Sambodhi 1975 Vol 04

Author(s): Dalsukh Malvania, H C Bhayani
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/520754/1

Page #1

(1523)
SAMBODHI 13 (QUARTERLY)
23.5.75
.
VOL. 4
APRIL 1975
NO. 1
SELIGROSA
EDITORS DALSUKH MALVANIA DR. H, C. BHAYANI
L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD 9

Page #2

CONTENTS
An Alternative Interpretation of Patanjali's Three Sutras on Is'vara Nagin J. Shah
A Reference to Bhaṭṭa Candrananda by Abhinavagupta Umakant P. Shah
The World of Life according to the Jaina Literature J. C. Sikdar
Vedic Origins of the Sankhya Dialectic.
Harsh Narain
The Treatment of Suspense ( Kathā - Rasa ) as a Conscious Narrative Skill in
Dhanapala's Tilakamanjari
N. M. Kansara
मोक्षधर्मप्रकरण की दार्शनिक चर्चा कृष्णकुमार दीक्षित
गुजरातमांथी लुप्त थयेली स्कंद- पूजानो एक अवशेष
नरोत्तम पलाण
गुजराती भाषामां शब्दकोशनी प्रवृत्ति शान्तिभाई आचार्य
• जैनसम्मत संज्ञा अने संज्ञी
हरनारायण उ. पंडया

Page #3

23.5.255
2013
AN ALTERNATIVE INTERPRETATION OF PATANJALI'S THREE SUTRAS ON ISVARA
N OR
Nagin J. Shah
We would like to present before the scholars of Indian Philosophy our explanation of Patañjali's three sütras on Isvara. While explaining these sutras we shall use only those concepts that are found in the Yogsūtra. By doing so we intend to keep our explanation as free as possible from the later concepts. Let us take up the concerned sutras one by one for explanation.
[1] klesa-karma-vi pakāśayair aparāmıştaḥ puruşayiśeșah zśvarah I. 24.
The extra-ordinary person who is untouched by klešas, karmas, vipaka and aśaya is called Tsvara. I. 24.
We sball try to explain this sūtra on the basis of the concepts or ideas found in other sūtras.
Patanjali tells us that during the practice of Samprajñāta yoga if one does not desire anything (or any siddhi) be surely attains infallible and perfect vivekakhyāti, and as a result of this he attains Dharmamegha samadhi; further he says that on the attainment of Dharmamegha samadhi follows the destruction of klešas and karmas.2 From this we deduce that a viveki who has attained Dharmamegha samadhi is always free from klešas and karmas. [Bhāșyakāra Vyasa calls this person a jivanmukla.]
Patañjali states that klešas are the root cause of karmaśaya4. He further declares that so long as the root (viz. klešas) exists, there will be vipaka. These two statements imply that in the absence of klešas, there cannot be karmaśaya and vipaka,
On the attainment of Dharmamegha samadhi a vivekı becomes free from klešas and karmas; and as soon as he becomes free from klešas he becomes free from vipäka and asaya. From all this it naturally follows that a viveka who has attained Dharmamegha samadhi is untouched by klešas, karmas, vipaka and āśaya. Hence this vivekı can legitimately be called extra-ordinary
• 1 pratisankhyāne'py akusidasya sarvatha vivekakhyāter dharmameghasamādhih/
Yogasūtra, 4. 29 2 tatah kleba-karmanivýttiḥ/Ibid 4.30 3 klesa-karmanivrttau jivann eva vidvän vimukto bhavati / Yogabhāsya, 4.30 4 klešamulah karmasayah.. / Yogasūtra 2 12
5 sati müle tadvipäkah ... Ibid 2.13 Sambodhi 4.1

Page #4

Nagin J. Shah
person. By Isvara Patañjall seems to mean this vivek?". warranted by the Yogasätra to go beyond this.
2
[2] The next sūtra is
We are not
tatra niratisayam sarvajñabijam
I. 25 |
In this [=Isvara] there is infinite (=niratiśaya=ananta) jñāna which is the seed or germ of all-comprehending (=sarvajña) jñana. 1.25.
Regarding ananta-jñāna and sarvajña-jñāna much confusion and misunderstanding prevails among scholars who wrongly identify ananta-jñāna with sarvajña-jñāna. This sutra is very important as it removes the mist of misunderstanding and confusion. It clearly suggests that ananta-jñāna is not identical with sarvajña-jñāna.
We shall have to turn to other sutras for the clear understanding of the difference between the two as also for the full explanation of the sutra
in hand.
Patanjali explicitly states that as soon as klesas and karmas get destroyed on the attainment of Dharmamegha samadhi, all the avaraṇas and malas get completely removed and jñana attains its infinity (=anantya). Thus ananta-jnana (or niratiśaya-jñāna) is nothing but miravaraṇa-jñāna. Jñāna which is free from all obscuring veils and impurities is ananta-jñāna,
Ananta-jñāna is not sarvajña-jñāna. Patanjali says that all the objects taken together are alpa as compared to the anantya of jñana of the person who has attained Dharmamegha samadhi. What Patanjali wants to drive at is that however infinite all the objects taken together may be, their infinity can never coincide with the vast infinity of jñana.
From what we studied above it naturally follows that those who say that jääna is infinite (anania) because it knows all things are committing a blunder. Again, our study shows that Patanjali does not want to attach much importance to sarvajña-jñāna. As we shall see, he considers it to be simply a siddhi which a person who has attained ananta-jñāna comes to acquire. And we all know Patanjali's attitude towards siddhis.
Dharmamegha samadhi marks the perfection of vivekajñana. So, perfect vivekajñāna can be regarded as identical with ananta-jñāna. When all the avaraṇas and malas get removed the vivekajñāna becomes automatically perfect and when vivekajñāna becomes perfect there is removal of all the avaraṇas and malas. This means that (perfect) vivekajñāna is nothing but ananta-jñāņa.
6 Compare 'adharma-mithyajñāna-pramädahanya dharma-jñāna-samādhisampada visistam ātmāntaram Isvarah [adharma adharma-pravṛtti = kleśayuktapravṛtti; dharma-dharmapravṛtti-kleśara hitapravṛtti] Nyayabhāṣya, 4.1.21
7 tada sarvävaraṇamalapetasya jñānasya anantyāj jñeyam alpam | Yogasūtra 4.31 8 Ibid.
ca
1

Page #5

An alternative interpretation of Patanjali's three Satras on Üsvará
3.
Thus to say that niratiśaya-jñāna (=ananta.jñana) is the seed of sarvajña. jñāna is the same thing as to say that sarvajña.jñāna is vivekaja. Another name for sarvajña jnana is tāraka-jñana, Patañjali explicitly states that tāraka iñāna is vivekajao. As he has placed it in his treatment of siddhis, it becomes quite clear that he considers it to be simply a siddhi.
Why is ananta-jñāna i, e. vivekajñāna regarded as the seed of sarvaj ñá jnāna ? There is a good reason for that. Patanjali wants to suggest that sarvajña inana does never automatically follow on the attainment of ananta. jñāna. As soon as one attains ananta jñāna one acquires the capacity (Elabdhi) to know all, but he does not actually know all. He knows all provided he performs samyama (dhāraṇā, dhyāna and samadhi) on kşana and ksanakramazo. This means that the capacity to know all functions under a specific condition. If jñāna were to become automatically sarvajña on its becoming ananta, then ananta jñāna would not have been regarded as the seed of sarvajña jñana; in that case it would have been regarded as identical
sarvajña-jñāna. But this being not the case, ananta jñana is regarded as the seed of sarvajña-jñāna.
On the attainment of Dharmamegha samadhi all the klešas and karmas get completely destroyed, and as soon as all the klešas and karmos are destroyed the jñāna becomes ananta because all the obscuring veils and impurities have already been destroyed. The person who has attained this ananta-jñāna acquires the capacity to know all but this capacity functions only if he performs a special type of samyarna.
"All this discussion clearly suggests that a vivekı who has attained Dharmamegha samadhi is Išvara, and it is he who is described in the sutra in land, Thus Isvara is not necessarily sarvajña; he becomes sarvaj na only when he performs that samyama. In other words, he has the capacity to know all, but this capacity functions provided certain conditions are fulfilled. This capacity to know all is a siddhi wbich is the result of his attainment of anantajñana. Thus he is invariably characterized by ananta-jñana he is not invariably characterized by sarvajña-jñāna. [3] The next sūtra is
pūrvesām api guruh kalenänavacchedat/I, 26 He [=7svara) is the spiritual teacher of even the elderly
persons because he is not limited by time. I. 26. Here the role of Tsvara as upadeşta is suggested by the term "guru'. (b) The phrase "pūrveşam api guruħ' reminds us of that well known t verse from the Dakşiņāmūrtistotra attributed to Āc, Sankara, viz.
citram vațataror müle vrddhaḥ śişyo gurur yuva' etc. This idea is very common in Brahmanic. Buddhist and Jaina religions.
Ibid 3.54
9. tārakam sarvavişayam sarvathāvişayam akramam ceti vivekajam jñānam 10 kşana-tatkramayoh samyamãd vivekajam jñānam / Ibid 3.52

Page #6

Nagin 1, Shah c) What is it that qualifies him to be a spiritual teacher of even the
elderly persons ? The answer to this question is provided in the remaining part of the sutra, viz. 'kalenänavacchedat' which being in the fifth case-ending gives the reason for Tsvara's being the spiritual teacher of even the elderly persons,
Let us try to understand the idea suggested by the term "kalenänavaccheda on the basis of another sütraPatañjali states that for that person whose letas and karınas are destroyed on the attainment of Dharmamegha samadhi and as a result of this whose jñana has attained its infinity, gunas come to an end of the sequence of change.11 That is, gunas stop evolving citta, indriya, sarira, etc. for that person. The series of round of rebirth ends for him. For him the cycle of birth and death ceases.12 He rises above time. Now he is not limited by time. He becomes kālänavacchinna. Thus we equate kalenänavaccheda' with 'gunanam pariņāmakramasamaptih' (IV.32).13
Now what this sūtra means is this - 'As he [=Isvara] [having destroyed klesas and karmas) has risen above the cycle of birth and death, he is the spiritual teacher of even the elderly persons (who are caught up in the cycle).
The equation given above suggests that for Patañjali kala is nothing but parināmakrama. Hence one who is untouched by pariņāmakar ama is uitouched by kala or is not limited by kala.
Kalanaraccheda or pariņāmakrama-samāpti is the result of klesarāhitya or vitarăgatā. Klesarāhitya is nothing but supreme spirituality. So one who has attained supreme spirituality can be the spiritual teacher of even the elderly persons. It is this supreme spirituality suggested by kalanayaccheda or parināmakramasamapti that qualifies one to be the spiritual teacher of even the elderly persons. Only those who have crossed the ocean of samsāra can show others how to cross it. Only those who have stopped the cycle of birth and death can show others how to stop it.14
On our interpretation Isvara according to Patanjali is identical with the viveki who has attained Dharmainegha samadhi, ananta-jñana and the capacity to koow all and is free from the cycle of birth and death. A: we have already seen, this viveki, according to Patañjall, is free from klesas
11 tatah kptárthänăth pariņāmakramasamāptir gunānām | Ibid, 4.32 12 kulalasya [dharmameghasamadhisampannasya vivekinah) samsaracakrasa māpti
netarasya iti / Yogabhāsya, 4.33 13 'gunanam pariņāmakramasamāpti' is different from 'guninām pratiprasava' whic
takes place when the viveki's body falls. 14 Compare 'upadesyopadestitvättatsiddhih Sankhyasūtra 3.79; "Sastreņu vivekavişas
gurusisyabhavafravanad Jivanmukta-siddhir ity arthah' Sankhya pravacanabhāsya 3.7 'äptakalpas cāyam / yathā pitā apatyānāṁ tathā pitsbhuta Ikvaro bhutänam' Nyāya bhasya 4.1.21.

Page #7

An alternative interpretation of Patañjali's three sütras on Távara
Ś
karmas, vi paka and asaya. Thus by 7svara Patanjali seems to mean that person whom Vyāsa calls jžvanmukta. We repeat again that we are not warranted by the Yogasūtra to go beyond this.
Elsewherels we have shown that Nyayabhasyakara Vatsyāyana's conception of Tsvara corresponds to that of jivanmukta viveki, and it is only Prasastapada, the author of the Padārthadharmasangraha, who introduced in the Nyaya-Vaisesika system the conception of Isvara as nitya mukta. Similarly, we feel that Patañjali's conception of Isvara is identical with that of jivanmukta vivekī and it is only Bhāşyakāra Vyāsa who introduced in the Yoga system the conception of Isvara as nitya mukta.
The following presentation recapitulates well what we have said above. [१] क्लेश-कर्म-विपाकाशयैरपरामृष्टः पुरुषविशेषः ईश्वरः । १.२४ ।
प्रसङ्ख्यानेऽप्यकुसीदस्य सर्वथा विवेकख्यातेधर्ममेधसमाधिः । ततः क्लेश-कर्मनिवृत्तिः । ४.२९-३० ।
क्लेशमूलः कर्माशयः... । २. १२ ।। |- सति मूले [-सत्सु क्लेशेषु] तद्विपाकः ... । २.१३ । .:. क्लेश-कर्म-विपाकाशयैरपर।मृष्टः धर्ममेधसमाधिसम्पन्नो विवेकी ।
:: धर्ममेघसमाधिसम्पन्नो विवेकी (पुरुषविशेषः) = ईश्वरः [२] तत्र निरतिशयं सर्वज्ञबीजम् । १.२५ ।
निरतिशयम्=अनन्तम् [ज्ञानम् ] सर्वज्ञबीजम् सर्वज्ञेयज्ञानकारणम् .:. अनन्तज्ञान-सर्वज्ञेयज्ञानकारण :: अनन्तज्ञान + सर्वज्ञेयज्ञान :: तत्र ईश्वरे निरतिशयं ज्ञानं सर्वशबीजम् । :. ईश्वरः अनन्तज्ञानी; ईश्वरः सर्वज्ञोऽसर्वज्ञो वा। तदा सर्वावरणमलापेतस्य ज्ञानस्यानन्त्याद् ज्ञेयमल्पम् । ४.३१ । :. सर्वावरणमलापेतज्ञान अनन्तज्ञान; सर्वज्ञेयम्=अल्पम् :: सर्वज्ञेयम् अल्पम् :. सर्वज्ञेयज्ञान-अल्पज्ञान :: अनन्तज्ञान + अल्पज्ञान :: अनन्तज्ञान # सर्वज्ञेयज्ञान तारकं सर्वविषयं सर्वथाविषयमक्रमं चेति विवेकज ज्ञानम् । ३.५४ । ::. तारकज्ञान-सर्वज्ञेयज्ञान-विवेकजज्ञान :. सर्वज्ञेयज्ञानकारण-विवेकज्ञान ::: सर्वज्ञेयज्ञानकारण-निरतिशयज्ञानअनन्तज्ञान :. विवेकज्ञान-अनन्तज्ञान
15 See 'Nyaya-Vaisesika-darsana mem Isvara' Sambodhi Vol. 2. No. 4 (January 1947),

Page #8

_Nagin J. Shah क्षणतत्क्रमयोः संयमाद् विवेकज ज्ञानम् । ३ ५३ । .:. विवेकज्ञान [i.e. अनन्तज्ञान]+क्षणतत्क्रमसंयम produce सर्वज्ञेयज्ञान
:: विवेकज्ञान [i.e: अनन्तज्ञान]=सर्वज्ञेयज्ञानकारण [i.e. सर्वज्ञबीज] [३] पूर्वेषामपि गुरुः कालेनानवच्छेदात् । १.२६ ।
गुरुः मोक्षमार्गोपदेष्टा पूर्वेषामपि गुरुः वयोवृद्धानामपि गुरुः ततः कृतार्थानां परिणामक्रमसमाप्तिर्गुणानाम् । ४.३२ । कालेनानवच्छेदात परिणामक्रमसमाप्तेः संसारचक्रसमाप्तेः

Page #9

A REFERENCE TO BHATTA CANDRANANDA BY ABHINAVAGUPTA
Umakant P. Shah
Muni Jambuvijayaji's edition, for the first time, of Candrāpanda's Vrtti on the Vaišeşika-Sutras, published as G, O. Series, no. 136 is now well-known. The date of Candrānanda was not certain. However, in the Journal of the Oriental Institute, Vol. XIX no. 4 (June 1970), pp. 340-41. Ashoka Aklujkar published a note on "Candrānanda's Date" quoting three passages from Helārāja's Commentary on the Vakyapadiya, and thus showing the tenth century as the lower limit of Candrānanda's date. He also said that Helārāja was "ip all probability a senior contemporary of Abhinavaguptaż the famous philosopher and poetician unanimously assigned to tenth century A.D. by scholars."
It would, therefore, be interesting to note here that Abhinavagupta has also referred to Candrananda, in the Isvarapratyabhijñā-Vivști-Vimaršini, edited in three volumes by Pandit Madhusudan Kaul Shastri, and pubiished in Kashmir Series of Texts and Studies Vol. LXLXII and LXV 01938, 1941, 1943, respy.) This famous commentary was completed in Noy. 1014 A. D., which is arrived at by Pandit Kaul on the basis of the following hemistich occurring at the end of this work :
इति नवतितमेऽस्मिन्वासरेऽन्त्ये युगांशे ।
तिथि शशिजलधिस्थे मार्गशीर्षावसाने ॥ Abhinavagupta wrote this commentary at the fag-end of his life, at the imploration of his own younger brother Manoratha as shown by him. self in this commentary. In this comm. on Utpalācārya's Išvara pratyabhiiña-Vivrti, Abhinavagupta has himself quoted from many of his earlier works like Abhinava-Bharatı, Tantraloka etc.
This work is a mine of quotations from various authors and works. of these. Abhinava's most favourite source is Bhartyhari and his Vākyapa. diya, Amongst other works and authors mention may be made of the Bhagavad-Gita (cited with reverence), śiva-Prsti, Naresvara-Viveka, Pramāna-Laksana, Ajadapramatrsiddhi, Sambandhasiddhi. Abbidharmakosa
1. In support of contemporaneity of Helārāja and Abhinavagupta, Aklujkar. cited .. (1) Charudeva Shastri, "Bhartyhari a critical study with special reference to the Vak
yapadiya and its commentaries, proceedings of the Fifth All India Oriental Conference Lahore, Vol, I(1930), p. 652-653, and (ii) Subramia Iyer K, A., Vākyapadtya of Bhartyahari with the commentary of Helārāja, Kānda III, Part I. Deccan College. Monograph Series, no. 21 (Poona, 1963), p. xi,

Page #10

8
Umakant P. Shah
Pramanapariksa (the author of this work is referred to as Bhatta), SrimatKalapada-Samhita, Nyaya-sutras, Yoga-sutras, Satarudriyam, Siva-Sutra, Advayopakramalh, Sri Kirana, Sri Spandasastra, Kaksya-Stotra, Sri Rauravasutra-samgraha, Vasanaprabodhasutra, Sri Mukutasamhita, etc.
Amongst authors cited by name are Bhatta Divakaravatsa, Bhayta śrı Narayana (author of Stava-Cintamani), Mrmāmsakagranih Bhattanayakah, Avadhutacaya, Bhartrahari, Viranaga, Bhatta Sankarananda, Bhatta Sri Kallatapada, Munih Varahmihira, Dharmottaropadhyaya, Acarya Dharmottara (these two may be one and the same Dharmottara ?), Bhatta Diva. kara, Sri Laksmana-gupta-guruh, Srimad Anantapadah, Srimad Bhatta Pradyumnapada and others.
The author of the Mahimnastotra is referred to as Siddhapadāḥ while citing the verse अतीतः पन्थान etc. It is interesting to note that the BhagavadGita is called आदिसिद्धसूत्र (cf. Part II, p. 73.).. Commenting on the verse
सा स्फुरत्ता महासत्ता देशकालविशेषिणी ।
सैपा सारतया प्रोक्ता हृदयं परमेष्ठिनः ।। १४ ।। after quoting from Spandakarika etc. Abhinava-gupta, explains स्फुरत्ता as feraitute and first quotes Bhatta sankarānanda about whom Abbinavagupta writes, प्राक्तनकुशलविपाकप्रवतितमवित्परामर्शाभ्यासतपःप्रभावप्रतिलब्धोन्मेषेण भट्टशंकरानन्देन अपि
साक्षात्कारः स्वतःसिद्धः सा स्फुरद्रूपतास्य हि ।। इति निरूपितम् ॥ About स्फुरत्ता, he further writes “मम स्फुरति घट इति हि अहमंशलमा स्फुरत्ता संक्रम्यते भावे । घटः स्फुरति इति हि कोऽर्थः । अहं तावत् प्रकाशात्मा घटरूपेण स्फुरामि बोधात्मनो मनागपि अतिरिच्यमानोऽनतिरिच्यमानश्च, तथा स्वातन्त्र्यात्' चकास्मि तदेकतारूढोऽपि घट एवमिति । अत एव उक्त भट्ट चन्द्राननेन
'पश्यतो रूपमालेखाद्भातो भानानुषङ्गि यत् ।
स्वरूपभानं प्रतिभा भावाना............. ॥' इत्युक्त्वा
.............सात्मसंश्रया ॥' इति ।
2. livarapratyabhijnavivrtivimarsini, Vol, II, adhyaya 1, vi. 5. p. 199.. 3. bid p. 200

Page #11

THE WORLD OF LIFE ACCORDING TO THE JAINA LITERATURE J C. Sikdar
Biological Inter-relationship
At first glance the world of living substances (vadrasyas) as revealed in the Jaina works appears to be made up of a bewildering variety of plants and animals', all quite different and each going its separate way at its own pace. A close study of them reveals, however, that all organisms, whether plant or animal, have the same basic needs for survival, the same problems of getting foods for energy, getting space to live, producing a new generation and so on. In solving their problems, plants and animals have evolved into a tremendous number of different forms, each adapted to live in some particular sort of environment. Each has become adapted not only to the physical environment has acquired a tolerance to a certain range of moisture, wind, sun, temperature, and so on but also the biotic environment, all the plants and animals living in the same general region. Living organisms are inter-related in two main ways, evolutionary descents and ecologically. One organism may provide food or shelter for
1. Sutra-kytanga, II. 3.48-62; Bhagavati, 33. 1. 844; 7. 5, 282; etc. Uttaradhyayana, 36. 68-202; Panṇavana, Javapannavaṇā 14-138; Jivi bhigama, 3. 96, 33-34. 35; Gommatasara (Jiva-kanda). 35, 70, 71, 72, etc.
2. Sutrakṛtänga. II. 3, 40-62.
3. Ibid. 4. Ibid.
5. Uttaradhyayana, 36. 135; 144; 169; 178;
179; 186; 193; 202.
6. Sūtrakɣtänga, II. 3; Bhagavat; 7. 5. 232; Uttaradhyayana 36 171 T. Jivābhigama 1. 34; 35. Pannavaṇā, Jivapanṇāvana, Jalacara Sthalacara - Khecara pană 28-34.
manusyaprajna
-
7. Sutrakytanga, II. 3. 43-62.
8. It is suggestive from the study of the world of life of Jaina Biology on the basis of the structures (Samhanas) of living forms - plants and animals, on the physiologic and biochemical similarities and differences, between species, etc. and on the analysis of the genetic constitution of present plants and animals, i. e. anatomy, physiology and biochemistry of plants and animals, their embryologic and genetic histories as outlined in Jaina Biology and the manner in which they are distributed over the earth's surface, that a sort of organic evolution has occurred.
9. Sutrakɣtänga II, 3. 42-62; Bhagavat 7. 5. 282. "The habitat of an organism is the place where it lives, a physical area, some specified earth's surface, air, soil or water", Biology p. 90.
It is a remarkable fitness of the organism for the place in which it lives, e. g. water for aquatic animals and plants, lands for terrestrial animals and plants and air for aerial beings. It is suggestive from this fact of fitness of organism for the habitats in which they live that they are interacting and interdependent parts of larger units. for survival, as evidenced by a close study of Ahärapadanikṣepa (knowledge of
food) in the, Sutrakṛtānga II. 3.43-62.
Sambodhi 4.1

Page #12

10
J. C. Sikdar
anotherto or produce some substance harmful to the second, 11
The classifications of Living Substances.
The Jainācāryas have tried to set up systems of classifications based on natural relationships, putting into a single group those organisms which are closely related in their evolutionary origin.13 Since many of the structural similaritiesld depend on evolutionary relations, 15 classification of organisms is similar in many respects to the one of the principles based on logical structural similarities16, that is to say, species, genus, and phyla. Many plants and animals fall into easily recognizeable, natural groups, and their classification presents no difficulty.
The Vedic sages also have desrcibed and classified plants and animals. The Vedic Index of Nanies and Subjects of Macdonell and Keith17 and Vanaspatits of Mazımdar reveal large number of plants and animals (see also Aiyer),19 the equivalent scientific names of which have been given
10. Sutrakytānga 11. 3. 43-62. 11. Bhagavali 8. 2. 316. 12. e. g. ekendriya, dvandriya, trindriya, caturindriya, and pancendriya organisms are
classified on the basis of natural relationships. Similarly, Jalacara and Khecara organisms are classified according to their natural relationships, as they are closely
related in their evolutionary orgin. 13. Sätrakttānga II. 3. Jivābhigamasutra 3 1. 96.
Bhagavatt 7. 5. 282, (andaju, potaja and sammurcchima) Uttaradhyayana 36 171 ff. Jivābhigama 33 1. 34, 35. Pannavani, Juvapamnovanā, Jalacara, Sthalacara Khecara and Manu sj'aprajñāpanā 29-34. Aquatic, terrestrial and aerial organisms have been classified into three single groups
as the members of each of them are closely related in their evolutionary origin. 14. Bhagavati 8.3.324; 7.3.277; 7.5.282.
Jivabhigama 3.1.91; 33. 1-34, 1-35, 1-36. Uttaradhyayana 36.135; 144, 154, 169, 178, 179, 186, 193, 202. Panrayana Sthalacaratirascan caluşpada-parisarpeti bhedadvayam, p. 37. Catuspadanāmekak; uradvik surīdibledacatuṣkam p. 30. Gandi padanan hasti-payaram (de) ādināmakadambakam, p. 31. Sanakhapadanam sinhavya ghrādināmakadambakan p. 31, etc. (contents). Tattyārta
sätra 2,24,31, 15. Ibid. 16. Ibid.
17. Macdonell, A, A, and Keith, A. B., Vedic Index of Names and Subjects I and II
John Murray, London, 1912 18. Mazumdar, l'anospati, University Press, Calcutta, 1927, pp. 234-254. 19. Aiyer, A. K, Y. N., Agriculture and Allied Arts in Vedic India, Bangalore Press,
Bangalore, pp. 33-45, 1940.

