau bhavatyA oSThayoH samyak anurUpau - iti drakSyati bhavatI / kintu kamale ! kathaya mAM kiM bhavatI kAmakalAM zikSitumAgatAdaraNyavAsinaH zramaNAd bhItA tu nAsti vA ?' - 'kimarthaM mayA'raNyavAsino mUrkhazramaNAd bhetavyaM yaH zRgAlaiH saha vasati, strIviSayakaM ca na kimapi jAnAti ?' 'are ! sa zramaNo balavAn nirbhayazcA'sti / sa kadAcid bhavatyA saha balAdapi vyavaharet bhoH sundari !, sa bhavatIM luNTet pIDayed vA'pi' / 'naiva zramaNa ! ahaM sarvathA bhayarahitA'smi / kiM kadAcidapi zramaNasya brAhmaNasya vaivaM bhayaM bhavet - yat kazcanA''gatya taM prahRtya tatsakAzAd jJAnaM, dharmaM, vicArazakti vA'pahariSyati ? naiva, yata etatsarvamapi tasya svIyam / sa 58 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svecchAnusAramevaiteSAM yatkiJcidapi kasmaicid dadyAt / etacca tathyaM kamalAyA viSaye kAmakalAyAzcA''nandaviSaye'pi ythaatthmev| kamalAyA adharau sundarau zoNau ca / kintu kamalAyA icchAM virudhya tau cumbituM prayatatAM nAma, tato mAdhuryasyAM'zo'pi naivopalabhyeta / yato mAdhuryaM kathaM prakaTayitavyamiti tau jAnIta eva / bhavAn hi yogyazchAtro'sti siddhArtha !, ata etat sutarAM zikSatAM yat prema yAcituM zakyeta, kretum, upahAratayA prAtuM, mArge vopalabdhuM zakyeta; kintu kadA'pi corayituM naiva zakyeta / bhavatA samyak nA'vagataM nanu ! / bhavAdRza: sundaro yuvA yadIdaM nA'vagacchet tadA tat karuNAspadameva' / siddhArtho natvA smitavAn - 'bhavatI satyameva kathayati kamale !, tat karuNAspadameva / sutarAM karuNAspadam / nahi nahi, bhavatyA mama cA'dharAbhyAM mAdhuryAMzo'pi naiva hArayitavyaH / ataH siddhArtho yadA vastropAnaddhanAdIni prApsyati tadaivA'trA''gamiSyati / kintu kamale ! kiM bhavatI me kiJcana mArgadarzanaM kuryAd vA ?' 'mArgadarzanam ! kimarthaM na ? yo'raNyAt zRgAlAnAM sahavAsAcca samAgato'sti tAdRzasya varAkasyA'jJAninazca zramaNasya ko vA mArgadarzanaM naiva kuryAt ?' ' tarhi vadatu priye kamale ! tAni trINi vastUni zIghratayaivA'dhigantuM mayA kutra vA gantavyam ?' 'mitra ! bahavo janA etajjJAtumicchanti / bhavatA tu yacchikSitaM tadevopayujya dhanamarjanIyaM, tatazca vastrAdIni prAptavyAni / anyayA kayA'pi vidhayA daridro jano dhanaM prAptuM naiva zaknuyAt' / kiM bhavAn kiJcana jAnAti vA ?' 'ahaM vicArayituM dhairyaM dhartumupavasituM ca samarthaH' / 'na kiJcidanyat ?' 59 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'naiva / athavA Am, ahaM kAvyamapi kartuM jAnAmi / yadyahaM bhavatyai kAvyamekaM zrAvayeyaM tadA kiM bhavatI me kAvyaM prati cumbanamekaM vA prayacchet ?' 'avazyaM, yadi bhavatkAvyaM mAM prINayet / kiM tat kAvyam ?' kSaNaM vicArya siddhArthenoktaM "nijopavanaM gatA kamanIyA kamalA upavanadvAri ca sthita ekaH kapizaH zramaNaH tat kamalapuSpaM dRSTaM tena yadA cakitena tena nataM tadA sasmitaM tat svIkRtavatI kamalA svamanasi vicAritavAn zramaNaH kamanIyakamalAkRte kRtaM samarpaNaM zreyo bhagavatkRte kRtAt samarpaNAt" // kamaloccairhastatAlaM dattavatI, tena ca tasyAH kaGkaNAni raNaraNitAni / 'bhavataH kavitA'tIva ramaNIyA bhoH kapiza zramaNa !, tasyAM prati cumbanapradAnena na me kiJcid vinazyati' iti kathayantI nayaneGgitena sA taM samIpamAhUtavatI / siddhArthena tadvadanasya purataH svIyaM vadanaM sthApitaM, tasyAzcA'dharayoraJjIrakhaNDatulyayoH svAvadharau nyastau / kamalA taM gADhaM cumbitavatI, siddhArthazca savismayaM sottejanaM cA'nubhUtavAn yadetAvatA sA taM kiyat zikSitavatI, kiyaccaturA''sIt sA, kathaM ca taM sA'bhibhUtavatI parAjitavatI AkarSitavatI ca, tathA'smAddIrghacumbanAdanantaraM vividhacumbanAnAM dIrghA paramparA kathaM taM pratIkSitavatI ceti / dIrghaM zvasan sa tatraiva sthiro jAtaH / tasmin kSaNe, svadRSTipurataH svayameva kasyacana bodhasya pUrNatAyA : dvArodghaTanena bAlasyeva vismitaH sa saJjAta AsIt / 60 -- Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhavataH kAvyamatIva sundaramasti' - kamaloktavatI / 'yadyahaM dhanikA'bhaviSyaM, tadA'vazyaM tatkRte'haM bhavate dhanamadAsyam / kintu kAvyaM kRtvA prabhUtadhanArjanaM nitarAM kaThinaM bhaviSyati, yataH kamalAyA maitrI yadi bhavAn vAJchati tadA bhavatA prabhUtaM dhanamarjanIyameva' / ___ 'bhavatI kathamiva cumbati khalu !!' - siddhArtho'sphuTasvareNa kathitavAn / 'tat tu satyameva / etenaiva me vastrANAmAbharaNAnAmupAnahAM sarvavidhavastUnAM cA'bhAvo naiva bhvti| kintu bhavAn kiM kariSyati ? vicAraNAt upavAsakaraNAt kAvyaracanAccA'dhikaM kimapi kartuM na zaknoti bhavAn ?' 'ahaM yAgastotrANi gAtuM jAnAmi, kintu nA'hamitaH paraM tAni gAyiSyAmi', - siddhArtho'vadat / 'ahaM mantrAnapi jAnAmi, kintu nA'haM tAn uccArayiSyAmi / ahaM zAstrANi paThitavAn.....' ___'tiSThatu', - kamalA taM ruddhavatI; 'kiM bhavAn paThituM likhituM ca jAnAti vA ?' 'nizcitamahaM jAnAmi / bahavo janAstajjAnanti' / _ 'naiva, bahavo janAstanna jAnanti / ahameva na jAnAmi / bhavAnetajjAnAti - ityetadatyantaM sundaraM, nUnaM sundaram / kadAcinmantroccAraNamapyAvazyakaM bhavet' / tadAtve eva kazcana paricArakastatrA''gataH, svAminyAH karNe ca kiJcit kathitavAn / 'kazcana mAM militumAgato'sti / tvarayA bhavAnito nirgacchatu / na kazcidatra bhavantaM pazyet / ahaM bhavantaM zvo drakSyAmi' - kamalA kathitavatI / tataH sA taM sevakaM 'pavitrabrAhmaNAyA'smai zubhramekaM vastraM 61 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deya'mityAdiSTavatI / kimatra pracalatIti ajAnan siddhArthastena sevakena dIrghamArgeNaikatra latAmaNDape nItaH, zubhraM vastraM ca dattvA vanagahane nItvA, 'kenA'pyadRSTatayaivetaH zIghraM nirgacchatu' - iti ca spaSTaM sUcitam / siddhArtho'pi santuSTatayA yathAsUcanaM kRtavAn / vanagahanAcca zAntyaiva svaM mArga prApya ca upavanAda bahirAgataH / sasantoSaM sa nagaraM pratinivRtto vastreNa saha / ekasmin satrAgAre'nyairbhikSukaiH saha so'pi maunamevA'nnaM yAcitavAn roTikAmekAM ca prAptavAn / 'manye, zvo mayA yAcanIyaM naiva bhavet' - iti sa vicAritavAn / __ atha ca sahasaiva tanmanasi garvabhAvanA samudbhUtA yadidAnIM sa zramaNo nA''sIt / atastasyA'nnayAcanaM nocitam / sa tAM roTikAM zune dattavAn svayaM ca nirAhAra eva sthitH| _ 'atra jIvanaM saralamasti' - siddhArtho vicArayannAsIt / 'naivA'sti kAThinyamatra / yadA'haM zramaNa AsaM tadA sarvamapi kaThinaM klezakaraM prAnte ca nirAzAjanakamAsIt / adhunA tu sarvamapi saralamasti, kamalayA cumbanadvArA pradattasya zikSaNasyeva sarvaM saralam / adhunA mama dhanena vastraizcaiva prayojanamasti / tAni hi nidrAbhaGgamakRtvaiva prAptuM sarvathA zakyAni' / siddhArthena kamalAyA nagarasthitasya bhavanasyA'nveSaNaM janAn pRSTvA pUrvameva kRtamAsIt / ato dvitIyadine sa tatraiva gatavAn / taM dRSTvA tayoktaM - 'sarvamapi susthamasti / kAmasvAmI bhavantaM draSTumicchati / sa hi samaste'pi nagare eva dhanADhyaH / yadi bhavAMstaM prINayet tadA so'vazyaM bhavate kAryaM dadyAt / kintu bhoH zramaNa ! kiJciccAturyaM darzayatu / mayA'nyadvArA bhavato nAma tasya sUcitamasti / sa hi atIva samartho'sti atastena saha Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mitrabhAvena vartatAm / kintu tatsakAze'tyadhikaM namratvamapi mA darzayatu / ahaM bhavantaM tattulyameva draSTumicchAmi na tu tasya bhRtym| anyathA mama santoSo naiva bhavitA / kAmasvAmI hIdAnI vRddho nirutsAhazca jAyamAno'sti / yadi bhavAMstaM prINayet tadA bhavantaM sa vizvAsabhAjanaM kariSyatyeva' / siddhArthaH sasmitaM tasyai svakRtajJatAmadarzayat / yadA ca tayA jJAtaM yad - anena hyo'dya vA'pi na kiJcidazitaM tadA tayA phalAni annaM cA''nAyya tasya bhojitam / ___ 'bhavAn nitarAM saubhAgyavAnasti' - gamanakAle kamalA tamuktavatI / 'bhavatkRte yathAkramaM dvArANyuddhaTamAnAni santi / etat kathaM bhavatIti UhituM na zaknomi / kiM bhavatpArzve kiJcana mantrAdikamasti vaa?'| siddhArthenoktaM - 'hya eva mayA kathitamAsId yadahaM vicArayituM pratIkSituM nirAhAraH sthAtuM ca zaknomi / kintu bhavatyA tatsarvamanupayogi matvA'vagaNitam / kintu kamale ! bhavatyeva drakSyati yat tatsarvamapi sarvathopayogi / bhavatI jJAsyati yad - ete mUrkhAH zramaNA araNye vasanto'pi bahUnyupayogIni vastUni zikSante jAnanti ca / parahyo'haM sarvathA'nabhijJo'prasAdhitazca bhikSuka AsIt / hyastu mayA kamalA cumbitA / itaH paraM cA'haM zreSThIbhaviSyAmi dhanamupArjayiSyAmi, yAni ca vastUni bhavatyai mUlyavanti pratibhAnti teSAmahaM svAmyaM prApsyAmi' / ___ 'satyamidam' - kamalA svIkRtavatI / "kintu mayA vinA bhavAn kiM vA'kariSyat ? yadi kamalA bhavantaM sahAyaM nA'kariSyat tadA bhavAn kutra vA'sthAsyat ?' ___'priye kamale !' - siddhArtha uktavAn - 'yadA'haM bhavatyAH samIpe upavane samAgatastadA mayA prathamaM padaM nyastam / zreSThAyAH Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sundaryAH sakAzAt kAmakalA zikSitavyeti me dhyeyamAsIt / yadA hi mayA dhyeyamidaM nizcitaM tadaivA'haM jAnAmi sma yadetadahaM sampAdayiSyAmyeveti / mayaitadapi jJAtaM yadatra bhavatI me sahAyaM kariSyatyeva, taddhi mayA bhavatyAH prathamadRSTipAtenaiva jJAtamAsIt tatropavanadvAre' / 'atha yadi nA'haM bhavatsAhAyyaM kartumicchAmakariSyat tadA?' 'kintu bhavatyA secchA kartavyaivA''sIt / zRNu kamale ! yadA vayaM jale pASANakhaNDaM kSipAmastadA sa khaNDaH tvaritameva jalasya talaM prApnoti / siddhArtho'pi yadaikaM dhyeyaM lakSyaM vA nizcinoti tadA'pi evameva bhavati / yadyapi siddhArtho na kiJcit karoti, sa hi kevalaM pratIkSate, cintayati, upavasati ca; tathA'pi jalatalaM prAptasya prastarakhaNDasyeva, sa kiJcidapi na kurvANazceSTamAno vA jagato'pi vyApArANAM pAraM prApnoti, nanu tatrA''kRSyate saH, svaM cA''kRSyamANaM naiva ruNaddhi / sa hi svIyadhyeyenaivA''kRSyate, yataH sa svIyamanasi dhyeyaviruddhaM na kiJcidapi praveSTamanumanyate / idameva siddhArthaH zramaNAnAmantike zikSitavAn khalu ! / mUrkhajanA etadeva camatkAramindrajAlaM vA kathayanti, etacca pizAcasAdhyamiti manyante / kintu pizAcA na kiJcidapi kartuM zaktAH / nanu pizAcA eva na santi / pratyekaM janazcamatkAraM kartuM zaktaH, pratyekaM janaH svaM dhyeyaM prAptuM samartho yadi sa cintayituM pratIkSitumupavasituM ca zaknuyAt' / kamalA tamaikAgrayeNa zrutavatI / tasyai tatsvaro rocate sma, tasya netrAnnirgacchan prakAzo rocate sma / 'nanu mitra ! yathA bhavAn vadati tathA'pi syAt' - sA mRdutayA'vadat, 'athavA nanu siddhArthaH surUpo'sti, tasya dRSTipAtaH 64 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ striyaH prINayati, sa saubhAgyavAn asti - ityetadarthamapi tat syAt' / 'evaM bhavatu me zikSike ! mama dRSTipAto bhavatIM sadaiva prINayatu, saubhAgyaM ca sadA'pi bhavatyA madhyamena mAmanusaratu' - iti vadan sa tAM cumbitavAn, tasyAzca sakAzAnnirgatavAn / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IALILNAMAL naakpaattiyaakrUALI n VANNI p - Y - p . . Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. prAkRtajanamadhye siddhArthaH zreSThinaM kAmasvAminaM milituM tasya gRhaM prAptaH / susamRddhe harmye sevakaiH mahArghAstaraNAnatikrAman sa mukhyApavarakaM prApito yatra gRhasvAminaM pratIkSamANaH sa upaviSTaH / stokavelAnantaraM kAmasvAmI tatrA''gataH / sa komalaprakRtiko'pi AnandI jana AsIt / tasya kezeSu palitA jAyamAnA Asan, netre ca cature sAvadhAne cA''stAM, mukhaM ca vilAsitAM dyotayati sma / tau dvAvapi maitrIbhAvena parasparamabhivAdanaM kRtavantau / zreSThI kathitavAn - 'mayA jJAtaM yad bhavAn brAhmaNo'sti, vidvAn asti, vRttiM ca mArgayamANo'sti - iti / tat kiM bhavAn vyasanapatito, yena vRttiM mRgayate ? ' 'naiva', siddhArthaH kathitavAn 'ahaM vyasanagrasto nA'smi / vastutastu mama jIvane kadA'pi vyasanaM nA''gatam / ahaM hi vanAdAgato yatra zramaNaiH saha cirAyoSitavAnaham' / 'yadi bhavAn zramaNAnAM sakAzAdAgatastat kathaM vyasanagrasto vRtterapekSAvAn vA nA'sti kila ? zramaNAstu sarvathA parigraharahitAH santIti zrutaM khalu mayA !' | 'ahamapi parigraharahita evA'smi ' - siddhArtha uktavAn, 'yadi bhavanmanasIdamabhipretaM syAt / ahaM sarvathA parigrahaM naiva dhArayAmi, kintu tad madicchayaiva / ata evA'haM vyasanagrasto nA'smi / -- 'kintu kathaM bhavAn parigrahahIno jIviSyati ?' 'mayaitadviSaye na kadA'pi cintitaM mahodaya ! / ahaM varSatrayAt parigraharahita evA'smi, tathA'pi mayA naiva cintitaM kadA'pi yat 67 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathamahaM jIviSyAmIti' / 'tathA ca bhavAn anyeSAmAdhAreNa jIvitaH khalu !' / 'satyam / zreSThyapi hyanyeSAmAdhAreNa jIvati nanu ! ' / 'yuktamuktam / kintu sa evamevA'nyeSAM sakAzAnna kiJcid gRhNAti sa vastUni tadviniyamena dadAti' / 'vastUnA hIyameva gatirasti / pratyekaM jano gRhNAti, pratyekaM ca dadAti / jIvanakramo hyeSa khalu !' 'satyaM tat / kintu yadi bhavAn sarvathA parigrahahInastadA kathamanyebhyaH kiJciddAtumarhati ?' 'pratyekaM janaH svapArzve yat syAt taddadAti / sainiko balaM datte, vANijo vastUni dadAti, zikSako vidyAM dadAti, kRSako dhAnyaM, dhIvarazca matsyAn datte' / 'bADham / atho bhavAn kiM dadAti zikSitamarjitaM vA yadanyebhyo dAtuM zakyam ? ' bhavatA tat kiM 'ahaM vicArayituM pratIkSitumupavasituM ca samarthaH ' / 'kimetat paryAptaM vA ?' 'paryAptameveti pratibhAti mama' / 'parantu kutropayogIni tAni ? udAharaNArthaM lAbho janasyopavAsena kriyate khalu ?' 'upavAsasyA'pyasti mahanmUlyaM mahodaya ! / yadA kasyacit pArzve'zanAdi kiJcidapi na syAt tadopavAsa evaikaM cAturyapUrNaM kAryaM, yat sa kartuM zaknoti / yathA, yadi siddhArtha upavAsaM kartuM na jAnAti tadA'dya tena kSudhApIDitatayA tacchamanArthaM yatkiJcidapi kAryaM bhavatpArzve'nyatra vA'nviSya kartavyaM syAt, yataH kSudhaiva taM tadarthaM preritavatI syAt / kintu tathA na jAtaM yataH siddhArtho'vyAkulatayA pratIkSituM jAnAti / so'dhIro nAsti / T 68 ko vA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasya kA'pyapekSA nAsti / sa kSudhaM cirAya niroddhamapahasituM ca samarthaH / ato mahodaya ! upavAsaH sarvathopayogyeva' / 'sAdhUktaM bhavatA bhoH zramaNa ! / kiJcit pratIkSatAmeSo'hamAgacchAmi' / kAmasvAmI bahirgatvA kiJcana patraM gRhItvA pratyAgataH, tacca so'tithikare'rpayitvA pRSTavAn - 'kiM bhavAnetat paThituM zakto vA ?' siddhArthastat patraM dRSTavAn / tatraiko vikrayalekho likhita AsIt / taM paThitvA siddhArthaH zreSThine zrAvitavAn / ___ 'bADhaM' - kAmasvAmyuktavAn / 'atha cA'smin patrake madarthaM kiJcillikhitvA dAsyati bhavAn ?' ___ kAmasvAmI tasmai ekaM patrakaM lekhanI cA'dAt / siddhArtho'pi tatra kiJcid likhitvA tasmai pratyArpayat tat / kAmasvAmI tat paThitavAn - 'lekhanaM zobhanaM, kintu cintanaM zreSTham / cAturyaM prazasyaM, dhairyaM tu tato'pi zreSTham' / 'sundaraM likhati khalu bhavAn' - zreSThItaM prazaMsitavAn / 'AvAbhyAmito'pi bahu carcayitavyaM, kintvadyA'haM bhavate mama prAghUrNakIbhavituM madgRhe ca nivasitumAmantrayAmi' / siddhArthastadarthamAbhAraM matvA tadAmantraNaM svIkRtavAn / idAnIM sa zreSThigRhe eva nivAsaM kRtavAn / nUtanavastrANyupAnahau ca tadarthamAnAyitAni / ekaH sevakaH pratyahaM tasya kRte snAnAdisAmagrI praguNIkaroti sm| pratidinaM vAradvayaM tasya purato bhojanamapi pariveSyate sma / kintu siddhArthaH sakRdeva bhunakti sma / sa mAMsaM madirAM vA sarvathA na spRzati sma / kAmasvAmI tena saha vANijyavArtA karoti sma, tasya paNyasAmagrI paNyazAlAM gaNanapatrANi ca darzayati sma / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhArthastatsAnnidhye bahu zikSitavAn / so'dhikaM zRNoti smA'lpaM ca vadati sma / kamalAyA zabdAnAmanusmaran sa kadA'pi zreSThapurato bhRtyabhAvaM na darzayati sma, kintu tena sadRzaM kadAcittu tato'pi adhikaM svaM gaNayituM taM balAt prerayati sma / kAmasvAmigRhe vasan sa katiciddineSveva tadvANijyaM zikSitumArabdhaH / yadyapi, pratidinaM sa kamalayA''mantrito niyatasamaye uttamavastropAnahAdIni paridhAya prAbhRtAni ca gRhItvA tasyA bhavanamapi prApnoti sma / sundaryAH kamalAyA vaidagdhyapUrNayo raktavarNayoroSThayoH sakAzAt sa bahu zikSitavAn / tasyA mRdukomalau hastAvapi taM bahUn viSayAn zikSitavantau / kAmasya viSaye so'dyA'pi bAlaka ivA''sIt / so'tRptatayA'kSiNI nimIlya tasya gabhIratAmavagAhitumanAH kAmazAstrAnusAreNa kamalayA zikSito yad - 'atra ko'pi parasmai sukhamadattvA prAptuM naiva zaknoti / tathA pratyekaM hAvabhAvasya, pratyekaM parirambhasya, pratyekaM sparzasya, pratyekaM dRSTipAtasya, zarIrasya ca pratyekamaGgasya naijameva rahasyaM bhavati, taccA'vabudhyamAna evA'tra sukhamAnandaM cA'nubhavet' / sA taM bodhitavatI yat - 'premijanAbhyAM ratikrIDAnantaraM parasparaM prazaMsAM kRtvaiva vizleSTavyam / tAbhyAM vijayitvaM jitatvaM vA nA'nubhavitavyaM yenA'titRpteravasAdasya vA saMvedanaM nodiyAt nA'pyasadupayogasyA'nucitatayopayuktasya vA hInAnubhUtirvA - 'pyudgacchenmanasi / etatsarvaM zikSamANaH sa tayA caturayA sundarayA ca vArAGganayA saha svaM kAlamadbhutatayA gamitavAn / sa tasyAH ziSyaH, tasyAH priyaH, tasyAH suhRcca saJjAtaH svIyavartamAnajIvanasyA'rthaM, mUlyaM ca kamalAyAH sahavAse eva nihitamastIti sonubhUtavAn na punaH kAmasvAmino vANijye / 70 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itaH kAmasvAmI tasya mahattvayutAni patrANi AdezapatrANi ca likhituM sUcitavAn, tatazca zanaiH zanaiH sa taM sarveSvapyatyAvazyakakAryeSu yojitavAn / sa zIghrameva dRSTavAn yat - yadyapi siddhArtho vrIherUrNAyA vA viSaye'lpamevA'vabudhyate, potavANijyamanyavyavasAyaM vA so'dhikaM nA'vagacchati; tathA'pi sa kAryeSu bhAgyavAnasti, avyAkulatAyAM svasthacittatAyAM ca sa zreSThinamapyatizete, zravaNakalAyAmaparicitajanAnapi prabhAvitAn kartuM ca tasya kSamatA'nanyasadRzI asti / zreSThI svamitraM kaJcit kathitavAn - 'ayaM brAhmaNo satyavaNik nAsti nA'pi ca bhaviSyati kadA'pi, tasya vANijye sarvathA''saktirnAsti / kintu yAn sAphalyaM svayamevA''gatya vRNoti tAdRzAnAmanyatamaH sa kiJcit saphalatArahasyaM prAptavAnasti / tacca rahasyaM zubhe muhUrte tasya janmabhavanAt, yogaprabhAvAt, zramaNAnAM pArvAd vA'dhigataM syAt / sa sarvadA vANijyena krIDan iva lakSyate, vANijyaM kadA'pi tanmanasi sthAna prAptuM na zaktaM, taM vA prabhavituM na zaktam / sa kadA'pi hAne va bibheti, na kadA'pi ca tadarthamudvigno vA'pi bhavati' / mitreNoktaM - 'bhavataH kRte sa yad vANijyaM kuryAt tatra lAbhe jAte tasya tRtIyaM bhAgaM deyaM kalpatAM, hAnau ca jAtAyAM bhavatA saha samAnaM bhAgaM sa nirvahatu / evaMkRte sa vANijye'dhikatayotsAhI bhaviSyati' / kAmasvAmI tadvacanamanusRtya pravRttaH / kintu siddhArthastatrA'pyanAsakta eva sthitaH / yadA tasya lAbho jAtastadA sa prazAntatayA taM svIkRtavAn, yadi ca hAniH syAt tadA sa hasitvA kathayati sma - 'aho ! vyavahAro'yaM nanu kiJcidiva niSphalo jAtaH, paraM na tatra kA'pi cintA'sti' / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastutastu sa vANijye kiJcidivA'dattAvadhAna evA''sIt / ekadA sa kutracid grAme mahAntaM vrIhirAziM kretuM gatavAn / yadA sa tatra prAptastadA pUrvameva tatratyairjanaiH sa rAziranyasmai vaNije vikrIta AsIditi tena jJAtam / tathA'pi sa sarvathA'nudvignaH kAnicana dinAni tatraivoSitavAn, kRSakaiH saha manoraJjanaM kRtavAn, dhanaM ca bAlakebhyo vibhajya dattavAn, tatra ca pravRtte kasmiMzcid vivAhe bhAgaM gRhItvA pUrNatayA tRptaH san nagaraM pratinivRttavAn / yadA ca kAmasvAmI zIghramanAgamanArthaM samayasya dhanasya ca vyayArthaM tamupAlabdhavAn tadA siddhArthastamuktavAn - 'mA''krozId bhavAn, mama priyamitra ! / Akrozanena kadA'pi kimapi naivA'dhigatamasti / yadi hAnirjAtA tarhi jAyatAM nAma, ahameva tAM voDhA / ahaM hyanena paryaTanena sarvathA tuSTo'smi yatastena bahUnAM janAnAM paricayo me jAtaH, brAhmaNenaikena saha maitrI jAtA, bAlakAH samAgatya mamotsaGge upaviSTAH, kRSakaizca me nijakSetrANi darzitAni / tathA na kenA'pyahaM vaNiktvena parigaNitaH' / ___tattu sarvamapi zobhanameva' - kAmasvAmI vimanaskatayA svIkRtavAn, 'kintu vastuto bhavAn vaNigeva / yadi vA kiM bhavatA''nandaprAptyarthameva paryaTanaM kRtaM nanu ?' 'nUnamahaM nijAnandArthameva pravAsaM kRtavAn' - siddhArtho hasitvA kathitavAn / 'kimarthaM na ? ahaM bahubhirjanaitanapradezaizca paricito jAtaH / mayA mitratAyA visrambhasya ca saukhyamanubhUtam / yadyahaM kAmasvAmyabhaviSyaM tadA krayaNaM kartumakSamo'haM vyathito bhUtvA pratinyavatiSyam, tathA mama samayo dhanaM ca naSTAvaiva syAtAm / kintu mayA bahUni sudinAni yApitAni, bahu zikSitaM, bhUyAnAnando'nubhUtaH, tathA kopenA'samIkSyakAritayA vA mayA svasyA'nyeSAM vA klezo notpAditaH / yadyahaM punarapi kadAcit tatra 72 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaccheyaM, navaM vrIhirAzyAdi kretuM kenacid vA'nyena prayojanena, tadA tatratyA janAH sauhArdaina mAmAkArayeyurmama svAgataM ca kuryuH / tadaiva cA'haM kopakaraNamasamIkSyakAritvaM ca mayA naivA''caritamiti smRtvA sukhiibhvissyaami| bhavatu mitra ! klezakaraNena mA svaM duHkhIkarotu / yadA ca bhavatA'nubhUyeta yat siddhArtho me hAni karoti tadA kevalaM zabdamekaM kathayatu, siddhArthaH sarvaM tyaktvA svIyamArge gamiSyati / tAvatparyantaM kintvAvAM prazastau suhRdAveva bhavAmaH' / bhavAn mama arthAt kAmasvAmino'nnameva khAditvA jIvati'ti siddhArthaM pratyAyayituM zreSThinaH prayatnA api viphalA jAtAH / yataH siddhArthasyottaramAsId, yat - 'sa svIyamevA'nnaM bhuGkte / kiJca, sarve'pi janAH parasparamitarasyA'nnaM bhuJjanta eva' / siddhArthaH kAmasvAminaH pIDAbhiH sarvathA'liptaH san nizcinta evA'vartata / kAmasvAminastu bahvayaH pIDAH Asan / yadA kazcana vyavahAro niSphalo jAyate sma, yadA hi kiJcana vastulekhapatrakaM nazyati sma, yadA ca kazcanA'dhamarNa RNaM pratyaryayituM na zaknoti sma / kAmasvAmI siddhArthaM kadA'pi khedakaraNArthaM kopenA'pazabdoccAraNArthaM vottejayituM tathA lalATabhaGgakaraNArthaM nidrAnAzArthaM vA'pi prerayituM naiva samartha AsIt / yadaikadA kAmasvAmI siddhArthamasmArayat yad - bhavAn sarvamapi matpAdeiva zikSito'stIti tadA siddhArthenoditaM - "etAdRzaparihAsenA'lam / ahaM bhavataH sakAzAt - karaNDamitasya vastujAtasya ki mUlyaM syAditi, RNena dhanadAne kiyatI vRddhigrahItavyeti vA'vazyaM zikSitavAn, yatastatra bhavadadhikAraH / kintu mama priyamitra ! kAmasvAmin ! vicAraH kathaM kartavya iti tu nA'haM bhavatsakAzAt zikSitavAn / tattu bhavAneva mama pArzve zikSitumarhati !' / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasya cittaM vANijye sarvathA niviSTaM nA''sIt / kevalaM kamalAyAH kRte dhanamarjayituM vANijyaM sahAyakamAsIt, AvazyakatAto'pyadhikaM dhanaM tataH prApyate sma / tathA, tasya sahAnubhUtirautsukyaM ca sAmAnyajanaiH sahaivA''sIt, yatasteSAM kArya, sukha-duHkhe, avicAritakAritvaM ca tasya kRte'paricitAni sudUravartIni cA''san / yena kenA'pi saha sambhASituM, vasituM, tataH zikSituM tasya kRte'tIva saralamAsIt, tathA'pi tasyaivamapi pratibhAti sma yat svasmin tAdRzaM kimapi vidyate yat svaM tebhyo bhinnIkaroti / tacca khalu tasya zramaNatvena gamitaM pUrvajIvanamAsIdityapi spaSTam / sa janAn bAlizaM pazuvad vA''caraNaM kurvANAn vilokitavAn / yasmin sa snihyati sma, samakAlameva tatazca virajyate sma cA'pi / te hi dhanArthaM, svalpasukhArthaM tucchamAnArthaM vA prayatamAnAstAmyantaH palitazirobhavantazca tena dRSTAH / etacca kila sarvamapi tasya kRte'tIva kSudramAsIt / sa tAn parasparamAkrozata yudhyamAnAMzca dRSTavAn / sa tAn teSu duHkheSu paridevamAnAn dRSTavAn yeSu satsu zramaNAH kevalaM hasanti, tathA tAsu hAniSu vyathamAnAn dRSTavAn yAH zramaNAH sarvathA naiva gaNayanti / janA yatkiJcidapyAnIya dadati sma tat sarvaM sa svIkaroti sma / yadi kazcana kSaumamAnIya vikrayaNArthaM dadAti sma tadA tadapi tasya svIkAryamAsIt / RNArthamAgato'pi janastasyA'bhimata evA''sIt / tathA kazcana bhikSukaH, yo hi zramaNebhyastu adhikasampanna AsIt, Agatya horAparyantaM svIyadAridmaviSaye vadannapi tasyeSTa evA''sIt / sa kSaurakarma kartumAgatena nApitena, kadalIphalavikretrA saha, dhanikena vA'pi kenacid vaNijA saha samAnatayaivA'vartata / 74 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi kadAcit kAmasvAmI tatpArve samAgatya svIyasamasyA varNayati sma kasyacid vyavahArasya kRte vopAlabhate sma tadA sa sakarNatayA sAvadhAnaM ca zRNoti sma, tatkathane vismayaM pradarzayati sma, tad boddhaM prayatate sma, yatra cA''vazyakaM tatra kiJcid anumanute smA'pi, tatazca prayojanavazAdAgatenA''gantukena saha saMlapitumArabhate sma / ___bahavo janAstatsamIpamAgacchanti sma, kecana vANijyArthaM, kecana taM vaJcayituM, kecana taM zrotuM, kecana tasya sahAnubhUti prAptuM, kecana ca tasya mArgadarzanaM prAptum / sa mArgadarzanaM karoti sma, sahAnubhUtiM darzayati sma, upAyanAni pradatte sma, kiJcid vaJcito'pi bhavati sma, tathA'syAH sarvasyA api krIDAyA viSaye tatkrIDakAnAM ca janAnAM bhAvanAviSaye sa tayaiva rItyA vicArayati sma yayA rItyA sa pUrvaM devAnAM brAhmaNAnAM ca viSaye vicArayannAsIt / kadAcit tasyA'ntaHkaraNe eko mRduH saumyo dhvaniH zrUyate sma yastaM nibhRtaM smArayati sma nibhRtameva cA'dhikSipati sma, tathA nibhRtaM yathA sa kaSTena taM zRNoti sma / tataH sahasaiva so'pazyat yat - so'paricitaM jIvanaM yApayati / bahUni kAryANi sa krIDArthameva krIDArUpeNaiva vA karoti, tathA yadyapi sa prasanno'sti yathAkAlaM bhautikasukhaM cA'pyanubhavati, tathA'pi satyajIvanaM tu tato viyuktamivA'spRzadiva pravahati / yathA kazcana krIDakaH svIyakandukena krIDati tathA sa vANijyena krIDannAsIt, tathaiva ca janaiH saha vyvhrnnaasiit| sa tAnavalokayati sma, teSAmAcaraNAd vinodamapi prApnoti sma / evaMsthite'pi tasya hRdayaM, tasya mUlaH svabhAvastatra lIno nA''sIt / tasya mUlaM svatvaM tu kutracidanyatraiva bambhramyate smA'dRzyatayA, tasya svatvasya tadIyajIvanena saha na ko'pyanubandha AsIt / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kadAcicca sa etebhya etAdRgbhyazca vicArebhyo bhayamapi prApnoti sma / janAnAM bAlizaM dainandinaM vyavahAramahamapi samagratayA jIvAmIti spRhA taccitte jAgarti sma, teSAM jIvane'haM vAstavikatayA bhAgaM gRhNAmi, teSAM jIvanamahamapyAsvAdayeyaM jIveyaM `ca, na punatasya prekSaka eva bhaveyamiti cA'pi sa kAGkSati sma / sundaryAH kamalAyAH pArzve sa pratyahaM gacchati sma / sa tataH premNaH kalAM tathA zikSitavAn yasyAmananyasadRzatayA''dAnaM pradAnaM ca tulyamekaM ca bhavati / sa tayA saha saMlApAnakarot, tataH sakAzAt zikSate sma, tAmupadizati sma tasyAzcopadezaM zRNoti sma / saivekA''sId yA taM samavabudhyate sma, govindato'pyadhikaM samavabudhyate / sA hi siddhArthasadRzyevA''sIt / ekadA sa tAmuktavAn 'bhavatI matsadRzyasti, anyajanebhyo bhinnA / bhavatI kamalaivA'sti nA'nyat kiJcit / bhavatyA antaHkaraNe mayIva nizcalatA svasthatA cA'sti, ekaM vizrAntisthAnamasti yatra bhavatI yadA kadA'pi pratinivartituM sahajA ca bhavituM zaknoti / keSAMcidevedRzI kSamatA bhavet / yadyapi sarvo'pi jana IdRzo bhavituM zaknuyAt' / - 'sarve janA na bhavantIyanto dakSAH ' kamalA proktavatI / 'kamale ! dakSatvena nA'sti kiJcit kAryam' - siddhArthaH kathitavAn, 'pazyatu, kAmasvAmI hi matsadRza eva dakSastathA'pi tasya nA'styeSA kSamatA / anye ke'pi bAlasamAnA dhArayanti tAdRzIM kssmtaam| prAyazo janA vRkSapatitaparNatulyA bhavanti ye vAyunA preryamANA itastata utkSipyamANAzcA'nte bhUmau patanti / alpAH kintu janAstAdRzA bhavanti ye hi nakSatravat nizcite pathi prayAnti, vAyustAn cAlayituM na zaknoti teSAmantaHkaraNe eva mArgadarzako mArgazca vidyate / yAn prAjJapuruSAn ahaM jAnAmi 76 -- Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teSAmanyatamo'tra viSaye sarvathA paripUrNo'sti / ahaM taM na kadA'pi vismartuM zaktaH / so'sti gautamaH - jagadvizruto bhagavAn buddhaH, yo vitarati tAdRzaM bodham / sahasrazo yuvakAstasyopadezaM pratyahaM zRNvanti tasyA'nuzAsanaM ca pratikSaNaM pAlayanti / kintu te sarve'pi hi santi patitaparNatulyAH, teSAmantaHkaraNe prajJAyAH prakAzo nA'sti nA'pi cA''ntaro mArgadarzakaH' / kamalA taM vilokayantI smitaM kRtavatI, 'bhavAn punarapi tasya viSaye vadati' - soktavatI / 'bhavAn punarapi zramaNavad vicArayannasti' / siddhArthastUSNIM bhUtaH / tatastAbhyAM premakelirAdRtA / kamalAH tasyAzcatvAriMzadadhikaprakAreSu pAraGgatA''sIt / teSAmanyatama eva prakArastAbhyAM samArabdhaH / kamalAyAH zarIraM citrakasyeva capalaM vyAdhasya dhanuriva ca sunamyamAsIt / yaH ko'pi tatsakAzAt premakrIDAM zikSeta sa bahuvidhAni saukhyAni prAptuM rahasyAni cA'vagantuM zaknoti sma / sA siddhArthena saha cirAyA'krIDat, sA taM nirAkRtavatI, abhibhUtavatI, AkrAntavatI, parAjitavatI, svIyaprabhutvena hRSTA jAtA ca / prAnte sa tayA vazIkRtaH san zrAnto bhUtvA tatpArve zayitavAn / kamalA hi kiJcidavanamya tasya vadanaM zrAnte ca nayane niriikssitvtii| _ 'adyayAvat mayA ye premiNaH prAptAsteSu bhavAneva zreSThaH' - sA vicArayantIva kathitavatI / 'bhavAn anyebhyo dRDhataro'dhikacapalo'dhikAnukUlazca / bhavatA mama kalA suSTha zikSitA'sti / siddhArtha ! yadA'haM vayaskA bhaviSyAmi tadA, vicArayAmi yad bhavatto'patyaM prApsyAmi / kintvetAvatA'pi bhavAn zramaNa eva / bhavAn vastuto mAM naiva prINAti - bhavAn kamapi naiva prINAti / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiM satyamidam ?' _ 'syAt kadAcit' - siddhArthaH klAntyA proktavAn / 'ahaM bhavAdRza evA'smi / bhavatI api kamapi naiva prINAti, anyathA kathaM bhavatI prema kalAtvenA'bhyasyet ? asmAdRzA janAH snehaM kartumasamarthAH khalu ! sAmAnyajanAstatra zaktAH, tadeva teSAM rahasyam' / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 2011 << Shang . Yi Er Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PES ten 1e e , kai S " m... K kai pkh . S - . Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. saMsAraH cirakAlAya siddhArthaH sAMsAriko'bhUtvA saMsAre jIvan AsIt / zramaNAvasthAyAM suSuptAni tasyendriyANIdAnIM punarapi jAgRtAni Asan / samRddhaH zRGgArabhAvasya sattAyAzca svAdastena prApta AsIt / tathA'pi cirAya so'ntaHkaraNena zramaNavadeva jIvitavAn / caturA kamalA hyetallakSitavatyAsIt / tasya jIvanaM sadA'pi vicAra-pratIkSopavAsaireva zAsitamAsIt / jagato janAH - sAmAnyajanAstasya kRte paradezina iva saJjAtA Asana, so'pi ca teSAM kRte'paricita ivaivA''sIdadhunA'pi / / varSANi vyatItAni / anukUlasaMyogaiH sarvathA sukhIbhUtaH siddhArthaH kAlaviSaye sarvathA'navadhAna AsIt / sa dhaniko jAta AsIt / cirAdeva tena svakRte vizAlaM gRhaM nirmApitamAsId yacca susthaM rakSituM bahavaH sevakA api tatrA''san / nagarAcca bahinadItaTe tena svIyamekamudyAnamapi nirmitamAsIt / janAstaM prINanti sma, tathA yadAkadAcit dhanAdInAM sAhAyyaM mArgadarzanaM ca grahItuM tatpAi~ samAgacchanti smA'pi / kintvetAvatA'pi samagre'pi nagare kamalAyA Rte tasya na ke'pi nikaTasnehina Asan / ____ atha ca mahAtmano gautamabuddhasyopadezasya zravaNAnantaraM govindAcca viyojanAnantaraM svIyayauvane siddhArthena yadutkRSTaM prabuddhacaitanyamanubhUtamAsIt, tathA paramajAgRtevizuddhecchA, guroH zAstrebhyazca vinaiva sthAtumagresartuM ca garvaH, svIyAntaHkaraNe udbhavato divyadhvaneH zravaNArthamutsukatA - etatsarvamapi zanaiH zanaiH smRtizeSaM saJjAtamAsIt / yaH pavitrazcaitanyanirjhara ekadA tasya hRdayAsannameva sakalakalaM pravahamAna AsIt sa kramazo dUraM gacchan kSIyamANanAdazcA'bhavat / evaMsthite'pi zramaNAnAM sakAzAda, gautamasya, Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svapiturbrAhmaNAnAM ca sakAzAt sa yadyacchikSitavAn tat sarvamapi - saMyataM jIvanaM, vicAravaizadyaM, dIrghakAlInaM dhyAnaM, svAtmano nityatvasya dehamanobhyAmanyatvasya ca gUDhaM jJAnamityeteSAmekaikazo bodhasyAM'zA niSkriyA upekSitAzca jAtAstathA'pi kiJcittu tatrA'vaziSyate sma / prabhUto bodhastaccitte sudIrghakAlaM spandamAno nyavasat / yathA kumbhakArasya cakraM gatimajjAtamekadA, cirAya paribhrAmyati, tatazca zanaiH zanairmandabhramaNaM bhUtvA prAnte sthiraM bhavati; tathA saMyamasya, vicArasya vivekasya ca cakraM - siddhArthacitte gatimajjAtaM - cirAya paryabhrAmyat, adhunA'pi paribhrAmyati sma, kintu kramazo mandIbhUtavegaM saskhalanaM ca, stokavelayA ca sthiriibhvissytiiv| yathA vinazyavRkSaprakANDaM pravizya kledaH zanaiH zanaistaM vizIrNaM karoti tathA saMsAro jADyaM ca siddhArthAtmani pravizya taM gurubhAraM, parizrAntaM, nidrAmagnaM ca vyadhattAm / kintvanyatastasyendriyANi hyadhikAdhikaM jAgRtAnyabhavan / tAni bahu zikSitavanti tato'pyadhikamanubhUtavanti ca / vANijyavyApArAH kathaM nirvoDhavyAH, janAnAmupari kathamAdhipatyamanuSThAtavyaM, strIbhiH saha kathaM vilasitavyamityetat sarvaM tasya sahajasAdhyaM jAtamAsIt / sa uttamavastrANi paridadhAti sma, laghulaghunyapi kArye sevakAnAdizati sma, sugandhitena ca jalena snAti sma / uttamatayA saMskRtaM miSTAnnaM mAMsaM svAdUni ca vyaJjanAni bhoktuM surApAnaM ca kartuM tasyA'bhirucirvardhate sma, tatazca pramAdo vismRtizcA'pi / vividhamanuSyANAM saGgatyA so'dhunA dyUtaM caturaGgaM cA'pi krIDituM zikSitavAnAsIt / nartakInAM nRtyANi vilokayituM, zibikAyAmupavizya paryaTituM, komalatUlamayazayyAsu ca zayituM tasmai rocate sma / kintvevaMsthite'pi sa svamanyebhyo'tizAyinaM bhinnaM ca manyate sma sarvadA'pi / sa sadaivA'nyAn Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kayAcidupahAsapUrNayA hInadRSTyA pazyati sma; tayA hInadRSTyA, yayA zramaNaH kazcana sAMsArikajanAn pazyati / ___ yadi kadAcit kAmasvAmI kenacit kAraNenA'svastho bhavati sma, avamAnanaM cA'nubhavet, athavA vANijye kAzcana bAdhAH prApnuyAt, siddhArthastamupahasati smaiva sarvadA / kintu zanaiH zanairavyaktatayaiva tasyA'tizayitvabuddhirupahAsavRttizca kSINA jAtA / pratyuta, yathA yathA tasya bhautikasamRddhirvRddhiGgatAstathA tathA sa sAmAnyajanAnAM kAzcana lAkSaNikatA - bAlizatAcittodvignatAdyA api samAsAditavAn / evaMsatyapi sa janAnasUyate sma / yathA yathA sa prAkRtajanavadAcarati sma tathA tathA'dhikatayA sa tAnasUyate sma / tasyA'sUyAyAH kAraNaM tvekamevA''sIt - yathA sAmAnyajanA svajIvanasya mahattvamavagacchanti, svIyAn harSa-zokAdIn gADhatayA'nubhavanti, aviratAnurAgasya ca madhurarasaM sotkaNThamAsvAdayanti - tathA sa kartuM na pArayati sma / prAkRtajanA hi svayameva svasmin snihyanti, svApatyAni prINanti, mAnaM dhanaM ca sapratibandhaM rakSanti, bhAviyojanAM, sukhaspRhAM ca sAkAGkSatayA vicArayanti / kintu siddhArtha etat sarvaM tebhyo na zikSitavAn - na ca bAlizasukhAni nA'pi ca mUDhatAm / pratyuta teSAM yAni lakSaNAni tasyA'nabhimatatayA tiraskaraNIyAnyAsan, tAnyeva so'nAyAsaM zikSitavAnAtmasAcca kRtavAn / bahudhA bhavati smaivaM yat - savilAsAM rAtri yApayitvA prAtaHkAle cirAya sa udvegaM zramaM cA'nubhavan zayyAmevA''zrayati sma / yadi kadAcit kAmasvAmI svacintAbhistaM bAdhate sma tadA so'marSaNo bhavati sma / yadA sa dyUte dhanaM hArayati sma tadA svodvegaM nihnotumuccairhasati sma / purA hi tasya vadanamanyajanebhyo'dhikaM caturamadhikaM prajJAzAli prasannaM ca bhAsate sma, kintu 83 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gacchatA kAlena tasya mukhe vilasamAnA smitarekhA'dRzyeva jAtA, zanaiH zanaizca tasya mukhe dhanikajanAnAmiva udvegasyA'santoSasyA'ruceraprasannatAyA udAsInatAyA naiSThuryasya ca bhAvAH samajAyanta / kramazo dhanikajaneSu vyAptamAtmadaurbalyaM taccittamapi vyAptumArabdham / khedasya sUkSmamAvaraNaM tanmana AcchAdayituM prArabdham / tacca pratidinaM kiJcid gADhataraM, pratimAsaM kiJcana nibiDataraM, prativarSaM ca kiJcid gurutaraM jAyamAnamAsIt / yathA navaM vastraM kAlAtyaye jIrNaM, vivarNaM, malinaM, sacchidraM, jarjaraM ca jAyate tathaiva govindAd viyukteranantaraM siddhArthasya navaM jIvanamapi gacchatA kAlena jIrNamiva saJjAtam / varSeSu vyatIteSu tasyA'pi varNo dIptizca kSINe jAte / valibhirmalacitraizca tanmalImasamivA'bhavat / antaHsthite bhrAntijugupse yadA-kadAcidapi prakaTIbhavataH sma / kintu siddhArtha etatsarvaM naiva niraikSata / tasya nirIkSaNe kevalametadeva samAgataM yadekadA yena vizadena parisphuTena cA''ntaradhvaninA sa jAgarita AsIt, tasyotkRSTe samaye yo mArgadarzaka AsIt sa dhvaniradya sarvathA kSINo viratazca jAto'stIti / saMsArastasya cittavRttAvidAnImAdhipatyaM karoti smeva / bhoga-vilAsAH, lolupatA, kAryavaimukhyamityAdayastu tajjIvanaM dUSayati smaiva, kintu yaM doSaM sa svayameva sarvadA'tIva dhikkaroti sma sa eva doSaH parigraho'pi taccittamabhivyApya sthita AsIt / sampattiH, adhikAra aizvarya - mityAdi sarvamapi zanaiH zanaistaM svavaze sthApayati sma / idAnIM tat sarvamapi tasya kRte krIDAmAtraM krIDanakaM vA nA''sIt pratyuta bandhanaM bhArabhUtaM cA'bhavat / citraM tvetad yadutpathagAmitvamAzritya sa sarvato'pyadhamAM vyasaneSu niSThArUpAM dyUtakrIDAM kartumArabdhavAn / = 1 84 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadArabhya siddhArtho hRdayena zrAmaNyaM tyaktavAn tatprabhRti, yasyAM krIDAyAM purA sa janAnurodhena tadupahAsapUrvakaM prAvartata tasyAmeva dyUtakrIDAyAM sa dhanAlaGkArAdiprAptyarthamatIvotkaTatayA krIDitumArabdhaH / so'tIva durdharSo'kSakrIDaka AsIt / tena saha krIDituM na kazcana prabhavati sma, yatastasya paNA udagrA sAhasayutAzcA''san / sa svamanastApaM zamayitumiva krIDati sma / dhanasyA'tivyayena chUte ca nirargalaM devanena tasyotkaTaM saukhyaM bhavati sma, yato dhanikAnAmArAdhyadaivatarUpaM dhanaM dhanikAMzca vyaktatayopahAsapUrvakaM cA'vaheliyatuM tasya pArve nA'nyaH kazcana upAya AsIt / ataH sa udagratayA paNAn kurvan svamanyAMzcopahasan krIDaMzca sahasrazo dhanaM jayati sma hArayati sma cA'pi, dhanamalaGkArAn gRhANi - sarvamapi paNIkurvan vAraM vAraM jayati sma hArayati sma vA / etasya mukhyaM kAraNaM tvekamevA''sIt - evaMrItyA'nizcitakrIDanena yat prabalaM krUraM ca cittautsukyaM jAyate sma tat tasya sukhapradaM bhAti sma / etaccittautsukyapUrNa saMvedanaM tasmai atitarAM rocate sma, tacca saMvedanaM navanavatayA'nubhavituM, vardhayituM, samuddIpayituM sa sAtatyena prayatate sma / yataH svIye'titRpte, maryAdite. nIrase ca jIvite'nena saMvedanenaiva kevalaM sa yatkiJcit sukhaM, yatkiJciduttejanaM, yatkiJcicca tIvrataraM jIvanAnandamanubhavituM zakta AsIt / yadA yadA ca so'tipramANaM dhanaM hArayati sma tadA tadA sa nUtanaM dhanamarjayituM, sotkaNThaM vANijye pravartituM, svIyAnadhamAMzca dhanapratyarpaNArthaM kaThoratayA prerayitumArabhate sma, yato yayA kayA'pi rItyA dhanamupAya' sa punarapi dyUtaM krIDitumicchati sma, punarapi mahApaNAn kartumicchati sma, punarapi cA'dhikatayA dhanasya tiraskAraM pradarzayitumicchati sma / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramazaH siddhArtho dyUte dhanahAneradhIro jAyate sma, adhamarNairRNe'pratyarpite vilambena vA pratyarpite'marSaNo bhavati sma, bhikSukAn prati so'dhunA dayAvAn nA''sIt, dInAnasahAyAMzca dAnaM dAtuM sahAyaM ca kartuM so'dhunA necchati sma / ekaikasmin paNe yo lakSamitaM dhanamapi paNIkaroti sma sa vANijye laghunyapi vyavasAye kaThoraH svArthI ca bhavati sma kadAcicca svapne'pi dhanameva pazyati sma / / ___ yadA hi kadAcit so'smAt zAparUpAt saMmohanAt jAgarito bhavati sma, darpaNe ca pratibimbitaM svIyaM jarjaraM virUpaM ca jAyamAnaM mukhaM pazyati sma, yadA'pi ca lajjA jugupsA ca tanmano vyApnoti sma, tadA sa punarapi dyUtagRhaM prati dhAvati sma, lakSAn paNIkaroti sma, vilAsitAyAM mattaH san surApAnaM karoti sma / tatazca punarapi dhanArjanArthaM tatsaGgrahaNArthaM cotkaTatayA pravartate sma / asmin arthahIne viSacakre