Page #13

The World of Life according to the Jaina Literature
i
by the experts. There is mention of about 739 plants20 and over 250 animals in the ancient literature. The whole 24th chapter of the Yajurveda embodies valuable materials on Zoology. 21 A bewildering variety of birds, and about 21 kinds of snakes are described, each distinct by its own particular features of colour, structure, or habit. There is also mention of microscopic organism - bacteria, and insects of terrestrial and aquatic original and fish 23
Distinctions Between Plants and Animals.
The living world may broadly be divided into two kingdoms, one of plants24 (vanaspati) and one of animals "5 (pašu) on the basis of the category 20 of Tairyagyauna (lower animals). The word Vanapphai27 (Plant) suggests trees, shrubs, flowers, grasses and vines - large and familiar objects of every day world. And the word 'pašu''8 indicates both wild 29 and domestico animals in a wider sense, such as, lion, tigers, cows, buffaloes, birds, frogs, fish, etc.
In the Vedic literature also the plant kingdom has been divided into trees, herbs, sbrubs, creepers and grasses,31 The term 'Vīkşa’32 stands for trees in the Rgveda33 and the word "O şadhiḥ or Virudh denotes minor
20. Shastry, V. R., Science in the Vedas, Bulletin of National Institute of Science of
India, No. 21, p. 102, 1962, 21. Asvastu paro gomygaste prājāpatyā). etc., Yajurveda, 24th chapter. 22. Shrinivas Rao, H., History of our knowledge of the Indian Fauna through the Ages,
Jaurnal of Bombay National History Society, 54, 251-280, 1957. 23. Macdonell, A. A. and Keith, A B., op. cit, p. 510, 1912.
See Biology in Ancient and Mediaval India, Dr. R. N. Kapilvidie The Indian
Journal of History of Science, Vot. 5, No. 1. 1970, p. 126, for all these references, 24. Bhagavati, (State of existence of Vanapphai), 24.16,704. 25. Bhagavatī, 3.1.134; 11.9.417. 26. Tattvārthādhigama Sutra II. 6. Byhatsamgrahani, Sri Candrasüri, vv. 419-434, pp.
234-242. Gommalasära, (Jivakānda), 148. "Tiryancak Pancadhaikāk şādikāh Pancak sa
Simakah " Lokaprakasa 4.16. 27. Bhagavati, 24.16,707; 33.1.844. 28. Bhagavati, 3.1.134; 11.9.417. 29. Ibid; 7.8.288. 30 Ibid; 5.3.325. . 31. "Yah phalināryā aphalā apuspa yā'sca puspinin," Rg, Veda, 10.97.15.
"Dvā suparna sayujā sakhāyā sanānam vykşam pari pasvajāte | Tayoranyaḥ pippalam syadvattyanasnannanyo abhicākasīti 11 Rgveda 1, 164, 20 “Yasmin vyk se madhvadah suparnă nivisante suvate cădhi viśve / Tasyedahuh pippalai svācvagre lannonnasadyaḥ pitaram na veda 11,' Ibid., 1.164.22
O şadhayaḥ, Atharvaveda viii. 7. 32, Vedic Index I, p. 125. 33. "Adhvaryavo yo apo vayrivänsan vytragir jaghānasan yeva vyk şam", Rgveda. 2.14.2.
“Grāvāneva tadidurtham jaret he gydhreva vrk sai nidhi-mantamaccha" Ibid., 2.39,1

Page #14

J. C. Sikdar
vegetable growths like herbs,31 The plants which come under Oşadhi contain the healing power,85 while those under the head of Virudh do not have medicinal properties 38 The word "Tīna' denotes grasses.37 The word 'Pašu'39 in the Vedic texts indicates animals including man, while the word Jagat stands for domestic animals as against Svāpada (wild animals). 39
Further thought about the world of life brings to mind such forins of life, such es, mushrooms and pond scuns (Sevāla), etc. quite different but reconizable as plants, and insects,42 worms, 43 etc. that are definitely anitoals.
Fundamentally, plants and animals, as mentioned in the Jaina Āgamas. are alive in many ways, both are made of cells44 as structural and functional units and both have many metabolic processes 45 in common. But there are some obvious ways and some obscure ways in which they differ.
Piants cells, in general, secrete a hard outer cell wall of cellulose (tuac) 46 which encloses the living cells and supports the plant, while animal cells 47
34. "Na lat parhivyen 10 divi yena prinanti vgrudhah, Atharvaverda, 1.32.1.
lunrunmudhajaza madhui ka khunāmasi / madhoradhi prajātāsi sã no madhimalaskdhill, Atharrareda, 1.04. *Aghadi: a devajita vartaluputluyopani | Apu malumíru pravu sarvan macchaputhan adhi" II, Ibid. ii. 7.1. I've agne ville ampteso atruha äsa devi hariradant yahutani 1, Twaya martisak svadunu osutin fra carbho virudhain jajnişe süchilll .
a
Saàhitā, 2.5, 3.2. Vedie hapadhāvadoriram
kim yuvisho na sin
we r www i felg keren sastri juga pula," et. RgVeda 10.97. 1-22.
"Osadhe pisalapokëntel", Amarakoski, 661; In Jain literarure also Oşadhi denotes cercals-sāli-bihi, etc. Pannavanā 1.50.
Vedic Index 1, p. 125. 36. "Pythejmanu svarechar lado saulayo virudlo abbavansa prajāpatimapādhāvadvriram
me jaghnu sa indriyar Viriam", Tuitririya Sasthita, 2.5, 3.2. Vedic, Index, p. 125. 37, "Kims resha kiin yuvisho na ējagan........agne bhrātardruna ida bhülimadima" 1
RgVeda 1.161.1. "Yad vā glāsya Frabhylamāsye tynai sarva" Ibid l. 162.8
Nasmar trupu nodakamē, etc. Ibid., 10, 102. 10. 38. Vedic Invex I, p. 509; Taittiriya Samhita, 4.2.10, 1-4, 39. "Uttam usyo adhinžmanaigiran jagatamiva vyāghra) svāpadāmiva" | Atharvaveda
väi, 3.11, vide Vedic Index I p. 268. 40. Kuhana (a kind of mushrooms which causes the earth to burst), Urtarādh ya jalla
$6,95. 41. Sevala: See Satrakrtānga II 3.55. 42. (Kunthu), Uttaradhyayana 36.137, 43. Urtarëdhyayana 36.128 (Kymi). 44. Abbuza (cell), tic., Tanaulaveyaliya V.2, p. 6. 45. Tarkarahasydipika, Tikä on V. 49. Gunararna on Sadarsanasainliccaya. 46. Satraktônga, II. 3.47. (Trac)
Gomma/asara (Jivakanga), 188, 189 (Challi). 47. Ibid. They have ajina (skin), Sütrakrtanga II, 2,18.

Page #15

The World of Life accor ling to the Jaina Literature
13
have no outer wall and hence can change their shape. But there are some plants as without having cellulose walls and one group of animals, the primi. tive chordates 49, having cellulose walls arouud their cells.
Secondly, plant growth generally is indeterminale, so that is, plants keep on growing indefinitely because some of the cells remain in an actively growing state throughout. But although the cells of animals are replaced from time to time, the ultimate body-size of most aniinals is established after a definite period of growth.51
A third difference between the two types of living substances is that most animals are able to move about (trasa),52 while most plants remain fixed in one place (sthāvara),63 sending roots into the soil to obtain liquid substance and getting energy from the sunsi by exposing broad flat surfaces. Of course there are exceptions to both of these distinctions.
The most important difference between plant and animal is their mode of obtaining nourishnient,55 Animals move about (trasa) and obtain their food from organisms in the environment, but plants are stationary (sthāvara) 58 and inanufacture their own food, with the exception of fungi and plant bacteria which feed on the sap of other plants57 or humour of other living or decaying things. In coliclusion it can be summed up that plants may be classified into bacteria, 59 alage, 60 fungi, 6 herbs, 62
48. eg. Bulbous plants, like onion, garlic, etc., have no cellulose, walls. 49. e.g. Some fishes, amphibia, reptiles-Vertebrate animals have cellulose walls around
their inner cells. 50. “Vanaspatisariramarikurak islayaśākhaprasak hädibhirvise şaih pratiniyatan vardhata"
Tarkarahas yadipikā, Tikä on V. 49, p. 157,
Plant's duration of life is ten thousand years in maximum, 51. Ultaradhyayana Sutra 36.132, etc.; animals' life is shorter than that of plants.
Sce Tarkarahas yadipikā (?'ikā) on V. 49.. 52. Acaränga, I, 9.1.14; Sulrak ytänga, 11, 2.18; Sthānuiga 2.4.100; Bhagvati. 25.4.739;
Uttarādlı yayana, 36.68; Pamavanā kāyadvära, p. 86; Jivābhigama, p. 12; Tatfvārthasütra, II. 12,14 Mūlācāra, Pt. I, 30(226), p. 295; Jivavicāra, 2; Tarkarahasyadipikā.
Tika on V. 49; Gomimaasära (Jiva) 3; 53.. Ācārānga 1.9,114; Sthäniga, 3.1.164; Uttaradhyayana 36.39; Bhagavari, 25.4.739:
Panavanā kāyadvāra, 4.232, p. 86; Tattyärthasarra 2.13. 54. Bhagavati, 7.3.275-6. 55. Sutrakytānga, 11.3. 56. Ibid. 57. Ibid. 58. Ibid. 59. Sükşnia vanaspati (subtle plant) of one class may be identical with bacteria of
modern Biology; See Uttarödhyayana, 36.100. 60. Algac may be identified with Sevāla, the aquatic plant, vallisneria and other water
plants, etc; Sce Satraktānga, II. 3, 55. 61 Fungi lacks chlorophyll. It may be identified with some of the subtle plant bacteria
growing on other objects, See Ullar ūdhyayana (panaga)36-92. Sec SBE. XLV, p. 103. 62. Bhagavati 21.5.691; 21.7.691; 'Hariyakäyä' Uttarādliya yana 36.95.

Page #16

J. C. Sikdar
shrubs, creepers, grasses 65 and trees 66 on the basis of general properties of green plant cells, the structure and functions of a seed plant, reproduction, etc. Microscopic bacteria (i.e. earth, up to plant-bacteria), insects and animals of terrestria[67 and aquatices origin, and aerial beings 69 find mention with their distinct classifications in the Jaina Agamas. It appears that plants and animals were classified into species and genus, etc, on the basis of certain principles, such as, birth, habitat, living, special structural features, utility, etc.. ie, evolutionary descent and ecology in general,
Mode of Nutrition of Plants and Animals According to Jaina Biology, some organisms can synthesize their foods7o. They may be called autotrophic (self-nourishing)., eg. green plantsol. and purple bacteria.va Some organisms cannot synthesize their own food from inorganic materials, therefore, they must live either at the expense of autotrophes or upon decaying matter.74 They inay be called heterotrophs. All animals, fungi and most bacteria, are heterotrophs
It is stated in the Sütrakrtänga that some organisms (e.g. trees) feed on liquid substance of the particles of earth, the oirgin of various things; these beings consume earth-bodies, water-bodies, fire bodies, wind-bodies, bodies of plants; they deprive of life the bodies of manifold movable and immovable beings; the destroyed bodies which have been consumed
63. Uttaradhyayana. 36.94,
Gumma, similar to Guccha, e.g. Vrintāka Soldnum, but bring forth twigs on stems, instead of stalks, eg. Navamälika Jasminum Sambac, Kanavira, etc. See S.B.D. XLV,
p. 216. 64. Bhagavati. 21.5.691; 21.6.691; 23.1.693; 23.4.693; Uttaradhyayana 36,94. 65. Bhagavati, 21.5.691; 21.6.621; 11.9.427; 12.8 459; 22 4 692, etc.
Uttaradhyayana 36,91 (Tana) 66. Bhagavati, 22.2.692; 22.3.692; 22.4.692; 23.1,693; 23.3.693; 23.4.693; 23.5.693 etc.
Uttaradhyayana, 36,94 (Rukkha) 67. Sätrakytānga, II.3; Bhagavati 7.5.282; Uttarëdhyayana 36.71; Pannavaņā, Tirikkhajoniya
Nirapannavanā), 61-91; p, 29. 68. Ibid. 69. Ibid. 70. Setraktaiga, II, 3.2 (Ähārapadanikṣepa); 71. Bhagavati, 7.3.275. 72. Sulphur bacteria (Sogamdhie) mentioned in the Uttarādhyayana 36.77, and Satra.
kytänga II 3.61 may be indentified with purple bacteria. See The Science of Biology,
Paul, B. Weisz, Forms of Nutrition, pp. 318-19. 73. Sarrakytănga II. 3.20, 21, 22-28, 29. All animals live at the expense of autotrophs in
one way or other except some carnivorous animals 74. Ibid. II, 3.16. Fungi and some bacteria feed on the decaying matters, as it is found
that some beings born in earth, growing there in particles of earth that are the origin of various things as Aya, kāya, mushroom (Kulana), etc. from the decomposed things in the earth.
S

Page #17

The World of Life according to the Jaina Literature
15
before, or absorbed by rind (are) digested and assimilated (by them). 75 That is to say, some organisms (trees or plants) are self-nourishing and they can synthe,ize their own food from inorganic materials and bodies of plants, while som holozoic organisms among plants (like pitcher-plants, must constantly find and catch other organisms - movable and immovable, they consume, digest and assimilate them. Therefore, they must live at the expense of others, autotrophs or beterotrophs. Some organisms born in trees, originated by trees, sprung from trees, springing from trees that
ated in earth, come forth as trees originated by trees, feed on the sap of the trees originated in earth (3).76 That is parasitism - heterotrophic nutrition found among both plants and animals..
That is to say, "Partasite lives in or on the living body of plant or animals (called the host) and obtains its nourishment from it. Almost every living organism is the host for one or more parasites”.77
Some creepers feed on the liquid substance of the particles of earth and the sap of tree, also (6-9),78 i, e, they are both autotrophic and parasitic.
In the same way grass, herbs and plants also feed on the liquid substance of the particles of earth (10-15), etc.70 Here it is suggestive that a few plants like the misletoe are in part parasitic and in part autotrophic, for although they have chlorophyll and make some of their food, their roots grow into stems of other plants, and they absorb some of their nutrients from their hosts.80
Some organisms born as aquatic plants, such as, Udaga, Avaga, Panaga, Sevāla (algae), etc, feed on the particles of water, etc. (19),81
They belong to the type of autotrophs which can synthesize their own food from inorganic materials.
Some organisms born as movable beings from trees born in earth, trees originatad by trees from the roots, seeds, etc. produced by trees, originated by creepers born on trees, from the roots, etc. of creepers born on creepers, from grass, from herbs, from plants, from Aya down to Kūra born in earth, from trees born in water, from Udaga up to Pukkhalatthibhāga born in water feed (1)) on the sap of the trees, creepers, grass. herbs. plants, be they born in earth, or water, on trees or creepers or grass or herbs or plants; (the sap) of their roots, down to seeds of Āyas. etc. of Udakas, etc. And these creatures consume earth bodies, etc., assimilated by them.82 It is the well known fact in India that parazitic insects and
75. Sūtrakytānga 11, 3.2. 76. Ibid. II. 3.3. Some parasitic plants live on the sap of the host plants. 77. Biology, p. 85.
78. Sutrakytānga, II.3. (6-9). 79. Ibid, 11.3 (10-15).
80. Biology. p. 85. 81. Sūtrakytānga, II. 3,18.
82. Ibld, II. 3. (19-20), E.

Page #18

J. G. Sikdar
pests are born in the host plants and destory thousands of trees and crop including paddy and wheat, etc. by feeding on their sap.
These parasites are movable benigs and may obtain their nutrient by ingesting and digesting solid particles or absorbing organic molecules through their cell walls from the body fluids or tissues of the host.
The children of the developing embryos at first feed on the menses of the mother and the semen of the father or both combined into unclean foul (substance). And afterwards they absorb with a part of their bodies) the essence of whatever food the mother takes. After birth the babies suck the mother's milk but when they grow older, they eat boiled rice or gruel or both movable and immovable beings. These beings consume earth bodies, etc. up to assimilated by them (21),88
This mode of nutrition of human beings is scientifically true and it may be called heterotrophic nutrition. - Aquatic animals of five organs of sense, viz. fishes up to propoises
(sisumāra) feed on the mother's humour as long as they are young, they eat plants, or both movable and immovable beings (22).84
This scientific observation of the mode of nutrition of aquatic animals is biologically true. The quadrupeds, terrestrial animals with five organs of sense, viz, solidungular animals, biungular animals, multiungular animals and animals having toes with nails, feed on their mother's milk as long as they are young (23),85 the rest as above.
Some of the reptiles moving on the breast, terrestrial animals with five organs of sense, viz. snakes, huge snakes, Asalika and dragons bring forth eggs, some bring forth living young ones, some come out of the egg as males, some as females, some as neuters. As long as they are young, they live on wind (24)86 (The rest as above).
wo).
Terrestrial animal with five organs of sense, walking on their arms, are the followings, viz, iguanas, ichneumons, porcupines, frogs, chameleons, Khoras, Charakoillas, Vissambharas, rats, mpangooses, Pailai yas, cats, Gohās, Cauppäiyas, etc. (The rest as in the last paragraph. (25)87
Aerial animals with five organs of sense : birds with membranous wings, birds, with feathered wings, birds with wings in the shape of a box and birds (which sit on) outspread wings. 88 (All as befure, only tbe following passage is different, As long as they are young, they are hatched by their mother's warmth (The rest as above) (26)89
83. Sutrakytānga, II. 3,21.
84. Ibid. II, 3.22. 85. Ibid. II. 3 23.
86. Ibid, II. 3.24. 87. Sütrakytānga, II, 3,25. vide S.B.E. Vol. XLV, p. 395. 88. Sūtrakytānga, II. 3.25.
89, Ibid.

Page #19

The World of Life according to the Jaina Literature
It is clear from the above statements on the mode of nutrition of terrestrial. aquatic and aerial organisms that some of these heterotrophs live either at the expense of autotrophs or upon movable organisms and fungi and bacteria upon decaying matter.Ro
There are several types of heterotrophic nutrition as there are various classes of heterotrophs. When food is obtained as solid particles that must be eaten, digested and absorbed, as in most animals; the process may be known as holozoic nutrition, i. e., Holozoic organisms must constantly find and catch other organisms for food. 91
The parasitic organisms (Anusūya=anusūta or anusyūta) growing on the animate or inanimate bodies'2 of manifold movable or immovable creatures feed on tha humours of various movable creatures (27).03
In this way the vermin also feeds on the humours of living animals (28, 29). It means that the parasites may obtain their nutrients by ingesting and digesting solid particles or by absorbing organic molecules through their cell walls from the body fluid or tissues of the host.
Some organisms born in the animate or inanimate bodies of manifold movable or immovable creatures as that (water) body, which is produced by wind, condensed by wind, and carried along by wind, e.g. hoar-frost, snow, mist, hailstones, dew and rain, feed on the humours of these mani. fold movable and immovable creatures (30)94, etc. Some beings born in water, come forth in water (bodies) in the water, produced by manifold movable or immovable beings, feed on the bumours of the water (bodies) produced by manifold movable and immovable creatures (31).
Some beings born in water come forth in water-bodies and feed on the humours of these other water-bodies produced by water-bodies (32).
Some beings born in water, come forth as movable creatures in the water produced by water-bodies and feed on the humours of the water (bodies) produced by water (34).85
Some beings come forih as fire-bodies in manifold animate or inanimate bodies of moyable or immovable creatures and they feed on the
IV)
90. Aya, kuhana (mushroom), etc. feed on decaying matter, i e, decomposed bodies. " 91. Sūtraktānga II. 3.2 92. Sutrakytānga II, 3.27. 93. Ibid. II 3.28-29. 94. Sutrakytānga. II. 3.30. This paragraph gives the Scientific explanation of the way
by which water-bodies or the bodies of water-lives are produced by wind., S.B.E.
XLV., p. 226, fn. 2. 95. Satrakytānga II. 3(31-33). This statement on the mode of nutrition of water-bodied
beings or bacteria needs scientific experiment and verification for its validity. It is difficult to suggest their true identifications at the present state of knowledge about
them on the basis of the Agamas, Sambodhi 4.1

Page #20

18
18
J. C. Sikdar
manifold movable or immovable creatures (34).00
Some beings born as wind bodies feed on the manifold movable or Immovable creatures (35).97
Some beings born as earth-bodies, e. g., earth, gravel, etc, feed on the humours of the manifold movable and immovable beings (36).98
These modes of nutrition of water-bodied, fire-bodied, wind-bodied, and earth-bodied beings as described in the Sūtrakstānga needs a careful study and scientific verification by the biologists in the light of modern Biology before accepting them as true, as they are thought-provoking.
Ecosystem It appears from the study of the mode of nutrition of all organisms including plants, aquatic, terrestrial and aerial beings, and man, etc. as described in the Jaina Āgamas that plants and animals are not independent of other living things but are interacting and interdependent parts of larger units for survival. So their interaction and interdependence bring to light that ecosystem which is a natural unit of living and non-living parts that Interact to produce a stable system in which the exchange of materials between living and non-living parts follows a circular path, e. g., aquatic organisms-fish, green plants and snails (sambuka)"o form a very small ecosystem in their habitat-water in a pond or lake. .
It has been observed in the discussion on the mode of nutrition that there are "producer" organismsloo-the green plants that can manufacture organic compounds from the simple inorganic substances drawn up from the earth or water, etc. Secondly, there are 'consumer'101 organisms-insects and Insect larvae in the plant-bodies, etc., and fish, etc. in water, which may be carnivores. Finally, there are "decomposer"l02 organisms, bacteria, and fungi "which break down the organic compounds of dead protoplasm
96. Ibid., II. 3,34. c.g. when two bulls or elephants rush upon one another, sparks of
fire are seen issuing from their horns or teeth. Fire is produced when two pieces
of wood or stone are rubbed one against the other, S.B.E. XLV, p. 397. fn. 1. 97. Ibid., II, 3.35. 99; 1bid., II. 3.36. According to the commentators, carth-bodies are
produced in the shape of precious stones, in the head of snakes, of pearls, in the
teeth of elephants, and so in reeds, etc. S.B.E, XLV, p. 397. fn. 2. 99. Tattvarthādhigama Sutra II 24. 100. Sutrakytānga IL 3.2. Trees (plants) feed on the liquid substances of the particles of
earth, consume earth bodies, etc. by manufacturing organic commpounds from the
inorganic substances, 101. Sutrakytānga II, 3.19-20; II, 3.22; II. 3.27, 28, 29. 102. Sūtrakytānga, II. 316. Aya, kuhana (mushroom), etc. are born in the decaying
matters because bacteria break down the organic compounds of dead protoplasm of dead plants and animals into organic substances which can be used by green plants.

Page #21

The World of Life according to the Jaina Literature
19
of the dead bodies of plants and animals into organic substances that can be used by green plants."
Thus Jaina Biology suggests an ecosystem consisting of biotic components - producer, consumer and decomposer organisms and non-living compounds i. e, abiotic components - earth, air, water, and fire 103
Habitat and Ecology Niche
A brief analysis of ecosystem of Jaina Biology brings to light two basic concepts-the habitat104 and the ecologic nichelos useful in describing the ecologic relations of organisms, i, e. the place where an organism lives, a physical area, some specific part of the earth's surface, air, soil, or water106 and the status of an organism within the ecosystein. It depends on its structural adaptations, physiologic responses and behaviour, etc.-what it eats107 and what eats it,108 its range of movement and tolerance and its effects on other organisms and on the non-living parts of the surrounding. 109
Types of Interactions Between Species of Plants and Animals.
The study of the knowledge of food of organisms, the third lecture of the Second Book of the Satrakstānga, throws some light upon the types of interactions between species of plants and animals in several different ways, which take place due to their search for food, space, or some other need, e. g. the relationship of competition,110 or predatorism, commensalism. 111 mutualism, 112 parasitism118 as found between them
103. Satrakrtānga 11. 3. 104. Sütrkytānga, II. 3. 1-2., 3.16 (soil), 17(water), 18(trees), 21(carth), 22(water), 23
(earth surface), 26(aerial), 27(aninate or ananimate bodies). 105. Sutrakytānga II 3.2 (liquid substance) of the particles of earth), bodies of manifold
movable and immovable beings), 3-5 (Sap of the trees), 20 (Sap of trees), 21 (mothers' milk, boiled rice, etc.), 22 mothers' humours and plants, both movable and immovable
beings), 24(wind), 27 (the humours of various movable and immovable creatures),30.36 106. Sūtrukytānga II, 3.30 (water) 33, 34 (fire), 35 (wind), 36 (soil). 107. Sūtrakytānga 11. 3.30 (liquid substance), etc. See foot note above, 108. Satrakrtānga, II, 3,27, i.e. The parasites feed on the humours of various movable and
immovable creatures-animals and plants, 109. Sutrakytänga Il. 3. The entire chapter 'knowledge of food' throws light upon
behaviourism of plants and animals in addition to their mode of nutrition and
reproduction. 110. Some beings (trees) deprive of life the bodies of manifold movable and immovable
beings; the destroyed bodies which have been consumed before, or absorbed by rind
(are) digested and assimilated by them). Satrakrtanga II, 3.2. 111. Some beings born in trees originated by trees, sprung from trees, springing from trees
that originated in earth, come forth as trees originated by trees. They feed on the
sap of the trees originated in earth, Ibid , II. 3.2. 12. The relations of nitrogen-fixing bacteria and legumes and algae and fungi in lichens.
See Bhagavatī 7,3, 275; Sūtrakaānga II, 3.5.16 (kuhana), 18 (Sevāla), 20, etc.

Page #22

J. C." Sikdar
The host-parasite or predator-prey-relationship may be harmful to the host or prey as a species when such relationship is first set up. But the study of different examples of parasite-host and predator-prey interrelations show that "in general, where the associations are of long standing the long-term effect on the host or prey may not be very detrimental and may even be beneficial."114
20
The brief survey of the classification of living things plants and ani. mals, their distinctions, mode of nutrition, ecosystem, habitat and ecologic niche, and types of interactions between species as found in the Jaina Agamas gives a picture of the world of animals and plants, all related closely or distantly by evolutionary descent, and bound together in a variety of interspecific interactions.
113. Some organisms growing on the animate or inanimate bodies of manifold movable or immovable creatures, come forth as parasites. They feed on the humours of various movable and immovable creatures, II, 3-27.
114. Biology, 93.

Page #23

VEDIC ORIGINS OF THE SANKHYA DIALECTIC
Harsh Narain
The dominating section of Sankhya scholarship today is inclined to trace the orgins of the Sänkhya to non-Vedic, ante-Vedic, and even antiVedic traditions. The present author proposes to strike a note in this paper. To us, the tendency is an index to the sad plight of Vedic studies at our hands and is responsible for much misreading of Indian philosophy, bistory and culture. It is a big topic, however, and refuses to be covered in a single paper of morderate size. In the present paper, therefore, we will content ourself with attacking the problem of the origin of not the Sānkhya entire but only the Sankhya dialectic.
According to the Sankhya, as embodied in the Sankhya texts proper available today, the ultimate reality is twofold the spiritual (Puruşa) and the psycho-physical (Prakrii). The psycho-physical principle to which the
is ultimately reducible is said to have three dimensions (guna-s) : Satlva, Rajas and Tamas. There are, that is to say, three dimensions to whatever there is, apart of course from the spiritual unities called Puruşa-s. This trilogy of dimensions translates Variously but not aptly. Neither Epglish nor any other language for that matter has any appropriate equival. ents for the trilogy, which is so multidimensional that one has to content oneself with partial translation by selecting a particular dimension of the concept as the occasion demands. It would be advisable, therefore, to bring home to the reader the richnes of the trilogy in content by juxtaposing to it as general equivalences as possible, current somewhere or other, independ. ently, such as the following, culled from different sources, including Western thought and Sufism. Sativa Rajas Tamas | Knowing Wiling Feeling Mind Life Matter | Pleasure Pain
Ennui Elan Elan vital Elan
Rhythm Mobility Inertia intellectual
mechanical Light Energy/ Darkness Intelligence Instinct Torpori
Activity Logistikon Thumos Epithumia Nür (light) Barzakh Zalman Reason Passion Appetitel
(midway) (darkness Spirit
. | Rūḥ (soul) Nafs (life) Şūrat(form) Knowledge Action Desire Zat
sifat
Asma'-o | (existence) (essence) Af'al
(Dames and works

Page #24

22
Harsh Narain
The original Sankhya trilogy is not just a trilogy but a veritable tri chotomy of a dialectical character: it serves to divide the whole of reality the whole of thought, the whole of the universe of discourse into three moments exhaustively, like the moments of dialectic, viz, thesis, antithesis. and synthesis. Dialectic has developed in the main along two independent lincs, viz. dialogical or reasoning dialectic on one hand and metaphysical dialectic or dialectic as the concept of struggle of opposites on the other.1 Here we are taking the Sankhya dialectic in the latter sense. There are certain clear indications in certain ancient texts that the trilogy is allpervading, without exception. It is also suggested in serveral texts that the trilogy represents the unity, inter penetration, struggle of opposites, the proverbial form of objective or metaphysical dialectic, Vācaspati Misra has it that th: guņa-s are mutually contradictory but do not destroy each other like Sunda and Upasunda (the mythological demon brothers who killed each other) because their functioning is for a common purpose, even as the wick and oil are opposed to fire and yet they cooperate with it in giving light. Indeed, it is also suggested sometimes that the cosmos is essentially dialectical.5
Well, the Sankhya dialectics has an interesting history. The burden of this paper is to show that it owes its origin to Vedic cosmogony viz. :
1) to the well-known cosmic trilogy of the Vedic texts, 2) to the cosmogonic trilogy of creation, preservation, and destruction,
and 3) to the creation hymn of the Rg-Veda.
On the basis of the description of the three guna-s by Caraka and Pancasikha?, Dasgupta is inclined to the view that 'originally the notion of guna-s was applied to diferent types of good and bad mental states, and they were supposed in some mysterious way by mutual increase and decrease to form the objective world on the one hand and the totality of human psychosis on the other. 8 Burrow and Johnstonio also maintain that the guna-s were originally a purely psychological division, elevated to the status of cosmogonical principles later. Dasgupta credits Vijnanabhiksu with being the first to describe guna-s as reals or super-subtle substances in a systematic manner, Vācaspati and Gauņapada keeping silent,11
But this does not appear to be the case, to the present writer.
Carlton C. Rice has come forward with the thesis that, originally, the word 'guna' was an adjective signifying 'bovine', derived from the zero grade of the base 'go' and formed by the secondary suffix-na', the “na' in it betraying the influence of Prakrit. The successive states of the evolution of its meaning are as follows : (1) bovine' (adjective) (2) bovine sinew' (substantive) (3) 'sinew' (4) 'strand', cord (of rope) (5) 'quality'

Page #25

Vedic Origins of the Sankhya Dialectic
23
(6) "villue'12 The last four meanings are found actually attested in Sanskrit.13 Disagreeing with Rice, Keith suggests that 'guna' must have the same origin as the Avestan word 'gaono', meaning hair, and if this is accepted as the earliest sense of guna, it is easy to see how from the practice of plaiting the hair the meaning "strand”' might easily come to be that of guna '14
The earliest texts in which guna' figures with a thore or less clear sense are the Taittiriya-Samhita of the Black Yajur-Veda, where it means strand' as constituent of rope 15 and the Saunaka-Samhita of the AtharvaVeda, where it means constituent.'16 According to Keith, the Iranian term also assumes the sense of quality' and 'colour. According to Walde, both the Avestan word and the Vedic 'gāvini (groin) are derived from the root 'geu-(Avestan), 'biegen, krümmen, wolben’.1?
In the Sārikhya system, 'guna retains its original (or almost original) sense of strand or constituent, whereas, in the Vaisesika system, it assumes the later sense of quality (or rather attribute). By the time of Patanjali the grammarian, it assumed a great variety of meanings.19 In the Mahabharata, monad (manas) intellect (buddhi), quantity, (sattva) 'I am the doer another is the doer 'this is mine and this is not mine,' the matrix (praktii), the manifestation (vyakti) time (kāla), etc. etc. are also termed 'guna-8.'*.
From these considerations, it is evident that guna' has, from the first, signified an objective fact and not just a psychological one as Dasgupta, Burrow, and Johnston take it to have signified originally.
In fact, on the basis of certain clear indications in the Mahabhārata the author is inclined to believe that, at first, the three mental states with which these writers identify the three guna-s were treated as dependent upon the guna-s (tadašritaḥ) and christened bhāva' or 'vedana '18
The Saunaka-Samahita of the Atharva Veda is the first extant text to refer to the three guna-s', 20 where the optological import of the expression is clear. It also bappens to be the first to mention "rajas' and 'tamas' together, by name, once, where, too, the objectivity of the concepts is unmistakable. 21 It is no less significant a fact that the trilogy of guna-s appears to have been used in the sense of the objective constituents of the Potentiality (prakrti) even in the oldest known Sankhya treatise, ŞastiTantra, no longer extant.22
Now, quite a number of triads are found scattered in the Vedic texts, 28 some of which are bound to interest us here. Besides the triads found therein elsewhere, a full hymn of the Saisiriya-Sakala-Samhita of the RgVeda, comprising a dozen stanzas, is denoted to triads of various sorts.'24 As is well known, a recurrent phenomenon in this text is the trilogies pertaining to fire (agni).25 Fire is spoken of as having three forms: the fire, of the waters, the fire of the firmament, and the fire of the sun,38 Correspondingly, the Vedas divide existence or the cosmos into three worlds

Page #26

Harsh Narain
arranged vertically, as subjoined from lower up: (1) The dark world of the earth (pythvi) (2) The intermediate, and transparent world of the firmament (antariksa) (3) The bright world (Dyo)27.
This cosmic trilogy is variously designated, such as:
24
Pithe
(earth)
Antarikşa (firmament)
Bhur (earth) Bhuvas
(firmament)
Madhyama
(middle)
Avam
(low)
Aram (low) Madhyama
(middle)
Ut (high)
Ut-tara
(higher) Ayam lokaḥ Antariksa (this world) (firmament)
Dyo | Idam (this) Svapna-sthana Paraloka(solar world) | (dream land) sthāna or Sandhya- (word
1
sthana (midd- beyond) 33
Svar
(heavens) 28 |
Ul-tama | Matr
(highest) 29
(mother)
Parama | Manuşya(extreme)30 loka (world Ut-tama of men)
(highest) | Mitra Asau lokaḥ | Praṇa (yonder | Sam-rat world) sa
ling world) -
Bhraty
(brother)
Pitr-loka
(world of
manes)
Payasya
Anna
Vi-rat
Pitt (father)84
Deva-loka
(world of
gods)85
Varuna
Apānas
Sva raţ37
The three worlds constitute the three strides taken by Visnu, as the Rg Veda would have it,38
Incidentally, the three worlds are themselves devided into three sub-worlds each,39 generally speaking.40 The triads connected with fire and the cosmos are believed to be the most ancient of the Vedic triads.
Now, in the Vedas, term 'rajas' is also used in the sense of firmament, over a dozen times. Therefore, the cosmic trilogy of the Vedas is also expressible as: Prthim (earth) Rajas (firmament) Dyo (solar world).
This 'rajas' appears to have been a connectiug link between the cosmic trilogy and the guna-trilogy of tamas, rajas, and sattva.
Well, the earth is coares, inert, dark; firmament represents activity and energy characteristic of the air and the heavenly bodies; and the solar world is all light, Such a consideration seems to have, to some extent or other, been responsible for the suggestion of the principles of darkness (tamas), energy (rajas), and light (sattva), styled guna-s. This point will receive further elucidation in the sequal.
The connection of the triplicity of worlds with that of the thrown into further relief by the statements, occurring in several scriptural guna-s is texts, to the effect that sattva tends upwards, rajas remains in the middle, and tamas tends downwards.49
The Vedic deities are also divided into three, corresponding to the threefold division of the cosmos. So, fire is assigned to the earth, the air

Page #27

Vedic origins of Sankhya Dialectic
or Indra to the firmament, and the sun to the solar world.44 In the Vedas, the sun is also designated as Visnu.45 So, it is said that fire is the lowest and Visņu the highest of the deities, all other deites falling in between.46 It appears that later, in order of importance, Indra and fire yielded place to Brahman (masculine) and Siva respectively. In the result, the Vedic trinity of sun, Indra, and fire was supplanted by the Puranic trinity of Viṣṇu, Brahman (mas.) and Śiva.* It is significant that even in an Upanisad of sufficient antiquity tamas is identified with Rudra or Śiva, rajas with Brahman (mas.), and sattva with Visnu.47
25
Thus, the cosmic trilogy as the divine trinity envisaged in the Vedas has had much to do with the origin of the guna-trilogy.
The cosmogonic trilogy of chaos (vi-sarga, parti-sarga, pra-laya), creation (sarga), and cosmos (srsti) also seem to have been at the root of the guna-trilogy. In the Veda as well as other ancient texts, the state of cosmo. gonic chaos is always identified with darkness or 'tamas', in a categorical manner. 48 An Upanisadic text identifies this "tamas' with the 'tamas' of the guna-trilogy in clear terms.49 Well, if chaos is identifiable with darkness, cosmos will naturally be indentified with light and the creative process with down or dusk as the case may be. In fact, the three cosmogonic phases are clearly described in certain texts as the night, the dawn, and the day of Brahman (mas.) on one hand 50 and slumber (pra-svapa), dream (svapna), and wakefulness (jagaṛana) on the other, respectively. In some texts, God is said to be dark during chaos, red during the process of creation, and white during the life of the cosmos.52 In several texts, it is also indicated that tamas is black, rajas red, and sattva white.63 As already noted, tamas is also indentfied with Rudra or Śiva, rajas with Brahman (mas.) and sattva with Visņu, the gods of chaos, creation, and cosmos respectively. Puranically, the dark colour of God is the manifestation of tamas; the red colour, of rajas: and the white colour, of sattva- the three guna-s of Sankhya.54 The Upanisad has it that there is a goat or eternal one (apparently Prakrti of Sankhya)-black, white, and red-giving birth to beings of all kinds.55 Here the reference to the guna-trilogy is unmistakable.
The penultimate form of the guna-trilogy in the cosmogonic context appears to be the trilogy of forms of existence (rupāņi) given in the Chandogya-Upanisad, viz, anna (solid), ap (liquid), and tejas (heat), which are said to be, respectively, the black, white and red forms of the world to. be50, and which are to become threefold each through contact with the puruşa (self). Here the expression 'through contact with the purusa' is specially reminiscent of the Sankhya. J. A. B. Van Buitenen has very ably traced 57 the why of this trilogy to a statement in the Brhadaranyak-Upanisad, 58 which need not be discussed here,
Sambodhi 4.1

Page #28

26
Harsh Narain
to the So, we have been able to trace the origin of the guna-trilogy Vedic cosmogony as well, to a considerable extent.
Dialectically the most significant hymn of the Rg-Veda is the one hundred and twenty-nipth one of the last book (of the Sakola-Samhita thereof), the famous creation-hymn. Baldly, the first two stanzas of the hymn translate thus : Then there was neither sat nor 2-sat, nor was there rajas, nor even the sky (uyoma) which is beyond. What did it cover up (or contain)? Who guarded it? Was there water, unfathomable, deep? Then there was neither death nor immortality. There was no beacon of night and day. That one (tad) alone sustained life, windless, by its own power (sya-dhayā). There was naught beyond, other than it,'59 Out of this rather puzzling hymn, we can, on good authority carve a significant triad, sat, a-sat, and rajas - or, at any rate, two pairs of opposites - sct-asat and rajas-vyoma - for our purpose. What does the triad or the pairs of opposites mean? One meaning of sat and a-sat is good and evil, right and wrong,60 which is not attracted here, however, for the simple reason that, since the hymo institutes an inquiry into what was not there before creation, we must interpret the expressions under consideration ontologically rather than ethically. Another meaning of sat and a-sal existent and non-existent, being and non-being, -the meaning which this pair of opposites usually bears in pbilosophical parlance. This is the meaning in which sat and a-sat are found used in the Chandogya-U panişad, 61 where, referring to those who maintain that a-sat is the root of sat and posing the question how sat can spring from a-sat Uddalaka Āruni proceeds to prove to Svetaketu, his son, that sat is the root of all, In the same vein but in stronger terms, the Tailtiniya-U panişad has it that he who thinks the Brahman to be a-sat (non-existent) himself becomes a-sat.62 Do the sat and a-sat of the Rg-Vedic hymn under examination, too, signify existence and pon-existence? May be. In which case the first verse would have to be construed to say that before creation there was neither existence nor non-existence, neither rajas por the empty space, Rajas According to Yaska, means, alternatively, light, water, world, the planet Mars, and day, 48 Here it may be taken to signify the world. It means atom according to Dayananda, who also construes sat and a-sat to mean the void and primeval matter respectively.64 Sāyaṇa interprets sat, a-sat, and rajas to mean the existent, non-existent, and worlds respectively. According to him before creation, there was neither existence nor non-existence but something beyond existence, and non-existence, indescribable, Maya 65 The Satapatha. Brahmana does say that 'then it was all indescribable (a-vyaksta).66 Manu also, speaks of the chaotic state as unimaginable and usintelligible (a-pratarkyam, a-vijñeyam).67 Another verse of the Rg-Veda (Šakala-Samhita) informs us that a-sat and sat were in the supreme space (parame vyoman). Here Sayana interprets a-sat as inscrutable (a-vyakyta) and sat as scrutable

Page #29

Vedic Origins of the Sankhya Dialectic
27
(vyākļla).69 The Taittiryid-U panişad. has it that first there was as-at, from which sat sprang up.70 But here a-sat appears to be the unmanifest Brahman, as held by Sankaral and, above all, suggested by the Upanişad itself, adding, immediately after, that a-snt made itself into the world].?? It is interesting to note that, in the RgVeda iteself, there is a statement that before creation a-sat gave birth to sat 73 Sāyana interprets a-sat and sat there to signify the unmanifest Brahman and the manifest cosmos respectively.74 The Sat patha-Brāhmaṇa states that first there was a-sat, that the seers (rșayaḥ) are called a-sat, and that the breaths or vital energies (prānah) are the seers.75 Here, too, Sāyana construes a sat to signify 'having the unmanifest name and forin.769 Following him, we can construe sat and a-sat to signify the chaos and the cosmos. In Hesiod, 'chaos' which be considers antecedent to the cosmos, means the space, the firmament - 'antariksa' io Vedic parlance. It is neither 'primordial disorder' nor priinordial matter but the 'yawning gap between the earth and the sun. Does it have any. thing to do with the Vedic concept of a-sat? Plato's 'space', too, which he declares 'incomprehensible' and 'hardly real and which is nevertheless the source of the four elements,77 also appears to answers to the Vedic a-sat. In the Upanisads as well, akāśa is sometimes said to be the source of the four elements.78
Another import of sat and a-sat as used in the Rg-Veda that would suggest itself is 'reified' and 'unreified'.
The Sata patha-Brahmana elsewhere says that there was (originally), as it were, neither sat nor a-sat and that what there was was the mind (manas).79 It adds immediately that the mind is neither sat nor a-sat.80 Sāyaṇa explains that something beyond sat and a-sat there was, which was the mind; for the mind is neither sat, being devoid of form etc. characteristic of the jar etc., nor a-sat, being cognizable. 81
Sayana's explanation does not help us much, however, In fact, being too loose in expression, too profuse in the use of adjectives, and too paradoxical and symbolical in approach - 'bahubhaktivadini', viz. likening any. thing and everything to anything and everythings, the Brahmanas cannot be taken literally.
According to a passage in the Brhadaranyaka-Upanişad, nothing existed before the cosmos, which was all enveloped by death, that is, by hunger, which is death.98 The Upanişad declares elsewhere that before the cosmos there was Brahman.84 At a third place. It equates a-sat with death and sat with immortality.85 If we can make anything out of these rather obscure and mystical passages (of course to us moderns, not necessarily to those for whom these were composed), it is this that in the beginning there was the reign of the unmanifest inscrutable,

Page #30

Harsh Narain
thesis "sar The hymn of creation is exquisitely dialectical. In it the is negated by the antithesis a-sat' and finally both the thesis and antithesis come to be negated altogether (nasad visin no sad äsit). This line of thought is also followed by the Upanişads, which, sometimes, categorically declare that the ultimate reality is neither sat nor a-sat: (na san na casat),88 that it is neither this nor that (neti neti),87 The dialectic thus emerging is expre. ssible as under : Thesis Antithesis
Synthesis Sat A-sat
Neither (neti neti, avyakria) Sometimes, the Upanisads speak of the third moment as both sat and 0-301, in which case their dialectic would stand revised as under: Sat A-sat
Both (sad-asat) Both these patterns are found in the Vedic and Upanişadic literature. In the last analysis, both the creation-lıymn and the Upanişads come upon positive principle: the hymn, upon the one (eka):89 the Upanişads, upon the atmano
A dialectical relation involves and presupposes not only a conflict but also a unity and interpenetration of opposites, and it is interesting to find that the Vedas do suggest such a relation between sat and a-sat while describing a-sat as the kin (bandhu) of sat. 01
It seems that, in their early career, the terms 'sat', 'a-sat', and 'rajas' carried, among others, the sense of luminous, dark, and activity respectvely. Buitenen is inclined to believe that "sattva' has taken the place of
jyoris', 'tapus' or 'tejas'.92 In this connexon it is interesting to note that sometimes the Mahabharata tends to use 'tapas' for 'sattva' 93 equating 'Tapas' with light and knowledge.94 Likewise, while using rajas' and tamas together, as "rajas-tamas', the Athavra-Vada juxtaposes them to light' Gjyotis), which appears to be easily interchangeable with sat. It is significant, indeed, that 'sat' and 'rajas' retain their original sense in the Sankhya system and that 'a-sat' signifying 'dark' is patently interchangeable with the guna called 'tamas' in that system. It is also significant that, in the creation-hymn itself, it is also stated that in the beginning there was 'tamas' enveloped by 'tamas".97 Is the first of the two instances of 'tamas not the same as the Sankhya ? If it is, the verb 'was (asil) will have to be construed to mean 'arose' or 'came into being' (abhayat). Indeed, there is a well-attested tradition for it. As already pointed out, the Maitrāyant-Upanişad identifies the Vedic 'tamas' with the Sankhya one in so many words, Besides, when another Vadic bymn speaks of the birth sat from a-sat, as we have seen alredy, the term 'a-sat may be taken to stand for the 'tamas' in the creation-hymn. This is, however, pure conjecture in the present context. Generally speaking, the pair of opposites sat and a-sat framed in the Byhadaranyaka-U panişad08