bhrAmaM bhrAmaM jarjarIbhUtaH so'kAle'pi jIrNo rugNazca jAta AsIt / athaikadA svapnaikena sa prabodhitaH / taddine sAyaM sa kamalayA saha tasyAH krIDodyAne taroradha upavizya vArtAlApaM kurvannAsIt / kamalA gabhIratayA vadati sma tadA / tasyAH zabdeSu vyathA khedazcA'nubhUyete sma / tayA siddhArthasya gautamabuddhaviSayakAH praznAH pRSTAH, yathA - tasya locane kiyatI nirmale AstAm ? tasya mukhaM kathaM zAntipUrNa sundaraM cA''sIt ? smitaM ca kathaM prasAdapUrNamAsIt ? tasya ca samagro'pi vyavahAraH kathamupazAnta AsIt ? - ityAdi / siddhArthapradattAnuttarAn zrAvaM zrAvamapi sA tRptiM naiva prAptA / siddhArthena cirAya mahAtmano buddhasya varNanaM kartavyamabhavat / tato dIrghaM niHzvasya kamalayoktaM - 'mamedaM pratibhAti yadekadA, zIghrameva, ahaM buddhabhagavato'nuyAyinI bhikSuNI Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyAmi / idaM krIDodyAnamapi tasyaiva samarpya tatsaGghasya zaraNaM ca gRhItvA tadupadezAnusAraM jIviSyAmi' / tataH sA siddhArthaM tIkSNakaTAkSena pralobhayitvA'tyantAsaktatayotkaTatayogratayA ca taM samAliGgya rantumArabdhA / sA'dyA'sya kSaNikasukhasyA'ntimaM madhubinduM samAsvAditumicchati smeva / itaH pUrvaM, kAmAsaktermRtyozcaitAvAn gADhaH sambandho'stIti siddhArthenaivaMspaSTatayA na kadA'pyanubhUtamAsIt / tataH sa tasyAH pArve zayitavAn, tasyAzca mukhaM tanmukhAsannamevA''sIt / tasyA netrayoradhaH, oSThaprAntayozca tenaidamprAthamyena vyaktatayA valyazcarma saGkocAzca parilakSitAH, yaihi jarA-vArdhakyayoH spaSTaH saGketo dIyate sma / siddhArthaH svayamapi, yo'dyA'pi catvAriMzadvarSadezIya AsIt, svakezeSu palitAn lakSitavAnAsIt, tena kamalAyAH sundare mukhe'pyadyA'vasAdo dRSTaH / yasmin pathi sukhadamavasAnaM nA''sIt, tatra ca pravAsenA''yAtaM kevalaM zrAntatvaM, jaraso viSAdasya caiva saGketAH, pracchannamanidiSTaM prAyazcA'vyaktaM bhayaM - jIvanasandhyAyA bhayaM, vArdhakyasya bhayaM, mRtyozca bhayamavasAdazca siddhArthena kamalAyA vadane dRSTaH / dIrghaM niHzvasya siddhArthastAmApRcchya tato nirgataH / tasya hRdayaM viSAdena nigUDhabhayena ca pUritamAsIt / svagRhaM gatvA siddhArthena sA rAtriH surApAnena saha nartakInAM sAnnidhye yApitA / svavayasyebhyaH svayaM zreSTho nA''sIt tathA'pi tena zreSThatAyA abhinayaH kRtaH / pracuraM madyaM pItvA madhyarAtre'tIva zrAnto'pi san citte'virataM pravartamAnena dvandvenA'tyantamudvignaH, tatazcA'zrupUrNalocano viSaNNahRdayazca sa zayituM gataH / hRdayaM tasya duHkhena tathA santaptamAsIt yathA tenA'nubhUtaM yat sa ito'pi tat soDhuM zakto na syAt / asvAdumadyapAnaM, agabhIrasyA'pi 87 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atimadhurasya saGgItasya zravaNaM, nartakInAM saugandhyAtirekayutakezAdInAmAghrANaM ca yathA haThAnmano vyApnoti tathA tato'pi vA'dhikayA jugupsayA tanmano vyAptamAsIt / eteSAM sarveSAmupariSTAcca sa svAtmanaivA'dhikaM jugupsita AsIt, tasya sugandhAH kezAH, surApAnena durgandhapUrNaM mukhaM, zaithilyaM prAptA ca tvak - etat sarvamapi tasya jugupsAM vardhayati sma / yathA kazcana bhojanapAnAtirekAd vyAkulaH san vamanenaiva zAnti saukhyaM cA'nubhavati tathA so'pi sarvANyapImAni bhautikasukhAni, vyasanAni, sarvathA nizcetanaM cedaM jIvanamekenaiva pracaNDenotsAraNena vAntvA sukhI svasthazca bhavitumicchati sma sarvAtmanA / evameva vyAkulatayA'nidrita eva rAtriM yApayitvA pratyUSe kiJcana suptavAn / tasyAM kSaNikatandrAyAM sa svapnamekaM dRSTavAn / / ___ kamalA svagRhe suvarNamaye paJjare madhuragAnamekaM pakSiNaM pAlitavatyAsIt / siddhArthaH svIye svapne tameva pakSiNaM dRSTavAn / tena dRSTaM yat pratyahaM prAtaHkAle gAyannayaM pakSI adya sahasA avAk jAto'sti / etena vismitaH sa suvarNamayaM paJjaramudghATya yAvat pazyati sma tAvat sa pakSI mRto dRSTaH / sa taM pakSidehaM svahastena gRhItvA kSaNaM ca nirIkSya dUraM prakSiptavAn, tatkSaNameva ca yathA tena kiJcana zreSThaM bahumUlyaM ca vastu api pakSiNA saha prakSiptamiva manvAnaH sa bhayakampito jAtaH svIyahRdaye cA'kathyaM duHkhamanubhUtavAn / enaM svapnaM dRSTvA sahasA jAgaritaH sa mahati viSAde nimagna AsIt / svIyaM sarvamapi jIvanaM tenA'sAratayA nirarthakaM ca vyayitaM, jIvanAt sa na kiJcidapi phalaM sAraM mUlyaM vA nirvRhitavAn - iti so'nubhavannAsIt / tasya pratibhAtaM yat potabhaGgena sarvamapi vinAzya sarvathaikAkI taTe patito jana iva 88 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ so'pyekAkI jAto'sti / evaM viSaNNaH siddhArthaH svIyaM krIDodyAnaM prAptaH, dvAraM pidhAya ca sahakAravRkSasyA'dhastAdupaviSTaH / tasya hRdayaM mRtyubhayena grastamAsIt / kaJcit kAlamevameva yApayitvA sa vicArayitumArabdhaH / yadArabhya tasya smaryate sma tat sarvaM sa vicArayAtrayA nirIkSitavAn / "kadA kila sa yAthArthyena sukhyAsIt ? kadA kila vastutastenA''nando'nubhUta AsIt ? Am, smRtam ! naikavAraM sa sukhamAnandaM cA'nubhUtavAnAsIt / yadA sa tAruNye vartamAno vividhAn viSayAnadhItya brAhmaNAnAM prazaMsAM prAptavAn, svIyAn samayavayaskAn dUramatikrAntavAn, sAmagAne sarvebhyo'pi prakarSaM prAptavAn, paNDitaiH saha vAdaM kRtavAn, yAgAdiSu ca svapitrAdInAM sAhAyyaM kRtavAn tadA tasya manaH sukhenA''nandena ca vyAptamAsIt" / "tadAtve tena svahRdayagahvare'nubhUtamAsId yat - tvatkRte eSa eva panthA anusaraNIyatayA vidyate / asminneva pathi devAstvAM pratIkSante - iti"| ___ "tato yauvane'pi yadA'navaratamUrdhvagamanAya prerayatA'nenaiva hRdayAzayena sa sabrahmacAriNAM yUthAd bahinirgataH, yadA brAhmaNAnAmupadezAn boddhaM sa dRDhatayA prayatitavAn, yadA ca pratyekaM nUtano bodho nUtanatamabodhaprApterevA'bhIpsAM tasmin janayati sma tadA punarapi, prayatnAnAmeSAM madhye'bhIpsAnAM cA''sAM madhye'pi tasyA'ntaHkaraNaM vadati sma - 'agresaro bhava, agresaro bhava, ayameva te'dhvA' - iti / yadA'pi sa gRhaM tyaktvA zramaNIbhavituM nirgatastadA'pyayameva dhvanistasya hRdayAkAze guJjati sma / tataH punarapi yadA sa zrAmaNyamutsRjya pUrNapuruSasya buddhasya pArve gatastadA'pi sa eva dhvanistaM jAgarayati sma / prAnte ca tamapi 89 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vihAya yadA so'jJAtaM pradezaM prati prasthitavAn tadA'pyayameva dhvanistasya citte pratidhvanyate sma / "kintu, adya kiyAn kAlo vyatItastaM dhvaniM zrutvA ? kiyato dIrghakAlAt tena navaM kimapi lakSyaM na prAptamAsIt ? A bahoH kAlAt tasya jIvanapathaH kathaM nIrasa utsannazca saJjAta AsIt !! kiyanto vatsarAstenonnatadhyeyavihInatayA, utkaTAbhIpsAzUnyatayA, utkarSalezamapyaprApya vyayitA Asan ? kevalaM kAnicana laghulaghUni kusukhAni prApya hRSTenA'pi sarvathA'tRptyA !! kimapyabudhvaiva tena prAkRtajanavat kAryANi kRtAni, bAlavadabhilASazatAni cintitAni pUritAni ceyanti varSANi ! tathA'pi prAkRtajanebhyo bAlebhyazcA'pi sakAzAt tasya jIvanaM nikRSTaM tucchaM ca saJjAtamAsIt, yatasteSAM prAptavyAni tasya lakSyebhyaH sakAzAt bhinnAnyAsan, evaM teSAM duHkhAni cA'pi tasya nA''san ! " kAmasvAmisadRzajanAnAM sampUrNamapi jagat tasya kRte krIDAmAtraM, nATyamAtraM, prahasanamAtramAsIt / kevalaM kamalaiva tasya priyatamA''sIt, tasyAH kRte eva tanmanasi samAdara AsIt, kintu kiM sA'pi zAzvatA''sIt ? kimadyA'pi sA tasyA'pekSitA''sIt ? sa vA'pi ca tasyAH kRte'pekSaNIya AsId vA ? kiM tayoH nirarthikAyAH krIDAyAH kadAcidapyanta AsId vA ? kiM tasyAH krIDAyAH kRte eva jIvanIyamAsIt khalu ? naiva !! yata eSaiva krIDA saMsArapadavAcyA''sIt, bAlAnAM krIDaiSA, yA hi sukhadA''sIt yadi paraM dvitravAraM dazavAraM vA krIDitA, kintu nirantaraM tasyAH krIDanaM kimucitamAsIt khalu ? siddhArthenA'vabuddhaM yadadhunA krIDaiSA samAptiM gatA'sti / adhikakrIDanamazakyamevA'taH param / tasya zarIre ApAdamastakaM kampanaM jAtam / kiJcinmRtaM tasyA'ntaHkaraNe ivA'pi tenA'nubhUtam / 90 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasminnahani AdinaM sahakAravRkSasyA'dhastAdevopavizya sa svapitaraM, govindaM, gautamabuddhaM ca viSayIkRtya cintanaM kRtavAn / 'kiM tena kAmasvAmIbhavitumete sarve'pi tyaktA Asan vA ?' sa tatraivopaviSTa AsId yAvadandhakAraH prasRtaH / yadA sa upari dRSTavAn tadA tena nIle nabhovitAne prakAzamAnA nakSatra-tArakA vilokitAH / tena smRtaM - 'aho ! ahamatra mama krIDodyAne madIyasahakAravRkSasyA'dha upaviSTo'smi' / tasya vadane smitamullasitam / 'kiM tadAvazyakamAsIt ? kiM taducitamAsIt ? athavA kiM tanmauryapUrNaM nA''sId yat kasyacit krIDodyAnasya tathA tadantaHsthitasyA''mravRkSasya svAmyaM sa dhArayati smeti ?' anena vicAreNa sa tatra pUrNavirAmaM sthApitavAn / tenA'nubhUtaM yadetadapi mRtaM tasyA'ntaH / sa utthitavAn / sahakArataruM krIDodyAnaM ca 'svasti te bhUyA'diti sambhAvya tato nirgatavAn / tasmin dine sa kimapi na khAditavAnAsIt ataH sa kSudhAturo jAtaH san smRtavAn yat tannagare tasya gRhamapyasti yatra sarvamapyAhArajAtaM vidyate'nyadapi vastujAtamastIti / punarapi sa mlAnaM smitavAn, mastakaM ca vidhUya manasaiva tat sarvamapi gRhAdi-vastujAtaM sambhAvitavAn / atha ca tasyAmeva rAtrau siddhArthaH sarvamapi tyaktvA nagarAnnirgataH san punarna kadA'pi pratyAgataH / kAmasvAmI cirAya tamanviSTavAn, kadAcit sa luNTAkairapahRtaH syAditi matvA; kintu kamalayA tamanveSTuM na ko'pi prayatnaH kRtaH / kiM bahunA ? siddhArthaH kutracid gatavAn - iti tayA yadA jJAtaM tadA tayA''zcaryamapi nA'nubhUtam / tayA AsiddhArthamelanakAlAt tadapekSitamevA''sIt / yataH sA jAnAti smaiva yat tasya mUlaM tu zrAmaNya eva pratiSThitamAsIt, gRhatyAgaH, yAtrA, bhramaNamityAdikaM Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasya sahajamevA''sIt / etacca tathyaM tayA siddhArthasyA'ntime samAgame sarvato'pyadhikatayA'nubhUtamAsIt / siddhArthasya gamanAt saJjAte duHkhe'pi tayA tasyA'ntimasya milanasya, gADhamAliGganasya, ratikrIDAyAM ca tena svopari prAptasya prabhutvasyA''nando'dyA'pi anubhUyate sma / kiJca, yadA tayaidamprAthamyena siddhArthagamanavArtA zrutA tadA sA yatra gavAkSe suvarNapaJjarastho gAyakaH pakSI samAsIt tatra gatvA suvarNapaJjaramudghATitavatI pakSiNaM ca bahiniSkAsya muktAkAze uDDAyitavatI / tatazcirAya sA taM pakSiNamadRzyIbhavantaM niriikssitvtii| atha ca tasmAdinAt sA''gantukAnAM kRte svagRhadvArANi pihitavatI / kaizcid divasaiH sA'vagatavatI yat siddhArthasyA'ntimasamAgamena sA'patyaM prasaviSyatIti / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PS: Duo Da Yi Page #101 -------------------------------------------------------------------------- Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. nadyAstIre nagarAd dUraM gataH siddhArtho'TavyAmitastato paribhrAntavAn / svamanasi tena nirNItamAsIt - itaH paraM tasya tatra nivartanaM na bhaviSyatIti / yajjIvanaM tena varSANi yAvad nagare yApitaM yadAsvAdazca kevalaM nirveda eva vipariNata AsIt tadadhunA'tIte parAvRttamAsIt - bASpIbhUtamAsIt / gAyakaH pakSI mRta AsIt / yasya pakSiNo maraNaM tena svapne dRSTamAsIt sa tu taddhRdaya eva vasati sma / saMsArasya kardame sa AkaNThaM nimagno jAta AsIt / sarvato jalazoSakasya cUSaka(sponge)syeva tena sarvato nirvedaH khedo maraNaM caiva samAkRSTAnyAsan / idAnIM sa sarvato'vasAdena, sarvato duHkhena sarvatazca mRtyunA''krAnta AsIt / jagati tAdRzaM kiJcidapi nA''sId yat kila tamAkRSet, sukhinaM kuryAt, AzvAsanaM vA dadyAt tasmai / idAnIM sa utkaTatayA vismRtiM vAJchati sma, ciravizrAntimicchati sma, maraNaM cA'bhilaSati sm| yadi kathaJcit tanmastakopari vidyudApatet, vyAghro vA kutazcidAgatya taM bhakSayet, athavA kiJcana madyaM kiJcid vA viSaM syAt yat tasmai vismaraNaM dadyAt, sarvathA smRtibhraMzaM kuryAt ciranidrAyAM vA dhArayet yato na kadApi jAgaraNaM syAt tAdRzaM kiJcit sa icchati sma / kiM tAdRzaM kiJcid dUSaNamAsIt khalu yena sa nA'nulipto jAtaH ?, tAdRzaM pApaM mUrkhatvaM vA''sIt yat tena nA''caritaM syAt, tadAtmani tAdRzaH kazcana kalaGka AsIt yatkRte sa svayamevottaradAyI na syAt ? / evaM sthite'pi kiM jIvitaM dhArayituM zakyamAsIt ? kiM punaH punaH zvasanamapi zakyamAsIt khalu ? 95 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asyAM paristhitau ucchvasanaM, niHzvasanaM, kSudanubhavanaM, tacchamanaM, zayanaM, strIsevanaM - kimetad duzcakraM punaH punarAvarttayituM zakyamAsIt ? etat sarvamapi tatkRte kSINaM samAptaM vA''sIt / sarvathA hatAzaH siddhArtho gahane'raNye bhrAmyan tasyA eva dIrghAyA nadyAstIraM prApto yasyAmekadA yauvane gautamabuddhasakAzAnnirgataH sa nAvikenaikenottArita AsIt / sa tatrA''gatya sAzaGka iva sthitaH / avasAdena kSudhA ca sa sarvathA klAnta AsIt / ito'pyagre tena kimarthaM gantavyaM ? kutra vA ? kena vA prayojanena ? naiva, tasya duHkhadasya svapnasya nirdhUnanAdanyat, tasyAH paryuSitAyA madirAyA vamanAdanyat, kaTukasya vyathApUrNasya jIvanasyotsarjanAccA'nyat tasya manasi na kimapi prayojanaM mahecchA vA''sIt / nadyAstaTe eko nAlikeravRkSa AsIt / tasya skandhaM hastenA'valambya sa tatraivopaviSTaH / tasya dRSTiH purataH pravahamAne haritavarNe nadInIre AsIt / animeSanayanAbhyAM tad vilokamAnasya tasya manaH pUrNatayA kevalamekenaivA'bhilASeNa pUritamAsIt - nadyAM kUditvA jale nimajjanena svAtmano vilayasya ! / svAtmani anubhUyamAnA dAruNA zUnyatA kiledAnIM nadIjalasya zItalazUnyatAyAM pratibimbate sma tasya / Am ! adhunA sa paryavasAne Agatya sthita AsIt / tasya kRte idAnIM svAtmana evonmUlanam, akRtArthasaMracanasya svajIvanasya vinAzanaM, prakSepaNaM ca vinA'nyat kimapi nA'vaziSTamAsIt / tenA'nubhUtaM yad devA api tamupahasanti smA'dhuneti / ataH svAtmano vinAza eva tasya gatirastIti cintayati sma saH / kAmaM matsyA makarA anye jalacarAzca tasya zarIraM bhakSayantu nAma, siddhArthanAmakasya zunaH zarIraM, etasyonmattasya, bhraSTasya duSTasya ca zarIraM, etasya pramAdino'pavyayinazcA 96 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ''tmanaH zarIram ! kAmaM ca rAkSasA taccharIraM khaNDakhaNDIkurvantu nAma ! tato vikRtena mukhabhAvena sa jale dRSTiM prAsArayat / tatra ca svamukhaM pratibimbitaM vilokya sa thUtkRtavAn / tato hastena gRhItaM vRkSAvalambanaM tyaktvA sa kiJcit parAvRttaH, yena kUditvA jale ApAdamastakaM patet, nadItalaM ca prApnuyAt / tataH kUdituM sa kiJcidavanataH, akSiNI nimIlitavAn - maraNamabhimukhamAsIt !! atha tAvatA, tasyA'ntaHkaraNasya gahanatamapradezAt, tasya zrAntajIvanasyA'tItaM bhittvA, sa kaJcana dhvani zrutavAn / kevalameka eva zabda AsIt, athavA kevalamekamevA'kSaramAsIt, yacca sa kimapyavicintyA'spaSTatayoccAritavAn / tadAsIt sarveSAmapi prAcInAnAM vedamantrANAmAdirantazca - om - iti, yasyA'rtha AsIt pUrNaH, pUrNatvaM vA / yasmin kSaNe om-iti dhvanistasya karNagocarIbhUtastasminneva kSaNe tasya prasupta AtmA jAgarita ivA'bhavat, sa ca sahasA svaceSTite nihitaM maukhyaM jJAtavAn / etena so'tyantaM santrasto'bhavat / aho ! etadarthaM so'trA''gata AsIt ! sa tathA mUDho jAta AsIt, tAvAn vyAkulo'bhavat, tAvAMzca zUnyacitto jAto yathA mRtyumevA'bhikAGkSan sa ihA''gata AsIt khalu ! bAlizatApUrNaiSA''kAGkSA tasya citte tathA prabalA'bhavat yathA sa zarIraM nAzayitvA zAnti prAptumiSTavAn / kintu yadA 'om'kArastasya caitanyaM vyApnot, sa svIyaM kSudratvaM doSaM ca jJAtavAn tadA tanmanasi prakaTitaH sarvo'pi santApaH, sarvo'pi mohaH, sarvA'pi ca nirAzA niSprabhAvA abhavan / punarapi tena hRdaya eva oGkArasya nAdaH kRtaH phalataH Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramabrahmaNaH zAzvatacaitanyasya ca bhAnaM tasyA'bhavat / yat sarvamapi divyaM sa vismRtavAnAsIt tat sarvamapi cedAnIM tasya smRtipathe punaravatIrNam / kintvetadapi bhAnaM kSaNikamevA''sIt / yato'tIva parizrAntaH siddhArtho nAlikeravRkSamavalambya tatraivopaviSTaH / tata oGkArameva japan sa vRkSamUle zIrSa sthApayitvA gADhanidrayA prasuptavAn / tasya nidrA gahanA svapnarahitA cA''sIt / dIrghakAlAdeva sa evaM naiva suptavAn kadAcit / yadA sa jAgRtastadA bahUni varSANi vyatItAnIva pratibhAtaM tasya / pravahato jalasya mRduninAdaM sa zrutavAn, kintu sa na smRtavAn yat kutra sa idAnImAsIt, nA'pi, kathaM so'trA''gataH - iti / sa yadA upari dRSTavAn tadA vRkSAn nIlavarNaM cA''kAzaM dRSTvA vismito'bhavat / tatazca tena smRtaM yat kutra so'sti kathaM cA'trA''gataH iti / asmiMzca smaraNe tasya bhUyAn samayo vyatItaH / / tasyA'tItaM jIvanamidAnImatyantaM dUravartIva ghanAvaraNAcchAditamiva sarvathA mahattvazUnyamiva caa'bhaast| etAvadeva tasya jJAtaM yat tat pUrvatanaM jIvanaM (yasmin kSaNe sa jAgRto'bhavat tasmin kSaNe tasya pUrvatanaM jIvanaM vartamAnasvatvasya bahudUravarti janma ivA'bhAsata) samAptamidAnIM, yat kevalaM nirvedapUrNa nikRSTatamaM cA''sIt, yacca sa vinAzayitumeveSTavAn, kintu tadarthamiha nadyAstIre nAlikeravRkSasyA'dhastAt samAgataH so'kasmAt pavitraM mantrAkSaram 'om' iti uccArayanneva sarvamapi vismRtya gADhanidrAyAM suptavAn / jAgRtazca san punarjanma prApta iva jagadidaM navAgantuka iva vIkSitavAn / punarapi sa mRdutayA om - ityuccAritavAn / tasya 98 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratibhAtaM yat samagre'pi nidrAkAle om-japastanmanasi varIvartita eva, oGkArasyaiva vicAraH, nAma-rUparahite divye oGkAra eva nimajjanaM vyApanaM cA'pi / kIdRzamadbhutaM svapanaM tad AsIt / kadA'pIdRzI nidrA tena nA'nubhUtA yayA etAvAnAhlAda etAvannavajIvanaM etAvaccA''pyAyanaM prAptaM syAt / kiM sa vastuto nadyAM nimajjya mRtyu prAptaH, punazca navAvatAreNA'tropasthita AsId vA ? naiva, sa svaM pratyabhijJAtavAn, sa svIyaM hasta-pAdaM pratyabhijJAtavAn, sa tatsthalamapi pratyabhijJAtavAn yatra sa zayita AsIt tathA sa svahRdayasthaM siddhArthaM - svairiNaM vilakSaNaM siddhArthaM cA'pi pratyabhijJAtavAn / kintvayaM - prastutaH siddhArthastu kiJcidiva parAvRttaH punanavIbhUtazcA''sIt / nUnaM so'dbhutatayA zayitavAn, tatazca vizeSato jAgRtaH prasanno vismayamugdhazcA''sIt / yadA siddhArtha utthitastadaiva tasya dRSTiH purata upaviSTe kASAyavastradhAriNi muNDitazirasi sAdhau patitA, yaH kila vicAramagna AsIt / keza-zmavAdirahitaM taM vIkSyA'cirameva sa pratyabhijJAtavAn yadayaM me bAlyakAlInaH suhRd govindo'sti yo hi mahAtmano buddhasya saGke bhikSutvaM svIkRtavAnAsIt / yadyapi so'pi vayasko jAta eva tathA'pi tasya vadane purA vilasanti lakSaNAni sAmpratamapi vilokyante smaiva, yathA - autsukyaM, niSThA, jijJAsA, vyagratA ca / kintu yadA govindastasya dRSTipAtamanubhUya svanetre unmIlitavAn taM ca dRSTavAn tadA siddhArthenA'vagataM yad govindastaM naiva pratyabhijJAtavAn - iti / govindastu taM jAgRtaM dRSTvA prasanno'bhavat / yadyapi sa taM naivA'bhijJAtavAn tathA'pi etattu spaSTamAsIt yat sa tasya jAgaraNameva pratIkSamANazcirAdupaviSTa Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AsIt / 'ahaM nidrAyamANa Asam / kintu bhavAnatra kathamAgataH ?' - siddhArtho'prAkSIt / govinda uttaritavAn - 'bhavAn nidrAlIna AsIt / kintvaraNye'smin zvApadasarpAdyAkule evaM nidrAtuM naivocitam / ahaM hi mahAtmanaH zAkyamune!tamabuddhasya ziSyANAmanyatamo'smi saGghana ca saha yAtrArthaM prasthito'smi / yadA'haM bhavantaM bhayAkule'tra sthale zayAnaM vIkSitavAn tadA bhavantaM jAgarayitumiSTavAn / kintu bhavAn gADhanidrAmagna AsIt, ato'haM sahayAtriNo vihAyA'traivA'vasthito bhavatpArve ca rakSArthamupaviSTaH / kintu yo'haM bhavadrakSArthamatra sthita Asam, so'hameva nidrAvazago'bhavam / tatazca bhavatyavadhAnaM dAtuM na zakto'bhavam / tathA'pi, adhunA tu bhavAn jAgRto'sti, ato mayA gantavyaM mama shyaatrinnshcaa''saadniiyaaH'| 'zramaNa ! mama nidrAkAle mAM rakSituM yad bhavAnupaviSTastadarthamahaM bhavata upakAraM manye / mahAtmano buddhasyA'nuyAyino hi sa iva karuNApUrNahRdayA eva bhavanti / kintvadhunA bhavAn svayAtrAmanuvartitumarhati' - siddhArtho mRdutayoktavAn / 'ahaM gacchAmi kila / bhavAn svaM nibhAlayatu' / 'upakato'smi bhoH zramaNa !' / kiJcidavanamya govindo'vadat - 'punarmilanAya' - iti / tadA siddhArtho'pi - 'punarmilanAya govinda !' - ityavadat / etacchrutvA govindaH stabdho'bhavat / 'kSamyatAM bhoH !, kintu bhavAn mama nAma kathaM jAnAti ?' 