Page #31

29
Vedic Origin of the Säikhya Dialectic as well as Taittiriya-U panişado) may as well be taken to correspond to the sat-asat pair of the hymn of creation. In that case, sat and a-sat would mean immortal (satya) and mortal (an-şta) respectively. Thus, the terms 2-sat' and 'tamas' occurring in the creation hymn become synonymous.
The roga-Sūtra appears to refer to the guna-trilogy under a different nomenclature: 'prakasa-kriya-sthiti.'100 literally, light, activity and inertia, standing respectively for sattva, rajas, and tamas. This, too, serves to buttress the above thesis.
From the foregoing considerations, the conclusion is irresistible that a-sat, rajas, and sat of the creation hymn of the Rg - Veda are the precursors and prototypes of the three guna-s - tamas, rajas, and sattva - of the Sankhya system,
From an interesting passage in the Taittiriya-Bralımana, it appears that the terms 'a-sat”, “rajas', and 'sat of the hymn of creation are also identifiable with the Vedic triad of the three worlds - earth, firmament, and the solar world. We have seen that the opening verse of the creation hymn says that (originally) there was neither sat, nor rajas, nor asar. The unmistakable import of this statement is that there was nothing whatever. The 'Taittiriya Brahamana also has it that first there was nothing whatever (naiva kiñcana) and, father in explanation of the 'nothing whatever', hastens to add that there was no solar world (dyo), no earth (přthiui), no firmament (antariksa) 101 - none of the three worlds. So, there appears to be an agreement between the following triads: A-sat Rajas
Sat Earth Firmament
Solar world Incidentally, the Vedic-Brāhmaṇic nothing' is not pure void. It is something inscrutable, the 'one' of the creation-hymn already referred to. That is why the Brahmana text adds that the 'nothing' decided to 'be'. 102 and gave birth to the mind (manas), which begot Prajapati (the lord of of creation) who created the world.105
The trilogies related to the trilogy of guņa-s and discused above are culled below for a synoptic view of the matter : Tamas Rajas Sattva Slumber Dream Wakefulness Earth Firmament Sun | Dark/Black Red White Darkness Energy Light | Solid Below Middle Above A-sat Rajas . Sat Fire Air/Indra Sun
| Nothing Becoming Being Rudra/śiva Brahman Vişnu 1 A-sat Neither sat Sat (masculine)
nor a-sat Chaos Creation Cosmos | A-sat Both sat Sat Night: Dawn Day
and a-sat Inertia Activity Light
Heat

Page #32

Harsh Varain
In fact, there are hundreds of trilogies corresponding to the Sānkhya ilogy of gune-s called Saltca, Rajas, and Tamas, scattered in ancient ients. Our aim being simply to trace the origin of the guna-trilogy in the profe-philosophical Vedic (including Brāhmaṇic and Upaniş adic) literature, we need not try to explore them all in the present paper.
The question arises, if the Sankhya dialectic has such modest origins * set out in this paper, does it deserve to be taken so seriously as it has all along been, as a fundamental cosmological principle ? Our reply is in the affirmative. Our well considered opinion, not discussed in this paper, is that, whatever it might have been in its origins, the Sankhya dialectic Provides a wonderful key to the understanding of Vedic cosmology, for which reason, we take it, it was entitled Vedānta long before the inception of the extant Sankhya texts. Great illoughts are often found to have humble beginnings like the rose which originates from mud. Sometimes, highly original ideas are occasioned by remotest possible similarities between the terins at the farthest remove from each other, But our present project does permit a proper probe into this issue, Foot - notes
1. Harsh Narain. Evolution of Dialectic in Western thought (Varanasi: Motilal Benarsi.
2. Bagavad Ga (Gorakhpur Gita Press) 18.40; Mahabharata (Gorakhpur : Gita Press)
Dest-Bh7gavata, Ramateja l'ande, ed. (Vanarasi : Pandit Pustkalaya, 1969) 6.30.49-51; 31.34 41. C. Mahabharata Sänti-Parvan 187.25 and Anusasanaparva 12.4 describing the three ganas as attributes of soul (Jiva-gunah); 280,4, describing the three gunas
an identical with the Lord (Näráyanātmakän). 3. Bhagavad Gita 18, passim; Mahabharata, Santi Parvan 194, 37-40; 248. 22-24;
Asvamedhika-Parvan 36. 4-7; 39, 1-9; Vāyu-Purūņa (Bombay : Sri Venkatesvara Steam press 1933), Purvärdha 5.16-17; Kūrma Purana, Rama Shankara Bhallacharya, ed. Varanasi : Indological Book House, 1967, 292; Sankhyā Kārika with Sankhya. fattvakaumudi, Ganga Nath Jha and Har Datt Sharma, eds. (2nd ed., Poona : Ori
ental Book Agency, 1934), 12-13, pp, 28-31. 4. Samkåyatartvakaumudi 13, pp. 30-31. 5. Mahmuti, with Matvarthamuktāvali, Gopala Shastri Nene, ed.. Kashi Sanskrit
Series, No. 114 (Varanasi: Chokhamba Sanskrit Series Office. 1935). 1. 26; Mahābhārata
Santi Parvan 238.20. 6. Caraka Samhita. Vamana Kesleo Datar, ed. (Bombay : Nirnaya-sagar Press, 1922).
Sarira-Sthåna 1.34, 66-67, 140. 7. Muhabharata, Santi Parvan 219.25. B. S N Dasgupta, A History of Indian Philosophy, Vol. 1 (Cambridge University Press
1922), pp. 221-222 9. T. Burrow. "Sanskrit Rajas', BSO AS, XII, p. 469, quoted in J. A. B Van Buitenen
Studies in Sankhya' (all), JAOS. Vol. 77, No. 2 (April-June, 1957). pp. 92-93. 10. E. H. Johriston, Early Sankhya, Prize Publication Fund, Vol. XV (London: Royai
Asiatic Society, 1937). pp. 34-41. 11. Nangapta, p. 223 12 See Language, VI (1930). pp. 36-40, discussed in A. B. Keith, "The Elymology of
Guna'. X. B. Parhaka Commemoration l'olume, Government Oriental Series, Class B.

Page #33

Vedic Origin of the Sankhya Dialectic
No. 7, S. K. Belvalkar, ed. (Poona : Bhandarkar oriental Research Institute, 1934), pp. 311-314.
13. See, for example, Kālidāsa, Raghuvansa (Lucknow : Nawalkisliore Press. 1896)
9.54; Kumārsambhava, Narayan Rama Acharya, ed. (14th ed., Bombay : Nirnaya Sagar Press, 1955), 4.15, 29- for 'guna' as bowstring; Baudhayana-Dharmasītra, A. Chinnaswami Shastri, ed., Kashi Sanskrit Series, No. 104 (Varanasi : Chowkhamba Sanskrit Series Office, 1934), 2.3.12; 2.5.12; 4.1.12, 16. 26- for 'guna' as merit, worth, virtue. Guina as quality needs no introduction, and guna as strand
follows. 14 Keith, p. 313. 15 Yajur-yeda (Taittiriya-Samhita) with Sāyana's Vedārthaprakāśa, Satyavrata Sama
shrami ed., Bibliotheca Indica (Calcutta : Asiatic Society of Bengal, 1899), 7.2.4.2. 16. Atharva-veda (Saunaka sanhita), Shripada Damodara Satavalekara, ed. (Oundh:
Svadhyaya Mandala, 1943), 10.8.43, 17. Keith, p. 313. 18. Mahābhāşya (Varanasi: Motilal Banarasidas, 1967) 5.1.119. 5. . Mahabharata, Santi-Parva 320.103 ff. 19 Mahābhārata, Sānti-Parvan 194.15, 29-30; 219.25; 248, passim; 275,25-28; 285.
16, 22-28; 295,2. Cp. 320. 103-1 13 describing mind (manas), intelleet (buddhi), etc, as 'guna-s'. I cannot bring myself to endorse Buitenen's interpretation of Bhāva to mean evolved) form of being', in his 'Studies in Sankhya' (1) JAOS Vol 76.
No. 3 (July-September. 1956), pp. 153-157. 20. Atharvaveda (Saunaka-Samhitā) 10.8.43. 21. Ibid 8.2.1. 22. Vyāsa-Bhäşya, with Yoga-Sutra, Goswami Damodara Shastri, ed., Kashi Sanskrit
Series, No. 110 (Varanasi: Chowkhamba Sanskrit Series Office 1935), 4.13, p. 415;
Bhāmatz 2,1.3; p. 352; 23. See, for example, Rg-Veda (Sakala-Samhita) with Sayana's Vedarth-prakāša F. M.
Maxmuller, ed., Chowkhamba Sanskrit Series, work No. 99 (Varanasi: Chowkhamba Office, 1966), 1.22. 17-18; 1.95.3; 1.146.1; 1.164.20; 2 40.4; 3.20,2; 3.26.7; 4.1.7; 4,53,5;
10.45, 1-2; Atharva-Veda (Saunaku-Samhitā) 3.21.7; 8.1.11. 24. Rg-Veda (Sakala-Samhita) 1.34. 25. See, for example, ibid, 1.95,3; 1.146.1; 3.20.2; 3.26,7; 4.1.7; 10.2.7; 10.45. 1-2: 10.46.9:
10.88.10. 26 See for example, ibid 1.95.3; 10.45.1-2; 10.88.10. Of the last verse, we follow the
interpretation given by Sakapuni. See Yāska, Nirukta, with Durga's Nirnkta-yrtti, V. K. Rajavade, ed. (Poona: Anandashrama, 1921, 1926), 7.7.5. Also see Atharva
Veda Saunaka-Samhita 3.21.7; 8.1.11. 27 See, for example, Rg-Veda (Sakala-Samhita) 2,40.4; 10.45.1; Atharva-Veda (Saunaka
Sanhitā) 10.6 31; 12.3.20; Aitareya-Brāhmana, Wasudeva Laxman Sharma Pansikar and Krishnambhatta Gore, eds. (Bombay: Nirnaya-Sagar Press, 1925), 1.5,8; SatapathaBrahmana, Satyavrata Samashrami, ed. (Calcutta: Royal Asiatic Society, 1903), 13.1. 7.3. Cp. Yajur Veda ( Madhyandina-Samhita), Shripada Damodara Satavalekara, ed.
(Paradi: Svadhyaya Mandala, 1957), 17,67,68; Yajur Veda Taittiriya-Samhitā 4,6 5,3,4, 28, Yajur Veda ( Madliyandin-Samhita 3 5,37; 7.29; 8,53; 23.8; 36.3; Yajur Veda (Taitti
riya-Sanhitā) 1.6.2.2; 5.5.5.3; 7.4.20.1; and in several other Vedic texts, 29. Rg-Veda (Sākala-Sanhitā) 5.60 8. 30. Ibid, 10.81.5; Atharva-Veda Saunaka-Samhitā) 10.7.8; Yajar-Veda( Mādhyandina-Samhitā)
17.21. 31. Rg-Veda (Sākala-Samhitā) 1.50.10. .

Page #34

a
Harsh Narain 32 Yajur Veda (Taittiriya Surrhitā) 7.2.4.2. 33. Satapatha-Brahmana 14.7.1.9. 34 Br Yeda (Sakala-Samhita) 1.89.4; 190.7; 1.164,33; 1,191,6; 6,51.5. Atharva-vedo
Garaaka-Samhita) 6,120.2. 35. Satapatha.Brahmana 14.4.3.11; Taittiriya-Brahmana V.S. R. Narayana Shastri, ed:
Anandasbrana Sanskrit Series, No. 37 (Poona: Anandashrama, 1934, 1938), 2.1.8.1. 96. Sasaparka-Bräkmana 12.9.2.12. 37. Vavu-Purina Purvärdba 45. 87. Cp. Taittiriya-Aranyaka, with Sāyana-Bhasya,
Kashinath Vasudeva Shastri Abhyankara and Ganesh Shastri Joshi, eds. Anandashrama Samskrit Series No. 36 (3rd ed. Poona : Anandashrama, 1967, 1969). Prapāthaka 10
(known as Nārāyana-Upanigad), Anuvāka, 22; Malānārāyana Upanişad 14.1. 38Re-Veda Sakala-Sanhita) 1.22.17-18; 1.154, passim; 7.100.3-4. We follow akapūni's
ntespreration given in Nirukta 12, 2.8. $9. See, for example, ibid 1.34.8; 2.27.8–9; 4,53,5; 7.87,5; 7,104,11; Atharva-veda (Saunaka
-Sarina) 18.2.49. 40. See, for example, Atharva-Veda (Saunaka-Samhitā) 4.14.3; which refers to a fourth
World beyond the solar world. 41. RP-Veda (Sökala-Sarshita) 1.56.5; 1.62.5; 1.84.1; 1.124.5; 1.168.6; 1,187,4; 2.40.3;
6,629; Atkarva-Veda (Saunaka-Samhita) 4.25.2; 7.25.1; 7.41.1; 10.3.9; 13.2.8; 13.2.43;
Yajur Veda (Mädhyandina-Sanhita) 13.44. 42. Smkhya-karikā 54: Manu-Smrti 12 40; Bhagavad-Gītā 14.18; Mahābhārata, Santi
Parvan 302.47. 43. Re-leda (Sakala-Samhita) 1,139,11; Atharva-Veda (Saunaka-Samhitā) 1.30.3; 109.12; 44, kg-Veda Sökala-Samhita 10.158,1; Nirukta 7.2.1. 145, Rg-Veda Sakala-Samhita) 1.22.16-21. 46. Aptareya-Brahmana 1.L.L. Rg-l'eda (Sakala-Samhitā) 1.27.10; 3.2.5; 4.3.1,
Vaya-Purära, Purvärdha 5.14. 'Agnirapi Rudra ucyate "Nirukta' 10.1.7. 49. Maitrayant-Upanišad, Narayana Rama Acharya, ed., with 119 other Upanişads
including those referred to infra (5th ed, Bombay: Nirnaya-Sagar Press, 1948), 5.2. 48. R Veda (Skala-Samhitaj 10.129.3; Manu-Smyti 1.5. 49. Maitriyani--Upaniyad 5.2. Cp. Mahābhārata, śānti-Parvan 194.33; 219.31; 247.22;
289.31. 90. Non-Smrti 1.52, 74. 51. Srimad Bhagavata (Gorakhpur: Gita Press) 11.25,20. Cp, note 33, supra. 52. Ibid. 10.3.28.
53. Mahabharata, Santi-Parvan 302,46; Devi-Bhāgavata, Ranateja Shastri, ed. (Varanasi:
Pandita Pustakalaya, n.d.), 3.8.4, 6.9, In Mahabharata Sänti-Parvan 280.39, however
wattva is called red, 34. Sremas Bhagavale 10.3.20. 55. Swetaratara-Upanişad 4,5, Mahānērayana-Upani şad (Atharva-Vedic) 9.2; Nārāyana
Upontsad (the concluding, 10th Prapāțhaka of the Taittiraya-Aranyaka), Baba Shastri Phadake, ed. (Poona: Anandashrama, 1927) 10,5; Cp. Mahābharala Sānti-Parvan
302.46. $6. Ckandagye-Upani ad 6.2.3-4; 6. 4. $7, Buitenen, 'Studies in Sänkhya' (III), JAOS, Vol. 77. No. 2 (April-June, 1957), pp.
58. Brhadaranyaka-Upanişad 1.2 1-2. 59. Re-Veda 10.129.1-2. 60. Cp Bhagavad-Gila 17.26 defining 'sat' as truth, goodness, beauty, modernizingly
speaking 61. Chandosya-Upanisad 6.2.1-2. Cp. 3.19.1. 62, Taittiriya-Upanışad 2,6-7;

Page #35

Vedic Origin of the Sankhya Dialectic
64. Dayananda. Rgvedadibhāsja-Bhimikā (Ajnier: Vaidika Yantralaya, 2008 Anno Vikrami)
D. 131, Here Dayananda is not a trinitaria, which he is in luis Satyārtha-Prakasa. 65. Sayana on Rg. Veda (Sakala-Samhitā) 10.129.1. 66. Satapatha-Brāhmana 14.4.2.15. 67. Man Smrti 1.5. 68. Rg-Veda (Sakala Samhitā) 10.5.7. Cp. Atharva-J'edu (Saunaka-Samhita) 10.7.10; 17.1.19. 69. Sāyana on Rg-Veda (Sakala-Sanhita) 10.5.7. 70. Toittiriya-Upanisad 2.7. 71. Sankara ad Ibid.
72. As in note 70. supra. 73. Rg-Veda (SAKALA-Samhitā) 10.72.2.3; Atharva-Veda (Sannaka-Samhita) 10.7.25. 74. Sāyana on Rg-Veda (Sākala-Samhita) 10.72.2. 75. Satapatha-Brāhmaṇa 6.1.1.1. 76. Säyana ad Ibid. 77. Plato, Timaeus, The Dialogues of Plato, B. Jowett, tr. (4th ed., Oxford: Clarendon
press; 1953), 51ab, 52b. 78. Taittiriya-Upanişad 2.1; Chandog ya-Upani şad, 1.9.1; 3.14.1. 79. Satapatha-Brāhmaṇa 10.5.3.1. 80. Thid 10.5.3.2. S1. Sāyana ad Ibid. 82. Nirukta 7.7.1, read with Durga's Comments thereon, 83. Byhadāranyaka-Upani şad 1.2.1. 84. Ibid 1.4.10. 85. Ibid 1,3,28, 86. Mundaka-Upani şad 2.2.1; Svetāśvatara-Upani sad 4.18; Bhagavad-Gita 13.12. 87. Brhadaranyaka-Upani şad 4.5.15. Cp. Kena-Upanisad 1.4; Katha-UPani sad 1.2.20:
2.6,12; Taittiriya Upanişad 2.4; Svetāśvatara-Upanisad 1.8: Mantakya-Upani şad 7. 88. Prasna-Upani şad 2.5; Bhagavad-Gita 9,19; 11.37. 89. Rg-Veda (Sakala.Samhitā) 10.129.2. 90. Katha-Upanişad 1.2.20, for example, 91. Rg-veda (Sakala-Saihita) 10.129.4. Cp, Atharva-Vedla (Saunaka-Sanhitā 4.1.1; 10,7,10;
17.1.19; Yajur-Veda (Madhyaudina-Samhitā) 13.3. 92. Buitenen, 'Studies in Sankhya, (III) JAOS, Vol. 77, No. 2 (April-June, 1957), p.
106, note 80. 93. Mahābhārata Sänti-Parvan 216.1 6.18; 217.16. 94. Ibid 216.16-17; 217, 15-16, 95. Atharva-Veda (Saunaka-Samhita) 8.2.1-2. 96, Saikhya-Kārikā 12-13. 97. Rg-Veda (Sakala-Sarithitā) 10.129.3. 98. Bihadaranyaka-Upani sad 2.3.1. 99. Taittiriya-U pani şad 2.6.
100. Yoga-Sītra, Vyasa-Bhagya 2.18. 101. Tantiriya-Brāhmana 2.2.9.1. 132. Ibid 2.2.9.1. 103. Ibid 2.2.9.40. Sambodhi 4.1
2.0,

Page #36


Page #37

THE TREATMENT OF SUSPENSE (KATHA-RASA) AS A CONSCIOUS NARRATIVE SKILL IN DHANAPĀLA'S TILAKMANJARĪ*
N. M. Kansara
A successful writer of a narrative must create an illusion of reality in the mind of his listeners or read=c3; and a sura means to this end is to hold the audience in suspense so that it is toj much interested to have any time to reason and so spoil its own enjoyment; any deviation from the legitimate uafolding of the plot is fatal as it breaks the continuity of the suspense, which is inherent in any unsolved Problem, and the solution of the Problem, with its attendant removal of the suspense, is the end of the story. 1 Dhanapāla, being a skillful narrator, and a highly concious one at that, seems to have been pretty aware of these requirements. He, therefore, fully employed his skill in weaving his plot in such a way as to maintain constant interest of the audience in bis narrative, a
The story of the Tilakamañjarī begins with the description of the city of Ayodhya, king Meghaváhana, his queen, their lack of a male issue, and his wish to undertake the propitiation of some deity to ensure male
y. So far, the interest is generally sustained by the novelty of descrip. tions.
The introduction of the flying Vidyadhara Munt? who predicts the birth of a son, and imparts to that end the Aparajita Vidya, marks the beginning of the suspense, and we do not expect that we shall meet with this same Vidyadhara Muni again, till bis identity is very skillfully revealed by the poet, towards the end of the story, by informing us that it was this same Maharşi who had imparted the Vidya to king Meghavahana,
The advent of the Vaimānika god named Jvalanaprabha 5 is also very purposefully skillful, since it heralds bis impending descent to the human world by his gift of the Candrātapa necklace to the king. The poet has here quietly introduced the necklace which is intended to be a reminder to Priyangusundari, when she is later on born as Tilakamanjari, of her love with Jvalanaprabba. Thus the future role of the necklace has been faintly indicated by the poet well in advance in a skillfully casual manner at the very outset of the story,
But the suspense really gathers strength with the sudden appearance of he Vetala who introduces himself as ao attendance of the Goddess þri.? Who could ever expect that this same Mahodara would turn up again in the narrative to rescue Samaraketu and Malayasundari and actually inform

Page #38

N. M. Kansara
us about it quite unexpectedly when he bappens to exchange words with the erring Gandharvaka ?
The words of the Goddess Sri that the Candrātapa necklace, and indirectly the Balaruna ring too, was to be presented to Prince Harivāhana when he comes of age and that it should be always kept with him during the battles and calamitous situations, sound very innocent and natural till we come to know quite unexpectedly that this ring enabled the commander Vajrayudha to win the losing battlelo and to capture Samaraketu, the hero of the by-plot, to unite him with Prince Harivähana, the hero or the main plot. The ring and the necklace later on remind Malayasundari and Tilakamanajari respectively of their past births, 11
The sudden night-attack on Vajrāyudha's forces: by Samaraketui 3 further enhances the suspense which is resolved oniy when we know that Vajta udha had asked, as a price of military peace, for the hand of Malavasundari who had mentally offered herself in marriage to Samaraketu, and the latter had no other choice but to help her father and win her over from him honourably,18 The poet has skillfully dropped an advance hint about it in the course of his description of the battle, 14 and it is only much later in the narratives that we come to koow about the connection of his deputation on military mission to Kanci with his love for Malaya.
sundars and the consequent night-attack. ...' The enigmatic verses in the anonymous love-letter, found by Manji
raka in the Manakokila warden, testifies to the conscious art of the poet who specitically reveals its significance through Harivāhana's words that perhaps Samsarakelu was reminded of his past experiences, thus rousing the curiosity of the audience as to the tragic love-affair of Samaraketu and Malaya sundari.1
The interlude about Taraka, the sallor youth, and bis marriage with Priyadarsanx, gives an unexpected turn to the smoothly sailing narrative of Samarakeru's naval expedition and provides him a companion who is meant to enable him cross over the ocean;19 but in fact he becomes instrumental in almost drowning him, and consequently, his beloved too,20 by taking him, though at his own request, to the island where the prince falls in love with the unknown girl - Malayasundari -, and comes to grief. These fatal consequences are not at all clear till the poet unfolds the events at their proper places.
The suspence about the sudden alluring music from the unfrequented island in the turbulent ocean conjures up an atmosphere of a fairy tale with its nymphs and spirits, but unexpectedly turns out to be the music of the Holy--Bath Ceremony at the temple of Lord Mahavira, 22 a most

Page #39

The Treatment of Suspense in Dhanapala's Tilakam anjari
37
unimaginable place for worldly affairs like youthful passion; but it is the holiness of this place that comes to the succuor of the damned lovers. 28
The poet's mastery at crcating suspense is very much evident when he brings the account of Samaraketu upto a point at which the latter sces the unknown girl (Malayasundari), and he abruptly drops the account by introducing the portrait of Tilakamañjiri. The consciousness of the literary artist in Dhanapala becomes quite transparent here as he slyly alludes to the response of the audience whose interest in the frame of the narrative has so far been well-sustained.24
The presentation of the portrait of a young girl, and through it the entry of Gandharvaka, has been skillfully utilized to introduce Tilakamanjari as a male-hater (puruşa-d yeşini), and inweave the episode regarding Gandharvadatta. The poet confounds the audience by throwing in a number of joint suggestions about probable causes of Tilakamanjari's aversion to males, 25 the reason being revealed at a very late stage in the narrative. 26 The suggestion that a human prince was the destined niatch for her27 faintly betrays the possibility of Harivāhana's chance. The unspecified task 28 for wnich Gaudharvaka was directed to go to Vicitravīrya at the Savela mountain has been disclosed later on when the aeroplane of Gandbarvaka is thrown away into the Adrstapära lake by enraged Mahodara,29 The insertion of the confirmation of the identity of Gandharvadattā rouses the curiosity which is but partially satisfied only when Malayasundari is interrogated by Vicitravirya 81 and the determination of this identity is very essential in bringing about the union of Samaraketu with Malayasundari, as it attracts the assistance of the superhuman agency in the form of Patralekha and Vicitravirya,32
Io the simple casual promise of Gandharvaka to Harivahana that he will return to Ayodhyā and do a portrait of the prince, unless he is not held up on his way to Trikuța mountain, the poet shrewdly implants the seed of the incident of Mabodara's curse to Gandharvaka.The element of suspense begins to sprout when Gandharvaka does not return to Ayodliyā.34 Likewise the casual polite promise containing the adjectives "sakalarthidrunasya" and “ista phaladayakam" by which Gandharvaka qualifies Harivāhana and bis feet respectively,85 is very pregnant with dramatic irony suggestive of the panegyric verse about Harivāhana sung by Gandharvaka, 80 who is later on rid of the cursed state of a parrot at the hands of the prince, 37 The expresa sion of the natural aspiration of Gandharvaka to draw a portrait of Harivahada so as to allay Tilakaman jari's aversion to males 88 is an advance suggestion about Harivahana's being her destined lover. Likewise, the usual customary remarks of Harivāha na to departing Gandharvaka that the latter should not forget the brief acquaintance89 is related to the task of carrying messages by the parrot. 40

Page #40

N. M, kansara
"The hidden purpose of the letter of Samaraketu addressed to Malaya: sundari and handed over by Harivābapa to Gandharvakadl is disclosed wben Malayasundari suddenly finds it tied to her garment, and consequ. ently gives up the idea of cornnitting suicide again,
Dhadap la betrays his consciousness as an artist when he seeks to enhance t be path of love of Harivahapa for Tilakamaūjari, and almost challenges us to exercise our imagination as to the manner in which Harivāhana can be spade to reach the remote region of the Vidyadhras. 43
By introducing the incident of the mad elephant to be pacified by the mugical powers of Harivahana, and the elephant suddenly flying and kidnapping the prince away, at the poet catches us by surprise and leaving us bewildered and gasping as to what will now happen to the prince, he quitely passes on to Samaraketu's search operation. The suspense intensites when the poet slyly drops in the news that the elephant was, of course, recovered but the whereabouts of the prince were untracable,40 This small detail skillfully introduced here is taken up later on to lay bare how Citrama a took the form of the prince's elephant 47 at the instance of Gandharvaka, who had promised to meet the prince again 40.
The sudden arrival of Paritosa with a message from Kamalagupta adds to tbe effect of suspense especially when the former reports about the mysterious arrival of the message and equally surprising incident of carryIng away of the reply message by a parrot 50 It is noteworthy that the poet gives out the contents of the letter only after giving the full background, thus amplifying the suspense by the delaying tactics,61 This mystery is resolved only when Gandharvaka relates as to how he was transformed into # parrot and how he carried the messages,62 Tbe self-conciousness of the poet is evident in the remarks which indirectly draw our attention to the effect of the incident of the mysterious taking away of the message by a parrot) on the audience, at the same time, the solution of the riddle is wrested in the last alternative of the remarks.68 And the poet drives at kobe ingenuity as displayed in this wonderful parrot-episode.54
To beighten the suspense about the neighing of horses heard by Sama rakete, Dhanapala utilizes the former's curiosity and poses a number of alternative possibilities of gathering so many horses in a place bearby. "The poet's conscious art unfolds itself as he gives out the last alternative. 55
The conscious artist in the poet again peeps ip when Samaraketu. happens to see the Pralasti engraved in the Jaiņa temple at Mount Ekaśmiga, and recapitulating the strange experience that he underwent and the strange places that he reached, proclaims the uniqueness of the situations so far, tbus indirectly directing our attention to their excellence in the story of the TM not only that he is also conscious about the plausibility of the delineation of various incidents.67

Page #41

The Treatment of Suspense in Dhanapala's Tilakmañjari
39
Dhanapala's conscious effort at enhancing the curiosity of the audience is most transparent when lie poses a series of questions relating to the plot and its progress. 5 And, when, through the reply of Gaodharvaka, he comments on the parrot-episode, one can easily gather that most probably these comments are aimed at the implausibility of the parrot-episode in Bānas Kadambari in contrast to the one Dhanapala has himself utilised 50 The series of solutions and their points of implausibility are skillfully employed to augument the effect of suspense. The real cause is revealed when Gandbarvaka relates about his having incurred the curse from Mahodara.61 And the conscious plan in the plot is suggested when the poet indirectly consoles us that the rest of the incidents beginning with the departure of Gandharvaka to his meeting with Samaraketu at Mount Ekaśnga will be narrated in due course. G2
The hint about the attempted suicide by the princess, now relaxing by the side of Harivāhana creates curiosity which is doubled by the verse of the panegyric who allegorically reminds the prince about the delav being caused in entering the city of Ratha nūpuracakravala.99 The lengthy description of the Vaitādhya mountain only serves to heighten the effect of already roused curiosity till the poet himself at last feels it is sufficiently aroused, 64 and proceeds to pick up the thread of the narrative from the point at which Harivahana was kidnapped by the flying elephant, and indi. cates the missing links in the story narrated so far. The leisurely unfolding of the story is in the manner of dangling a carrot in front of a donkey impelling it to go on and on. Likewise, the poet promises that the story to be unfolded henceforward is also full of pleasant surprises and expresses confidence as to his capacity to hold the joterest of the audience by his narrative skill.65
A faint indication of the solution of the mystery of the flying elephant is given in the reflections of Harivahana, and the element of destiny is put forth to rationalize the accident of the flying elephant carrying the prince particularly to the region of the Vaitādhya mountain.07
The suspense based on the unexpectedness of the situation is fully explioted by the poet for propounding the typical Jainistic ideas about the nature of the worldly happiness and this in its own turn also serves to heighten our curiosity. 68
The poet again betrays his consciousness as a narrator when he discloses the connection of the portrait of Tilakamanjari with his arrival at the Vaitadhya region which is recognized to be identical with the one seen by him in the portrait, 69
The induction of the long narrative preludero related by Malaysundarı with the comment that it comprises a series of tragic incidents 71 is a common device aimed at fapning the curiosity of the audience and

Page #42

N. M. Kansara
preparing them for a change as the poet seeks to give a turn to the narra. tive mood.
The prediction by Vasurata about the marriage of Malayasundari12 creates the interest since it is not known as yet that she is to be the beloved of Samaraketu and going to fulfil the conditions. The narrative purpose of the prediction is partly given out in the course of the dialogue between Vicitravirya and Malayasundari, where it is connected with identity of Gandhrvadatta,73
40
Dhanapala has dexterously utilized the popular belief about the Vidyadharas that they kidnap human girls; and it is a potent means of creating suspense in as much as the poet has made full use of the technique of surprise by making Malayasundari who was sleeping in her palace bedchamber at Kanci, wake up quite unexpectedly, as though in a dream, in totally unexpected surroundings of a group of princesses gathered in a Jaina temple situated on the remote Island in the midst of the southern ocean.74 This incident of kidnapping of Malayasundari to Ratnakuta by the Vidyadharas has been cleverly made instrumental in bringing her there where she was to meet her lover, as was predicted by Jayantaswami, in her former birth as Prlyamvada. This whole incident keeps us guessing as to whether it is an illusion or a dream 7 It is partly resolved when Tapanavega is ordered by Vicitravirya to take Malayasundari back incognito to her palace,78 though not fully until we are assured by the poet later on that all this was neither an illusion, nor a dream, but a concrete reality.70
The poet's mastery in holding the credulity of the audience to his fingertips is witnessed in the dexterity with which he keeps up the element of suspense in the dialogue between Malayasundari and Vicitravirya,80 wherein problem of the indetity of Gandharvadatta is kept hanging 1 and, the audience almost forgets that the poet has already dropped the hint about its solution well in advance in the talk between Harivahana and Gandharvaka.92 In this dialogue, again, the poet has sown the seeds of further suspense when Malayasundari declares that her maternal grandfather was a 'hermit' (tapasa), thus giving an advance suggestion about the incident of Gandharva. datta's transportation to the Prasantavaira hermitage of Kulapati Sāntatapa;84 it has been hinted at also in the words of Gandharvadatta herself.85 The poet's skill lies in the fact that in spite of all these advance hints he could sustain the suspense successfully to the ultimate delight of, and consequent applause from, the audience.
And see the poet's versatile art in slyly inserting the prediction by Muni Mahāyasas about the union of Gandharvadatta with her kith and kin, which in turn proves to be the vital key to unlock the otherwise closed fate of the so far impossible union of Samaraketu and Malayaundar18", The poet is conscious enough to point out to some of the minor missing

Page #43

The Treatment of Suspense in Dhanapala's Tilakamanjarī
lioks in the story disclosed so far and to the solutions thereof, 88 and this in turn is meant to further enkindle the curiosity of the audience! And hardly would the audience remember that the mission entrusted by Vicitravirya to Citralekha to verify the identity of Gandhrvadtta, so has already been disclosed to them long back.90
The faint memories of Malayasundari slightly stirred at the sight of the temple of Mabavira at Ratnakūtai serve as a sort of dramatic irony, referring as it does to the fact that this temple was actually built by her previous birth as Priyamvadā.02 Similarly, the sight of the image of Mahā. vita arouses her longings regarding some beloved seen in past and it serves as an advance suggestion about her being the beloved of Sumalı during her former birth as Priyamvadā.04
The poet's consiousness as a narrator again comes to the surface when he assures us, through the words of Tāraka, that he has some plan ready • up his sleeves to bring about the union of Samaraketu with Malayasundary95
The poet is very much conscious, again, about the ingenious device of double-entendre based on meaning (artha-ślesa) employed in the invocation apparently addressed to the boat but actually meant for Malayasundrī,96 that he draws our attention to it four times,97 And as if not satisfied with this much, Dhanapala cleverly brings out the various good qualities that went into, and the purposes served by, the composition of the invocation.09
The dramatic irony is again utilized when Malayasundari somewhat sharply tells the son of the temple-priest that she would take to the principal jewel (also her beloved hero Samarketu) when the latter happens to come to Kancı.99 These same words have been repeated when Samaraketu relates his past experiences to Malayasundary.2.00
When Malayasundari swoons on finding that the princess accompanying her on the rampart of the temple at Ratoakūta bave suddenly disappeared, 102 the poet skillfully subordinates the incident of this disappearance to the effect of it on Malaysundari whose subconscious yearnings are thereby revealed. The audience does not know for certain whether Malayasundari was first made invisible to Samaraketu for a while,103 though even after that she was present there to witness the suicidal attempt of the love-lorn prince to drown himself, and she also followed suit there and then soon after 108 The poet seems to have deliberately kept certain facts uncleared in order to leave the audience guessing as is clear from the remarks of Malayasundar1.104
Future incidents are indicated by means of dramatic irony cuggesting the future marriage of Malayasundari with Samaraketu,105 and this serves to enhance our curiosity as to how the poet is going to manage this when he paade both these lovers drown themselves into the ocean.100 The poet Sambodhi 4.1

Page #44

N. M. Kansara
consciously indicates his future plan by assuring us, through the words of Bandhusundari, that though drowned Samaraketu will be saved and he would set out in search of Malayasundari.107
The rationality of the poet is remarkably noteworthy when he brings the hopelessly desperate lovers, viz., Samaraketu and Malayasundary, verv near to each cther without their knowledge when the former has been passing his night alone in the temple of Cupid in the Kusumākara park at Kancı,209 while the latter reaches the door of the temple and bows down to the deity from outside lest somebody niight notice her as she is out to commit suicide 109
Dhanapala is highly conscious of his plot-construction in so far as he tries to carry his audience with him by recapitulating the past events as The narrative progresses from point to point. That is why he takes such an opportunity of summing up the incidents beginning with Malayasundari's transportation to the temple at Ratnakuta and ending with the end of her unconsciousness consequent to the strangling during her attempt at suicide by hanging herself.110 Again, Dhanapāla draws our attention to certain missing links through the reflection of Malayasundari,111 to enhance the suspense and indicate the course of future events yet to be narrated. Simi. lary, the recapitulation by the poet about the events after Malayasundari's atternpt at hanging herself11e supplies the missing links in the narrative much in the manner of a veritable Viskambhaka in a Sanskrit drama.
The use of identical situations in which the companion forcibly makes one of the lovers bow down to the other, as in the cases of Samaraketu 119 and Malayasundar 114 would naturally tickle the audience. So would a sort of a telepathic Instinct of both the lovers to commit suicide 115 create tragic interest in them. The recounting of past events through the answers of Samaraketu to the question of Malayasundari, has also been used by the poet to bring the narrative uptodate, though he further keeps up the interest by leaving the problem of Samaraketu's rescue from the ocean unsolved.
The dramatic irony in the doubt expressed by Samaraketu as to his future unlon with Malayasundry is meant to keep the audience guessing about the future hurdles that might be coming in the path of their happy unlon, such as the transportation of Malayasundari to the hermitage of Kulapati santātapa and the night-attack by Samaraketu who is thereby captured alive by the forces of Vajrāyudha. The link in the path of their marriage is provided when King Kusumasekhara comes to know how Prince Samaraketu rescued Malayasundari while she had thrown herself in the deadly noose and was being gradually strangled in her bid to commit suicide in the garden 116

Page #45

The Treatment of Suspense in Dhanapala's Tilakamañjari
Dhanapala may not be taxing our credulity a little too much when, in his anxiety to summarize the past events and point out a doubt,117 he expects us to belive that the crew sailing down below could listen to the remarks of Malayasundari apparently addressed to the temple-priest boy. The poet certainly intends here to exploit the remarks fully for the purpose of drawing our attention to his ingenuity as to the clue provided well in advance to Samaraketu for tracing the whereabouts of the unknown beloved, viz., Malayasundari. The purposefulness of this recapitulation is highly transparent in the remark with reference to the letter from the father of Samaraketu,118 the contents whereof are connected with the incident of the siege of Kañei by Vajrayudha,110 It is now only that we gather the purpose of Vajaryudha episode, viz. to bring about the martial nature of Samaraketu and his love for Malayasundari for whose sake he mounted the night attack.220 The incident is recollected again in the form of news brought by a Brahmin at the Prasantavaira hermitage,121
43
The poet's minute care for gathering the threads of the narrative is evident when we notice how Gandharvadatta is made to know about her father Vicitravirya, the Vidyadhara emperor, through Bandhusundari when the latter reports to her how her daughter Malayasundari tried to commit suicide,122
Dhanapala's skill is again evident when he cuts short the narrative on linking the threads of it and also echoes the curiosity of the audience about the part of the narrative now left untold, 123
The element of suspense is again introduced when Malayasundari, who swooned on the sea-shore near the Prasantavaira hermitage, suddenly found herself in a wooden aeroplane floating in the waters of the Adrṣtapara lake situated thousands of miles away from the hermitage, 124 The suspense is resolved when we know how Mahodara had angrily thrown the aeroplane there when he cursed Gandharvaka.125 The event is intelligently exploited to recapitulate past events under the pretext of reflections of Malayasundari. 126
Scarcely do we remember that the letter, which Malayasundari accideutly found tied to the skirt of her garment,127 the one that was handed over to Gandharvaka by Prince Harivahana,129 The mystery as to how it came to be tied to the skirt of Malayasundary's garment is unvelled only when Gandharvaka relates about his curse,120
The suspense as to why Gandharvaka could not return 130 is resolved only when he discloses how while returning from the Suvela mountain he happened to see unconscious Malayasundari lying on the sea-shore, and how in a bid to search some medicinal herb to counter the effect of poisonous fruit she had eaten, he incurred the curse of Mahodara, and how the aeroplane, with Malayasundari lying unconscious in it, was thrown in

Page #46

V. M. Kansara
the Adrstapara lake 131 The poet reminds the audience about this episode of Gandharvaka when Malayasundari happens to meet Patralekhā. 132
The relation of Gandharvadatta with Citralekha and also with Patralekha is disclosed in when Citralekha introduces Malayasundari and summarizes the incident about the latter's transportation by the Vidyadbaras,134 And the poet wants us to note that the account of Malayasundari is ceaselessly fragis, 15mcant as it is to illustrate the inexorability of the Law of Karma 138 "The moral of the cpisode of the love-affair between Malayasundari and Samaraketu has been skillfully put forth in so many words in the form of philosophical reflections of Harivahana, 137 While the poet has indicated that the process of reaping the consequences of evil deeds by Malayasun. dat is now alinost over, 18 as a result of her worship at the Siddhāyatana tecaple, and etc., we are still deliberately left in the dark as to what was that evil deed for which she was subjected to so much misery. It is later on disclosed in the form of Priyangusundari's anxiety for Priyarvadā139 when the former entrusts the care of her temple to the Goddess Śrī.110
The poet's conscious art is again to be witnessed when, while summarizing the events about Samaraketu, 141 he attempts at enhancing the suspepse by pointing out the incompatibility of the situation in view of the missing links.162 It is more evident when Dhanapāla resumes the account of Harivabana by changing the focus from one scene to another in order to bring the account uptodate.148
A fresh clement of suspense, with a seed of its solution, is introduced wben Malayasundari regrets that not even a bird is at her disposal to carry a message, 44 and in response to that utterance of hers a parrut, speaking in human tongue, suddenly comes down from a nearby tree and carries the message away.145 The typically Jainistic rationality of Dhanapala is seen when he slyly makes his parrot say "Paksi-rūpi nabhascaro'ham"146 in which expression the word 'nabhascara' is a double-meaning one as an adiective meaning the one soaring in the sky', and a substantive meaning
a Vidyadhara'. The categorical remark of Harivābana as to the parrot's being m ebody else than a mere bird.147 is also meant to rouse our curiosity which is allayed later on in the account of Gandharvaka.148 The casual alliterative remark, viz., "Kamalaguptasya guptena bhütva satvaram ayam prâparivo lekhah is ineant to justify the incidents previously narrated as to how Kamalagupta bad found the letter of Harivāhana almost from nowbere, 150
The reason why Prince Harivāhana first saw fresh footprints and not the ladies, 451 is revealed when he describes how they ran away as the Aving elephant crashed into the waters of the Adrstapāra lake,152 The inci. dent of Harivahana's first meeting with Tilakamanjarī in the creeper-bower is repeated briefly from the latter's point of view, 153 the former detailed

Page #47

The Treatment of Suspense in Dhana pala's Tilakamanjari
45
narration154 of it being from the prince's view point. The news about, and the narration of the cause of, love-sick condition of Tilakamañjari165 arouses our curiosity especially in view of her aversion for males. 150
The poet seizes an opportunity to summarize the events about Harivahana in the form of his reflections in response to the tragic tale of Malayasundari 157 Similarly, the consciousness of Dhanapala as an artist is fully revealed when he recounts, 168 of course in a quite different context, how Tilakamanjarī did not show even the common courtesy of speaking to him when he first happened to meet her in the creeper-bower.
A simple casual question from Mrgānkalekhä as to whether Harivahana could see the beauty of the city of Rathanūpuracakravāla, and his equally natural reply that it cannot be called 'seen' till he has the opportunity to see it leisurely and unobserved by anybody, 159 is really meant to introduce the magic mantle later on, which inducts further element of suspense as Gandharvaka is relieved of the curse of becoming a parrot and resumes his own Vidyadhara form. 160 It is resolved in Gandharvaka's narration about haviag incurred the curse ol Mahodara. Here, the return of Gandharvaka in the form of a parrot161 is introduced at a point when Haciväbana has only just arrived at Rathanüpuracakravāla. The message brought by Gandharvaka induces Harivāhana to return to Ayodhyā 112 and precipitates the rest of the events in the TM in a quick succession.
The importance of the magic mantle is consciously stressed by the poet in that it is said to be invisible and to be felt by touch only; and other divine qualities of the mantle, such as its power to make one invisible, etc., are also listed, the last one, viz , to rid one of a curse, being skillfully put at the end of the list,163 We are rather amused when the poet expresses, through Harivāhana, his satisfaction at the narrative purpose served by the magic mantle in the narrative, 164 and skillfully utilizes it to introduce the tragic account of Gandharvaka,166 as he now gathers the threads of the narrative.
Dhanapāla is very particular about minor details. Thus, he informs us that Gandharvaka had tied the message to the skirt of his upper garment166 before he set out for the Suvela mountain after meeting Harivāhana at Ayodhyā. The strategic importance of this detail is realized when we are told by Gandharvaka how he spread bis upper garment over unconscious body of Malayasundarī, 187 since it is now only that we know how Malayasundari accidently found the message tied to the skirt of her garment, and that the seeming accident was after all no accident at all.
The lamentation of Tarangalekha when Malayasundarı ate the poison. ous fruit and swooned, 168 is skillfully utilized to attract the attention of Gandharvaka who was returning in an aeroplane from the Suvela mountain, 169

Page #48

N. M. Kansara
Mahodara is again referred to as having assumed the form of a Velala 10 in order to remind the audience about the identity of Mahodara. the Yaksa attendant of the Goddess Sri, and the Vetāla who tested the devotion of King Meghavahana. The missing links as to the rescue of Samaraketu ( along with Taraka ) and Malayasundari after they tried to drown themselves into the ocean, are supplied here by revealing that it was Mahodara who saved these desperate lovers and reached them to their respective places safely. 170 However, the little doubt lurks in our mind as to why Mahodara should have taken the trouble. This doubt is also removed when, in response to the request by Priyangusundari the Guddess Su entrusts the task of guarding both the Jaina temples, viz , the one built by Priyangusundari at Mount Ekaśțnga and the other by Priyam. vada at the Ratnakuta island, to the care of Maliodara,172 who therefore was naturally interested in averting the mishap in order to prevent the defilernent of the holy premises.
The end of the curse of Mahodara to Gandharvaka is stipulated to be only by grace - or gift - of the Goddess Śrī,173 It is noteworthy that the element of accident is not wholly irrational and is justified by Dhana pāla as in the case of Gandharvaka, who, remembering that he was Vidyadhara 174 came down from the tree when Malayasundari invoked the help of a bird or a Vidyadhara to carry a message of Harivahana, who had asked him not to forget his acquaintance in times of need. It is here that the mystery of the parrot who carried the messages of Harivāhana and of Kawalagupta is revealed, 176 The speech of Gandharvaka is skillfully utilized by the poet to recapitulte past events and show their interrelationship. 176 A couple of missing links are also indicated in order to maintain the interest: 177 though the solutions to these have been indirectly revealed long back.178
The skill of the poet is again witnessed when we find that the contents of the letter sent by Kamalagupta as a reply 179 are revealed only after Gandharvaka is rid of Mahodara's curse, and the message is further utilized for providing a reason for sending Harivähana back to Ayodhyā in search of Samaraketu. 180 Malayasundari's doubt about the identity of Samaraketulet is meant to 'rouse our curiosity to be allayed later on when the identity of him with Sumali in his former birth 182 is disclosed.
The casual reference to impending arrival of Harivāhapa and his mastery of the mystic Vidyās 183 is intended to suggest the incidents to be Darrated shortly, viz., the propitiation of the mystic Vidyās by him, 154 The incident of the portrait of Tilakamanjarī, 135 which was referred to in connection with the account of Gandharvaka, 1s6 is again adduced to with reference to the love lorn condition of Tilakamañjalī, 187 ,
The Candratapa necklace and the Balaruna ring are reintroduced in the narrative at the proper juncture towards the close of the narrative in