'siddhArtho hasitvA kathitavAn - 'bhoH govinda ! ahaM 100 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavantaM bhavataH pitRgRhAt, brAhmaNavidyAlayAt, yajJebhyaH, zramaNAnAmantike dIkSAgrahaNakAlAt tathA jetavanavihAre mahAtmabuddhapArve bhavato bhikSukatvAGgIkArakAlAjjAnAmi' / 'aho ! bhavAn siddhArtho'sti khalu !' - govinda uccairArATIt / 'idAnImahaM bhavantaM pratyabhijJAtavAn / etattu nA'vagacchAmi yat kimarthaM mayA bhavAn jhaTityeva nA'bhijJAtaH / namaste siddhArtha ! punarapi bhavantaM dRSTvA bhRzaM pramudito'smyahaM kila' / ____ 'ahamapi bhavantaM bahoH kAlAd dRSTvA nitarAM hRSTo'smi / api ca, bhavatA'haM nidrAyamANo nirIkSito'smi / etadarthaM punarapi kRtajJo'smi / yadyapi me rakSaNasyA''vazyakatA nA''sIt / bhavatu / paraM mitra ! bhavAn kutra prasthito'sti ?' / 'aho ! ahaM kutrA'pi na prasthitaH / vayaM sAdhavaH sarvadA yAtrAratA eva vartAmahe / kevalaM prAvRSi ekatra tiSThAmaH / anyatra kAle tu sthAnAt sthAnaM paribhramaNaM kurmaH, saGghazAsanAnusAraM jIvAmaH, janAnupadizAmaH, bhikSayA vRttiM kurmaH punarapi ca yAtrAmanuvartAmahe / evaM ca sarvadA varIvati / kintu siddhArtha ! bhavAn kutra prasthito'sti ?' / siddhArtho'cakathat - 'mamA'pi vRttaM bhavatA tulyameva mitra ! / ahamapi na kutrA'pi prasthitaH / ahamapi yAtrArataH san paribhramaNe udyato'smi' / / govindenoktam - "evaM vA? bhavatu, yadi bhavAn kathayati yadahaM yAtrArato'smIti - tadahaM vishvsimi| kintu kSamyatAM siddhArtha ! bhavAn yAtriko na dRzyate / yato bhavatA dhanikavanmahArghANi vastrANi parihitAni, bhavata upAnahI zreSThau staH, 101 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezAzca bhavataH sugandhinaH parikarmitAzca santo na kasyacicchramaNasya yAtriNo vA pratibhAnti' / 'bhavatA sUkSma nirIkSaNaM kRtaM mitra !, bhavato dRSTipathe sarvamapi samAgatam / kintu, ahaM zramaNo'smItyetat tu naiva kathitaM mayA khalu ! / mayoktaM yadahaM yAtriko'smIti, etacca sarvathA tathyam' / 'bhavatu, bhavAn yAtriko'stIti manye'ham / kintu, alpA eva kecanaitAdRzairvastrairIdRzairupAnahairIdRkSaizca kezairyAtrAM kurvanti nanu ! / yo'haM varSebhyo dezeSu paribhramaNaM karomi tenA'pi na kadAcidIdRzo yAtriko dRssttcrH'| 'ahaM bhavaduktamaGgIkaromi govinda !, parantu, adya hi bhavataitAdRzo yAtrikastathaitAdRzavastropAnahAdidhArako'pi dRSTo'sti / api ca, smaratu bhavAn priyamitra ! dRzyamAnamidaM jagaddhi sarvathA kSaNabhaGguramasti, asmAkaM vastra-kezAdInAM rItayo'pi kSaNikAH, kiJcA'smAkaM kezAH zarIramapi ca kSaNavinazvarANi / bhavato nirIkSaNaM sarvathA'vitatham / mayA dhAritAni vastrANi dhanikajanasyaiva, tathA'hamapi tAni dhArayAmi yato'hamapi dhanika Asam / tathA mama kezopAnaho'pi dhanikAnAmiva AdhunikazailIkAH santi yato'hamapi jAgatikajanAnAM dhanikAnAM cA'nyatama Asam' / 'tarhi, adhunA ko vA bhavAn asti ?' 'ahaM naiva jAnAmi, athavA bhavAnivA'hamapyatyalpaM jAnAmi / ahaM yAtrApathe pravRtto'smi / satyamahaM dhanika Asam, kintvadhunA naivA'smi, tathA zvaH kiM bhaviSyAmItyapi na jAnAmi' / 'kiM bhavatA svavaibhavaM hAritaM vA ?' 'mayA tad hAritamuta tenA'haM hAritaH - iti tu naiva 102 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnAmi / AbhAsAnAM cakraM tvaritaM bhrAmyati, govinda ! | adya brAhmaNaH siddhArthaH kutrA'sti, zramaNaH siddhArthaH kutrA'sti, aizvaryavAn siddhArthazca kutrA'sti ? kSaNikA bhAvAH satataM satvaraM ca parAvartamAnA bhavanti / etattu govinda ! bhavAn jAnAtyeva khalu !' / etannizamya govindazcirAya sAzaGkaM svayauvanakAlInaM mitraM nirIkSitavAn / tata uccapadasthitaM yathA kazcana namati tathA sa siddhArthaM praNamya svapathe pravRtto'bhavat / sasmitaM siddhArthastaM gacchantaM nirIkSitavAn / so'dyA'pi taM, vizrabdhamutsukaM ca svamitraM prINAti sma / tathA'smin prazasye kSaNe, tAdRzAdbhutanidrAnantaraM sarvathauGkAreNA''plAvitaH sa sarvaM sarvAMzcA'prINan kathaM sthAtuM zaknuyAt ? eSa camatkArazca tasyA adbhutanidrAyA madhye, oGkArasya ca prabhAveNa saJjAto yatkAraNAt sa sarvamapi prINAti sma / yadapi tasya dRSTipathe samAyAti tat sarvaM prati tasya sneho'kAraNamevollasatIti so'nubhavati sma / tenaitadapi lakSitaM yat pUrvaM sa kaJcidapi kiJcidapi ca naiva prINAti smetyetadarthameva so'svastho bhavati smeti / sasmitaM siddhArtho gacchantaM bhikSaM vilokitavAn / yadyapi gADhanidrAvazAt sa praphullito jAta AsIt tathA'pi dvinadvayAd bubhukSitvAt mahatI kSut taM bAdhate sma, kSunnirodhasya tasya sAmarthyaM tu bhUtakAlaviSayIbhUtamAsIt / yadyapi tasyaitad vicArya duHkhamabhavat tathA'pi sahAsaM sa taM dinaM smRtavAn yadA sa kamalAyAH purataH svAtmazlAghAM kurvan svasya trINi sAmarthyAni vikatthitavAnAsIt trINyapi tAni viziSTAni durAsadAni ca naipuNyAnyAsan upavAsaH, pratIkSA, vicArazca / etAni trINyapi tasya vittamAsIt, tasya balaM sattvaM dRDhazcA''dhAro'pi / svIye parizramapUrNe vyavasAya I 103 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpare ca tAruNye sa etAnyeva trINi naipuNyAni samabhyastavAnAsIt / kintvadhunA sa tAni sarvANyapi vinAzitavAnAsIt / trayANAmekatamadapi tasya svAmye nA''sIt - nopoSaNaM, na dhairya, nA'pi ca vicAraNam / so'nyeSAM kSaNikAnAM tucchAnAM cendriyasukhavaibhavazAlijIvana-dhanArjanAdivastUnAM kRte trayANAmapyeteSAM vinimayaM kRtavAnAsIt / kasmiMzcidasaGgatena mArgeNa sa prasthitavAn, sAmprataM ca, pratibhAti yat sa khalu kazcana prAkRtajanaH saMvRtto'sti / sa svIyAM paristhiti vimarzitumiSTavAn / kintu vicAraNaM tasyA'tyantaM kaThinaM pratibhAti sma / tasya mano vicAraNe naiva yujyate sma, tathA'pi sa balAt svaM vicAraNe preritavAn / sa cintitavAn - adyaitAni sarvANyapi kSaNikAni vastUni me hastacyutAnyabhavan / yathA bAlyakAle tathA'dyA'pyahamekala eva sUryasya vizAlasya ca nabhaso'dhastAt sthito'smi / kiJcidapi madIyaM nAsti, ahaM kiJcidapi naiva jAnAmi, kutrA'pi mama svAmyaM nAsti, kiJcidapi ca khalu naiva zikSitaM mayA / nanu kiyad vicitrametat - idAnIM, yadA'haM vArdhakyapathe saJcarito'smi, mama kezAH zIghraM palitA jAyamAnAH santi, sAmarthyaM ca kSIyamANamasti, tadA punarapyahaM bAlakavadArambhaM kurvannasmi / sa punarapi smitaM kRtavAn / Ama, tasya niyatirhi vicitrA''sIt / sa pratIpaM gacchannAsIt / sa punarapi rikta iva, vivasana iva, bodharahita iva jagati sthita AsIt / kintvetadarthaM tasya zoko nA''sIt, pratyuta tanmanasyuccairhasitumicchA jAtA svaM pratyeva hasituM tathA mUrkhasyaitajjagataH prati hasitumicchA jaataa| 'bhoH ! sarvANyapi vastUni tava kRte nimnameva gacchanti santi' - sa svagatamevoktavAn hasitavAMzca / uktamAtra eva tasya 104 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTinadyAH pravAhe patitA, tena vilokitaM ca yannadyapi sollAsaM gAyantI sAtatyena nimnameva pravahamAnA''sIt / dRzyametat tamatimAtreNA'toSayat / sa sAnandaM nadI prati smitavAn / kimeSaiva na sA nadyAsIt yasyAM sa ekadA nimajjitumiSTavAn - varSazatebhyaH pUrvam ? - athavA tat tena svapne dRSTamAsIt khalu ? 'kIdRzaM vicitraM jIvanaM mama jAtaM khalu ?' - so'cintayat / 'ahaM hyajJAteSu pathiSu saJcaritavAn kila ! ! bAlye'haM devatAkAryeSu yAgAdiSu ca nirata Asam / tAruNye vairAgyaM dhArayannahaM cintane dhyAne ca niSTho'bhavam / tato'haM brahmaNo'nveSaNe udyuktavAn, zAzvataM ca svAtmAnamevopAsitavAn / yauvane hyAtmavizuddhyarthaM prayatitavAnaham / araNye nivasannahaM zItatApau visoDhavAn, upoSaNamabhyastavAn, svIyaM dehaM ca jetuM zikSitavAn / tato mahAtmano buddhasyopadezamapi mahatA vismayenA''tmasAt kRtavAnaham / vizvaikyaM vizvajJAnaM ca mayi raktamiva pravahamAnamanubhUyate sma. / kintu tathA'pi mayi buddhaM tasya bhavyaM jJAnaM ca tyaktumadamyA spRhA samutpannA / ahaM tato nirgatavAn kamalAyAH sakAzAcca kAmasukhaM kathaM prAptavyamiti zikSitavAn, vANijyaM ca kAmasvAminaH sakAzAt / ahaM dhanasya saGgrahamapi kRtavAn apavyayaM cA'pi / ahaM zreSThaM bhojanamAsvAdituM zikSitavAn, indriyANi ca viSayAsvAdairuttejitavAn / etat sarvaM varSANi yAvat kRtavAnahaM mama prajJAM nAzitavAn, vizvaikyaM vismRtavAn, cintanazaktiM coccheditavAn / kimetanna satyaM yadahaM zanaiH zanairbahUMzca bhraMzAnanubhUya prauDhapuruSAt punarapi bAlakatayA parAvartitaH khalu ? cintakAt prAkRto jano'bhavam / tathA, evaM sthite'pi cintayAmi yadayaM mArgaH prazasta eva, mama hRdaye sthitaH pakSI khalvadyA'pi na mRtH| 105 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kintu kIdRzo'yaM mArgo, yatra mayA bahUni maurSyAni, bahUni pApAcaraNAni, bahUni skhalanAni samAcaritAni prabhUto nirvedaH, bhUyAMzca bhramaH zokazcA'nubhUtaH / kevalaM punarapi bAlyaprAptyai punarArambhAya ca / kintu, etat samucitameva jAtam / me'kSiNI hasato hRdayaM ca svIkurute / etat prati mayA nirAzA'nubhavitavyA''sIdeva, gahane vicAragarte nimajjanIyamAsIdeva, svAtmaghAto'pi ca vicAraNIya AsIdeva - kimartham ? punaH saundarya prAptuM, punaH oGkAraM zrotuM, gADhatayA zayituM, yAthArthyena ca punarjAgartum / mayyeva mamA''tmAnaM prAptuM mayA mauryamAcaraNIyamevA''sIt / punarjIvanaM prAptuM mayA pApAcaraNaM kartavyamevA''sIt / cintayAmi - agre kutrA'yaM mArgo mAM neSyati ? yato'yaM panthA api manye mUrkha eva / manye sa bhramyAkAreNa vrajati athavA vRttAkAreNa gacchati / bhavatu yathAkathamapi sa vrajatu nAma, ahaM tamanusariSyAmyeva / api ca, tasyA'ntaHkaraNe AnandasyotsA eva samucchalanti smeti satatamanubhUtavAn saH / sa svameva pRSTavAn - 'kuta ete samAgacchanti khalu ? kimarthamahamAnandaughamanubhavannasmi / kimahaM gADhatayA zayitavAnityetadarthamahaM tamanubhavAmi vA ? athavA oGkAraprabhAvAdeSa udgato'sti vA kim ? kimathavA'haM tasmAdasamaJjasAt palAyito'smi palAyanaM ca mama siddhaM jAtamityetadarthaM vA, tatazcA'haM vimukto'bhavaM bAlakavaccA'nantAkAzasyA'dhastAt sahajatayA sthito'smi - tadarthaM vA ? aho ! mama palAyanaM kIdRk zubhaM samasti, vimuktizcA'pi / yasmAt sthAnAccA'haM palAyitastatra tu sarvadA tIvratamavilAsasyonmAdasya pramAdasya ca vAtAvaraNamAsIt / ahaM hyunmatavat tatra madyapAnaM dyUtakrIDanaM ca kurvannapi kathaM dhanikAnAM tAdRzAM jIvanaM tiraskurvannAsam / kathaM 106 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cA'haM tatra dAruNe jagati iyaccirAyA'vasthityarthaM svameva dhikkRtavAn ? kathaM vA'haM svameva pratighnan, viSAktaM kurvan, saMpIDayaMzca svayameva vRddhaH kurUpazcA'bhavam ? itaH paramahaM 'siddhArthazcaturo'stI'ti na kadA'pi kalpayiSye maMsye vA / athA'pi kevalamekameva vastu me rocate, mayA tat suSThaveva kRtamiti, etaccA'haM sarvathA prazaMsAmi - yanmayA nijasya ghRNAmayasya mauryapUrNasya sarvathA riktasya ca jIvanasyA'ntaH kRtaH / bhoH siddhArtha ! bhavatA bahUnAM varSANAM mauryasyA'nantaraM punarapi ekavAraM kiJcicchubhaM cintitaM, kiJcit sAdhitaM, svahRdayasthitasya pakSaNio gAnaM zrutaM samanusRtaM ca !' / __ evaM cintayitvA sa svameva prazaMsitavAn, svAtmanaiva santuSTo jAtaH, utsukatayA ca kSutkSAmatvena nadantaM svamudaraM zrutavAn / nirAzAM mRtyuM ca prati yo nayet tAdRzaM zokasya duHkhasya cAM'zaM sa paryAptatayA''svAditavAnAsIt / tathA'pi sarvaM zobhanamevA''sIt / yadi kilaitannA'bhaviSyat, sarvathA hatAzAyA, viSAdasya, cintAkulatAyAzca caramakSaNe yadi sa svAtmaghAtArthaM jale patituM kRtasaGkalpo nA'bhaviSyat tadA sa kAmasvAminA sahaiva cirAyA'vatsyat, dhanArjanaM dhanApavyayaM cA'kariSyat, AtmAnamupekSya zarIraM caivA'poSayiSyat, tathA cirAya tasmin mRduzayyAtulye narake nyavatsyat / tasyA'ntaHkaraNasthitaH pakSI, udhvIbhavaMzca spaSTo'ntarnAdo'dyA'pi tasmin sajIvana AsIt / etasmAt kAraNAdeva sa prasanna AsIt, hasannAsIt, palite ca zirasi satyapi tanmukhaM projjavalamabhAsata / punaH sa cintitavAn - 'janena hi svajIvane sarvamapi samyaganubhavitavyam / bAlye mayA'dhItaM yajjAgatikAni sukhasamRddhayAdIni sarvathA'prazastAnIti / etajjJAnaM cirAya mayyAsIt 107 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kintu tasyA'nubhavo hi mayA'dhunA kRtaH / idAnImahaM kevalaM buddhyA tanna jAnAmi kintu nayanAbhyAM, hRdayena, kukSiNA cA'pi tajjAnAmyanubhavAmi ca / etajjJAnaM hyavazyaM prazasyameva' / evaM ca sa svasmin jAtasya parivartanasya viSaye cirAya cintitavAn nijAnta:sthitaM ca pakSiNamAnandena gAyantaM zrutavAn / kimayamanta:sthitaH pakSI mRta iti tena nA'nubhUtamAsIt ? naiva, kiJcidanyadeva tasyA'ntaH sthitaM mRtamAsIt, yasya nAzastena cirAdAkAGkSita AsIt / kiM tat tadeva nA''sId yaM nAzayituM tena saMnyastasyotsAhapUrNeSu varSeSvekadA''kAGkSitam ? kiM tat tasya svatvaM nA''sIt - laghu bhItabhItaM cA'pi garviSThaM svatvaM yena saha sa varSANi yAvat dvandvayuddhaM kRtavAnAsIt, kintu yat taM paunaHpunyena parAbhUtavat, yat tasya purataH paunaHpunyenA''virbhUtavat, yacca tasya sukhaM moSitvA taM bhayena pUritavat ? kiM tadetadeva nA''sIt yadantato gatvA'dya vane'syA manoramAyA nadyA upakaNThaM vipannam ? kimetat tasya bAlyaM, vizrambha-sukhapUrNatvaM bhayarahitatvaM ca tadvinAzenaiva nA'vartata kila ? siddhArtho'dhunaitadapi spaSTatayA jJAtavAn yad yadA sa brAhmaNaH zramaNazcA''sIt tadA tasyA'nena svatvena saGgharSaH kimarthaM viphalo bhavati smeti / jJAnAdhikyena, pavitramantroccAraNAdhikyena, yAgAdikarmAdhikyena, tapazcaryAdhikyena, evaM ca sarvatrA'tikaraNenA'tipravRttyA ca sa baddhaH pratiruddhazca jAta AsIt / sa hi sarvadA caturatamaH, sarvadA'nyebhyaH padamekaM vA'pyagre tiSThan, sarvathA sotsAhaH, sarvadA jJAnI prajJAvAMzca, sarvadA ca yAjakaH paNDitazca bhavannatyantaM darpAdhmAto jAta AsIt / tasya svatvaM tasya yAjakatve, darpe, jJAnotkarSe copasarpitamAsIt / tatazca tapasA duHkhasahanena ca tasya vinAzaM cintayati siddhArthe tad gADhatayA sthitaM vRddhiM ca 108 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatamidAnIM tenA'vabuddhaM, idamapi ca yanna ko'pi gurustaM nirvANaM prApayituM muktaM vA kartuM samarthaH iti kathayantaH sthito dhvaniH sarvathA'vitatho'stIti / etadarthameva - tasya hRdaye haThAt praviSTo yAjakaH zramaNazca mriyeta - ityetadarthameva tasya saMsAre gamanaM, tatrA'pi caizvarye striyAM dhane ca svavilopanaM, vANijyakaraNaM, dyUtakhelanaM, madyapAnaM, parigrahakaraNaM ca samabhavat / tathaitadarthameva hi ca tenaitAvanti duHkhajanakAni varSANi yApitAni, nirvedaH soDhaH, zUnyasya bhaGgurasya ca jIvanasya mauryyapUrNatAyAH pATho'vasAnaM yAvat, kaTukanairAzyAvAptiM yAvacca tena zikSito yena sukhagaveSakaH parigrahI ca siddhArtho nAzaM prApnuyAt, mRto bhavet / 'nya idAnIM sa mRta AsIt tatsthAne ca gADhanidrAto jAgRto'na eva siddhArthaM udbhUta AsIt / so'pi vRddho bhUtvA mariSyati / yataH siddhArtho nazvara AsIt, sarvANyapi svarUpANi nazvarANi Asan / evaM satyapi adya sa tAruNye'thavA bAlye vartamAno nUtana: siddhArtha AsIt, sarvathA ca santuSTaH / etAdRzA vicArAstasya mastiSke vyAptA Asan / tataH smayamAna sa svodaradhvaniM zrutavAn, sakArtajJyaM ca madhumakSikANAM guJjanaM zrutavAn / tata: sasantoSaM sa pravahantIM nadIM vilokitavAn / na kayA'pi nadyA sa tathA''kRSTo'bhavat yathA'nayA / tathA na kadA'pi pravahato nIrasya kalakalanAdaH svarUpaM ca tasyaitAdRzaM manojJamabhAsata / nadI hi tasya viziSTaM kiJcit kathayantIva pratibhAtA, tAdRzaM kiJcit yat sa naiva jAnAti, yacca tamadyA'pi pratIkSate / siddhArtho hi nadyAmasyAM nimajjya martumaicchat / atha ca sa vRddhaH zrAnto hatAzazca siddhArtho'dyA'syAM nadyAM patitvA nimagna AsIt / nUtanaH siddhArthastu pravahamAnamenaM nIraM prati 109 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gADhAnurAgaM samanvabhavat niracinocca yaditaH sthAnAnnA'cireNa gantavyamiti / 110 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- Page #119 -------------------------------------------------------------------------- Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. nAvikaH 'ahamatraiva, nadyAstIra eva vatsyAmi', siddhArthazcintitavAn / 'saivaiSA nadI yAmahaM nagaragamanakAle'tikrAntavAn / eka: sauhArdapUrNo nAviko mAmasyAH pAraM praapitvaan| ahaM tatsamIpa eva gamiSyAmi / ekadA hi tasya kuTIrAnnavaM jIvanaM prati mama panthAH prArabdha AsIt / tacca jIvanamidAnIM jIrNaM vinaSTaM cA'sti / atha ca bhavatu nAma me idAnIMtanaH panthAH, nUtanaM ca jIvanaM tatkuTIrAdeva punaH prArabhyatAm !' / sa prasannatayA jalapravAhaM, tasya svacchaM haritavarNaM, tathA'dbhutasaMracanApUrNAstasya sphaTikaprabhA rekhA nirIkSitavAn / jalatalAdutthitA projjvalamauktikA iva jalabudbudA darpaNavatsvacche jale taranta Asan nIlavarNamanantAkAzaM ca teSu pratibimbya sma / nadI kila taM prati locanasahasraiH - harita - zukla-nIlavarNaivilokayantIvA'bhAsata / sa nadyAM kiyat snihyati sma ! nadyapi taM kiyadAkRSati sma ! nadyai sa kiyat kArtajJyaM vahati sma ! tasyA'ntaHkaraNAnnUtanatayotthito dhvanistaM prerayannAsIt - 'nadyAmetasyAM snihyatu, etasyAstaTe eva vasatu, nadIsakAzAcca zikSatAm' / 'Am' - tenoktam / sa nadyAH sakAzAcchikSitumicchati sma, satAM zrotumicchati sma / yaH ko'pi nadImenAM tadrahasyAni cA'vabudhyati sa bahvavaboddhuM zaknoti; bahUni rahasyAni, nanu sarvANyapi rahasyAni tasya kRte samudghATitAni bhavantIti tasya pratibhAtam / paramadya tu sa nadyA kevalamekatamad rahasyaM vIkSitavAn, tad rahasyaM yena tasyA''tmA dRDhatayA dhAritaH / tena nirIkSitaM yannadIjalaM sAtatyena pravahamAnamapi pratikSaNaM vivakSitapradeze 113 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasthitamapyAsIt / taddhi sarvadA samAnameva bhavadapi pratikSaNaM nUtanamevA'bhavat / ko vaitadavabudhyetA'vadhArayed vA ? sa svayamapi tannaivA'vabuddhavAn, kevalamavyakto vikalpo'spaSTA smRtidivyAzca dhvanayastanmano vyApnuvanti sma / siddhArtho'bhyutthitavAn / kSutpIDedAnImasahyA jAyamAnA''sIt / yathAkathamapi tAM sahamAnaH sa nadItaTe bhramannAsIt, jalataraGgANAM kalakaladhvani zRNvan, svazarIre jAyamAnaM tIvrakSudvedanAdhvani ca zRNvan / ___yadA sa ghaTTa prAptastadA taraNanaukA tatraivA''sIt, tathA nAviko, yenaikadA taruNaH zramaNaH pAraM prApitaH, so'pi naukAyAmupaviSTa AsIt / siddhArthastaM pratyabhijJAtavAn / so'pi ca vayasko jAta AsIt / "kiM bhavAn mAM nadIpAraM prAyayiSyati ?' siddhArthaH pRSTavAn / kaJcana viziSTavyaktitvazAlinaM janamekAkinaM pAdacAriNaM ca dRSTvA vismito nAvikastaM nAvi upavezya prasthitaH / 'bhavatA zreSThaM jIvanaM citamasti khalu !' - siddhArtha uktavAn, 'nadyAH samIpe'vasthAnaM pratyahaM ca tasyAM naucAlanaM hyavazyaM zobhanaM pramodapradaM ca syAnnanu !' / mRdutayA nAvaM prerayan nAvika ISat smitavAn kathitavAMzca - 'bhavatkathanAnusArametattvavazyaM zobhanamasti mahodaya ! / kintu, sarvaM jIvanaM sarvamapi ca kAryaM zobhanameva nAsti khalu ?' / 'syAdeva bhoH !, parantu mama bhavato bhavadIyakAryasya ceA bhavati' / ___ 'aho ! evaM vA / paraM sadya eveto bhavato ruciH kSINA bhaviSyati / yata etajjIvanaM kAryaM caitannAsti mahAghavastradhAriNAM janAnAM kRte' / 114 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhArtha uccairhasitavAn / 'prAgevA'dyA'haM vastrANyadhikRtya pramANito'smi tatazca sandehAspadaM jAto'smi / kiM bhavAn me vastrANi svIkariSyati ? yatastAnyadhunA matkRte klezasyaiva hetubhUtAni santi / yatazca mayA vaktavyameva bhavato, yannadIpAraprApakAya bhavate dAnArthaM matpAzrve na kiJcidapi dhnmsti'| 'Arya upahAsaM kurvannasti' iti vadan nAviko hasitavAn / 'mitra ! nA'hamupahasAmi / bhavAn hi pUrvamapyekadA mAmetasyA nadyAstIrAntaraM prApitavAn, niHzulkam / ataH kRpayA'dyA'pi tathaiva prApayatu, athavA tacchulkarUpeNa mama vastrANi gRhNAtu' / 'tataH kimAryo vastraivinaiva prasthAnamanuvartayiSyate vA ?' 'mama tato'pyagre gantumicchaiva nA'sti / ahamicchAmi yad - bhavAn me kAnicana jIrNavastrANi dadyAd mAM cA'tra bhavataH sahAyakatvena ziSyatvena vA sthAtumanumanyeta, yato'haM naucAlanaM shikssitumicchaami'| nAvika AgantukamenaM sUkSmatayA suciraM nirIkSitavAn / 'ahaM bhavantaM pratyabhijAnAmi' - ante so'kathayat / 'bhavAnekadA mama kuTIre zayitavAn khalu ! / kintu taddhi bahukAlapUrvameva ghaTitam / prAyo viMzatirvarSANi tato'pi vA'dhiko kAlo vyatItaH syAt tasya / ahaM bhavantaM nadyAstIrAntaraM prApitavAn, tatazcA''vAM suhRdau bhUtvA viyuktAvabhavatAm / kiM bhavAn kazcana zramaNastu nA''sIt khalu ? ahaM bhavadabhidhAnaM naiva smarAmi' / 'mama nAma siddhArtha ityasti / purA yadA bhavAn mAM dRSTavAn tadA'haM zramaNa Asam' / / 'bhavataH svAgatamasti siddhArtha ! / mamA'bhidhAnaM vAsudeva ityasti / adya bhavAn me'tithIbhUya matkuTIre nivatsyasi zayiSyate cetyAzAse'ham / bhavAn kuta Agato'sti kimarthaM ca mahAghavastrANAM 115 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirviNNo'sti - iti bhavAn mAM kathayiSyatItyapyAzAse' / etAvatA ca naunadImadhyaM prAptA''sIt / idAnIM vAsudevo jalapravAhasya kSipratvAt naudaNDamapi vegena cAlayannAsIt / sa nAvaH paryantabhAgaM pazyan dRDhatayA'pyavyAkulatayA nAvaM cAlitavAn / naukAyAmupaviSTaH siddhArthastaM nAvaM cAlayantaM vilokitavAn smRtavAMzca yat - kathaM sa ekadA, zrAmaNyasyA'ntimadineSu puruSamenaM prati pragADhamAkarSaNamanubhUtavAnAsIditi / sa vAsudevasyA''mantraNaM saharSa svIkRtavAn / yadA tau nadItaTaM prAptau tadA sa naukAM surakSitatayA sthApayituM vAsudevasya sAhAyyaM kRtvaan| tato vAsudevastaM svakuTIre'nayat, tasmai cA''hAraM jalaM cA'dAt / siddhArthastamAhAraM jalaM ca vAsudevapradattAmraphalena saha sasantoSamazitavAn / tataH, sUryAstamanavelAyAM tau dvAvapi nadItIrasthitasya vRkSaskandhasyopari niSaNNAvAstAM, tadA ca siddhArtho vAsudevAya mUlAdArabhya svajIvanasya sarvamapi vRttaM kathitavAn tathA'dyA'pi pravRttasya viSAdamayamuhUrtasyA'nantaraM sa kathaM taM prAptavAnityAdi sarvaM kathitavAn / nizIthaM yAvat tayorgoSThI pravRttA / vAsudevo'pi ca sthiratayA sarvathaikAgratayA ca sarvamapi tatkathanaM zrutavAn / tasya janma zaizavamadhyayanaM sAdhanAM viSayasukhAnyapekSAzcA'dhikRtya sarvamapi tadvRttaM sa zrutavAn / vAsudevasyA'yaM zreSTho guNa AsId yo viralajaneSveva dRzyate - saH zrotuM jAnAti sma / ekamapi zabdamanuccArayannapi sa tathA zRNoti sma yathA kathayituH pratItirbhavati sma yat sa pratyekaM zabdaM karNAbhyAM gRhItvA hRdaye dhArayannasti, zAntyA dhairyeNa zravaNotsukatayaikamapi ca zabdamajahad - iti / zravaNe sa sarvathA'dhRtiM tyajati sma, na kutrA'pi prazaMsAM nindAM vA karoti 116 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I sma, kevalaM zRNoti smaiva / svajIvane svIyaprayatneSu svakIyaduHkheSu ca sahabhAgitAM vahannIdRza: zrotA prApto mayA - ityetat kiyadadbhutaM saJjAtamiti siddhArthazcintitavAn / kathanAnte, yadA siddhArtho nadItaTasthitasya vRkSasya, sarvathA viSaNNasya svasya, pavitrasyauGkArasya ca viSaye, tathA gADhanidrAnantaraM tenA'nubhUtasya nadIM prati premNo viSaye kathitavAn tadA tu vAsudeva ito'pyadhikaM sAvadhAnIbhUya netre ca nimIlya pUrNatayaikAgro bhUtvA taM zrutavAn / siddhArthena svavRttakathane samarthite dIrghAntarAlaM maunena vyatIya vAsudevastamuktavAn - 'tathaiva jAtaM yathA mayA cintitam / nadI bhavatA saha saMvAdaM kRtavatI, sA bhavati sauhArdamapi prakaTitavatI, sA bhavatA saha bhASate / etacca sarvathA zobhanamasti / bhavAn mayA sahaiva vasatu, mitra ! | purA mamA'pi patnI AsId yA mayA sahaivA'tra kuTIre nivasati sma / kintu bahoH kAlAt pUrvameva sA mRtA / tatprabhRtyahamekala eva jIvAmi / idAnIM bhavAn yadAgatastacchubhameva / atra kuTIre bhavAn mayA sahaiva nivasatu / ubhayorapyAvayoH kRte'tra paryAptaM sthAnamannaM cA'sti' / 'bhRzamupakRto'smi' - siddhArtha uktavAn / 'upakRto'smyahaM bhavadAmantraNaM ca svIkaromi / tathA vAsudeva ! yad bhavatA sthairyeNaikAgryeNa ca mama kathanaM zrutaM tadarthamapyupakRto'sti / atra jagati viralA eva janA zrotuM jAnanti / mayA cA'dyayAvadapi bhavAdRzaH zrotA na labdhaH / bhavataH sakAzAdahamapi zravaNakalAmenAM zikSiSye' / vAsudevenoktam - 'avazyaM bhavAn zikSiSyate, paraM na matsakAzAt / nadyeSA mAM zikSitavatyasti zrotum / bhavAnapi tata eva zikSiSyate / nadI hi sarvamapi jAnAti, tathA yaH ko'pi tataH I 117 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvamapi zikSituM zaknoti / bhavatA'pi tasyAH sakAzAt sayatna nimajjanamagAdhe cA'vagAhanaM zikSitameva khalu ! / tathA, dhanikaH pratiSThitazca siddhArtho naukAcAlako bhaviSyati, vidvAn brAhmaNaH siddhArtho nAviko bhaviSyati - ityetadapi bhavAn nadIsakAzAdeva zikSitavAn khalu ! / ito'pyadhikaM tato baDheva zikSiSyate bhavAn' / tato dIrghamaunAnantaraM siddhArthaH pRSTavAn - 'kiM tad vAsudeva ! ?' ___vAsudeva utthitaH / 'rAtrirbahu vyatItA'sti' - sa uktavAn / 'adhunA zayAvahe / yacca bhavAn pRcchati tasyottaraM dAtumahaM na zakto mitra ! / bhavAn yathAkAlaM tajjJAsyatyeva, athavA bhavAn tjjaanaatyev| tathA'haM kila vidvajjano nA'smi, bhASituM vicArayituM vA ca naiva jAnAmi / ahaM kevalaM zrotuM bhagavanniratazca bhavituM jAnAmi / anyaddhi mayA kiJcidapi naiva zikSitamasti / yadyahaM bhASituM zikSayitumupadeSTuM vA'zakSyastadA'haM gururupadezako vA'bhaviSyam / kintu tathA nAsti, yato'haM kevalameko nAviko'smi, mama kAryaM tu janAnAM nadIpAraprApaNamasti / mayA hi sahasrazo janA nadIpAraM prApitAH santi, kintu teSAM sarveSAmapi janAnAM nayeSA'ntarAyarUpaiva jAtA'sti, nA'nyat kiJcit / janA hi dhanArthaM vANijyArthaM vivAhAdyarthaM yAtrArthaM vA paryaTitAH, tadA ca nadyeSA teSAM madhyemArgaM samAgatA, nAvikazca tAnavarodhabhUtAmenAM tvarayA tArayituM vidyamAna AsIt / yadyapi sahasrazo janeSu kecana, paJca-SA janAstAdRzA apyAsan yeSAM kRte nadyeSA'varodharUpA nA''sIt / te etasyA dhvani zrutavantastaM prati ca sakarNA jAtAH / teSAM kRte caiSA nadI pavitrA'sti yathA matkRte / adhunA zayevahi siddhArtha !' / siddhArtho nAvikena sahaivoSitavAn, naucAlanaM nausambhAlanaM 118 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ca zikSitavAn / nausambandhini kArye cA'sati sa vAsudevena saha vrIhikSetre kAryaM karoti sma, kASThAni sagRhNAti sma, phalAvacayaM ca karoti sma / sa naukAdaNDAn nirmAtuM, nAvaM saMskArayituM, karaNDakAMzca racayituM zikSitavAn / yadyat sa kRtavAn zikSitavAMzca tatsarveNA'pi sa santuSTa AsIt / kAlazca tvaritaM vyatyeti sma / paraM sa vAsudevasakAzAd yacchikSitavAMstato'pyadhikaM nadyAH sakAzAcchikSitavAn, satataM ca zikSitavAn / sarvasmAdapyadhikaM tu sa tataH sakAzAt zrotuM, nizcalacittatayA zrotuM, jijJAsApUrNenodghATitena ca hRdayena, anAsaktatayA, nirIhatayA, aparIkSakatayA abhiprAyamuktatayA ca zrotuM zikSitavAn / sa vAsudevena saha sukhena nivasati sma / tau dvAvapi ca kAdAcitkatayaiva sambhASete sma, tadapi cA'lpairdIrghAlocanapUrNezcaiva zabdaiH / vAsudevo hi sarvathA mitabhASI AsIt, siddhArthazca viralatayaiva taM bhASayituM samartho bhavati sma / ekadA sa taM pRSTavAn - 'kiM bhavatA'pi nadyAH sakAzAdrahasyametacchikSitaM yat - kAlanAmakaM kimapi vastu nAstyeveti khalu ?' zrutvaitad vAsudevasya mukhe projjvalaM smitaM vyAptam / tenoktam - 'evaM siddhArtha !, paraM manye'haM yad bhavataH kathanasyA'yameva bhAvArthaH syAt, yathA - nadI hi samakAlameva sarvatra vartate - udgamasthAne, mukhe, prapAte, ghaTTe, pravAhe, samudre, parvate ceti sarveSvapi sthAneSu; tathA tasyAH kRte kevalaM vartamAnakAla eva vidyate, bhUtakAlasya bhaviSyatkAlasya ca chAyA'pi tasyAM naiva patatIti ?' evameva' - siddhArtho'bravIt, 'yadA cA'hametajjJAtavAn, mayA me jIvanamapi samIkSitaM, tadapi ca nadItulyamevA'vartata / 119 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlaH siddhArthaH, prauDhaH siddhArtho vRddhazca siddhArthaH kevalaM chAyAbhireva bhidyante na punastattvataH / atIte siddhArthasya pUrvajanmAnyapi nA''san bhaviSyati ca tasya maraNaM brahmaNi ca tannivartanamapi nA'sti / atItaM nAmA'nAgataM ca nAma na kimapi vidyate. pratyekaM vastu kevalaM vartamAnamevA'sti, vartamAna eva ca vAstaviko'sti' / siddhArtho'tIva prasannatayA vadannAsIt / anayopalabdhyA sa bhRzaM pramudita AsIt / 'jIvanasya sarvamapi duHkhaM, bhayaM, santApazca kAle eva nihitA nA''san khalu ? jagataH sarvANyapi kaSTAni pApAni ca kAle jite eva, kAle niraste eva vA na jitAni khalu ?' - sa sotsAhaM vadannAsIt, kintu vAsudevaH kevalaM madhuraM smitvA svazirazcAlitavAMstadabhyupagamadarzanArthaM, svakArye ca pravRttaH / ___ yadA ca prAvRSi nadyAM pUraM samAgataM taraGgamAlAkulA ca soccairjaga tadA siddhArthaH punarapyakathayat - 'kiM naitat tathyaM mitra ! yannadyeSA bahUn dhvanIn dhArayati ? rAjJo, yodhasya, goH, pakSiNo, garbhavatyAH striyo, niHzvasato janasya sahasrazazcA'nye dhvanayo'syAM na santi khalu ?' _ 'satyametad bhoH !', vAsudevaH zirazcAlanapUrvaM kathitavAn - 'nadyAmasyAM sarveSAmapi jIvAnAM dhvanayaH santyeva' / / 'tathA jAnAti bhavAn nanu, yad - yadAkadAcit kazcana tasyAH sahasrazo dhvanIn samakAlameva zRNoti tadeyaM kimuccArayati ?' - siddhArtho'gre'pRcchat / / vAsudeva uccairhasitavAn / tataH sa siddhArthaM prati kiJcidavanamya tasya karNe pavitramoGkAramuccAritavAn / etadeva ca tadAsId yat siddhArthenA'pi zrutam / 120 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gacchatA kAlena siddhArthamukhe vilasatsmitaM vAsudevasmitamanukartumArabdham / tadeva tejastadeva sukhaM, tA eva ca prakAzitA mukharekhAH, tadeva ca bAlasahajaM maugdhyaM, tadeva ca vRddhajanocitaM gAmbhIryam / bahavaH pravAsinastau dvAvapi nAviko saGgatau dRSTvA 'bhrAtarAvetA'viti nizcinvanti sma / bahudhA sAyAhne tau dvau samameva nadItaTe vRkSaskandhamavalambyopavizataH sma / tato niHzabdatayA dvAvapi nadIM zRNutaH sma / nadyeSA tayoH kRte na kevalaM jalamAsIdapi tu jIvanasyA''tmanaH zAzvatatattvasya ca dhvanirAsIt / bahuzazcaivamapi bhavati sma yannadIzravaNakAle dvayorapi cintanaM tulyameva bhavati sma, kadAcit pUrvatanadinasya saMvAdaviSayakaM, kadAcicca kaJcana pravAsinamadhikRtya vA - yasya sthityA niyatyA ca tayozcittamAkrAntaM syAt, kadAcinmaraNaviSayakaM, kadAcicca bAlyamAzritya / tathA yadA nadI tau samameva kiJcana zubhaM vadati sma tadA dvAvapi parasparaM pazyataH sma, tulyameva vicAraM kurvantau, tulyasyaiva praznasya ca tulyamevottaraM labdhvA pramuditau bhavataH sma / ___ bahubhiH pravAsibhiranubhUyate sma yannAvo nAvikAbhyAM ca kiJcanA'dbhutaM tattvaM niHsarati smeti / kadAcit tvevamapi bhavati sma yad dvayornAvikayoranyatarasya mukhaM dRSTvA kazcana yAtrika: svajIvanasya viSaye, vipadazcA'dhikRtya kathanamArabhate sma, svakRtAni pApAni nivedayati sma, AzvAsanArthamanuzAsanArthaM vA prArthayate sma / kadAcit punaH, kazcana nadyAH kathanaM zrotuM tayoH sAnnidhye rAtriyApanArthamapi cA'nujJAM gRhNAti sma / kadAcicca kecana kutUhalino - dvau prAjJau sAdhucaritau yoginau vA nadIghaTTe vasata - iti kutazcicchrutvA samAyAnti sma, tau ca bahUn praznAnapi pRcchanti sma, kintu na kiJcana pratyuttaraM labhante sma 121 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nA'pi ca prAjJau yoginau vA'pyupalabhante sma / kevalaM dvau sauhArdapUrNau vRddhajanau te pazyanti sma, yau teSAM mUkAvatha ca vicitrau mUrkho ca pratibhAtaH sma / tatazcopahasantaste kathayanti sma yadIdRzAn nirarthakAn pravAdAn prasArayanto janA nUnaM mUrkhA andhazraddhAlavazca santIti ! | varSANi vyatItAni kintu dvayoranyataro'pi teSAM gaNanAM naiva kRtavAn / athA'nyadA gautamabuddhasya ziSyAH kecana bhikSavo nadItaTe samAgatA nadIpAraprApaNArthaM ca tayorvijJaptam / naucAlanasamaye bhikSUNAM sakAzAt tAbhyAM jJAtaM yanmahAtmA buddho gabhIratayA rugNo'sti, acirAdeva ca caramaM maraNaM nAma nirvANaM prApya mokSaM prApsyatIti, ataste yathAzIghraM tatra svagurucaraNayorantimaM darzanamupadezaM ca prAptuM gacchantaH santIti / tatazcA'lpenaiva kAlena bahavaH zramaNagaNAstenaiva mArgeNa svaguroH pArzve gantuM samAgatAH / prAyazaH sarve'pi bhikSavo yAtriNazca kevalaM gautamabuddhasya viSaye tannirvANasya viSaya eva ca vadanta Asan / yuddhArthaM prayANasya samaye rAjyAbhiSekakAle vA yathA janA sarvadigbhyaH samAgacchanti, yathA vA madhukozaM prati madhumakSikANAM saGghAtAH samAgacchanti, tathaiva sahasrazo janAzcumbakIyamAkarSaNamanubhavanta iva mRtyuzayyAyAM zayitaM buddhaM vandituM, tannirvANotsave sammilituM yugoddhArakasya zAzvatatattvaprApteravasare ca sannihitA bhavituM samAgacchanti sma / nirvANonmukhasyA'sya maharSeviSaye siddhArthazcirAya cintitavAn yasya vacanAni sahasrazo janAnAM jIvanAni parAvartitavanti, yasya ca vacAMsi sa svayamapyekadA zrutavAnAsIt, yasya ca pavitraM svarUpaM so'hobhAvena dRSTavAnAsIdekadA / sa tasya vAtsalyasya viSaye cintitavAn, tena prarUpitaM nirvANamArgopadezaM smRtavAn / tasya pratibhAtaM yat tadA tenoccAritAste zabdAH kilauddhatyapUrNA 122 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akAlapakvA iva cA''san / sa smRtavAn yad dIrghakAlaM yAvad gautamasya prabhAvAnmukto bhavitumapi sa nA'zakat / evaM satyapi sa tasyopadezAMstu naiva svIkRtavAn / naiva, vAstavikaH satyagaveSako hi kadA'pi kasyA'pyupadezaM naiva svIkuryAda, yadi sa yathArthatayA kiJcit prAptumicchuka: syAt / yena ca kintu kiJcit prAptamasti sa tu sarvAnapi mArgAn sarvANyapi ca dhyeyAni samanumodate, yataH sa jAnAtyeva yat zAzvatatattvaM ye prAptA ye ca pUrNAnandameva zvasanti te hi sarvathA'bhinnA eva / athaikadA, bahuSu janeSu nirvANonmukhasya buddhasya darzanArthaM gacchatsu, pUrvakAlasya gaNikAnAM zreSThA sundarI kamalA'pi tadarthaM nirgatA''sIt / bahoH kAlAt pUrvameva sA svasyAH pUrvatanajIvanAnnivRttA''sIt / nijaM krIDodyAnaM sA bauddhabhikSUNAM vihArArthaM samarpitavatyAsIt, svayamapi ca buddhopadezAnAM zaraNaM gRhItavatyAsIt / samprati ca yAtriNAM sevAM kurvatInAM strINAM gaNe sammilitA''sIt / maraNazayyAsthitaM gautamaM jJAtvA sA'pi sAmAnyavastrANi paridhAya pAdacAreNaiva svaputreNa saha prasthitA / janaiH saha tau dvAvapi nadItaTaM yAvat prAptau / kintu sa bAlako'cirAdeva zrAnto'bhavat, sa gRhaM pratigantumaicchat, vizrAntimaicchat, khAdituM caicchat / sa vAraM vAraM ruSTo bhavati smA'zrUNi ca srAvayati sma / anekazaH kamalayA tena saha vizrAntavyaM bhavati sma / mAtuvirodhaM kartumasau cirAbhyasta AsIt / kamalayA vAraM vAraM sa bhojayitavya AsIt, AzvAsayitavya AsIt, kadAciccopAlabdhavyo'pyAsIt / kasyacit pavitrasyA'pyaparicitasya janasya kRte kasmiMzcidajJAte sthale gantuM khedAvahA kaSTapUrNA ca yAtrA kimarthaM vA kartavyeti so'vagantuM na pArayati sma / 'mriyatAM nAma saH / tena bAlakasya mama kim ?' iti tasya cintanamAsIt / 123 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadA yAtrikANAM gaNo vAsudevanaukAto'natidUre AsIt tadaiva laghusiddhArthaH svamAtaramavadad yat sa vizrAntumicchatIti / kamalA svayamapi zrAntA''sIt / ataH sa bAlakAya kadalIphalaM khAdituM dattvA svayaM caikasya vRkSasyA'dhastAnnetre nimIlya kiJcidiva shyitaa| kintu, sahasaiva tasyA mukhAccItkAro nirgataH / etacchrutvA cakito bAlo yAvanmAturmukhaM vilokitavAn tAvat tad bhayena vicchAyaM dRSTam / tAvatA ca tasyA vastrebhyaH kazcana laghuH kRSNasarpo nirgato yena kamalA daSTA''sIt / tato bhayabhItau tau dvAvapi tato dhAvitvA yAtrikagaNena sammilitau / yadA ca tau ghaTTa prAptau tadaiva kamalA'gre gantumazaktA satI tatraiva patitA / etena bhIto bAlako mAtaraM pariSvajya shaayaarthmuccairaarttitvaan| sA'pi coccai rudatI sahAyArthaM pUtkRtavatI / tayozcA''rAvA naukAsannasthitena vAsudevena zrutAH / sa jhaTiti tatrA''gatya kamalAM svIyahastAbhyAM vahan kuTIraM prati gataH / bAlako'pi tatpRSThata eva dhAvitaH, zIghraM ca te uTajaM prAptAH / indhanAni prajvAlayan siddhArthastatraivA''sIt / tena mukhamunnamya prathamaM tu bAlakavadanaM dRSTam / dRSTamAtre ca tasmin tanmanasi kiJcit smaraNamabhavat / tatazca sa vAsudevahastayoH sthitAM kamalAM dRSTavAn zIghrameva ca tAM niHsaJjAmapi pratyabhijJAtavAn / tatazca tena jJAtaM yat sa bAlastu svasyaivA'patyamAsIt yanmukhaM tasya kiJcit smAritavat / tasya hRdayaspandanAni vardhitAni / ___kamalAyA vraNaM jalena svacchIkRtyauSadhena pUritam / kintu tat kRSNavarNaM jAtamAsIt, tasyAH zarIramapi ca zothamayaM saJjAtamAsIt / tasyA mukhe cetanapradamauSadhaM prakSiptaM, tena sA'lpavelAyAmeva sasaJjJA jAtA / sA kuTIre siddhArthazayyAyAmeva 124 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zayitA''sIt, tathA siddhArtho, yasmin sA pUrNatayA'nuraktA''sIt, sa, tatpurata eva sthito dRSTastayA / 'kimahaM svapnaM pazyAmi ve 'ti cintayantI sA smayamAnA svadayitasya mukhaM vilokitavatI / zanaiH zanaistayA svaparisthitiravabuddhA, sarpadaMzo'pi smRtaH, tatazca vyAkulatayA sA svaputramAhUtavatI / 'cintAM mA kArSIH, so'traivA'sti' - siddhArtha uktavAn / tannayanayorantarnirIkSitavatI sA viSamayazarIravattvAt kaSTenA'vadat - 'bhavAn vRddho jAto'sti priya !, bhavataH kezA api palitAH saJjAtAH / evaM satyapi bhavAn tasya yuvazramaNasya sadRza evA'si ya ekadA vivastro rajoguNDitapAdazca mamodyAne samAyAtaH / kAmasvAminaM mAM ca vihAya yadA bhavAn gatavAMstato'pyadhunA bhavAnA''dhikyena zramaNavat pratibhAti / bhavato netre tasya yuvazramaNasyevaiva staH siddhArtha ! | ahama vArdhakyagrastA saJjAtA'smi, kiM bhavAn mAM pratyabhijAnAti ?' siddhArthaH smitavAn kathitavAMzca 'priye kamale ! ahaM tvAM zIghrameva pratyabhyajAnam' / tatastasyA netre viSaprabhAvAd ghUrNite nimIlite ca / etad dRSTvA bAlako rodanamArabdhavAn / tadA siddhArthastamutsaGge zAyayitvA vilapantaM taM mastake laalitvaan| atha ca bAlasya tasya mukhaM dRSTvA, sa svIyazaizave'bhyastamekaM brAhmaNagAnaM smRtavAn / tato mandamandaM sa madhurasvareNa taM gAnaM gItavAn / gAnazabdA apyatItaM zaizavaM ca samullaGghya samAgatA iva tanmukhAnniHsaranti sma / gAnaM zrAvaM zrAvaM sa bAla ISat krandanneva nidrAdhIno jAtaH / siddhArthastaM vAsudevazayyAyAM zAyitavAn / tatazcallayAmodanaM pacantaM vAsudevaM dRSTavAn / so'pi smitaM kRtavAn / 125 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'eSA mriyamANA'sti' - siddhArthomRdutayoktavAn / / vAsudevaH zirazcAlitavAn / culleragneH prakAzastasya mukhe pratibhAsamAna AsIt / yAtanayA tasyA vadanaM vivarNaM jAtamAsIt / sa duHkhaM saMvibhajanniva zAntyaikAgratayA dhairyeNa ca tasyAH pIDAyuktaM mukhaM nirIkSitavAn / vidagdhA kamalA dRSTipAtenaivaitadavagatavatI / ___tameva pazyantI sA'kathayat - 'mama pratibhAti yad bhavato nayane api parAvartite staH / te kiJcidiva viziSTe jAte staH / bhavAnito'pi siddhArtha evetyevaM bhavantaM kathaM pratyabhijAnIyAma? yato bhavAn siddhArthaH sannapi nAsti tatsadRzaH !' / siddhArthaH kimapi novAca / kevalaM zAntabhAvena tasyA nayanayoreva vilokitavAn / 'kiM bhavatA svadhyeyamadhigatam ? kiM bhavatA'ntaH zAntiH prAptA vA ?' - sA pRSTavatI / / siddhArthaH kevalaM smitavAn, svahastaM ca taddhastopari sthApitavAn / 'Am, mama dRzyate eva; ahamapi zAnti prApsyAmyeva' - sA sotsAhamuktavatI / ___'bhavatyA prAptaiva sA kile'ti mRdusvareNa siddhArthaH kathitavAn / kamalA sthiratayA tameva dRSTavatI / gRhAnnirgamanakAle hi tasyA uddezastu gautamabuddhasya darzanArthaM gamanamAsIt, tatra ca gatvopazamalezasya prAptirAsIt; kintu tatsthAne