Page #49

The Treatment of Suspense in Dhanapala's Tilakamanjari
the most natural manner188 already suggested long back, 189 The recounting here of the events of the presentation of the necklace by Jyala naprabha serves to remind the audience about the original thread of the narrative and prepares them for final revelation of the identities of pairs of lovers of past birth. The presentation of the necklace and the ring to Tilakamañjalī and Malayasundari respectively by Harivābapa is also justified by the poet in a very convincing manner, 190
The element of suspense is again introduced in the message from Tilakamano ri after she is reminded of Jvalanaprabha at the sight of the necklace, 191 and generates desperation in Harivāhana,192 thereby preparing him for propitiation of the mystic Vidyās by rousing bis scnse of pity for Anangarati by referring to how the latter was rendered homeless by his cousins who usurped his kingdom.193 The process of unfolding is skillfully utilized to further add to it by boxing the account of Vikramabahu.194 Our curiosity is beightened by referring to some confirmation received by Virasena from the Munis on Astāpada 195 The illusory aspect of the episode of Anangarati is also revealed in so many words.106
The sad news about Tilaka mañjari and Malayasundari brought by Gandharvaka197 is but an attempt by the poet to wind up the story by supplying the remaining links of the story, while at the same time sustaining the interest right upto the end. It is but a projection of past events 108 utilized for bringing the parrative uptodate by shifting the focus by means of boxing technique.
The suspense is completely resolved by the revelation of the riddle of past bicths by Malarsi,190 whose identity with the Vid\adhara Muni iniro. duced in the beginnig of the prose-romance290 is but slightly and carefully indicated. 201
The poet's skill at sustaining the interest in the narrative right upto the Last page of his novel is seen as we notice how he keeps the audience oscillating between bope and despair when just after the appcarance of some bad omens, 202 Sandipana brings the sad news about the attempted suicide by Harivahana and Tilakamanjari's desperate resolve to follow suit,203 The element of accident in the timely arrival of Prakarsa with a message from Cakrasena urging Tilakamanjarī to postpone her recolve of committing suicide for six months 204 serves to enhance our curiosity, though the relevant events have already been described in detail only recently, 205
The conscious art of Dhanapāla is again seen when he reminds the audience about the events right from the moment Tilakamiañjarī saw the necklace to the last day of six-monthly postponement of her resolve to commit suicide, and brings the suspense to a final end by using it as a means to rouse the memories of Harivābana about his past birth.206 The poet again points out to the past events beginning with the questions put

Page #50

N. M. Kansara
by Samaraketu to Harivābana and ending with his meeting the latter sitting with Tilakamasjari, just before his ceremonial entrance into the Vidyadhara city called Gaganavallabha,207
Samaraketu's sorrow on listening to Harivahana's account 208 still leaves the audience curious. The curiosity is heightened when Malayasundari is introduced to Samaraketu as a beloved of two births (janma-dyayapranagini) 209 and Samaraketu refers to some injustice done by him 210 to her wirhout specifying what it was, also leaves us rather guessing till we remember how, as Sumāli, he had fled to Nandisvarad vīpa to flirt with Svayamprabha,211 leaving Priyamvada in the lurch 212
And lastly, the poet is quite a conscious artist when he poses the question about the possibility of Samaraketu being known to Vicitravīrya and the fornier's being selected as a worthy match for Malayasundari inspite of the objections of the relatives, 213 and immediately proceeds to give solution, with reference to the predictions by Vasurāta and Muni Mahāyasas.214
Thus, Dhanapala has exhibited his complete mastery over the rare art of interweaving minute details of twin plots and their numerous motifs in a highly organized plot in which each detail is revealed gradually in such a skillful manner as to serve to enhance the suspense with reference to another, The treatment of suspense at the hands of Dhanapala has reached the dramatic level in his prose romance. Inspite of a couple of still unresolved loose ends in the plot 215 Dhanapala still remains unrivalled in the field of Sanskrit prose-romance in so far as the artistic skill of sustaining the narrative Interest through a highly dramatic and well-organized plot-construction is concerned. References
Being a part of Chapter XIV of my thesis approved for the Ph. D. degree by the Maharaja Sayajirao University, Baroda, in 1972; I am thankful to the Dean of the Faculty of Arts for the kind permission to publish the thesis. 1. Kobald Knight, A Guide to Fiction Writing (2nd Edn.) London, 1947, pp. 43-45. 2. cf. Tilakamañjari-TM (N), p.3, Intro. vs. 18:
Sat-kathā-rasa-vandhyesu nibandheșu niyojitäh !
Niceşviva bhavanty arthāḥ prāyo vairasya hetavaḥ // also, cf, ibid., p. 7, vs. 50 d:
sphuţădbhuta-rasa racitā katheyam | All references to the Tilakamañjari given here are to the page numbers of the Nirnaya Sagara Press (Second) Edition, Bombay, 1938, abbreviated as TM (N); the figures in the brackets refer to the line numbers. Although I have already compiled the Critical Edition of the Tilakamañjari on the basis of more than ten original
Mss., it is still in press, and hence the references to the TM (N). 3. TM (N), pp. 22-33. 4. cf., ibid., p. 412 (14ff) mayaiva pūrva-kālam upadista-vidyārādhanasya tasyaiva
saketa-narapater meghavähanasya, 5. cf., ibid., pp. 34-45,

Page #51

The Treatment of Suspense in Dherapāla's Tilakamañjari
49
6. cf., ibid., p. 44 (150.) Durilsatta cvaişa inc svarga-cyntasya | Gshitay tu kadacin
manusya-loke labdha-Janmanal pumar-anandayati cirstim istatama-arána in cainn † / Amara-lokacyulā kāla-kramena devy api me priyangusundari kadacid alokayati /
Darśanīblıyäsajanita-pārvajāti-smslis ca stuarti &c. 7. cf., ibid., p. 49 (91f.) iyam amal-svämini srih / S. cl., ibid., pp. 381-383. 9. cf., ibid., p. 60 (17-23); 61 (15 ff.). 10. cf., ibla.. pp. 81-95. 11. cf., ibid., pp. 404-105.
12. cl., ibid., pp. 83-93. 13. cf., ibid., p. 326 (6-20).
14. cl., ibid., p. 95 (7ff.). 15. cf., ibid., p. 321 (15-23). 16. cf., p. 109 (13-14):
Gurubhir adattan vodhum väficha män akranuit vim acirena
Sthātāsi patra-pädapa-gahane tatrantikastlagnili // 17. c., ibid, p. 113 (1410.) kaccin na muayi jalpilti jatim upala padayimah sya--vrttan
tasya kasyacid akasmikari staran un / ; also ibill., p. 114 (311) Nijayaiva prajilaya
niveditas te sakalo' pi sämtinyentul-culik lil-villámtals/. 18. cli, ibid., pp. 126-130.
19. cf., ibid., p. 1230 (1411.). 20. cf., ibid., p. 292 (1ff.).
21. ct, ibid., p. 141 (12--21). 22. cf., ibid., pp. 268-269.
23. , ibill., p. 319 (1819.), 3412 (off.). 24. cf., ibid., p. 161 (1577.). Iti kata-mustikçipti-cetasi sva-vitaintam iivelayali sama
raketalli niscala-paksmalckla: like hitit ival payiti tadiyut miklum abhimukha-ursi sabhya-loke slathikrti 'ntara-kathosv karnitats sakuliatiuni intar''ntara vist ürita -harsa-kolahalenie pradhanat l'aja putri pacalitat Kirsi saprapricam karnayati
sarasatäin kathā-pafijarasya banili vraule. 25. cf., ibid., p. 169 (1161.).
26. cf., ibid., 1). 410 (1917.). 27. cf., ibid., p. 169 (2011.).
28. cf., ibid., 1'. 170 (1611.). 29. cf., ibid., p. 341 (15ff.), 378 (1.3-14). 30. of., ibid. p. 170 (2016.). 31. cf., ibid., pp. 271-274.
32. cf., ibid., n. 3-12 (917.). 423 (9. 20). 33. cf., ibid., pp. 381-383.
31. 1., ibid., p. 179(2), Akstägatau ca tatra. / 35. cf., ibid., p. 171 (1517.) punarapi hasa vyam !!poliala-dayakanit Sakalarthin
kalpadrumasya te carana-praväla yoga / 36. cf., ibid., p. 222 (171f.).
37. c., ibil., p. 376 (1771.). 38. cf., ibid., p. 171 (17ff.).
39. cf., ibil., p. 173 (12). 40. cf., ibid., p. 384 (9--10).
41. c., ill., p. 173 (4-3). 42. cl., ibid., pp. 338-339. 43. cf.. ibid., p. 176 (2011.): Kasya kraminyate tad le itinapayesu buddhib / Kas ya
sähāyakena setsyati tayä saha samligama-praptili / 44. cf., ibicl., pp. 184-187. 45. cf., ibid., p. 187 (5ff.). 46. cf. ibid., p. 189 (1617.): Na kevalari gu t-drga o'pi dusjätma papa-karmabhir
drsto sinäblin / Kevala sa na 'sti sakal merlin cakra-caodramtili kumirah 4.7. cf., ibid., 387 (4ff.): Kumara, lurplatan idim / Na hi bhumigacara-arenuir anta.
riksena sancarati / Na caparicatva fatit tencuiva vapka pungli svasthanam ayati
Tan na so 'yam / Anyalı ko'pi / 48. cf., ibid., p. 380 (21ff.): Avilambo daivat yogat sarjatas catub kşipram eva bhavatk
parityakta-puruşa-rüpena ratlaniraczekraväzuri kumare partivyah | Tatra hi gatent'nena mahati käryasiddhir asmikan l; 219 (5.7): 392 (911) Mayaiva gandharvakaprärthitena átta-dvirada-rüpena lauliity-attiturvatägivali krupalarazil kumara. hariyahanam, /

Page #52

N. M. Kansara
50. cf., ibid., pp. 191-195. 51. c. ibid., 193 11-18).
52. cf., ibid., p. 384 (9-13). 58. l, ibid., p. 195 (2-7) Sainya-patir api jäta-vismayah sahā'ntikasthena pärthiva
tamnjena "e 'vant sukah, kits-arthan abhyarthana'nantaram eva taru-sikharād itah kpták avatirnah, kin nimittari ca lekho 'yani amuna ghita), kim vā'vilambita-gatir wdricim eta disar äsritya prasthital, kim paramarthatah suka evāyam uta suka-Vya.
jena kascid divvah iti krta'neka-vikalpah ! 4. Of, bid., p. 195 (13). Sarva jana-visnaya-karam suka-vyatikaram. / $5, of, ibid., n. 203 (12-18). ahosvid ambarit svayam evā 'vatirnaḥ snātum sapta-sapti
ratha-gandharva-sua vidyadharänām anyatamah katamo'pi kamaniyoddeśadarsana
kutuhali vitarati. St. cf., ibil, p. 220 1611.); Samprati hi diyate darśaniya-kathāpām mudrā / Kriyate
tejasvi-wärtästāna nivstah, vitiryate ascarya-darśanasyoda käñjalih. / 57. or., ibid., p. 220 8.) Katharn nu nämä'sya prāninaiva kärtsnyena karma-pari
mate-više gali jirayants, täynnänä api kena prakāreņa varnyante, varnyamänā api
kaya yuktyä parasya pratitivişayam äropyante / N. of., ibid., p. 223 22311.) $9. c. ibid., p. 234 (201): Auupajata-pratijnätārtha-nirvābeņa yuktiyuktam apy ucyamānam
kilyrarba, kiin punar asambhavyaniānataya sibujanasyä 'pi hāsya-vęddhi-hetur idrsam yac ca visada pratiltásam atidirgha-kalam anubhūtam ātmanā 'pi na sakyate śraddharun / Tad vicára-catura--buddhch kathyamānam mahābhāgasya katham iva
pratiti-patham avatarisyati / 60. cf, ibid., p. 225 (147.); divyair apy a lakya-pratikāram vyasanam apanno fsmiti pra
tyaksa-Viruddhain, &c. 61. cf., ibid., pp. 378-384. 62. c. ibid., p. 22; (151f.) pascad akhila-lokotpäditá'scaryam asnad-vittāntam aparam
apy ayodhya-nirgamát prabhrti yat prstam tad api sarvam kramena jñatāsi / 63. c. ibid. p. 232 (468.). 64. cfi, ibid. p. 241 17-21), Tad astām tävad asya śikharino darśana-vyāvarnanāni
Tam evä 'vedaya yatha vșttam aditaḥ prabhști sarvam ātmiyam vșttāntam / €5. cf. ibid., p. 241 (2011.) Yuvarāja, kathayāni yadi te kautukam / Avahito bhava
Anava manja otvarihaneyam / Ayam eva blūmnā nirantara ''scarya-raso madiya
vyttäntah karisyany avadhanavantam 66. cibid., p. 243 (311.)
67. cf., ibid., p. 259 (1-4). 68. of, ibid., p. 24: (3-23).
69. cf., ibid., p. 250 (19ff.) 70. ch. ibid., pp. 259-3-5. 71. cf., ibid., p. 259 (11ff,), Kin nu sarvadā sukhocitasya tena kiñcid aneka-duḥkha
-pararapará-virasena suena 'nena phalam / Atha kutühalam tataḥ śrunu 72. cf., ibid., p. 263 (5-10).
73. cf., ibid., p. 273 (3-10). 74. cl., ibid., pp. 264-265 . 75. cf, ibid., pp. 276-292 76. c. ibid. P. 407 (2211 ) 77. cf. ibid, p. 265 (13/1): "Kaccin mayā svapno 'yam anubhūyate, vibhramo vā' yam
indriyanim indra -jalarn vä kena 'py upadaršitam erat iti punah punaś cintayanti 78. cl. ibid., P, 274 (2011.): Are tapanavega prăpayainām pracchanna-rūpām eya
bija sadanam , 79. cf, ibid., p. 292 (1977.). Apaspta-svapna-darsana-bankā ca tedavalokanena sakalamapi
rütri výttantara avitatham manyamänä.. 1 80, cl., ibid., pp. 270-273.

Page #53

The Treatment of Suspense in Dhanapala's Tilakanañjari
51
tas
81. cf., ibid., p 273 (22ff.) : Arya kim karomi / Etad api śrutvā ma me nisarga-durvi
dagdham sraddadhāti dagdha-hrdayam / 82. cf., ibid., p. 170 (20ff.) yā sā gandharyadatteti nāma-sāmyād upajáta-sandehena
tathā-śptā devena pūrvam āsīt, saiva devasyā 'tmajā gandharvadatta yato, mayā :
gatvā svayam dpstā ity avadhārya kāryo na devana tām prati sandehah/ . 83. cf., ibid., p. 271 (20ff.). Vatse, kas tasyāḥ pită / Tāta, tāpasaḥ kaś cit 84. cf., ibid., pp. 342-343. 85. cf., ibid., 272 (14ff.) Bhagavān, akhila-bhuvana-vikhyāta-vidyadhara-vamsa-sambhya : ham a punya-bhāgini sisur eva nagara-viplave viyuktā bandhubhih / 86. cf., ibid., p. 273 (1ff.). tat prasīda punar ādiśa kadā bhavișyati me samāgamo ban
dhubhih / Mahābhāgo, yadä taveyam āyuşmti duhitā-ityādi kim apy avādit / 87, cf, ibid., p. 274 (5ff.). Yadi sã satyam eva vatsā gandharvadattā tatah asyā eva:
malayasundaryā vivāhasamayo mayavia prastutah sādhayita / 88. cf., ibid., p. 273 (15-19). 89. cf., ibid., p. 274 (3ff.) 90. See supra, ft, nt. 82. 91, çf., TM (N), p. 275 (5ff.). dřstam iva purā, sevitam iva bhaväntare, kāritam ivā'
tmanā, parimalitam iva sarvakālam avalokya prita-hrdayā prāsādam 92. cf., ibid., p. 408 (9-12). 93. cf, ibid., p. 275 (17ff.) Arudha-gädhotkaņțhä smarantiya purvasarisrstasya kasyacid
abhista-janasya nirnimittodirņa-inanyuvegā” kampita--kuca-yugā. 1 94. cf., ibid., p., 407 (13--15). 95. cf., ibid., p. 281 (20ff.). Yathā sãmarthyam avasare 'sya yatuam ahameva cintayiş
yāmi / 96. cf., ibid., pp. 283-286. 97. cf., ibid., p. 286 (18ff.). Yeyam abhyarna äste ati-rūpa-dhariny avanipäla-nandani sā
tvad-arthe mayettham abhyarthitā /;287 (11) Nau-prasadana-nibhena pravartitā bahulam / 296 (217.) Nau-stava-chadınanā vidhāya tām tathā-vidha-prarthanām l: 320
(18ff.). Yat tada samudrodare nau-stava-chadmanā tvadarthe krta-prarthanasya / 98. cf., ibid., p. 287 (3-16).
99. cf., ibid., p. 288 (20-23). 100. cf., ibid., p. 320 (20-23). . 101. cf.,ibid., p. 290 (1-9). 102. cf., ibid., p. 289 (17ff.); salaiva parijanena sā tava pranayini sya-śaktyā tirodhāya
paśyata eva me nitā kaiścid api māyāvibhiḥ / 103. cf.; ibid, pp. 290-292. 104. cf., ibid., p. 294 (11ff,): Aham tu jäta-vismaya..., &c. 105. cf., ibid p. 295 (8ff.); Avitathādeso hi tatrabhavān äryavasurūtalı / Na tad-bhäsito!
'rthah kadácid visamvadati ), &c. 106. cf., ibid, p. 292 (2-6).
107. cf., ibid., p. 296 (5ff). 108. cf., ibid., p. 324 (13--14).
109. cf., ibid., p. 305 (16-17). 110. cf., ibid., p. 310 (4-17).
111. cf., ibid., p. 312 (11--17). 112. cf., ibid., p. 314 (8-12). 113, cf, ibid., p. 286 (6ff.); ity udirya kandhara-nihita-pänis tam me nspa-kumāram.
caraṇayor apātayat / 114. cf., ibid,, p. 314 (16ff.); ity udirya kandharā-luthita--pāṇiḥ prathama-darśana--trapā i -vikuñcita-smitārdra-nayana -tärakä tasya māmi pranāmam akarayat/
. .. 115. cf., ibid., p. 324 (10-14). 116. cf. ibid , p. 318 (21-22); pāśa-ccheda-vihita' smat-präņa-rakse simhalenra-sūnau
bandhu-buddhim abadhnat / 117. cf,, ibid., p. 321 (1-5).
118. cf. ibid., p. 321 (19ff ). 119. cf., ibid., p. 82ff,

Page #54

52
N. M. Kansara
120. cr, ibid., pp. 325-326, also 339 (5-8).
árulva tyadbhutam asmad-āji-lalitam vaitālikeblıyaḥ prage Pritat kanci-naradhipat tava sakhim präpyādara-prärthitām
Vodhasmiti manorathah ... &c. 121. cf, ibid., p. 331 (15-20).
122. cf., ibid., p. 327 (1-3). 123. cf., ibid., p. 332 (1-2), "Kim atah param śrotavyam" iti cintayitva vadlıirita-tad.
Arabdha-värtä-parisamāptih 124. cf., ibid., pp. 336-337. 125. cf., ibid., p. 383 (61.), ily udirya datta-humkārah sthänastha eva tad-vimāna
kathaficid utkşipya duram adrstapāre sarasi nyakşipat / 126. ef, ibid., p. 337 (19ff.)-338 (3).
127. cf., ibid., pp. 338-339. 128. cf., ibid., p. 173 (4-8).
129. cf., ibid., p. 384 (1-3). 130. ef., ibid , d. 170 170 (15Cf.), 79 (4). 131. cf,, ibid., pp. 378–383. 132 cf., ibid., p. 341 (Ziff ), kovalam idam na jāne sa gandharyako varākaḥ kam aya
sthär prăptah/ 133. cr, ibid., p. 312 (91.). priya niyadāyā yathi sahodari gandharvadaitā nāma me
svas yaviyasy asit &c. 134. cf., ibid., p. 343 (1981.). 135, cf, ibid., p. 345 (21) anavasänouvega-kariņā ciramtanena tasyāḥ / 136. cf., ibid., 345 (221) Alo niravadhi-pracāro vidhih / Násty agocarah pura-krta
karmanam Asakya-pratikära kstānta-saktih | Avyāhatā gatih sarvatra bhavitayya.
täyåh 137. cf., ibid., p. 316 (1-18), the hj samsāra-sadmani &c. 138. ch. ibid., p. 346 (19-20). Antam upagatah samprati pratikula-cari vişamayaḥ sa
te visama-dasa-vipakalı / Siddhä šunya-siddhāyatana-sevä &c. 139. cf., ibid., p. 410 (1111.): Triyangusundari tyajāta-pati-samāgan:ā 'pyanut panna
vidveză sarvavid-vacasi kiïcid-utpanna'ratir arati-bhāgini bhavisyati bhavantare
varaki stoka-kalam iti rulur muhuh priyamvadām socayanti | . 140. cf, ibid., pp. 409-410. 141, cf, ibid., p. 346 (23ff.) 142. cf., ibid., 347 (7–9). Kevalam "anāsanna-defasthena katham ihasthitāyās tena samā.
gamo bhävi bhavatyāh" ity elad eva' viditam aste 143. cl., ibid., p. 348 (4-10). Keralam idam kşinoti cetaḥ &c. 144. cf., ibid., p. 348 (15ff). Kim tu vidhi-vašíd avasaro' tra pakşimatropi nikate nă
'sti kascin nabhascaro yas tvadiyavșttantam ävedayet / 145. cf., ibid., pp. 348–349.
146. cf., ibid., p. 348 (3). 147. cf., ibid., p. 348 (6ff.): Naişa pakşi-mätraḥ, visişta-jātiḥ kaścid ayam / 148. cf., ibid., pp. 383-385.
149, cf., ibid., p. 349 (15ff.). 150 d. ibid. p. 194 (4-6).
151, cf., ibid., p. 245 (4-9). 152. cf., ibid., p. 354 (1-3).
153. cf., ibid., p. 354 (10-22) 154, cf, ibid., p. 250ff.
155. ef., ibid., pp. 352–35 156. cf., ibid.. p. 169 (8-16).
157. cf., ibid., p. 346 (8-16). 158. cf., ibid., p. 364 (3-7) 159. cf. ibid., p. 366 (19ff.): Migānkalekhä "kumāra, drstam nagaram" iti madhuran
apraksit 160, cf., ibid., p. 376.,
161. cf., ibid., p. 374 (18ff.) 162. cf, ibid. p. 385 (12ff.).
163. cf., ibid., p. 376 (2-17). 164. cf. ibid. p. 377 (17ff.); tvat-prasādi-kstena divya-pataratnena punar asambhavita
darsanam kuto *py aniya darśayatä parama-bandhu-kalpam enam gandharvakam abhipretă rthato' dhikam jhatity eva me sampāditam abhilaşitam

Page #55

The Treatment of Suspense in Dhana pala's Tilakamanjarı 53 165, cf, ibid., pp. 378-384. 166. cl., ibid., p. 378 (15); uttariyaficala-nibaddha-niscalasa maraketu-lekhaś ca &c. 167. cf., ibid., p. 380 (13ff.); pidhaya ca prathiyasā nija-prāvārakena sarvāngeşu/ 168. cf, ibid., pp. 334–337.
169. cf., ibid., p. 378 (16ff.). 170. cf, ibid., p. 382 (4); āvişksta-vetāla-rūpaḥ 171. cf., ibid., p. 382 (11-17). 172. cf., ibid., p. 410 (9-11) Bliadra, tasya priyamvadā kāritasyä' sya ca priyangusūn.
dari--präsädasya pratanur apy apāsta-tandrena bhavatä rakṣaniyaḥ kṣudra-1okopa
dravah / 173. cf., ibid., p. 383 (5ff.); na cirād api prāktanim prakstim āsādayişyasi vina' smat
svămini-prasādam / 174. cf., ibid., p. 385 (22): pūrva-jāti-smstis tu tiryaktve 'pi me nä' payātä / 175. cf., ibid., p. 173 (1-2); 384 (9-10); p. 384 (9-12). 176. cf., ibid., p. 384 (2-16). 177, cf., ibid., p. 384 (14ff.); Kevalam "iyam bhartự-dārikā malayasundari patita
mátraiva tatrā drstapāra-sarasi katham apeta-vişa-vikārā sasijātā, katliam ca nirni
mittam eva 'lam puruşarūpam āpannah' iti na jānāmi / 178. cf., ibid, pp. 173 (1-2) 194-195, 337, 348-349. 179. cf., ibid., pp. 194-195.
180. cf., ibid., p. 384 (20ff.)-385 (20). 181, cf., ibid., p. 385 (6-9).
182. cf., ibid., pp. 412-413. 183. cf., ibid., p. 390 (22) sampraty upeyupo nirava seșa-vidya-para-darsinah kumāra
harivābanasya / 184. cf., ibid., pp. 398-401,
185. cf., ibid., pp. 161-173. 186. cf., ibid., p. 378 (1-3): "Tvam api drstā nirvighna--nihitekşanena dirgha-kālam
asya paramopakärinaḥ prasādena” ity udīrya pūrva-víttam citrapaça-vslāntam
āvedayam/ 187. cf., ibid., p. 391 (10-13).
188. cf., ibid, p. 395 (8-10), 189, cf., ibid., p. 60 (13--23).
190, cf., ibid., p. 395 (21)-396 (4). 191. cf., ibid., p. 396 (1918.),
192. cf., ibid., p. 397 (1-14). 193. cf., ibid., p. 398 (1918.).
194. cf., ibid., pp. 401–402. 195. cf., ibid., p: 402 (1-3). 196, cf., ibid. p. 402 (7); prayukta-vidyā-pradarsi tam parasparā’nurakta-dampati
marana-cestitam / 197. cf., ibid., pp. 404-418.
198. cf., ibid., p. 404 (19ff.). 199. cf., ibid., pp. 406-413.
200. cf., ibid., pp. 23-25. 201. See supra, ft, nt, 4.
202. cf., TM (N), p. 413 (19ff.). 203. cf., ibid., pp. 415-416.
204, cf., ibid., p. 417. 205. cf., ibid., pp. 398-402. 206. cf, ibid., p. 418 (18ff.); iti nivedayati hāra-darśanāt prabhịti pūrva-vșttam
tilakamañjari-vrttāntam agrato vinaya-kharve gandharyake sahasaiva pūrva-janmā
nubhūtam sarvam api giovāna-sadanāväsa-sukham asmaram, 207, cf, ibid., p. 420 (8-10); iti nivedya vidyadhara-girau kutūhala-ksta-praènasya
paliaratah prabhrti pūrva-vsttätmiyavșttāntam 208. cf, p. 420 (10-15) 209. cf., ibid., p. 421 (15ff.). 210. cf., ibid., p 421 (21ff.); Aham tu kệta-vipriyaḥ priya rvadā-bhāvataḥ prabhrti
tasyās trapayá na šaknomi vikşitum vadanam. 1 211. cf., ibid., pp. 40-41.