sA kevalaM siddhArthameva prAptA / tacca zobhanamevA''sIt tasyAH kRte, tathA zobhanaM yathA sA mahAtmAnaM buddhaM dRSTvA'nvabhaviSyat ! etacca sA tasya kathayitumiSTavatI kintu tasyA jihvA tadicchAM naivA'nuvartitavatI / zAntabhAvena sA taM vilokitavatI, sa ca 126 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasyA dRSTeH kramazaH kSIyamANaM jIvanaM nirIkSitavAn / yadA ca tasyA nayanato'ntimaH pIDAbinduniSkrAntaH, yadA ca tasyA zarIrAdantyaH kampo'tikrAntaH, siddhArthaH svIyAGgulIbhistannayanacchade pihitavAn / tataH sa cirAya tasyA mRtaM vadanaM nirIkSamANastatraivopaviSTavAn / tasyA vRddhaM zrAntaM ca mukhaM, tasyAH AkuJcitAvadharau ca vilokya sa smRtavAn yadekadA, svajIvanasya vasantasamaye, kathaM tenemAvevA'dharau pratyagrAJjIrakhaNDena sahopamitA-vAstAmiti / dIrghakAlaM yAvat sa tadIyaM gatazobhaM valIpUrNaM cA''nanaM nivirNitavAn, sahaiva sa svIyaM vadanamapi tAdRzameva vivarNaM mRtaprAyaM ca jAtamastItyanubhUtavAn, samakAlameva ca sa tasyAH svasya ca vadanaM tAruNyapUrNa raktAdharaM bhAsuranayanaM ca sAkSAtkRtavAn, tatazca vartamAnasya samakAlInAstitvasya cA'nubhUtyA''krAnto'bhavat / asmin kSaNe sa pratyekaM jIvasyA'vinAzitvaM pratyeka kSaNasya ca zAzvatatvamatyantaM tIvratayA'nubhUtavAn / yadA sa utthitastadA vAsudevena tasmai kiJcidodanAdikamazanArthaM dattaM kintu siddhArthastannaiva bhuktavAn / tato goSThe, yatrA'jA''sIt tatra, kiJcana palAlamAstIrya vAsudevaH zayitavAn, parantu siddhArthaH kuTIrAd bahirgatvA''rAtri nadImeva zRNvan, svajIvanasya ca sarvairapi kAlakhaNDairyugapadevA''krAnto vyAptazcA'tIte nyamajjat / athA'pi kAle kAle samutthAya sa kuTIradvAraM gatvA nirIkSitavAn yad bAlaH sa supto'sti na veti / pratyUSe, vAsudevo goSThAd bahirAgatya svamitrapArvaM gatavAn / 'bhavAn naiva zayitaH khalu !' - sa pRSTavAn / 'naiva vAsudeva !, ahamatraiva nadIM zRNvannupaviSTaH / sA mAM 127 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subahu kathitavatyasti / sA mama citte samAdhAyakAnekatvavicArAn puuritvtii'| 'bhavatA gADhavyathA'nubhUtA'sti siddhArtha !, evaMsatyapi ahaM pazyAmi yad viSAdo bhavaddhRdaye naiva praviSTaH' / 'naiva, priyamitra !, kimarthaM mayA viSaNNena bhavitavyam ? yo'haM samRddhaH prasannazcA''saM so'hamadhunA'dhikaM samRddho'dhikaM ca prasanno jAto'smi / yato me putro mama samupalabdho'sti' / _ 'bhavataH putraM tvahamapyabhivAdayAmi / kintu siddhArtha ! adhunA kiJcit kAryaM kuryAva / bahu karaNIyaM vidyate / yasyAM zayyAyAM me patnI mRtA tatraiva kamalA'pi mRtA / ato yasmin sthAne mayaikadA matpatnyAzcitA viracitA''sIt tatraiva kamalAyAzcitAmapi viracayeva' / __ tato bAle zayAne eva tAbhyAM kamalArthamekA citA vircitaa| 128 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A ikeamar Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ N Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. putraH bhIto rudaMzca bAlakaH svamAturantimasaMskAramakarot / tataH siddhArthe taM putratayA''hvayati vAsudevakuTIre vasanArthaM cA''mantrayati sa vyAkulena viSaNNena ca manasA tamavalokitavAn / dinAni yAvat mlAnamukhaH sa svahRdayabhAvAn nirudhya, svIyabhAgyena saha kalahaM kurvan yudhyamAnazceva zUnyAvalokanaM kRtavAn / / tasya manaHsthiti vijAnan siddhArthastamekAkinaM vimuktavAn, yataH sa tasya zokaM samAdriyate sma / 'sa mAM naiva jAnAti, janakatvena ca mayi snehamapi naiva dhArayituM zaktaH' - iti siddhArtho jAnAti sma / kramazaH sa etadapi dRSTavAn anubhUtavAMzca yadekAdazavarSIyo'yaM bAlo mAturatilAlanAdUSito'sti dhanikajanocitarItibhizca saMvardhito'sti, tasya cottamAhArasya komalazayyAyAzcA'bhyAso'sti tathA jhaTityevA'tratye'paricite dAridypUrNe ca parisare santoSeNa sthAtuM naiva zakta AsIt / ataH sa taM nA'nuzAsti sma nA'pi ca kutracidarthe nirbandhaM karoti sma / pratyuta tadarthamuttamamAhArajAtaM rakSati sma, tasya ca bahUni kAryANi svayameva kurute sma / sa cintayati sma yadahaM zanaiH zanaiH sauhArda-pUrNavyavahAreNa cA'sya prema sampAdayiSye - iti / / __ yadA bAlastatpAveM samAgatastadA siddhArthaH svaM samRddhaM sukhinaM cA'manyata, kintu gacchatA kAlenA'pi, yadA bAlo'yaM sauhArdarahitaH pratIpazcaivA'vasthitaH, yadA sa auddhatyamavajJAM ca samAcaritavAn, kArye utsAhaM naiva darzitavAn, vRddhau prati vinayaM naiva dhAritavAn, vAsudevasya ca vRkSebhyaH phalAni corayitvA khAditavAMstadA siddhArthenaspaSTamavabuddhaM yat putreNa saha sukha 131 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntyoH sthAne kevalaM duHkhaM klezazcaiva prAptau / evaM satyapi kevalaM putrasnehAdeva sa putraM vinA prApyamANe sukha- zAntI parityajya putrasnehena prApyamANI du:kha- klezAveva svIkRtavAn / siddhArthaputra uTaje tiSThati smeti dvAvati vayasko kAryavibhAgaM kRtavantau / vAsudevo naukAsambandhinaM sarvaM kAryaM karoti sma, siddhArthazca svaputreNa saha sthitaH san kuTIre kSetre ca kAryaM karoti sma / bahUn mAsAn yAvat siddhArtho dhairyeNa pratIkSitavAn, AzaMsayA'nayA yat - kadAcittvayaM bAlo mamA ISnukUlo bhaviSyati, mama snehaM svIkariSyati punazca me pratyarpayiSyati / etacca bahukAlaM yAvat vAsudevo nirIkSitavAMstUSNIMbhUya / yadA caikasmin dine putraH svapitaraM kopenA'pamAnaM kRtvA duHkhitaM kRtavAn dve ca bhAjane bhaJjitavAMstadA vAsudevaH sAyAhne svamitramekato nItvA kathitavAn 'kSamyatAM bhoH !, kintvahaM bhavate mitratvena kathayannasmi / ahaM pazyAmi yad bhavAn cintAkulo du:khitazcA'sti / bhavataH putro bhavantaM mAM cA'pi khedayannasti / bAlaH pakSI hyayaM bhinnajIvanena bhinnanIDena cA'bhyasto'sti / bhavAniva so'tra vaibhavAnnagarAcca vairAgyeNa nirvedena vA naiva samAgato'sti, tenaitajjIvanaM balAjjIvitavyamApatitamasti / mayA nadyai apyetadarthaM pRSTamasti, bahuvAram / kintu sA mAmupahasitavatI bhavantaM cA'pi / sA''vayormUrkhatvaM dRSTvoccairhAsaM kRtavatI / bhoH ! jalaM jale eva gamiSyati, yauvanaM ca yauvane / bhavataH putro'tra kadA'pi sukhI naiva bhaviSyati / bhavAnapi nau pRcchatu zRNotu ca tatkathanam' / I khinnaH siddhArthastasya karuNArdraM mukhaM dRSTavAn, tatra ca prabhUtAH prazastA valaya Asan / sa mRdutayoktavAn - 'kathamahaM tasmAt pRthag bhaveyam ? ito'pi me samayaM dadAtu priyavayasya !, 132 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahaM tadarthameva paristhityA yudhyamAno'smi, tasya hRdayasyA'ntaH praveSTuM prayatnaM kurvannasmi / ahaM taM premNA dhairyeNa ca jeSyAmi / nadyapyeSA tena sahaikadA saMvAdaM kariSyati yataH so'pi nadyaivA''hUto'sti / vAsudevasya smitamito'pi snigdhaM jAtam / 'Am, so'pi nadyA''hUto'sti, so'pi ca zAzvatajIvane samabhAgI vartate / kintu bhavAn jAnAti yat kimarthaM sa AhUto'sti ?, kena vA mArgeNa ?, kasmai vA kAryAya ?, kairvA duHkhaiH saha ? tasya duHkhAni svalpAni na bhaviSyanti / tasya hRdayaM hi darpayutaM kaThoraM cA'sti / sa prAyo bahu sahiSyate, bahUn doSAn samAcariSyati, bahvanyAyyaM seviSyate, bahUni ca pApAni kariSyati / kathayatu mAM mitra !, kiM bhavAn svaputraM samanuzAsayannasti ? kiM sa bhavadAjJAkArI vartate ? kiM bhavAMstaM tADayati daNDaM karoti vA?' / 'naiva vAsudeva ! ahameteSAmekatamadapi naiva karomi' / 'Am, ahaM jAnAmi / bhavAn tena saha kaThoro na bhavati, taM naiva daNDayati nA'pi cA''jJApayati - yato bhavAn cintayati yanmRdutA hi kaThoratvataH prabalA, prema hi balAtkArAdapi balavat, jalaM hi pASANAt sabalamiti / zobhanamastyetat / ahaM prazaMsAmi bhavantam / kintu cintayatu bhavAn yat kaThoratvAnAcaraNaM daNDakAraNaM ca kiM bhavatpakSe doSo nAsti vA? bhavataH prema tatkRte bandhanaM tu na bhavati khalu ? svasaujanyena dhairyeNa ca bhavAn taM lajjitaM kurvan pratyahaM tasya kRte jIvanamadhikaM duSkaraM tu naiva kurvannasti khalu ? kiM bhavAn enamuddhataM durlalitaM ca bAlakaM, dvAbhyAM vRddhAbhyAM kadalIkhAdakAbhyAM sahA'smin kuTIre, prasabhaM vasituM na niyojayannasti khalu, yayoH kRte odanamapi viziSTabhojanaM bhavati, yayorvicArAstatsamA naiva bhavitumarhanti, yayorhRdaye vRddha zAnte Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatazca bhinnatayA spandamAne staH ? kiM sa etAdRzenA''caraNenA'dhikaM niruddho daNDitazca na bhavet khalu ?' / vyagraH siddhArtho bhuvaM vilokayan mandasvareNa pRSTavAn - 'tahi mayA kiM vA kartavyam ?' vAsudevenoktaM - 'taM nagare nItvA tanmAtRgRhaM prApayatu / tatra sevakAH syureva / tAnasya sevAyAM niyojayatu / yadi ca te na syustadA taM zAlAyAM pravezayatu, na ca zikSaNArthaM kintu tatrA'nye bAlA bAlikAzca syuryaiH sahA'yaM samparkaM kuryAt svIyaM vizvaM ca paricinuyAt / kiM bhavatA'trA'rthe kadA'pi cintitaM vA ?' 'bhavAn me manogataM sarvamapi jAnAtyeva' - siddhArthaH sakhedamuktavAn / 'ahaM bahuza etadarthe cintitavAn asmi / kintu, ya IdRzaH kaThinahRdayo'sti sa jagati kathaM vyavahariSyati ? kiM sa zreSThammanyo na bhaviSyati? kiM sa bhautikasukhe samRddhAvaizvarye ca bhraSTo naSTazca na bhaviSyati? ki sa svapitRsamAcaritAn doSAn na punarAvartayiSyate ? evaM ca sa kiM saMsAre nimagno na bhvissyti?'| vAsudevaH punarapi smitavAn / sa mRdutayA siddhArthasya skandhe hastaM sthApayitvoktavAn - 'etat sarvaM nadyai pRcchatu mitra ! taduktaM zRNotu tatazca hasatu ! kiM satyameva bhavAn cintayati yad bhavatA samAcaritAn doSAn bhavatputro naiva samAcariSyati ? kiM tato bhavAMstaM saMsArAd rakSituM prabhaviSyati ? katham ? kimanuzAsanena ? prArthanAbhiH ? upadezairvA ? priyamitra ! bhavataivA'tra kadAcit me kathitAM brAhmaNaputrasya siddhArthasya bodhapradAM kathAM kiM bhavAn vismRtavAn kila ? zramaNamapi siddhArthaM saMsArAt pApAllobhAnmaurthyAcca ko vA rakSitavAn ? kiM tasya piturdharmaniSThA ? kiM tasya gurorupadezAH ? tasya svIyo bodhaH ? 134 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiM vA tasya satyAnveSaNaM taM samarakSat ? kaH pitA katamo vA gurustaM svacchandatayA jIvanaM jIvantaM, jIvanaM doSairmalinIkurvantaM, svaM pApabhareNa pUrayantaM, viSasya kaTu pAnaM pibantaM, prAnte ca svayameva svIyaM panthAnamanveSayantaM ca nyavArayat ? kiM bhavAMzcintayati yat kazcanaitasmAt kramAdrakSitaH syAt ? yadi paraM bhavato laghuputraH, yato bhavAMstaM duHkhebhyaH klezebhyo mohAcca rakSitumicchatItyataH ? naiva siddhArtha ! naiva, yadi bhavAn svaputrasya kRte dazavAramapi mRtvA janma dhArayiSyati tathA'pi tasya niyatimaNumAtramapi parAvartayituM naiva zakSyati !' / vAsudevo hyetAvanmAtraM na kadApyuktavAnAsIt / siddhArthastasyopakAraM matvA duHkhitahRdayena kuTIraM pravizat, kintu nidrAtuM zakto nA'bhavat / svayamacintitamajJAtaM ca na kimapi vAsudevena kathitamAsIt / kintu jJAnAdapi putraprema, putrAsaktiH, putraviyogabhayaM ca balavattaramAsIt / na hi kadAcit sa kasyacitkRte svahRdayamevaM hAritavAnAsIt, na hi kaJcanA'pi sa evaMrItyA'ndhIbhUya, duHkhIbhUya, hatAzIbhUyA'thA'pi ca sukhitammanyaH prItavAnAsIt / sa svamitrasyopadezaM svIkartuM naivA'zaknot, svaputraM ca parihartuM zakto naivA''sIt / sa svamAjJApayituM svaputramanvajJApayadiva, svaM pratyavinItaM ca bhavitumapyanvamanyateva / sa tUSNIbhUya dhairyeNa pratIkSAmakarot, pratyahaM ca maitryA dhairyasya ca mUkaM yuddhaM prArabhata / vAsudevo'pi maunatayA pratIkSAmakarot, sasnehaM sadbhAvena kSamAzIlatayA ca / dve api mitre dhairyasya tu svAminAvAstAm / ekadA, yadA bAlakasya mukhaM taM kamalAmasmArayat tadA, sahasaiva siddhArtho bahukAlapUrvaM kamalA taM yatkathitavatyAsIt tadasmarat / 'bhavAn na kasmiMzcidapi snihyet kadA'pi' iti sA taM kathitavatI, so'pi ca tat svIkRtavAnA''sIt / sa svaM 135 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArayA sahA'nyAMzca janAn vRkSAt patadbhiH parNaiH saha tulitavAn AsIt, / evaM satyapi sa tasyAH zabdeSu sthitamupAlambhamanubhUtavAnAsIt / etat tu satyamevA''sIt yat saH, svasyA'pi vismaraNaM yena bhavet tAdRzaM prema, kasyA'pi viSaye'nubhUtavAn nA''sIt / etat kartuM sa sarvathA'samartha AsIt, tadaiva ca tasyaitat pratibhAtaM yat svasyA'nyeSAM ca sAmAnyajanAnAM madhye'yameva mahAn vizeSo'sti iti / kintu, idAnIM, yadArabhya tasya putra ihoSitavAn tadArabhya, so'pi duHkhaM snehaM cA'nubhavan sAmAnyajanAnAmevA'nyatamatvamabhajat / putrAsaktyA'ndhIbhUya sa mUrkhatvaM samAcarannAsIt / svajIvane aticireNA'pIdAnIM so'tyutkaTamapUrvaM ca manobhAvamanubhavannAsIt / yadyapyanena bhAvena so'tidAruNaM santApamanubhUtavAn tathA'pi sa idamapyanubhUtavAn yat tasya sattvamanena kiJcidivocchritaM, kiJcidiva navIbhUtaM samRddhataraM ca jAtamastIti / sa jAnAti smaiva yadidaM premaiSA cA'ndhA''saktiH svaputraviSayikI hi mUlatayA mAnavIya saMvedanamasti, etadeva ca saMsAro'sti khalu ! sarvathA saMkSubdhaM gabhIrajalasrotaH / parantu samakAlameva so'nubhUtavAn yadidaM sarvathA'sAraM tu nAstyeva, asyA'pyAvazyakatA tvastyeva, tathaitadapi nijaprakRterevodbhUtamasti / etat saMvedanaM, eSA pIDA, etAni mauANi cA'pi hyanubhavitavyAnyeva khalu ! / etAvatA ca, tasya putrastasya mUrkhatAH samalokayat, taM prayatamAnaM naiva nyavArayat, prakRtyaiva ca vinItaM taM naivA'gaNayat / pitari tAdRzaM na kiJcit tena dRSTaM yena sa AkRSTo bhavet yasmAd vA sa bhayamanubhavet / tasya pitaiSa ekaH sujanaH, ekaH sadayaH sajjanaH, eko dhArmiko manuSyaH, pavitrazca jana AsIt - kintu, 136 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ete guNAste nA''san ye taM bAlakaM samAkRSeyurjayeyurvA / eSa pitA taM yadIdRze zIrNe kuTIre'vAsayat tadapi tasmin nirvedamajanayat, tathA yat sa tasyA'vinayaM smitenodatarat, pratyekamapamAnaM saujanyena, pratyekaM durvRttiM ca premNA pratyabhAvayat - tad hi tasmai bAlAya 'vRddhazRgAlasya gaoNtamaM kapaTaM' pratibhAti sma / yadi siddhArthastaM bAlakaM nirabhasiSyatA'pIDayiSyacca tadA tat tasmai adhikamarociSyata / / ante ca, taddinamapi samAgataM yadA siddhArthaputrastat kathitavAn yat sarvaM tanmAnase AsIt, idAnIM sa prakaTaM piturvirodha kRtavAn / taccaivaM jAtaM - pitrA sa AdiSTaH kASThakhaNDAnAnetum / kintu sa kuTIrAd bahirnaiva gatavAn / sa tatraiva sthitvoddhatatayA sakopaM ca bhUmi pAdatalena prahRtavAn, muSTiM ca baddhvA dveSa tiraskAraM ca pradarzitavAn / 'bhavAn svayameva kASThakhaNDAn Anayatu' - sa AvezenoktavAn / 'nA'haM bhavataH preSyo dAso vA / ahaM jAnAmi yad bhavAn mAM naiva tADayati, bhavataH sAhasameva nAsti tadartham !, evaM satyapi bhavAn satataM dayAlutayA mAM lAlayan mayi hInabhAvaM janayati / bhavAn hi mAmapi bhavAdRzaM kartumicchati - dharmaniSThaM, sajjanaM, dhIraM ca / kintu, kevalaM bhavantaM pIDayitumevA'haM kadAcit yadi paraM cauro ghAtako vA bhaviSyAmi na punarbhavAdRzaH / ahaM bhavantaM dhikkaromi / bhavAn nAsti me pitA yadyapi bhavAn zatazo mama mAtuH priyatamo'pi syAt !' / evaM ca duHkha-santApa-kopAkulaH sa krodhAvezapUrNAn zabdAn svapituH purata udgIrya bahiH kutracit palAyitaH, tatazca rAtrAveva punarAgacchat / dvitIyadine prabhAta eva so'dRzyo jAtaH / tena saha, yasmin dvivarNe karaNDake tau dvau nAviko bhATakatayA prAptaM dhanaM 137 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakSataH sma, sa karaNDako'pi na dRzyate sma / bahirAgatya dRSTaM tAvannaurapi ghaTTe nA''sIt / siddhArthena samyaG nirIkSite jJAtaM yannaustu parasmin taTe sthitA'stIti / arthAt sa bAlakaH palAyitaH / _ 'mayA tatpRSThato gantavya'miti pUrvadine bAlakasya kaTuzabdairbahuvyathitena siddhArthenoktam / 'sa bAlakaH ekala evA'raNyamadhye kathaM yAsyati ? tatra tasya kazcidapAyo'pi syAt khalu ! / ato vAsudeva ! AvAbhyAM tasya pRSThe gamanArthamavazyaM taraNDa eko nirmAtavya eva' / ___ 'avazyaM nirmAtavyastaraNDaH' - vAsudeva uktavAn / 'paraM sa aparataTe sthitAM naukAmAnetuM nirmAtavyo na punarbAlakasya pRSThato gamanArtham / gacchatu nAma so'dhunA mitra !, na so'sti zizurito'pi, sa svayaM svaM sambhAlayituM suSTha jAnAtyeva / sa nagaraM prati gacchannasti, tacca samyagevA'sti / mA vismArSIdetad yad - bhavAn yatkaraNamupekSitavAn tadeva sa kurvannasti / sa svIyaM rakSaNaM kurvan nijamArge eva gacchannasti / kintu siddhArtha ! ahaM pazyAmi yad bhavAn khinno'sti / yo pIDAM dRSTvA janena hasitavyaM tathA bhavAnapi svasmin hasiSyatyeva tayaiva pIDayA bhavAn khinno'sti nanu !' / siddhArthaH kimapyuttaraM na dattavAn / sa kuThAraM gRhItvA taraNDanirmANArthamapekSitaM kASThaM chettumArabdhastatazca vAsudevasAhAyyena tRNanirmitarajjvA vaMzakhaNDAn baddhvA taraNDaM nirmitavAn / tato dvAvapi UrdhvapravAhe mahatA parizrameNA'paraM tIraM prAptau / "kimarthaM bhavAn kuThAramenamAnItavAn ?' - AzcaryeNa siddhArthaH pRSTavAn / vAsudevenoktaM - 'Avayo kAyAzcAlanadaNDaH 138 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na kadAcid vinaSTaH syAd, ataH' / siddhArtho jJAtavAn yad vAsudevazcintayannA''sIt kadAcit tena bAlakena naudaNDa AvAM pRSThato'nugantuM rodhanAya kutracit prakSipto bhaJjito vA syAditi / vastuto'pyevameva jAtam / naudaNDastu nA''sIdeva / vAsudevastaM naukAM darzayitvA smitavAn, yathA taM kathayatIva - 'kiM bhavataH putraH kathayitumicchatIti bhavAn na pazyati khalu ? AvAM taM nA'nugacchevetyapi tasyecchA'stItyapi bhavAn na pazyati kila?' / kintu sa zabdaistad naiva kathitavAn nUtanaM ca naukAdaNDaM nirmAtuM prArabdhavAn / tataH siddhArthaH putrAnveSaNAya gantuM tadanujJAM pRSTavAn / vAsudevo'pi taM naiva nyaSedhat / siddhArthazcirAya vane tamanviSTavAn / tatastena cintitaM yadidaM sarvathA nirarthakamasti / prAyaH sa nagarameva prAptavAn syAt, athavA, yadi sa vane syAt tathA'pi yatra kutrA'pi nilInaH syAt svAnugAmino mattaH svaM gopayitum' / punazca vimarzaM kurvatA tenopalabdhaM yat svaputraviSayikI cintA tu tasya sarvathA nA''sIt / tathA, vane tasya bAlakasya kA'pi hAniH kutazcid vA bhayaM vA'pi naiva jAtaM syAdityatrA''pi sa sapratyaya AsIt / evaM satyapi so'vizrAntaM nagaraM prati calitavAn, na kintu taM rakSitumapi tu daivAt sa punarapi pratyakSIbhaveditIcchayaiva kevalam / prAnte ca nagarasImAnaM prAptavAn / yadA sa nagarasya rAjamArga prAptastadA tadupAnte sthitaM sundaraM krIDodyAnaM - yadekadA kamalAyAH AsId - dRSTvA tasya dvAryevA'tiSThat sthiratayA / atraiva sa aidamprAthamyena kamalAM zibikayA'trA''gacchantIM dRSTavAn AsIt / sa samagro'pyatItastasya mAnasacakSuSoH purataH upasthitaH iva / punarapi sa svaM dIrghakUrcayuta-jIrNavastradhara-dhUlidhUsarita-taruNazramaNatvena pratyakSI 139 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtavAn / sa cirAya tatraivA'vasthAyodyAnaM nirIkSitavAn, tatra ca bahavo bauddhabhikSavastena sundarANAM vRkSANAmadhastAt saJcaranto dRSTAH / sa tatraiva tiSThan svIyamatItaM jIvanaM citrapaTeSu citritAM kathAmiva vilokitavAn / tatrodyAne sthitAn bhikSUn dRSTvA sa yuvAnaM siddhArthaM smRtavAn kamalayA sahitaM ca taM ramaNIyavRkSarAjImadhye paryaTantaM vilokitavAn / sa spaSTatayA svaM tatrodyAne kamalayA satkRtaM sarvaprathamatayA ca tasyAzcumbanaM svIkurvantaM dRSTavAn / sa tadapi smRtavAn yathA kathaM tena svIyAH purAtanAH zrAmaNyadinAH sadarpaM sAvajJaM ca samIkSitA Asan, kathaM ca tena sagarvamutsukatayA ca sAMsArikaM jIvanaM prArabdhamAsIt / sa kAmasvAminaM, sevakAn, bhojanasamArambhAn, dyUtakrIDakAn, saGgItakArAMzca mAnase pratyakSIkRtavAn / kamalAyA: gAyakapakSiNaM paJjarasthitaM cA'pi sa vilokitavAn / evaM ca sarvamapi jIvanaM sa punarapi jIvitavAn, saMsAraM zvasitavAn, vArdhakyaM spRSTavAn, zrAnto jAtaH, nirvedamanubhUtavAn, maraNamabhilaSitavAMzca; tatazca punarapi pavitramoGkAraM zrutavAn / cirAyodyAnadvAra evA'vasthAnAnantaraM siddhArthaH lakSitavAn yad yo'bhilASastamihA''gantuM preritavAn sa sarvathA mauryapUrNa AsIt, nijaputraM sa kadA'pi bodhayituM samartho nA''sIt, nijajIvanapaddhatiM ca balAt tasminnAropayitumucitaM nA''sIt / sa palAyitaM bAlakaM prati vraNaM pratIva gADhaM premA'nubhUtavAn, samakAlameva cintitavAMzcA'pi yadayaM vraNo nedAnIM sapUyaH kartavyaH kintu tasya viropaNaM kartavyamAsIt / kintu tasmin samaye sa vraNo naiva virUDhaH, ataH sa duHkhitaH eva tatra sthitaH / yadarthaM svaputramanusRtya sa ihA''gata 140 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatprApteH sthAne tena kevalaM zUnyatA prAptA''sIt / saduHkhaM sa tatraivopaviSTaH / svahRdaye kiJcana mriyamANaM so'nubhUtavAn / sa tatredAnIM sukhaM svadhyeyapUrti vA naiva dRSTavAn / ataH sarvathA viSaNNaH sa pratIkSArataH upaviSTaH / nadyAH sakAzAt sa bahu zikSitavAnAsIt - pratIkSAM kartuM, dhairya dhartuM, zrotuM ca / sa tatra dhUlimaye vartmani niSNNaH zrotumArabdhaH / sa duHkhitayA mlAnatayA ca spandamAnaM svahRdayaM zrutavAn tataH prakaTantaM ca kaJcana dhvani zrotuM pratIkSitavAn / sa dIrghakAlaM yAvat pAdAvAkucya zravaNArthaM prayatitavAn kintu kimapi naivopalabdhavAn, tatazca kamapi mArga na dRSTvA'nte sa svaM zUnyatAyAM nimajjitavAn / yadA ca sa svIyaM vraNaM tIkSNatayA vyathayantamanubhUtavAn tadA sa 'om' - iti zabdaM japitavAn, svahRdayaM ca oGkAranAdena pUritavAn / udyAnasthA bhikSavastaM cirAt tathA niSaNNaM dRSTvA tanmastakaM ca dhUlyA'vaguNThitaM vilokya karuNAA jAtAH, teSAmekatamazca tannikaSA samAgatya dve kadalIphale tatpurato muktavAn / kintu vRddhajanaH sa te naiva lakSitavAn / etAvatA tasya skandhopari kasyacana hastasya sparzo'bhavat / etena sa jAgRto'bhavat / sa imaM mRduM sacintaM ca sparzamabhijJAtavAn jhaTiti ca svastho'bhavat / tata utthAya sa vAsudevamabhivAditavAn yastasya pRSThata Agata AsIt / yadA sa vAsudevasya prasannaM vadanaM, smitamayIM mukharekhAM, bhAsure ca locane dRSTavAMstadA so'pi smitaM kRtavAn / idAnIM sa svapurataH patite kadalIphale dRSTavAn / sa te gRhItvA tata ekaM vAsudevAya dattavAnaparaM ca svayaM khAditavAn / tataH sa maunameva vAsudevena saha vanaM gatavAn, tatazca nAvA nadI samuttIrya svIyaM kuTIraM prAptavAn / athA'pi dvayorekataro'pi pravRttasya viSaye na kimapyuktavAn, bAlakasya nAmA'pi naiva gRhItavAn, 141 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasya gamanamadhikRtya na kiJciduditavAn, vraNaviSaye'pi ca noccaritavAn / siddhArtho nijAM zayyAM gatvA suptavAn, yadA ca vAsudevastasmai kiJcinnArikelajalaM dAtumantargatastadA tena dRSTaM yat siddhArtho gADhanidrAyAM zayito'stIti / 142 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ w Brabant wa Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D AN by Bar Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sA zalyavedanA cirAya siddhArthahadi paryaspandata / siddhArtho hi bahUn sApatyAn yAtrikAn nadIpAraM prApayat, kintu pratyekaM vAraM tasya teSAM yAtrikAnAmINUM bhavati sma / sa cintayati sma yad - 'etAvanto janAH putrasukhena sukhitAH santi, kevalamahameva kimarthaM tatsukhAd rahito'smi ? kiJca, durAtmAnazcaurAH luNTAkAzcA'pi santAnAni dhArayanti, premNA pAlayanti, teSAM snehamapi ca prApnuvanti, navaraM mayA vinA' / evaM cA'tyantaM bAlizatayA'tArkikatayA vitarkAn kurvan so'dhunA prAkRta-janavadAcarati sm| sa idAnIM janaiH sahA'nyayaiva vidhayA vyavaharati sma / nA'tyantaM cAturyeNa, nA'pi garveNa, parantu sarvathoSmapUrNena kutUhalapUrNena sahAnubhUtipUrNena ca vyavahAreNa vyavaharati sma / idAnIM, yadA sa sAmAnyAn vaNik-sainika-mahilAdIn yAtrikAn nadIpAraM nayati sma tadA te tasya pUrvavat pare aparicitA vA naiva bhAsante / yadyapi sa teSAM vicArAn abhiprAyAn vA naivA'vabudhyante sma tathA'pi taiH saha jIvanasyoddezAn manorathAMzcA'dhikRtya saMvAdaM karoti sma / yadyapi sa svAtmasaMyamasyoccAvasthAM samAsAditavAnAsIt svIyamantimaM vraNamapi ca sutarAM sahitvA pakvo jAta AsIt, tathA'pi sa idAnImetAn sAmAnyajanAnapi svajanatvenaiva pazyati sma / teSAM mithyAbhimAnastRSNAstucchatAdayazcedAnIM tasyA'saGgatA na pratibhAnti sma, pratyuta te janAstasya sadbhAvayogyAH premNa AdarasyA'zci pratibhAtAH / teSu janeSu kasyacana svApatyaM prati mohAndhyaM, kasyacit tu svasyaikamAtraM putramadhikRtya mauryapUrNo garvaH, kasyAzcana ca yauvanoddhatAyA yuvatyA alaGkArAdyarthaM 145 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvajanAkarSaNArthaM ca kriyamANA autsukyapUrNAH prayatnA Asan / ete sarve'pi kSullakAH sAmAnyAH mUrkhatApUrNAzcA'pyatyantaM balavanta utkaTAH sacetanAzcA''vegA manorathAzcedAnIM siddhArthasya tucchatayA na pratibhAnti sma / eteSAmAvegAnAM manorathAnAM ca pUraNArthaM janA jIvanti, atimahataH prayatnAn kurvanti, pravasanti, yudhyante, atimAtreNa sahante titikSante ceti nirIkSitavAn sa etadarthaM tAn prINAti sma, yataH sa teSAM manoratheSvAvazyakatAsu ca jIvanaM, caitanyamavinazvaraM ca brahma pazyati sma / so'cintayad yadete janA hi teSAmandhAnurAgavattvAd andhaparAkramAd AgrahavattvAccA'pi premapAtrANi prazaMsAspadAni ca santi / kasyacit tattvavidazcintakasya vA sakAze yat syAt tat sarvamapi kevalamekaM laghumapavAdaM vihAyaiteSAM paarve'pyaasiidev| taccA''sIt sarveSAmapi jIvAnAmaikyabodhaH / kintu, bahuzaH siddhArtho'cintayad yat - 'kimetAdRzo bodho vicAro vA bahu mUlyamarhati khalu ? kimetaccintanaM cintakAnAM bAlizA''tmaprazaMsA nA''sIt khalu, ye kila kevalaM vicArayanto bAlakA eva santi ? sAmAnyA janA hi sarveSvapyanyeSu viSayeSu eteSAM cintakAnAM tulyA evA''san, kadAciccaitebhyaH zreSThA api; yathA hi pazavaH kadAcit AvazyakatAyAM satyAM teSAM dRDhAsvavicalitAsu kriyAsu manuSyebhyo'pi zreSThAH dRzyante, tathA ! / siddhArthahRdaye - kA'sti vA zuddhA prajJA ? kimasti ca mama sudIrghAnveSaNasya dhyeyam ? - ityadhikRtya jJAnaM zanaiH zanaiH pravardhamAnaM kramazaH paripakvaM jAtam / tenA'nubhUtaM yadetaddhi kevalaM sarveSvapi jIveSu pratikSaNamAtmaupamyasyA'nubhavanaM zvasanaM sAkSAtkaraNaM tadarthaM ca svasya praguNIkaraNaM sAmarthyaprApaNaM cA'sti / etaccintanaM tasmin zanaiH zanaiH pariNataM jAtam / etasya ca 146 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratibimbaM vRddhasya vAsudevasya bAlatulye vadane saMvAditArUpeNa, jagataH zAzvatatayA sampUrNatvarUpeNa aikyarUpeNa ca pratiphalitam / kintu, etAvatA'pi putragamanasya duHkhamito'pi manastudati sma / siddhArthaH svaputraviSaye snigdhatayA''tyantikatayA ca cintayati sma, tadarthaM svahRdaye premNo vAtsalyasya ca bhAvaM poSayati sma, tadgamanasya pIDayA vyathito bhavati sma, Asakta iva sarvAmapi mUrkhatAM samAcarati sma ca / evaM ca duHkhAgneAlAM nirvApayitumavakAzaM naiva kalpayati sma / ekadA, duHkhazalye'tyantaM vyathayati sati sa putramilanasyA''tyantikecchayA vyAptacittaH san 'nagaraM gatvA tadanveSaNaM karomyeve'ti vicintya nAvA nadIM tIrNavAn / tato yAvad naukAto bahiH pAdaM sthApayati sma tAvat tasya dRSTirnadIpravAhe patitA / nadI mRdutayA mandamandaM pravahamAnA''sIt / grISmakAlasya sannihitatvAt yadyapi jalamanalpaM nA''sIt tathA'pi tasyAH kalakaladhvanistu spaSTatayA zrUyate sma / siddhArthasya pratibhAtaM yat sA'dya kiJcit vilakSaNaM bhASamANA'stIti / tenaikAgrIbhUya yAvannirIkSitaM tAvat, sA taM prati hasati, vyaktameva hasatIti lakSitam / vRddhanAvikaM dRSTvA sA parihAsaM kurvatyAsIt / etadabhilakSya siddhArthastatraiva sthirIbhUya spaSTatayA zravaNArthaM kiJcinnato jAtaH / evaMkaraNena ca tasya mukhaM zAntatayA pravahamAne jale pratibimbitam / tatra ca pratibimbe tAdRzaM kiJcidAsIt yat tasya vismRtaM kiJcid vastvasmArayat / yadA ca sa samyagAlocanaM kRtavAMstadA sa tat samyaktayA smRtavAn / tasya vadanaM kasyacanA'nyajanasya vadanamanuharati sma yaM sa ekadA samyag jJAtavAn, tadviSaye ca prema bhayaM cA'pyanubhUtavAnAsIt / sa jana AsIt tasya brAhmaNaH pitA / sa smRtavAn yat kathaM sa zrAmaNyagrahaNArtha 147 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manumati prAptuM taM balAtkAreNa preritavAnAsIt; haThAccA'nujJAM prApya kathaGkAraM sa tadgRhAnnirgata AsIt punazca naiva kadA'pi tatra pratinivRtta AsIt / kiM tasya pitA'pi tadeva duHkhaM nA'nubhUtavAn syAt yadidAnIM sa svaputrasya kRte'nubhavannAsIt ? kiM tasya pitA bahoH kAlAt pUrvameva svaputramadRSTvaivaikAkitayA mRto nA''sIt khalu ? svapituriva kiM tasyA'pi eSaiva niyatirnA''sIt kila? kimetat punarAvartanaM, niyatyA vartule ghaTamAna eSa ghaTanAkramaH kimekaM prahasanaM, vicitraM mauryapUrNaM ca kAryaM vA nA''sIt khalu ! / nadI hasantI AsIt / Am, etadeva tadAsIt / sarvamapi yad A'ntamasahitvaiva samApitaM syAt tadavazyaM punarAvartitaM bhavati sma, tatra ca samAnAni eva duHkhAni anubhavitavyAni bhavanti / pitRviSayakaM putraviSayakaM ca cintanaM kurvANaH, nadyopahasyamAnaH, svena sahaiva vipratipadyamAnaH, nairAzyAsannaM vartamAnaH, evaMsatyapi ca nijaM prati jagataM prati coccairhasitumabhilaSan siddhArthaH punarapi nAvamArUDhaH, nadI tIrtvA ca gRhaM pratyAgataH / tasya duHkhazalyamidAnImapi tudati sma, niyateH purato virodha kartumito'pi tasya manaH samujjRmbhate sma / idAnImapi tasya pIDAyA abhibhavo naiva jAtastatazca tasya citte prazAntirapi nA''sIt / evaMsthite'pi sa tadarthamAzAnvita evA''sIt / yadA sa kuTIraM prAptastadA tasya manasi vAsudevasyA'gre gatvA sarvamapyAtmanivedanaM kartumadamyo'bhilASo jAgRta AsIt / sa svamanasi sthitaM sarvamapi zravaNakalAnipuNAya vAsudevAya kathayitumutkaNThate sma / / vAsudevaH kuTIre upavizya vaMzakaNDolaM viracayannAsIt / so'dhunA naukAryaM na karoti sma, yatastasyA'kSiNI nistejaske 148 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAyamAne AstAM hastau pAdau ca durbale abhavatAM, kintvevaM satyapi tasya vadane saivA'parAvartitA samujjvalA ca prasannatA prazAntizca vilasamAnA''sIt / siddhArthastasya vRddhajanasya purata upaviSTaH zanai: zanaizca kathayitumArabdhaH / sa tasya yat kadA'pi naiva nirdiSTavAnAsIt tat sarvaM kathitavAn, yathA kathaM sa tadA nagaraM gatavAnAsIt, kathaM ca putraviyogazalyaM tanmanastudati sma, kathaM ca sa sukhino janakAn dRSTvA'sUyate sma etAdRzAM ca bhAvAnAM mauryasya viSaye tasya bodhaH, tathA svAtmanA saha nairAzyapUrNa: saGgharSa: ityetat sarvamapyadhikRtya sa kathitavAn / sa tasya purato yat kimapi - sarvathA duHkhamayamapi viSayaM kathayituM saGkocaM naiva kRtavAn / sa svIyaM zalyaM tadagre prakAzitavAn, tasmin dine nagaraM prati gamanArthaM kathaM sa kuTIrAnnirgatya nAvA nadIM tIrNavAn, kathaM ca nadItaM prati parihasitavatI - ityetat sarvamapi tasyA'gre niveditavAMzca / -- yathA yathA sa svakathanamanuvartitavAn yathA ca vAsudevaH prasannayA mudrayA tat zrutavAn, tathA tathA siddhArthenA'tyantaM sUkSmatA sAvadhAnatayA ca vAsudevasya pUrNA'nanyavRttiranubhUtA / tasya sarvA api vyathAH cintA durAzAzca yathA vAsudevaM prati pravahitA: punarapi ca taM prAptAH santIti so'nubhUtavAn / svIyazalyasya tadagre nivedanaM nAma sarvathAM zItalIbhavanaM yAvannadyAM snAnaM, prAnte ca nadyaikyameva ! yathA yathA sa kathitavAn AtmanivedanaM ca kRtavAMstathA tathA tenA'nubhUtaM yadayaM nAsti samprati vAsudevaH, nAsti cA'yamitaH paraM kazcana zravaNanirato manuSyaH, pratyuta so'nubhUtavAn yadeSa nizcalaH zrotA, tasyA''tmanivedanaM, vRkSo varSAjalamiva, pratilavaM nipibannasti, yadayaM niHspando janaH svayameva nadyasti nanu !, 149 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavA'yaM svayameva devo'sti, zAzvatatattvaM vA'sti / yathA yathA ca siddhArthaH svaviSayakAt svIyazalyaviSayakAcca cintanAt nivRtto jAtastathA tathA vAsudevasya parivartanaviSayakeNa bodhena sa AkrAnto jAtaH / yathA yathA ca sa imAmanubhUtimAtmasAt kRtavAn tathA tathA tadviSayikI aparicitatA tasyA'lpatvaM prAptA, tathA so'nubhUtavAnapi yat sarvamapi svAbhAvikaM susthaM cA'stIti / tathA vAsudevo'pi cirAdeva, prAyaH sarvadA'pi etAdRza evA''sIt kathamapi bhinno nA''sIt / so'nubhUtavAn yad yathA janA devAn pUjayanti sma tathaiva so'pi vAsudevaM pUjayitumArabdha AsIt, etacca cirAya naiva sthAsyatIti ca, yato'bhyantare tu sa vAsudevAd viyoktumArabdha AsIt / etAvatA tasya kathanaM tvanuvartamAnamAsIt / yadA tasya kathanaM samAptaM vAsudevena svIyA kiJcid vikalA dRSTistasyopari nivezitA / sa kiJcidapi naivA'bhASata, parantu tasya prazAntavadanAd vAtsalyasya prasannatAyAzca prabhA prasarati sma, sadbhAvasya prajJAyAzca chAyA vilasati sma / sa siddhArthahastaM svahastena gRhItvA taM nadItIre'nayat / tatastasya purata upavizya nadI prati dRSTvA'smayat / snehenA'kathayacca - 'bhavatA nadyAH hAsaH zrutaH, kintu tato'pyadhikaM bahu shrotvymsti| AvAM zRNuyAva tAvat' / sarvamapi zubhamazubhaM ca - eteSAM sarveSAmapi sammIlanaM nAmaiva jagadAsIdidaM khalu / eteSAM sarveSAmapi mIlanamevA''sId ghaTanApravAho nAma, jIvanasaGgItaM nAma ! yadA siddhArtha aikAgrayeNa nadImazrauSIt, sahasrazaH zabdAnAM gAnamazrauSIt, yadA ca sa zokamayaM hAsyamayaM vA zabdaM naiva zrutavAn, yadA sa svaM kenacit vizeSeNa dhvaninA naivA'badhnAt, nA'pi ca taM dhvanimAtmasAt kRtavAn, kintu sarvAnapi zrutavAn, yadA ca sa sarvamapi sAmagrayeNA'dvaitena ca zrutavAn, tadA sahasrazo 150 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvanInAM mahAgAnaM kevalamekazabdAtmakameva jAtam om pUrNaiti / 'kiM bhavAn zrutavAn ?' punarapi vAsudevo dRSTikSepeNa pRSTavAn / tasya smitamujjvalamAsIt, yathA om nadyA: sarveSvapi dhvaniSu sarvataH prasRtastathA tasya smitasya kAntirapi tasya mukhasya sarvAsvapi valiSu sarvataH prasRtA / yathA sa svamitramukhamavalokitavAMstathA tasya smitaM projjvalaM jAtam / tatazca siddhArthasya mukhe'pi tadeva smitaM prakaTitam / tasya vraNamupazAntaM jAyamAnamAsIt, tasya pIDA'pastriyamANA''sIt, tasyA''tmA caikye vilIyamAna AsIt / tataH kSaNAdeva siddhArtho niyatiM virudhya yuddhakaraNAt nivRtto jAta: / tasya vadanopari; icchAnAM saGgharSAd yo nivRtto'sti, yo muktiM prApto'sti, yo ghaTanApravAheNa saha jIvanapravAheNa ca saha saMvAditAM bhajati, yasya cittaM sahAnubhUtyA karuNayA ca pUrNamasti, yaH pravAhe eva samarpito'sti sarveSAmapi caikyena saMsthito'sti, tasya vadane yA jJAnAnandasya prabhA vilaset sA, prabhA vilasamAnA''sIt / vAsudevo nadyAstaTAdutthitaH / yadA sa siddhArthasya netrayornirIkSitavAn tatra ca jJAnAnandaM prakAzamAnaM vilokitavAn, sa svIyena sahRdaya-saumyavyavahAreNa mRdutayA tasya bhujaM spRSTvA'kathayat - 'mitra ! asyaiva kSaNasya cirapratIkSA mayA kRtA''sIt, adhunA sa kSaNa upasthito'sti / idAnImahaM gamiSyAmi / ahaM vAsudevo nAvikatayA cirAyA'bhavam / adhunaitat samAptaM jAtamasti / svasti kuTIrAya, svasti nau, svasti ca siddhArthAya / siddhArtho'pi gacchatastasyA'gre savinayaM prANamat kathita 151 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAMzca mRdutayA - 'mayA jJAtamAsIdetat, kiM bhavAn vanaM gacchati kila ?' 'Am ahaM vanaM gacchAmi, ahaM samagrasyA'pi vastujAtasyaikyaM prati gacchannasmi' - projjvalavadano vAsudevo'vadat / evaM ca sa gatavAn / siddhArthastaM gacchantaM samavalokitavAn, sa gacchantaM taM mahatA''nandena gauraveNa cA'valokitavAn / tasya prazAntAn pAdanyAsAn, dedIpyamAnaM vadanaM, prakAzamayaM ca sarvamapi vyaktitvaM so'valokayannatiSThat / 152 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wat MV V UNE Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. govindaH ekadA govindaH, prasiddhayA gaNikayA kamalayA bauddhabhikSubhyo vihArArthaM samarpite krIDodyAne kaizcidanyaibhikSubhi: saha kaJcit kAlaM vizrAntyarthamuSitavAn / tatra ca sa vRddhanAvikaviSayikIM vArtAM zrutavAn, yaH kevalamekadivasIyapravAsAntare nadItaTe vasati sma, janeSu ca satpuruSatayA prathita AsIt / yadA govindastataH prasthitastadA sa nadIM gacchatA mArgeNaiva prasthitaH / yato yadyapi sa svIyaM samagraM jIvanaM bhikSusaGghasya niyamAnanusRtyaiva yApitavAn AsIt, svasya vayo niyamamaryAdAM vinItatvaM cA''zritya yuvabhikSUNAmAdarapAtramapyAsIt, tathA'pi tasya hRdayamito'pi cAJcalyaM bibharti sma, satyAnveSaNecchA cA'tRptA''sIt / I nadIM prApya sa vRddhanAvikAya nadIpAraM prApayituM prArthayata / yadA tau nadIpAraM prApya naukAto'vatIrNau tadA sa vRddhaM taM kathitavAn 'bhavAn sAdhUn yAtriNazca prati bhRzaM sadbhAvaM darzayati khalu ! bhavAn AsmAkInAn bahUn sAdhUn nadIM tAritavAnasi / manye, ahamiva bhavAnapi sanmArgagaveSaka evA'sti kila ?' -- siddhArthasya vRddhayornayanayoH smitajyotsnA dRzyate sma / so'vadat - 'kiM bhavAn svaM mArgagaveSakatvena gaNayati khalu ? mAnyo bhavAn, yo varSANi yAvad bhikSutvaM prapannaH so'pi evaM vadati khalu ?' govindenoktaM - 'yadyapyahaM vRddha eva, tathA'pi mayA'nveSaNaM naiva tyaktaM, kadA'pyahaM tannaiva tyakSyAmyapi / eSaiva mama niyatirasti / kintu manye yad bhavAn kiJcidupalabdhavAn asti iti / mitra ! kiM bhavAn tadviSaye kiJcid kathayati vA mAm ?' siddhArthanoktaM - 'bhavate mUlyavad bhavedityevaM kiM vA'haM 154 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vadAni ? kevalaM, bhavAn prAyaH satyAnveSaNArthaM bhRzaM prayatate, tatpariNAmatazca bhavAn tanna labdhuM zaktaH syAt - iti' / 'etat kathaM vA syAt ?' 'yadA kazcanA'nveSaNe rato bhavati tadA'nAyAsameva sa yadanveSaNe lagnastadeva sa pazyati tatazca so'nyat kiJcidapi prAptuM naiva zaknuyAt, kiJcidapyaGgIkartuM naiva siddho bhavet, yataH sa kevalaM tasmin viSaya eva cintayan bhavati, sa dhyeyaniSTho bhavati, sa dhyeyenaivA''viSTo bhavati / anveSaNaM nAma dhyeyasahitena bhavitavyaM, kintu prAptirnAma mukti:, sarvagrahaNazIlatA, dhyeyavihInatA vA / bhoH satpuruSa ! yadyapi bhavAn satyAnveSako'sti, svadhyeyArthaM nitarAM prayatnazIlo'pyasti, kintu tata eva bhavato dRSTeH samakSameva yAni vastUni santi tAnyapi bhavAn draSTuM na kSamaH / 'ahamito'pi bhavataH kathanasya bhAvArthaM naivA'vagacchAmi nanu ! kiM vA'bhipraiti bhavAn ? govindo'pRcchat / 'bho mAnya ! ekadA bhavAn, bahuvarSebhyaH pUrvaM, nadyA asyAstaTe AgataH, janamekaM cA'tra zayAnaM dRSTavAn / bhavAn tadrakSaNArthaM tatsamIpa evopaviSTaH, kintu tamabhijJAtuM naiva prabhurjAto bho govinda !' / Azcaryacakito mantramugdhazca jAtaH sa bhikSurnAvikaM nirIkSitavAn / 'bhavAn siddhArtho'sti khalu ?' sa kAtaratayA pRSTavAn / 'ahaM bhavantamidAnImapi naiva pratyabhijJAtavAn / bhavataH punardarzanaM jAtamityato'tyantaM prasanno'smi bhoH ! siddhArtha ! atIva hRSTo'smi / bhavAn bahu parAvartanaM prApto'sti mitra ! kimidAnIM bhavAn nAvikaH saMvRtto'sti vA ?' siddhArthaH sasnehaM hasitavAn, 'Am ahaM naucAlako jAto'smi / bahubhirjanairbahuza: parAvartanaM prAptavyaM bhavati, naikavidhAni | 155 -- - Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ca vastrANi paridhAtavyAni bhavanti / ahamapi teSAmanyatama eva priyasakhe ! / bhavato'tra svAgatamasti govinda !, ahaM bhavantaM me kuTIre rAtriyApanArthamAmantrayAmi' / govindastasyAM rAtrau kuTIra eva nyuSitaH, vAsudevasya caiva zayyAyAM zayitavAn / sa bAlyakAlInAya svamitrAya bahUn praznAnapRcchat, siddhArthazca svajIvanaviSayakAn bahUnaMzAn tasyA'kathayat / prAtaryadA govindasya gamanakAlaH sannihitastadA kiJcit skhaladvAk san sa siddhArthamuktavAn - 'mitra ! mama gamanAt pUrvamahamito'pyekaM prazna praSTumicchAmi tAvat / bhavAn kaM siddhAntaM kAM vA zraddhAM kiM vA jJAnamavalambate yad bhavate samyag jIvitumucitaM ca kartuM sahAyaM karoti ?' siddhArthenoktaM - 'bhavAn jAnAtyeva mitra ! yat tAruNye'pi yadA''vAM zramaNIbhUya vane'vasatAM tadA'pi ahaM siddhAnteSu guruSu vA naiva zraddadhAmi sma, pratyuta tAn pRSThataH karomi sma / ahamidAnImapi tAdRzImeva vicAradhArAM dadhAmi, evaMsatyapi tataH kAlAdevA'dyayAvat me bahavo guravaH saJjAtAH / ekA sundararUpavatI gaNikA cirAya me gururAsIt, evaM kazcana dhaniko vaNik dyUtakrIDakazcA'pi me gurU abhavatam / ekasminnavasare tu paryaTanaM kurvANo mahAtmano buddhasya kazcana ziSyo'pi me guruH saJjAtaH / araNyamadhye gADhanidrAvazagasya mama rakSaNArthaM sa svIyAM yAtrAmapi ruddhavA matpArve upaviSTa AsIt / ahaM tatsakAzAdapi kiJcicchikSitavAn, etadarthaM cA'haM tasya kRtajJo'smi, bhRzaM kRtajJaH / evaM sthite'pi adhikaM jJAnaM tu mayA asyA nadyAH sakAzAd me pUrvagAminazca vAsudevasya sakAzAdeva prAptamasti / sa hi sarvathA sAmAnyo jana AsIt, vicArakastu nA''sIdeva, tathA'pi 156 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautamabuddhavat sa jIvanasya sArabhUtaM tattvaM jAnAti sma / vastutaH sa ekaH pavitro manuSya ekaH satpuruSa AsIt' / govinda uktavAn - 'siddhArtha ! manye yad bhavate adyA'pi vinodakaraNaM kiJcidiva rocate / ahaM bhavantaM zraddadhe, jAnAmi ca yad bhavatA kasyacanA'pi guroranusaraNaM naiva kRtam / kintu, etAvatA'pi bhavataH svayaMsiddhameva kiJcana jJAnaM, kecana siddhAntA vicArA vA na santi yatsAhAyyena bhavAn sukhena jIvati ? yadi bhavAnatra viSaye kaJcit kathayet tadA me mahAn santoSo bhavitA' / siddhArthaH kathitavAn - 'Am, mamA'pi kecana vicArAH kiJcicca jJAnamAsIdeva / kadAcicca muhUrtamAnaM dinArdhaM vA'haM jJAnaviSayikI jAgRti vahAmi, yathA kazcana svacitte kadAcid jIvanaviSayikI jAgRti dhArayati / tathA mamA'pi bahavo vicArA Asanneva kintu teSAM bhavadagre nirUpaNaM matkRte kaSTadaM syAt / athA'pyeko vicAro mAM sadA'pi AkRSati govinda !, yat - prajJAyAH saGkramaNaM sarvathA'zakyamasti / yadi kazcana prAjJo jano prajJAM kasmaicid vitarItuM prayatate tadA tadajJAnameva me pratibhAti' / 'kiM bhavAn parihAsaM karoti vA ?' 