Page #56

N. M. Kansara
212 cf. ibid., p, 407 (14ff.); Pürvam eva dvipän tara-vihara-nirgatena preyasa viprayuktaya bharty-suhṛdah sumali-nämno hrdaya-bhutaya priyaṁvada' bhidhanaya pradhana-devyä /
213. cf, ibid., pp. 14-20.
214. cf., ibid., p. 263 (2-10); 273 (3-19).
215. Kansara, N. M., Tilakamanjari-sära of Pallipala Dhanapala, Ahmedabad, 1969, Intro. p., 25.
54
ུ

Page #57

Statement about ownership and other particulars about Sambodhi, the quarterly Journal of L.D. Institute of Indology, Ahmedabad, to be published in the first issue every year after the last day of March,
Form iv
(See Rule 8) 1. Place of Publication
Ahmedabad 2. Periodicity of its Publication Quarterly 3. Priater's Name
1. Swami Shri Tribhuvandasji Nationality
Shastry, Indian Address
Shri Ramanand Printing Press, Kankaria road,
Ahmedabad-22. 2. K. B. Bhavasar
Swaminarayana Mudrana Mandir, 46 Bhavsar Society,
Nava Vadaj, Ahmedabad -13. 4. Publisher's Namo
Dalsukhbhai Malvania Nationality
Indian Address
L, D, Institute of Indology
Ahmedabad-9. 5. Editors' Names
1. Dalsukh Malvania 2. Dr. H. C. Bhayani 1. L. D. Institute of Indology,
Ahmedabad-9. 2. School of Lauguages, Gujarat
University, Ahmedabad-9. 6. Names and addresses of Individuals L. D. Institute of Indology,
who own the Newspaper and partners Ahmedabad-9. or shareholders holding more than one-percent of the total capital.
I, Dalsukh Malvania, hereby declare that the particulars given above are true to the best of my knowledge and belief.
Dalsukh Malvania Signature of Publisher

Page #58


Page #59

मोक्षधर्मप्रकरण की दार्शनिक चर्चा
कृष्णकुमार दीक्षित
महाभारत के शान्तिपर्वगत कतिपय अध्यायों की राशि को 'मोक्षधर्म प्रकरण' के नाम से जाना जाता है । इन अध्यायों ने शान्तिपर्व का अन्तिम प्रायः दो तिहाई भाग घेरा है (गीता प्रेस के संस्करण में इन अध्यायों की क्रम संख्या है १७४ से ३६५ तक, पूजा - संस्करण में १६८ से ३५३ तक) उनकी विषय वस्तु का सम्बन्ध तीन प्रकार की चर्चाओं से है।
( १ ) तत्वज्ञान विषयक चर्चाएं
(२) योगाभ्यास विषयक चर्चाएं
(३) मोक्षमार्गभूत आचार विषयक चर्चाएं
PN
ये तीनों प्रकार की चर्चाएँ एक दूसरे से इस प्रकार गुंथी हुई हैं कि उन्हें एक दूसरे से पृथक् करना थोडा कठिन है । यह इसलिए कि ग्रंथकार की दृष्टि में ये तीनों प्रकार की चर्चाएं एक दूसरे से अविभाज्य रूप से जुड़ी हुई हैं । लेकिन दर्शनशास्त्र के विद्यार्थियों को प्रस्तुत प्रकरण की तत्त्वज्ञान विषयक चर्चाओं पर ही अपना ध्यान केन्द्रित करना होगा क्योंकि इन्हीं चर्चाओं का सीधा संबन्ध उनके अपने अध्ययन विषय से है । ये चर्चाएं शैली तथा विषयवस्तु दोनों की दृष्टि से कुछ ऐसी विशेषताओं से सम्पन्न हैं जो भारतीय दर्शन के इतिहास पर महत्व का प्रकाश डालती हैं और हमें इन विशेषताओं का लेखा लेना है । महाभारत की रचना एक ऐसे पाठक को ध्यान में रखकर हुई है जो ब्राह्मण - परम्परा का अनुयायी है तथा सामान्यतः शिक्षित है । यही कारण है कि इसकी प्रायः चर्चाएं एक ऐसे पाठक को अप्रभावित छोड़ देती हैं जो या तो किसी अब्राह्मण परंपरा का अनुयायी है या अपने अध्ययन विषय में विशेष शिक्षित है । यही बात हमारे प्रस्तुत प्रकरण की तत्त्वज्ञान विषयक चर्चाओं पर भी लागू होती है । निःसंदेह यहां तत्त्वज्ञान से सम्बन्धित प्रश्नों पर ऊहापोह किया गया है लेकिन वह ऊहापोह तत्त्वज्ञान के विशेष अभ्यासियों को छिछला प्रतीत होगा, और यहां ब्राह्मण परम्परा की कतिपय धार्मिक आस्थाओं को इस प्रकार स्वीकार करके चला गया है कि वे अन्य धार्मिक परम्पराओं के अनुयायियों का ग्रन्थ में प्रवेश ही असंभव बना देंगी । इनके बावजूद इन चर्चाओं का महत्त्व भारतीय दर्शन के एक विशिष्ट तथा ब्राह्मणेतर अभ्यासी के निकट भी कम नहीं । बात यह है कि ये चर्चाएं उस युग में हुई चर्चाएं हैं जिस युग में रचित विशिष्ट दार्शनिक साहित्य अर्थात् ब्राह्मण परम्परा का विशिष्ट दार्शनिक साहित्य आज हमें उपलब्ध नहीं । इस युग के पूर्वोत्तरकाल पर दृष्टि डालने पर यह तो कहा

Page #60

कृष्ण कुमार दीक्षित आ सकता है कि इसी युग में प्राचीन उपनिषदों के ऊहापोहों से उन ऊहापोहो को दिशा में संक्रमण हुआ था जिन्हें हम ईश्वरकृष्ण की सांख्यकारिका में ग्रन्थबद्ध पाते है लेकिन इस संक्रमण की प्रक्रिया पर प्रकाश डालने वाली साहित्यनाश या तो नवीन उपनिषद् हैं या हमारा मोक्षधर्मप्रकरण, अपेक्षाकृत प्राचीन काल के लिए नवीन उपनिषद् अपेक्षाकृत अर्वाचीन काल के लिए मोक्षधर्मप्रकरण । नवीन उपनिषदों तथा मोक्षधर्मप्रकरण दोनों में हम सांख्यदर्शन की शब्दावली के माध्यम से ब्रह्मवाद तथा ईश्वरवाद का संमिश्रण पल्लवित होता हुआ पाते हैंनवान उपनिषदों में ईश्वरवाद का पुट लिए हुए ब्रहावाद, मोक्षधर्मप्रकरण में ब्राह्मवाद का पुट लिए हुए ईश्वरवाद । अब सांख्य दर्शन का जो रूप हम ईश्वर कृष्ण को मांख्यकारिका में पाते हैं उसका ब्रह्मवाद-ईश्वरवाद से कोई सम्बन्ध नहीं (तथा ईश्वरवाद का तो उसमें सोधे सीधे खंडन है) और प्रश्न उठता है कि किन परिस्थितियों में नवीन उपनिषदों तथा मोक्षधर्मप्रकरण के रचयिताओं के लिए उस सांख्य दर्शन से सामग्री ग्रहण करना संभव बना होगा जिसका चरम परिणत रूप ईश्वरकृष्ण की सांख्यकारिका है। नवीन उपनिषदों में सांख्य दर्शन को शब्दावली का उपयोग है लेकिन स्वयं सांख्य दर्शन के सम्बन्ध में वहां मौन धारण किया गया है । इसके विपरीत मोक्षधर्म प्रकरण में मांख्य दर्शन की शब्दावली का ही उपयोग नहीं वहां स्वयं मांख्य-दर्शन के सम्बन्ध में स्थान स्थान पर उद्गार प्रकट किए गए हैं। वस्तुतः मोक्षधर्मप्रकरण में 'सांख्य' शब्द का (तथा 'अध्यात्म'शब्द का) प्रयोग तत्वज्ञान-सामान्य के अर्थ में हुआ है, और जब अनेकों बार सांस्य तथा योग के बीच भेदप्रदर्शन किया गया है तब आशय यही फलित होता है कि किन्हीं सैद्धान्तिक तर्कणाविशेषों की सहायता से तत्त्वज्ञान प्राप्त करना 'सांख्य है तथा किन्हीं व्यावहारिक-प्रक्रिया-विशेषों की सहायता से लबसाक्षात्कार करना 'योग' है। लेकिन प्रश्न उठता है कि यदि 'सांख्य' शब्द तत्वज्ञान सामान्य का द्योतक है तो वह किसी तत्त्वज्ञान-विशेष का द्योतक कैसे हो सकता है । प्रश्न सचमुच जटिल है और उसका समाधान पाने के लिए हमें नबीन उपनिषदों तथा मोक्षधर्मप्रकरण के युग की सामान्य परिस्थितियों पर दृष्टिपात करना होगा। प्राचीन उपनिषदों के युग का अन्त आते आते याज्ञवल्क्य ने इस सिद्धान्त को अवतारणा कर दी थी कि प्राणि-शरीर का संचालक भूत तत्त्व 'आत्मा' तथा बाह्य जड़ -जगत् संचालक भूत तत्त्व 'ब्रह्म' कथंचित् परस्पर एक रूप हैं

Page #61

मोक्षधर्मप्रकरण की दार्शनिक चर्चा और इसी सिद्धान्त को 'ब्रह्मात्मैक्यवाद' का नाम दिया जाता है । याज्ञवल्क्य के अनुयायी नवीन उपनिषदों के रचयिताओं के सामने समस्या थी याज्ञवल्क्य के इस सिद्धान्त को तकेंपुरस्सर व्यवस्थित करने की । इस संबंध में सब से बड़ा प्रश्न यह था कि पुनर्जन्मचक्र में फंसे आत्मा को पुनर्जन्म चक्रातीत ब्रह्म से एकरूप किस अर्थ में माना जाए। जहां तक शरीर से पृथक् आत्मा का अस्तित्व सिद्ध करने की बात थी वह तो अन्यथा भी संभव थी लेकिन इस प्रकार जिस आत्मा का अस्तित्व सिद्ध किया गया हो उसे बाह्य जड़-जगत का संचालक भी मानना सरल न था । अनुमान किया जा सकता है कि सांख्य दार्शनिकों ने शरीर से पृथक् आत्मा का अस्तित्व तर्कपुरस्सर सिद्ध करने का काम ही अपने हाथ में लिया था और इस प्रसंग में उन्होंने कतिपय सुनिश्चित मान्यताएं स्थापित की यह बतलाते हुए कि शरीर के घटक रूप तत्त्व कौन कौन से हैं तथा आत्मा का ठीक स्वरूप क्या है । इस नाते सांख्य दार्शनिक ब्राह्मण-परम्परा के प्रथम व्यवस्थित दार्शनिक सिद्ध हुए जिनके निष्कर्षों का उपयोग अपने अपने समय में तथा अपने अपने उद्देश्य से नवीन उपनिषदों तथा मोक्षधर्मप्रकरण के रचयिताओं ने किया । कहने का आशय यह है कि बाह्य जड़-जगत् , शरीर तथा आत्मा के स्वरूप के संबन्ध में जिन मान्यताओं को सांख्य दार्शनिकों ने दर्शनविशेषज्ञों की हैसियत से पल्लवित किया उन्हें ही प्रायः ज्यों को त्यों ले लिया नवीन उपनिषदों के रचयिताओं ने अपने ईश्वरवादसंवलित ब्रह्मवाद के समर्थनार्थ तथा मोक्षधर्मप्रकरण के रचयिताओं ने अपने ब्रह्मवादसंवलित ईश्वरवाद के समर्थनार्थ । सांख्य दार्शनिकों की मूल मान्यताएं क्या रही होंगी इस सम्बन्ध में नवीन उपनिषद् अपेक्षाकृत कम प्रकाश डालते हैं लेकिन मोक्षधर्मप्रकरण इस सम्बन्ध में भारी सहायक सिद्ध होता है । हां, एक बात प्रायः सुनिश्चित हैं और वह यह कि इन मान्यताओं में 'ब्रह्म' अथवा 'ईश्वर' की कोई भूमिका ,न रही होगी । जो भी हो, नवीन उपनिषदों तथा मोक्षधर्मप्रकरण की दार्शनिक मान्यताओं को सबसे अधिक अस्पष्टता ब्रह्म तथा ईश्वर से सम्बधित प्रश्नों को लेकर ही है; नवीन उपनिषदों की दार्शनिक मान्यताओं का परीक्षण इस समय प्रसंगोपात्त नहीं, लेकिन मोक्षधर्मप्रकरण की दार्शनिक मान्यताओं के सम्बन्ध में कुछ कह दिया जाए।
मोक्षधर्मप्रकरण की मौलिक दार्शनिक मान्यता को हमने 'ब्रह्मवादसंवलित ईश्वरवाद' नाम दिया है । इस शब्दावली का ठीक अर्थ समझना आव

Page #62

कृष्णकुमार दीक्षित श्यक है। ब्रह्म का कन्चना का प्रथम अवतारणा प्राचीन उपनिषदों में हुई थी
और अम्लता गया सिद्धान्त यह निश्चित हुआ कि ब्राह्म बाह्य जड़-जगत् का संचालक इसी प्रकार है जिसे आत्मा प्राणि-शरीर का। लेकिन यह तो रही शान्त की बात, सिद्धान्त कदाचित् यह रहा कि ब्रह्म एक चेन तत्त्व है उसी प्रकार से आत्मा क चेतन तत्त्व है। अब प्रश्न उठता है कि जिस प्रकार मात्मा द्वारा संचादिल शरीर आत्मा से स्वतंत्र अस्तित्व रखता है क्या उसो प्रकार ब्रह्म द्वारा संचालित बाल जड़ जगत् बन्न से स्वतंत्र अस्तित्व रखता है । जब मुंडकार्यानपद ( १.१.७) में कहा गया कि ब्रह्म से जगत् उत्पत्ति उसी भातिका ज ड़ा से जाले की, पृथ्वी से जड़ियों की, शरीर से केश लोम को तब तो मा प्रतीत हुआ कि माय जड़ जगत् ब्रहा से पृथक स्वतंत्र अस्तित्व नही ना. लोक । जब वेताश्वतर ( १.४) में कहा गया कि प्रकृति माया रूप है तथा ब्रत माया रचने वाला तो ऐसा प्रतीत हुआ कि बाह्य जड़ जगत् का नाम से सुधक स्वतंत्र अस्तित्व है । यह सच है कि नवीन उपनिषदों की प्रस्तुत दानी मान्यता प्राप्त बुंधली हैं लेकिन यहाँ दिखाई जा रहो कठिनाई कदाचित् इन मान्यताओं की वास्तविक कठिनाई है। मोक्षधर्मप्रकरण में भी कठिनाई का स्वरूप नत्वत: यहा है लेकिन वहां चर्चा अत्यन्त विस्तृत होने के कारण ग्रन्थकारों का मूल आशय उतना बुन्धला नहीं। मोक्षधर्मप्रकरण में सृष्टि-प्रलय का वर्णन अनेक बार हुआ है और इन वर्णनों में मारके के परस्पर भेद तक हैं लेकिन महत्व की बात है कि इन वर्णनों की मौलिक मान्यताओं को समझ लेना । यहां यह मानकर चला गया है कि काल चक्र को मोटे तौर से ब्राह्म-दिन तथा ब्राह्ममात्रि में बाटा ना सकता है-जहां ब्राह्म-दिन का प्रारंभ सृष्टि से तथा श्राम गाँव का प्रारंभ प्रलय से होता है । इस सम्बन्ध में 'ब्राह्म' का अर्थ 'ब्राह्म' सम्बन्धों करना विशेष उचित रहेगा ('ब्रह्मा सम्बंधी' करना नहीं) क्योंकि यहाँ दिन का प्रारम्भ ब्रह्म के जागने से तथा रात्रिका प्रारंभ ब्रह्म के सोने से होता है। और इस प्रकार सोने जागनेवाले ब्रह्म को नारायण नाम भी दिया गया है । लेकिन कल्पना यह है कि ब्रह्म अथवा नारायण सृष्टि-शंखला की पहली कड़ी भूत तत्त्व को जन्म देकर निवृत्त हो जाता है । यह पहली कड़ी भूत तत्व अपाली कड़ा भूत तत्व को जन्म देता है और इसी प्रकार चलते चलते सम्पूर्ण शवला तैयार हो जातो है । इस शंखला में बाह्य जड़ जगत के घटकों का भी मावा है तथा प्राणि-शरीरों के घटकों का भी (जहां शरीर-घटकों में

Page #63

मोक्षधर्मप्रकरण की दार्शनिक चर्चा सामान्यतः भौतिक समझे गए तत्त्वों के अतिरिक्त मन, अहंकार बुद्धि भी समाविष्ट हैं) । अब प्रश्न है कि प्रस्तुत शरीर-घटकों से बननेवाले शरीरों का संचालन करने के लिए 'आत्मा' कहां से आएगा । शरीर से पृथक् आत्मा का अस्तित्व सिद्ध करने के लिए युक्तियां मोक्षधर्मप्रकरण में चार बार दी गई हैं, अतः यह तो कहा ही नहीं जा सकता है कि शरीर का संचालन करने के लिए किसी आत्मा की आवश्यकता नहीं । लेकिन यह बात ध्यान देने योग्य अवश्य है कि प्रायः कहीं भी इस आशय का कोई उल्लेख नहीं कि प्रलयकाल में आत्माओं का क्या होता है । कहा जा सकता है कि प्रलयकाल में आत्माएं ब्रह्म में लीन हो जाती हैं तथा सृष्टिकाल में ब्रह्म में से आविर्भूत हो जाती हैं। लेकिन यह एक महत्त्वपूर्ण मान्यता हुई और इसका सृष्टि-प्रलय के प्रसंग में कहीं भी उल्लिखित न होना मारके की बात है। लगता ऐसा है कि आत्माएं ब्रह्म से पृथक् कोई तत्त्व हैं यह कहने में मोक्षधर्मप्रकरण-रचयिताओं को स्वाभाविक हि चक है; इसके विपरीत आत्मा को 'ब्रह्म' कहना उन्हें रुचिकर लगता है । लेकिन स्पष्ट ही जब प्रसंग आत्मा के पुनजन्म-चक्र में फंसने का हो तब आत्मा को ब्रह्म कहना कठिनाई उपस्थित करेगा; इतना ही नहीं, मोक्षधर्मप्रकरण के आत्मा संबंधी अधिकांश स्थलों में साधारण संसारी आत्मा की ही बात हैं और वहां सर्वत्र आत्मा को ब्रह्म कहना कठिनाई उपस्थित करेगा । अतः. मोक्षधर्मप्रकरण में पाठक के मन पर एक ओर तो यह छाप पडती है कि आत्मा ब्रह्म है और दूसरी ओर उलटे यह छाप कि आत्मा का वर्णन ब्रह्म का वर्णन नहीं। अध्याय ३०८ (पूना २९६) में शब्दशः प्रकृति को २४ वां तत्त्व, आत्मा को २५ वा तत्त्व तथा परमात्मा को २६ वां तत्त्व कहा गया है लेकिन वहां भी बात इस प्रकार की गई है जैसे मानों २५ वां तत्त्व जब अपने को २४ वें तत्त्व से भिन्न समझ लेता है तब वह २६ वें तत्त्व से एक रूप हो जाता है । अतः निष्कर्ष निकालना ही पड़ेगा कि मोक्षधर्मप्रकरण में प्रयत्न हो रहा है प्राचीन उपनिषदों के ब्रह्मात्मैक्य के सिद्धान्त की संगति आत्म-बहुत्व तथा आत्म-संसारित्व के सिद्धान्त के साथ बैठाने का । लेकिन इन दो सिद्धान्तों के बीच संगति बैठाने का काम सरल नहीं । कम से कम मोक्षधर्मप्रकरण की एतद् सम्बन्धी चर्चाएं तो मन पर यही छाप छोडती है। यह सच है कि आत्म-बहुत्व तथा आत्म-संसारित्व का सिद्धान्त सांख्यकारिका में अपने जिस रूप में उपस्थित है वह भो कम कठिनाईयों से भरा नहीं लेकिन वे कठिनाईयां मोक्षधर्मप्रकरण में अनेक गुनी हो गई है; और यही अनुमान