'naiva bhoH ! / mayA yadAviSkRtamasti tadeva bhavate kathayannasmi / jJAnaM hi parasmai dAtuM parasmin vA saGkramayituM zakyaM, na tu prajJA / kazcana tAM samAsAdayet, tayA sthiro bhavet, tAmupayujya ca camatkArAnapi kuryAt, kintu tasyA vitaraNaM saGkramaNaM zikSaNaM vA kartuM tu sarvathA'zakyam / ahaM tAruNya evaitasminnarthe sAzaGka Asam / anenaiva ca kAraNenA'haM gurUNAM sAnnidhye sthiro naiva jAtaH / anyo'pyeko vicAro'sti govinda ! yaM bhavAn parihAsaM mUrkhatvaM vA manyeta / sa caivamasti - pratyekaM satyasya viparyayo'pi samAnatayaiva satyamevA'sti / udAharaNArtha, 157 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi kiJcit satyamekapakSIyaM syAt tadaiva tat zabdairabhivyajyetA''vriyeta vA / pratyekaM vicArarUpaM zabdaizcA'bhivyajyamAnaM vastu ekadezIyaM satyamardhasatyam / tasmin sAkalyaM pUrNatvamaikyaM vA naivA'sti / yathA, yadA mahAtmA buddho jagadviSayakaM tathyamupadiSTavAMstadA tena tat saMsAro nirvANaM ceti dvidhA vibhaktavyamApatitaM; evaM satyaM bhrAntizca bandhanaM muktizca ityAdi / anyathA ca naitacchakyamasti / upadeSTRNAM kRte'nyA kA'pi paddhatireva nA'sti / evaM satyapi jagadidaM asmadantaH asmatparitazca vartamAnaM - hi na kadA'pyekadezIyamekAGgIyaM vA bhavati / kazcanA'pi manuSyaH kiJcit kRtyaM vA'pi ca sarvathA saMsArarUpaM nirvANarUpaM cavA naiva bhavati / ko'pi jana: sarvathA pApI sarvathA ca sajjano vA naiva bhavati / kintu asmAkaM yadevaM pratibhAti tatra "kAla: sad dravyamastI'ti bhrama eva kAraNam / kAlastu saddravyaM nAstyeva govinda ! | ahaM bahuza etadanubhUtavAnasmi / evaM ca yadi kAla eva sat nA'sti tadA jagataH zAzvatatattvasya ca madhye, duHkhasya Anandasya ca madhye, puNyasya pApasya ca madhye yA bhedarekhA dRzyate sA kevalaM bhrama evA'sti' / I 'etat kathaM syAt ?' govindaH sasambhramaM pRSTavAn / 'pazyatu mitra ! ahaM pApI asmi, bhavAn pApI asti / kintu kadAcit pApI brahmasvarUpo bhaviSyati, nirvANaM prApsyati, buddho bhaviSyatyeva / athA'tra yadidaM 'kadAcit' ityasti tad bhrama eva, taddhi kevalamupamAnamevA'sti / pApI hi buddhatvaprAptermArge naiva vartate, utkramaNArthaM ca naiva prayatate kadA'pi / kintu vayamanyarItyA cintayitumAlocayituM vA naiva prabhavAmaH / vastutaH sambhAvyatArUpo buddhaH pApinyapi vidyata eva / tasya bhaviSyat tatrA'styeva / zakyasvarUpo'yaM buddhaH suSupto buddhastvayi mayi I 158 -- Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasmin sarvasmiMzcA'pi pratipattavya eva bhavati / govinda ! jagadidaM hi nA'styapUrNaM nA'pi ca dIrghapathena pUrNatvaM prati utkrAntimat / tat tu pratikSaNaM sarvathA pUrNamevA'sti / pratyekaM pApamantarnihitapuNyabIjameva bhavati, pratyekaM zizarvArdhakyasambhAvanAM svasmin dhArayatyeva, pratyekaM stanandhaye mRtyoH zakyatA nihitA'styeva, pratyekaM maraNAsanno svasmin zAzvatatattvaM dhArayatyeva / itaro jano mArge kiyaTUre vartate iti jJAtuM na kenA'pi zakyate / yataH, kasmiMzcilluNTAke dyUtakAre vA'pi buddho varteta, kasmiMzcicca brAhmaNe'pi luNTAko vidyetA'pi / gADhadhyAnavelAyAM samAdhau vaiva kAlAtikramaNaM zakyaM, yugapadeva bhUta-vartamAnAnAgataM ca draSTuM zakyaM; tatazca pratyekaM vastu pUrNameva, zubhameva, brahmaiva / ato mamedaM pratibhAti yad astitvayutaM pratyekaM vastu zubhamevA'sti - maraNaM jIvanaM cA'pi, pApaM ca puNyaM ca, vaiduSyaM ca mUrkhatvaM cA'pi / pratyekaM vastu yathAvasthitaM sundaramevA'sti, pratyekaM vastu mamA'numati mamA'bhyupagamaM caivA'pekSate, mama snehaM sadbhAvameva ca pratIkSate / yadyetat syAt tadA mama sarvatra-sarvadA ca zubhameva bhavati, na kiJcidapi ca mAmupadrotuM pIDayituM vA samarthaM bhavati / ___ahaM me zarIrAdAtmanazca sakAzAt baDheva zikSitavAn yathA - mayA pApaM kartavyamanivAryamAsIt, kAmAsaktimatkRte AvazyakyAsIt, dhana-vaibhavaprAptyarthaM mayA prayatanIyamAsIt, nirvedo nirAzAyAzca parisImA, tatpratIkArakaraNaM yayA rItyA vismareyaM, sarvasyA'pi jagataH prema kartuM zikSeyaM, kenacit kAlpanikatayA pUrNena jagatA tasya tolanaM ca na kuryAmahaM kintu tat yathAvat svIkuryAM, tasmin snihyeyaM, ahamapi ca tasyaivAM'zo'smi - ityetadarthaM pramudito bhaveyaM, tayA rItyA mayA'nubhavitavyaivA''sIt / govinda ! ete etAdRzAzcA'nye vicArA mama mastiSke 159 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ santi' / tataH kiJcidAnamya siddhArthenaikaH pASANakhaNDo gRhIto govindasya ca darzayitvA kathitaM - 'pazyatu, ayamekaH pASANakhaNDo'sti, kiyaccitkAlAnantaraM hyeSa urvarAmRttikArUpeNa pariNato bhaviSyati tatazca vRkSarUpeNa pazurUpeNa manuSyarUpeNA'pi vA pariNati prApsyati kadAcit / pUrvaM tu mayA pASANakhaNDaM dRSTvA kadAcidevaM kathitaM syAt - eSa tu kevalaM kazcana prastarakhaNDaH, asya na kimapi mUlyaM mahattvaM vA, mAyAsvarUpasya jagato'za eSaH, kintu parAvartamAne jagati kadAcideSa manuSyatvaM brahmatvaM cA'pi prAptuM samarthaH, ata eva cA'sya mahattvamastIti / kintvadhunA'hamevaM cintayAmi yadeSa pASANakhaNDaH pASANastvastyeva, eSa pazurdevo buddhazcA'pyasti / ahaM tametadarthaM naiva pUjayAmi prINAmi vA yadeSa purA kazcanA''sIt bhaviSyati cA'nyavidhaH kazcana bhaviSyati, kintu sa pUrvameva sarvarUpo'styeva sarvakAlaM cA'pi sarvarUpo'sti / ahamenaM prINAmi yataH ayaM prastaro'sti, adyA'dhunA ca sa me prastarayA'dhyakSIbhavannasti / tasya pratyekaM rekhAH, sUkSmANyaGkanAni, laghUni chidrANi, pItadhUsarAdivarNAH, kAThinyaM, tadabhighAtazabdaH, tasya zuSkatvaM klinnatvaM vA ceti sarvatra kiJcinmUlyavattA sArthakatA ca vidyata eva / tAdRzAH pASANakhaNDA bhavanti ye tailamayA iva phenakamiva vA bhAsante, athavA parNavat reNuvad vA'pi bhAsante, pratyekamete bhinna-bhinnAH, svakIyapaddhatyaiva ca oGkAramupAsate, pratyekamapi ca brahmaNa eva svarUpANi / kintu samakAlameva ete prastarasvarUpA api santyeva, bhavantu nAma tailamayA phenakasamA vA / etadeva mAM prINayati adbhutaM ca pratibhAti, upAsanAha~ ca bhAsate / kintvetadviSaye'hamadhikaM na kiJcid vakSye / yataH zabdaivicArANAmabhivyaktiH 160 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaG naiva jAyate / yadA vayaM vicArANAmabhivyaktiM kuryAma tadA sarvadA te kiJcidiva parAvartante, kiJcid vikRtA bhavanti svalpatayA mUrkhatA api bhavati / evaM satyapi, ekasya janasya yanmUlyavat prajJAparaM ca bhAsate tadevetarasyA'sambaddhamanarthakaM ca bhAsate ityetadapi mAM prINayati samucitaM ca bhAsate' / govindaH zAntyA zRNvannAsIt / kiJcinmaunAnantaraM tena skhaladvAcA pRSTaM 'kimarthaM bhavAn me pASANaviSayakaM kathanaM kathitavAn ?' - 'aho ! tat tvahaM vinA kaJcanA''zayameva kathitavAn / kintu kadAcit tadevamapi jJApayati yanme - pASANo, nadI, sarvANi cA'nyAni vastUni yAni vayaM pazyAmaH yatazca vayaM kiJcit zikSAmahe - tat sarvamapi rocate / ahaM pASANamapi premaviSayaM kartuM zaknomi, vRkSaM valkalakhaNDaM vA'pi ca / etAni sarvANyapi vastUnyeva, tAni ca kazcana prINAtyeva / kintu zabdAnahaM naiva prINIyAm / tatazcopadezA matkRte na kiJcidupayoginaH, yatasteSu nAsti kAThinyaM, na mArdavaM naiva varNAH, nA'pi koNAH, na hi gandha:, na ca svAda: / te hi anyat kiJcidapyabhUtvA kevalaM zabdA eva santi / ete zabdA eva bhavantaM zAntiprApaNe bAdhakAH syuH kadAcit / asmin jagati atyadhikAH zabdAH santi, mokSArthaM guNArthaM cApi bahuzo bahavaH zabdAH prayujyante, ato manye'haM yat saMsAro nirvANaM cetyAdayaH kevalaM zabdA eva govinda ! | nirvANaM nAma na kiJcit sat tattvaM, parantu kevalaM zabda eva' / govindenoktaM - 'bhoH ! nirvANaM na kevalaM zabdaH, tat tu vicAro'sti mitra !' | siddhArtho'nuvartitavAn - 'bhavatu sa vicAraH, kintu mayA svIkartavyamevaitad yanmama dRSTau vicArasya zabdasya ca madhye 161 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nA'sti bhUyAn bhedaH / spaSTaM vadAmi ced ahaM vicArAn mahattvayutAn naiva manye / udAharaNArthaM kathayAmi - atra nAvikarUpeNaiko manuSya AsId yo hi me pUrvagAmI guruzcA''sIt / sa ekaH pavitro mAnava AsIt yo varSANi yAvat kevalaM nadyAmeva vizvasitavAn nA'nyatra kutracit / nadyA dhvanistena saha bhASate iti sa lakSitavAn / sa tata eva zikSitavAn, dhvanizca tamadhyApitavAn pAThitavAMzca / nadI hi tasya kRte bhagavAnAsIt / bahUni varSANi yAvadetadapi naiva jJAtavAn sa yat pratyekaM vAyuH, pratyekaM meghaH, pratyekaM pakSI, pratyekaM bhramarazcA'pi samAnatayaiva divyA jJAnavanto nadIvacca bodhadAnAya samarthA eva / kintu yadA'yaM pavitro jano vanaM gatavAMstadA sa sarvamapi jJAtavAn, vinaiva guruM pustakAni ca sa bhavatto mattazcA'pyadhikatayA jJAtavAn, yataH sa nadyAM pUrNatayA vizvasiti sma' / govindena kathitaM - 'kintu bhavAn yaM padArthaM vasturUpeNa jAnAti sa kiM vAstavikastAttvikazca ? kiM sa mAyAyA bhrAmakaM rUpaM nAsti kila ? kevalaM pratibimbamAbhAso vA ? bhavataH pASANo bhavato vRkSazca - kimetau vAstavikau vA ?' 'etadapi nAstyeva matkRte'dhikaklezakaraM nanu / yadyete AbhAsarUpAH syustadA'hamapi tAdRgeva, tatazcaiteSAM mama ca svabhAvaH sadRza eva khalu ! etadeva tattvaM tAn premArhAn upAsyAMzca karoti / etadarthameva cA'haM tAn prINAmi / mamaika: siddhAnto'sti yaM jJAtvA bhavAn hAsamapi kariSyati / govinda ! mamaivaM bhAti yadatra jagati premaiva sarvathotkRSTaH padArthaH / mahatAM cintakAnAM kRte tu jagataH parIkSaNaM, tadvyAkhyAnaM tasya tiraskaraNaM ca mahattvayutaM pratibhAyAt kintu mama matena tu jagataH premakaraNameva mahattvayutaM na punastiraskaraNam / parasparamapyasmAkaM dveSakaraNaM naivocitaM kintu 162 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagataH sveSAM, sarveSAmapi ca jIvAnAM prema-snehAdaraiH svIkaraNArthamasmAkaM samarthIbhavanamevocitaM mahattvayutaM ca' / 'ahamavabudhye tat, kintu bhagavatA buddhenedameva bhramo mAyA vA kathitam / sa kAruNyaM dhairya kSamAM sahAnubhUti - sarvamapyetadupadiSTavAn na kintu prema / so'smAkaM jAgatikapremabandhane ptnaannissedhitvaan|' madhurasmitaM kRtvA siddhArthenoktaM - 'govinda ! ahaM jAnAmyeva tat / tathA vayaM zabdAnAmarthAnAM ca visaMvAde kathaM pravRttAH smastadapyupalabhyate'tra / ahametat pratyAdeSTuM naivecchAmi yanme premaviSayakAH zabdA gautamasyopadezena saha spaSTatayA visaGgatAH santIti / kintvetatkAraNAdeva zabdeSu naivA'dhikaM vizvasimi, yato'haM jAnAmi yadeSA visaGgatirhi kevalaM bhramarUpaivA'sti, ahaM ca gautamena saha sarvathaikyamanubhavAmi / yo jagato'sAratAM kSaNabhaGguratAM ca samyaktayA'vabuddhavAn, athA'pi yaH sarveSu prANiSu striAn tAnupadeSTamupakartuM ca svIyaM samagramapi jIvanaM vyayitavAn samarpitavAMzca sa kathamiva premapadArthaM naiva jAnIyAd na svIkuryAd vA? asya mahAguroridameva kRtyaM tacchabdebhyo'pyadhikaM mahattvapUrNaM, tasya kAryANi jIvanaM ca tadabhiprAye'pyAdhikyena mahimAnvitAni / ahaM taM kevalaM zabdAnAM vicArANAM ca kRte mahAtmatayA naiva sammAnayAmi kintu tasya jIvanasyottamakAryajAtasya ca kRte' / tato dvAvapi vRddhajanau cirAya maunamevopaviSTau / tato govindena gantavyamAsIdataH sa uktavAn - "siddhArtha ! bhavatA svavicArA yat prakAzitAstadarthaM nitarAM kRtajJo'smi / teSu kecana vicArAH kiJcidiva vilakSaNAH santi, ahaM zIghratayA tAnAkalayitumasamartho'smi / tathA'pi, bhavataH upakAraM manye, bhavato jIvanaM zAntimayaM bhavedityAzAse ca' / 163 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa yadyapyevaM vadannAsIt tathA'pyantastale tu so'cintayad yat - siddhArtho hi vicitro jano, vicitrAMzca vicaaraanbhivynkti| tasya kalpanA bhrAntA iva lakSyante / mahAtmano buddhasya siddhAntAstu tataH kiyanto bhinnAH santi khalu ! te hi spaSTAH saralAH subodhAzca santi, teSu nAsti kiJcid vilakSaNamayuktikamupahAsayogyaM vA / evaM satyapi siddhArthasya hastau, pAdau, netre, dhruvau, zvasanaM, smitaM, praNatiH, gatizceti sarvamapi tasya vicArebhyo bhinnarUpeNa mAM prabhAvitaM karoti / bhagavato gautamabuddhasya nirvANAnantaraM siddhArthena vinA nA'haM tAdRzamekamapi janaM na pratyakSIkRtavAn yaM dRSTvA 'ayaM sarvathA pavitro janaH' iti pratItiH syAt / bhavantu nAma tasya kalpanA vicitrAH, syurnAma ca tasya vacAMsi nirarthakAni, kintu tasya dRSTistasya ca hastaH, tasya tvak kezAzceti sarvamapi pavitratA, zAnti, prasannatAM, saujanyaM, sAdhutAM caiva prasArayati; etacca mayA'smAkaM mahAguronirvANAnantaraM na kutracidapi jane dRSTamasti' / ___ evaM vicArayan govindaH saMzayitacittaH sanneva siddhArthaM praNatavAn, maunena zAntatayopaviSTaM siddhArthaM sa bhAvapUrvakaM nataH / tatastenoktaM - 'siddhArtha ! AvAM vArdhakyagrastau jaataavdhunaa| itaH paraM jIvane AvAM na kadAcidapi parasparaM drakSyAvaH / mama priyamitra ! bhavatA zAntiH prAptA'stIti sAkSAt vilokayAmi, tathaivA'nubhavAmyapi yanmayA sA naiva prAptA'sti / samAdaraNIyamitra ! kRpayA mAM zabdamekaM vA kathayatu yamahaM samyagavaboddhaM zaknuyAm / siddhArtha ! tAdRzaM kiJcana me dadAtu yanmama pathyupayogi syAt, yato me panthA hi prAyaH kaThinastamasA''vRtazcA'sti' / niHzabdaH siddhArthastaM mRdunA prazAntena smitena saha vilokitavAn / govindaH sthiratayA tadvadanameva pazyannAsIt - 164 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sautsukyaM saspRhaM ca / duHkhasahanaM, nirantaraM satyAnveSaNasya zrAntinirantarA ca niSphalatA tasya dRSTau saMlakSyate sma / / siddhArthastallakSitvA smayamAna eva tatkarNe'tyantaM mandatayarjutayA ca kathitavAn - 'ito'pi kiJcinnikaTamAyAtu, ito'pi nikaTam / idAnIM mama lalATe cumbanaM karotu' / etannizamya govindo yadyapi kiJcidvismito'bhavat tathA'pi kenacidakathyena saMvedanena premAdhikyena ca vazIbhUtaH sa tadAdezamanusRtya pravIbhUtaH san samIpamAgataH svIyAdharadvayena ca tasya lalATaM saMspRSTavAn / saMspRSTamAtra eva tatra kiJcidadbhutaM saMvedanaM tenA'nubhUtam / ito'pi tanmAnase siddhArthasya vicitrAH zabdAH pratiphalanta Asan, ito'pi sa kAlasya kalpanAmapAstuM nirarthakatayA prayatamAna AsIt, saMsAra-nirvANayoraikyamavagantuM yatnaM kurvannAsIt, ito'pi ca tanmAnase mitrasya zabdAnadhikRtya prakaTito'nAdarastaM prati jAtena durnivArapremNA pUjyabhAvena ca saha vivadannAsIt tAvataivaitat saMvedanaM ghaTitam / / tasyedAnIM svamitrasya siddhArthasya vadanaM naiva dRzyate sma, pratyutA'nyAnyeva vadanAni sa dRSTavAn, bahUni vadanAni, dIdhaiMkA''valireva vadanAnAM, nirantaro vadanapravAhaH - zatazaH sahasrazo vadanAni, yAni kSaNaM sthitvA'dRzyIbhavanti sma, tathA'pi ca tatraiva santIti pratibhAsamAnAni Asan, yAni ca pratikSaNaM svayameva parAvartamAnAni nAvInyaM ca prApyamANAni Asan, tathA'pi sarvANi siddhArthasatkAnyevA''san / sa kasyAzcit zapharyA'timahattarayA vyAdattaM mukhaM dRSTavAn, kasyacinmaraNonmukhasya niSprabhalocanasya mInasya mukhaM dRSTavAn / sa kasyacana navajAtasya zizo raktavarNaM valIpUrNaM rodanapravaNaM ca mukhaM vilokitavAn / manujazarIraM churikayA praharataH kasyacit hiMsakasya mukhaM sa 165 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTavAn, samakAlameva ca sa taM hiMsakaM mastakamAnamya jAnvorupaviSTaM vadhakena ca cchidyamAnamastakaM dRSTavAn / sa kAmakeliratAnAM strIpuruSANAM zarIrANi - vividhamudrAsthitAni dRSTavAn / sa sthirANi zItalAni zUnyAni vistIrNAni ca zavAni dRSTavAn / sa pazUnAM, zUkarANAM, makarANAM, kariNAM, vRSabhANAM, pakSiNAM ca mastakAni dRSTavAn / sa kRSNamagni ca dRSTavAn / sa etAn AkArAn, vadanAni caitAni parasparaM sahasradhA sambaddhAni, anyonyaM sAhAyyakarANi, snihyamAnAni, dveSakarANi vinAzakarANi ca dRSTavAn / pratyekametAni maraNazIlAni, utkaTAni pIDAkarANi ca kSaNabhaGguratvodAharaNAni Asan / evaMsthite'pi teSAmanyatamadapi naivA'mriyatA'nazyata vA, kevalaM tAni parAvartitAni, punarjanma prAptAni, nirantaraM ca nUtanaM vadanaM dhArayanti Asan - kevalaM kAla eva nava-purANayorvadanayormadhye'tiSThata / ete sarve'pi AkArA vadanAni ca viramanti sma, pravahanti sma, punarjAyante sma, atItaM taranti sma, paraspareNa ca saMyujyante sma / tathaiteSAM sarveSA - mapyupariSTAt sAtatyena kiJcit sUkSmamavAstavikamapyastitvamayaM, zlakSNakAcavad, himavat, pAradarzakacarmavat, kavacavat, jalAvaraNavat vA vistRtAkAraM daSTavAn, taccA''varaNamAsIt siddhArthasya vadanaM - smitapUrNaM vadanaM, yat svIyauSThAbhyAM govindastadA spRzannAsIt / govindena dRSTaM yadidamAvaraNatulyaM smitaM, pravahamAnAnAmAkArANAmaikyatulyaM smitaM, sahasrazo janma-maraNAnAM samakAlInatvarUpaM smitaM siddhArthasya smitamidaM sampUrNatayA tathaiva mRdu, prazAntaM, gahanaM, prasannaM, sopahAsaM dhIraM, sahasrapuTayutaM cA''sId yathA bhagavato gautamabuddhasyA''sIt, yacca sa sahasrazaH samAdareNa vilokitavAnAsIt / yathA sa pUrNatvaM prApto bhagavAn smayati sma tathaivedamapi siddhArthasya smitamAsIt / 166 - Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlo'sti na vetyataH paraM sarvathA'jAnAnaH, idamaparokSaM jJAnaM kSaNamAtrasthitikamuta varSazataM yAvat sthitamityapyanavagacchan, ayaM siddhArtho'sti kiM vA gautamo'stItyanavabudhyamAnaH, svamanyAMzca prati sarvathA'navadhAnaH, divyAnugrahazareNa gADhaM viddhastatazcA'varNanIyasukhamagnaH, gahanAnandamagna udAttabhAvazca govindaH siddhArthasya prazAntavadanasya purato bahukAlaM yAvat tathaivA'vanamya sthitavAn, yat sa idamidAnImeva cumbitavAnAsIt, yaccA'tItAnAgatAnAM sarveSAmapyAkArANAmekamAspadaM jAtamAsIt / yadA caite sahasrazaH AkArAstAn pratibimbayaMzcA'yaM sahasrapuTo darpaNo vilInA jAtAstadA'pi tasya mukhamudrA tu tathaiva vilasantI AsIt / sa prazAntaM, mRdu, sopahAsaM, sarvathA ca bhagavato buddhasya sadRzaM smitaM kurvannAsIt / / govindastaM prati praNatiM kRtavAn / tasya vRddhe nayane mandamandamaniyantryANi azrUNi sravataH sma / sa divyapremAnubhUtyA vinayapUrNAdarabhAvena cA''krAnto'bhavat / sa bhUmau ziraH sthApayitvA sarvathA sthiratayopaviSTasya siddhArthasya purato vandanaM kRtavAn - yasya smitaM, tasya jIvane yatra kutrA'pi tena premAnubhUtiH kRtA''sIt, yatkimapi ca mUlyavat pavitraM cA''sIt, tat sarvamapi smAritavat / 167 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WO WIRE