Page #64

कृष्ण कुमार दीक्षित करना कदाचित् चित रहेगा कि इस प्रश्न पर मूल सांख्य दार्शनिकों का मट मोक्षधर्मप्रकरण के मत से नहीं सांख्यकारिका के मत से तत्त्वतः अभिन्न था । वस्तुतः ब्रह्मात्मै क्यवाद के विरुद्ध आत्म-बहुत्व के सिद्धान्त की स्थापना मूल मांखन दार्शनिकों की एक मारके की उपलब्धि रही होगी । ध्यान देने की बात है कि जब उत्तर काली न्यायवैशेषिक दार्शनिकोंने सांख्य निरीश्वरवाद का खण्डन करके ईश्वरवाद की स्थापना को तब वे ब्रह्मात्मैक्यवाद के सिद्धान्त की ओर वाया न लौटे बल्कि उन्होंने स्पष्ट कहा कि ईश्वर शेष आत्माओं से पृथक्मृत एक आत्मा है । स्पष्ट ही न्याय-वैशेषिक ईश्वरवाद को भी अपनी कठिनाईयां हैं किन ये कठिनाईयां मोक्षधर्मप्रकरण में अनेक गुनी हो गई हैं। एक अपेक्षाकृत कम महत्व का प्रश्न उठता है २४ जड़ तत्वों की परिंगणना के प्रसंग में । मोक्ष मप्रकरण में सर्वत्र २४ जड़ तत्त्वों में से ८ को प्रकृति तथा १६ को विकृति कहा गया है; एकाध स्थल पर ८ प्रकृतियों में से पहली को 'अव्यक्त' तथा शेष को 'व्यक्त' भी कहा गया है। सांख्यकारिका में भी २४ जड नत्वों का कुछ इसी प्रकार १, ७ तथा १६ के बीच विभाजन है लेकिन वस्तुतः इन दो विभाजनों के बीच मारके के भेद हैं। मोक्षधर्मप्रकरण में ८ प्रकृतियां (जिनमें से पहलो अव्यक्त तथा शेष सात व्यक्त हैं) हैं१-प्रकृति
३-अहंकार २-महत अथवा बुद्धि
४-८ पंच महाभूत, और वहां की १६ विकृतियां हैं : १-५ रूप, रस, गंध, स्पर्श, शब्द, ११-१५ पांच कर्मेन्द्रिय ६-१० पांच ज्ञानेन्द्रिय
१६ मन इसके विपरीत सांख्यकारिका में 'अविकृति-प्रकृति' है एक मूलप्रकृति, 'प्रकृति-विकृति' हैं निम्नलिखित ७:१ महत् अथवा बुद्धि,
३-७ पंच तन्मात्र; २ अहङ्कार और वहाँ विकृतियां हैं निम्नलिखि १६ : १--५ पांच ज्ञानेन्द्रिय
११- मन ६-१० पांच कर्मेन्द्रिय
१२-१६ पांच महाभूत इन दो विभाजनों के बीच समानताएँ स्पष्ट है लेकिन भेद भी कम स्पष्ट नहीं । अब यह कठिनाई तो इन दोनों विभाजलों में समान है कि बुद्धि, अहकार तथा मन को जड़ तत्त्व कैसे समझा जाए लेकिन यदि इस कठिनाई की उपेक्षा कर

Page #65

मोक्षधर्मप्रकरण की दार्शनिक चर्चा दी जाए तो मोक्षधर्मप्रकरण का विभाजन सीधा और समझ में आने वाला है, सांख्यकारिका का विभाजन जटिल और दुरूह । क्योंकि मोक्षधर्मप्रकरण में कहा जा रहा है कि कैसे आकाश, वायु, तेज, जल, पृथ्वी इन पांच महाभूतों से शब्द, स्पर्श, रूप, रस गंध इन पांच मूल भौतिक गुणों की उत्पत्ति होती है जबकि सांख्यकारिका में कहा जा रहा कि कैसे शब्द, स्पर्श, रूप, रस, गंध, इन पांच तन्मात्रों से आकाश, वायु, तेज, जल, पृथ्वी, इन पांच महाभूतों की उत्पत्ति होती है और स्पष्ट ही इनमें से पहला कथन दूसरे की अपेक्षा कहीं अधिक समझदारी है । वस्तुतः सांख्यकारिका का शब्द-तन्मात्र आदि से ठीक आशय क्या है यह समझना सरल नहीं । प्रश्न उठता है कि यदि सांख्यकारिका जैसा जड़ तत्त्वों का विभाजन मूल सांख्य-दार्शनिकों को भी अभीष्ट रहा हो तो मोक्षधर्मप्रकरण में उसकी सर्वथा उपेक्षा क्यों और उसके स्थान पर एक ऐसा विभाजन स्वीकार क्यों जो उससे अंशतः सदृश तथा अंशतः भिन्न है। यह सच है कि मोक्षधर्मप्रकरण में सांख्य दर्शन की अनेकों मान्यताओं का उल्लेस्त भ्रान्ति भरा है जिसे यह कहकर नहीं टाला जा सकता कि सांख्यदर्शन ने इन मान्यताओं को विभिन्न कालों में विभिन्न रूपों में स्वीकार किया होगा । और आत्मा के प्रश्न पर तो हम देख ही चुके है कि मोक्षधर्मप्रकरण की एतद् सम्बन्धी मान्यता मूल सांख्य दर्शन की एतद् सम्बन्धी मान्यता से तत्त्वतः भिन्न है (यहां भी कठिनाई को यह कहकर नहीं टाला जा सकता कि मूल सांख्य दार्शनिकों का मत मोक्षधर्मप्रकरण के मत से तत्त्वतः अभिन्न रहा होगा लेकिन जङ-तत्त्वों के विभाजन के संबन्ध में सचमुच यही लगता है कि सांख्यकारिका में किसी उत्तरकालीन परम्परा ने स्थान पाया है जो किन्हीं ऐसे धुंधले कारणों से स्वीकार की गई थी जिनका अनुमान लगाना हमारे लिए आज संभव नहीं । अन्त में मोक्षधर्मप्रकरण के दार्शनिक चर्चावाले स्थलों में विशेष ध्यान देने योग्य वे हैं जिनमें शरीर के भीतर चलने वाली प्रक्रियाओं का - अर्थात् श्वासोच्छवास, पाचन, रक्तपरिभ्रमण, आदि का--न्यूनाधिक सूक्ष्म निरीक्षण पर आधारित वर्णन है (यह विशेषतः इसलिए कि इस प्रकार के निरीक्षण पर आधारित इस प्रकार के वर्णन उत्तरकालोन दार्शनिक चर्चाओं में प्रायः दुर्लभ है)।
___ इस प्रकार मोक्षधर्मप्रकरण के दार्शनिक चर्चाओं वाले भाग अपने युग के दार्शनिक रंगमंच के एक महत्त्वपूर्ण पार्श्व पर वाञ्छनीय प्रकाश डालते हैंअपनी अपरिपक्वता तथा अपनी सांप्रदायिकता के बावजूद ।

Page #66


Page #67

!
મ
*
-
.
1
કરવાનું
સ્કેદની ઉપાસ્ય પ્રતિમા ઈ. સ. ૬૦૦ ઢાંક (જિ. રાજકોટ)
ફેટા : નરેનમ પલાણ

Page #68

गुजरातमांथी लुप्त थयेली स्कंद-पूजानो एक अवशेष
नरोत्तम पलाण दक्षिण-भारतमां आजे प्रचलित स्कन्द-पूजा शैवमतनी एक शाखा मनाय छे पण स्कन्दपूजानो इतिहास एनाथी भिन्न अने रसिक छे. शैवमतना वटवृक्षमां एक शाखा मनाती स्कन्द-पूजा, शैवमतमांथो ऊगी नीकळेली नथी पण शैवमत साथे कलम थयेली शाखा छे ! स्कन्द-पूजा एना मूळमां शव नथो तेम स्कन्द, शिवपार्वतीना पुत्र पण नथी ! भारतवर्षमा थयेला देवताओना क्रमशः विकासमां स्कन्द पण धीरे धीरे आगळ आवी शैव साथे एक मत थई हाल सामान्यतः शिवपार्वतीना पुत्र तरीके ओळखाय छे अने दक्षिणमां तो 'दिव्य शिशु' तथा 'पूर्ण आनंद तत्त्व' तरीके तेनी प्रतिष्ठा थयेली छे.
वास्तवमा स्कन्द 'बाळकोर्नु स्कन्दन करनारो' दुष्टग्रहोनो समूह हतो,' संभवतः तेनी संख्या छनी होवाथी घडानन' एवं स्कन्दनुं नाम आवेल छे.
सुश्रुतना उत्तरतन्त्रमा 'नमः स्कन्दाय देवाय ग्रहाधिपतये नमः ।' एवा मन्त्रथी स्कन्दनो बालग्रह तरीके परिचय आपबामां आव्यो छे. 'भगवान् देवो धूर्त:' एवं कही अथर्ववेद तथा स्मृतियो स्कन्दने बलि चडाववानो उल्लेख करे छे श्री वासुदेव शरण नोंधे छे:२ "मूल रूपमा स्कन्द पिशाचगणमांनो एक गण हतो, पाछळ थो रुद्र साथे तेनो संबंध थयो, पछी अग्नि अने इन्द्रनो ते जोडीदार बन्यो अने छेल्ले देवताओना सेनापति तरीके तेनी गणना थवा लागी ।" अथर्ववेद, रामायण तथा महाभारत स्कन्दने अग्निपुत्र कहे छे. स्कन्दनुं 'स्वाहेय' नाम माता 'स्वाहा' (अग्निपत्नी) उपरथी आवेलुं छे. महाभारतमां पछीथी उमेरायेला भागोमां अने पुराणोमां महादेवना पुत्र तरीके स्कन्दने स्थान मळ्युं तथा तारकासुरना वध अर्थे शिवपार्वतीथी 'कुमारसंभव' थयानी कथा, कालिदासना हाथे काव्यमय बानीमा व्यक्त थई !
। 'बाळकोनो नाश करनार स्कन्द छे' एवी भीतिथी समाजना नीचला वर्गमां स्कन्द-पूजानी शरूआत थई, आ स्कन्द धीमे धीमे शक्तिशाळी देव बनवा लाग्यो, जे मात्र कोई एक स्था. निक समाज पूरतो मर्यादित हतो ते विकास अने विस्तार पामी इन्द्र जेवा प्रमुख देवतानो हरीफ
१ महाभारत, वनपर्व, अध्याय २३० मां स्कंदना शरीरमांथी मानव-शिशुने खाइ जनारो रौद्र रूप ग्रह उत्पन्न थयो: 'रौद्ररूपोऽभवद् ग्रहः ॥ २५ ॥ आ ज अध्यायमा पूतना तथा रेवतीनो 'बाळकोने महान कष्ट आपनार ग्रह' तरीके उल्लेख छे, तेमज बाळ कोनुं मांस जेने प्रिय छे ते दिति, गर्भमा रहेला शिशुनुं जे भक्षण करे छे ते शकुनिग्रह-विनता, 'सरमा' नामनी कुतरानी माता जे गर्भस्थ बाळकनुं हरण करे छे वगेरे सौने 'स्कंदग्रह' कहेवामां आव्या छे. 'सर्वे स्कन्दग्रहा नाम ज्ञेयः' ॥१३॥ २. अ--'पाणिनिकालीन भारतवर्ष' पृ० ३४६ ___ब-'प्राचीन भारतीय लोकधर्म' पृ० ४५ थी ६२
संबोधि ४.१

Page #69

नरोत्तम पलाण बन्यो, महाभारतनी एक आख्यायिका इन्द्र तथा स्कन्दनो संघर्ष निरूपे छे. आपणे अनुभवी शकीए छीए के आ समये उच्च वर्गना देवो साथे, स्कन्द जेवो निम्न वर्गनो देव संबंधमां आवी रह्यो छे. --
__ अने परिवर्तन अनिवार्य बन्युः महाभारतकार भगवान श्रीकृष्णना मुखमा" "सेनापतिओमां स्कन्द है छ." एवं वचन मूको स्कन्दनो स्वीकार करावे छे ! हवे देवपरिवारना उच्च आसने स्कन्दनो अभिषेक थयो, दक्ष प्रजापतिनी कन्या देवसेना तेने परणाववामां आवी अने लगभग दरेक बाबतमा बने छे तेम पुराणकारोए स्कन्दनी पण अनेक माहात्म्यकथाओ जोडी काढी, जेमा प्रमुख देवो साथेनो तेनो संबंध प्रस्थापित थयो ! .. ___स्कन्द आखा भारतवर्षमा पूजानो अधिकारी बन्यो. ई.स. नी शरूआतमां आ पूजा सर्वस्वीकृत अने व्यापक बन्याना पुरावाओ प्राप्त छः मथुरा म्युझियममां आवेली कुषाणकालीन स्कन्दमूर्ति हाल भारतमां प्राप्त सौथी प्राचीन मूर्ति छे. ए तो स्पष्ट छे के कुषाणकाळ (ई. स. पूर्व ४८ थी ई. स. २२०) मां स्कन्द-पूजा अधिक प्रचारमा हती. सम्राट कनिकना पौत्र हुविष्क ई. स. १०६ ना सिक्काओ उपर स्कन्दनी आकृति अंकित थयेली छे. मथुरा म्युझियममां संग्रहायेली पालीखेडा अने मधुवनमांथो प्राप्त स्कन्दमूर्तिओ पण कुषाणकालीन छे. कुषाणोना अंत समये अने गुप्तोना उदय वखते ई. स. नी बोजी त्रीजी सदीमां रोहतकना यौधेय राजाओना इष्टदेव तरीके कार्तिकेय पूजास्थाने हतो. यौधेय राजाओना सिक्काओ उपर हाथमां भालो लईने उभेल छ मुखवाळा युद्धना देवता मनाता स्कन्दने जोई शकाय छे. महाभारत २.३ २.४५ मां पण यौधेयोना रोहितक प्रदेशने कार्तिकेयनो प्रिय प्रदेश कहेवामां आव्यो छे. _ गुसकाळमां स्कन्द-यजानी परम्परा विकासोन्मुख छे. स्कन्दनुं स्वतन्त्र मन्दिर बन्यानो प्रथम आभिलेखीक पुरावो आ समय दरम्यान आपणने प्राप्त थाय छे. पश्चिम पाकिस्तानना एबटाबादथी प्राप्त ई. स. ३४४ नो, हाल लाहोर म्युझियममां आवेलो शिलालेख 'कुमारस्थानम्' बंधायानो निर्देश करे छे. गुप्तवंशना कुमारगुप्त १ला (ई. स. ४१५-४५५) ना दिलमाइ (उत्तर प्रदेश) ना शिलालेखमां पण 'स्वामि महासेनना आयातन' नो निर्माणविधि थयानो उल्लेख छे. कुमारगुप्त १ लानी सुवर्ण मुद्राओमां पाछळना भागे मयूर उपर बेठेला 'कुमार'नी ३. महाभारत, वनपर्व, अध्यायः २२७ १. "पतंजलीना मते स्कंद एक लौकिक देवता छ'-'भारतीय संस्कृति कोश' खंडः २ पृ २७१ ५. 'श्रीमद् भगवद् गीता अध्यायः १० लोक २१ ६. आ मूर्ति नीचे ब्राझीलिपिमा लखायेलो लेख छे, जेमां शक संवत ११ अथवा ३१ ...चाय छे. 'शक संवत' सम्राट कनिष्कना राज्यारोहण वखते-ई. स. ७८ मां शरू थयार्नु
मनाय छे. अतः आ मूर्ति ई. स. ८९ नी छे अथवा ई. स. १०९ नी छे. श्रीकृष्णदत्त वाजपेयीः 'मथुरा' (पृ. ३२) ई. स. ८९ जणावे छे ज्यारे श्री वासुदेव शरण अग्रवाल
'मथुरा कला' (पृ.७६) ई.स. १०९ (कुषाण संवत् ३१) जणावे छे. ७. धी. डी. सी. सरकार-Studies in the Riligious Life of Ancient and
Medieval India" पृ० १०५-११० ८. आकिमोलोजिकल सर्वे ओफ इन्डिया, ग्रंथः ११ (ई. स. १८८०)

Page #70

गुजरातमाथी लुप्त थयेली
छाप जोवा मळे छे, तेमज खुद कुमारगुप्त अने स्कन्दगुप्त नाम पण स्कन्द-पूजानी असर सूचवे छे.
आ समयनी अनेक स्कन्द-मूर्तिओ प्राप्त छे. तेमज अन्य प्रमुख देवप्रतिमाओ साथे स्कन्दनु तक्षण थयेलुं छे. मथुरा म्युझियममां आवेली वे नानी द्विभुज स्कन्द मूर्तिओ तथा शिवब्रह्माथी अभिषेक पामती मयूरासनस्थ स्कन्द-मूर्ति गुप्तकालीन होवानी नोंध वासुदेवशरण 'भारतीय कला' (पृ० ३१८)मां करे छे । भारत कला भवन, काशीमां आवेली अतीव सुन्दर स्कन्दमूर्तिनी विगत श्री रायकृष्ण दास 'भारतीय मूर्ति-कला' (पृ० ११५) मां आपे छे. मध्य--प्रदेशना देवगढनी ई. स. नी पाँचमी सदी नो विख्यात शेषशायी विष्णुनी मूर्तिमां उपर आकाशचारी देवोना समूहमा मयूर उपर बेठेला स्कन्द पण दृश्यमान बन्या छे. आ पछी अनेक स्थळे, अनेक मंदिरोमां स्कन्दनु अस्तित्व नोंधी शकाय छे..
ई. स. नी छहो-सातमी सदीना ऐहोल तथा कुंभकोणम् मां, सातमी सदीनी बादामी गुफा मां, आठमी सदीनी प्रख्यात इलोरा गुफाओ तथा कैलास-मंदिरमां, नवमी सदीना भुवनेश्वर मन्दिरमा अने दशमी पछी तो चोलराजाओने हाथे अनेक स्वतंत्र स्कन्द-मंदिरोनु निर्माण थयेलु छे. दक्षिण भारतमा आजे तो एक पण गाम भाग्ये ज स्कन्द-मूर्ति के स्कंद-मन्दिर विनानुं हशे ! बंगाळना अमुक विस्तारोमा हाल पण मागसर सुद छठने कार्तिकेय-षष्टी तरीके उजववामां आवे छे अने स्कन्दनी माटीनी मूर्ति बनावी, पुत्रप्राप्तिअर्थ तेनी पूजा करी विसर्जन थाय छे.
गुजरातमा एक काळे स्कंद-पूजा प्रचारमा हती. अत्रतत्र प्राप्त पुराणकथाओने आधारे आजनु खंभात स्कन्दे करेला तारकासुरना वधनी भूमि छे. एक मत मुजब 'स्कन्द'नु 'खेम' थई खभात बनेलं छे. आ क्षेत्रने स्कन्दपुराण 'कौमारिका' खण्ड तरीके ओळखावी तेना तीर्थोनी स्थापना स्कंदहस्ते थयानी आख्यायिका आपे छे.° स्कंदपुराणना ज नागरखण्डमां बडनगरनुं एक नाम 'स्कंदपुर' छे. पाटणना सहस्रलिंग तळाव उपर स्कंदनु एक मंदिर हतुं, जेनी स्कन्दमूर्ति सिद्धराज जयसिंह अवंतीथी लाव्यानी कथा सरस्वतीपुराण आपे छे". आ उपरांत हेमचंद्र पोताना द्वयाश्रय काव्यमा जूना राजाओए पाटणमा कार्तिकेयनु मंदिर बंधाव्यानुं नौधे छे,
स्कन्द-पूजा गुजरातमा होवानु' अनुमान हवे प्राप्त शिलालेखो अने मूर्तिओथी; पण थई शके छे. ई.स.नी बीजी-त्रीजी सदीना माळवामाथी प्रास स्वामी जीवदामाना शिलालेखमा पोते स्वामी महासेन कार्तिकेयनो उपासक होवानु जणावायु छ: सातमी सदीना खेड़ा, नवसारी तथा सुरतमाथी प्राप्त चालुक्यना –ण ताम्रपत्रो स्कन्द-पूजा . परत्वे प्रकाश फेंके छे.१३ ९. श्री उदयनारायण 'गुप्तसम्राट और उनका काल' पृ० २५१ १०. स्कंदपुराणना 'कौमारिका खेड' मा उल्लेखित घणा तीर्थो, खंभातनी आजुबाजु हाल हयात
छे पण तेमांथी एक कुमारेश्वर ई. स. नी दशमी सदी जेटला प्राचीन अवशेषो धरावे छे. अन्य स्थळी सोळमी-सत्तरमी सदीना छे. जुओ डॉ. रमणलाल महेताः 'कौमारिका खंड
अने खंभात', 'स्वाध्याय' ओगस्ट ६५.. ११. श्री कनैयालाल दवेः सरस्वतीपुराण पृ०२२७ ।
१२. 'गुजरातनो राजकीय अने सांस्कृतिक इतिहास' ग्रन्थः २ पृ. २८२ . .. १३. श्री गिरजाशंकर आचार्यः 'गुजरातना ऐतिहासिक लेखो' 'ग्रंथः १ चालुक्य वंशना लेखों'

Page #71

नरोत्तम पलाणं
-घडामाथी प्राम चालुक्य विजयराजना ई.स ६४२ ना ताम्रपत्रमा 'स्वामी महासेन पादानुध्यासाना-'म स्वामी महासेन-कार्तिकेयना चरणोनु ध्यान धरता चालुक्य वंशनो निर्देश छे. नवमारों तथा मुरतमाथी मंडेला ई.स.६७१ अने ६९२ ना शिलादित्यनां बे ताम्रपत्रो पण 'कार्तिकेय नी भक्तिी विभूपित बनेला छे. आ समयनी स्कन्दनी उपास्य-प्रतिमाओ पण गुजरातमा प्राप्त बने छ. शामलाजीथी प्राप्त उपास्य प्रकारनी एक स्कन्द-मूर्ति, एना अलंकृत हाथावाळा दंड अंने रत्नजडित शिरबंधने कारणे ई.स. नी सातमी सदीना उत्तरार्धनी 2. वडोदराथी प्राम एक हाथमा शक्ति अने बीजा हाथमां कुक्कुटधारी भग्नमस्तक स्कन्द मूर्ति, बडोदगा पासेना कपुगइ गामेी प्राप्त स्कन्दनी शोभन-मूर्ति अने कारवण पासेनी स्कन्द-मूर्ति ई.स.नी सातमी मदीनी मूर्तिओ छे.
आ लेस्य साथे प्रसिद्ध थाय छे ते राजकोट जिल्लाना ढांक गामनी स्कन्द-मूर्ति मारा मत म जब हाल गुजरातमा प्रात मोथी प्राचीन आस्य प्रकारनी स्कन्द-मूर्ति छे.१५ एक हाथमां शक्ति (दंड या भाली), बीजा हाथमां आत्मज्ञानना प्रतीक समो कुकडो, ठीगणी काया, गळामा लोकेट विनानो एकावलो हार, बलभीर्थी प्राप्त केशिनिषूदन कृष्णनी मूर्तिमा जोवा मळता काटेवस्त्र म, कांटेवस्त्र अने कुंइळयुक्त लंबकर्ण तथा जटाजूट आ मूर्तिने ई. म.६० नटरावे छे.
गुजरातमा कन्द-पूजा केवा व्यापक प्रमाणमा प्रसरेली हती तेना आ प्राचीन पुरावा साथे मोचमदिरमा आवेली ई. म. नी आठमी सदीनी उपास्य स्कन्द-मूर्तिी, दशमी सदीना कच्छकैराना मंदिरमा आवेली स्कन्द मूर्ति, बारमी सदीना वडनगर तथा कपडवणजना तोरणोमां
आवेली स्कन्द-प्रतिमाओ, डभोइनी ई. स. १२५३ नी वैद्यनाथ-प्रशस्तिमा लवणप्रसादे वढवाण शहेरनी नीकमा मागर साये स्पर्धा करतुं, चांदनीथी उज्जवल स्कन्दन मंदिर' बंधाव्यानो उल्लेख, पोरबन्दर पासे विसावाडाना तेरमी सदीना त्रिगृहप्रसादk स्कन्द-मंदिर, पोरबन्दर तालुकाना जबाछोडा गामे चौदमी सदीना शिवमंदिरनी कार्तिकेय-मूर्ति अने साबरकांठा जिल्लाना भेटाळो मामना शिवपंचायतन मंदिरमा आबेलं पंदरमी सदीनुं स्कन्द-मन्दिर पूर्तिरूप बनी रहे छे. १४. मा अने आ पछीनी त्रण स्कन्दमूर्तिमी प्रकाशमा लाववानो यश डॉ. उमाकांत शाहने
पाळे आय छे. तेमोश्रीए मा मूर्तिभो 'कुमार' ना मार्च ५५, ओगस्ट ५५ अने भवेम्बर ५५ मा भकोमा प्रसिद्ध करेल छे. तेओश्रीए शामळाजीनी स्कन्द-मूर्तिनो समय पश्चिमो सैको आपेल छे ते मने सातमीनो पूर्वार्ध जणाय छे, ज्यारे अन्य त्रण मूर्तिओना
काळ-मिर्णय परत्वे हॉ. शाह साथे हुं सहमत थाऊ छु. . १५. मा मूर्ति मारा तरफयो 'कुमार' जुलाई ७१ ना अंकमा 'सौराष्ट्रनी विरल मूर्ति' नामक
लेखमालामो प्रसिद्ध थयेली छे. १६. जुमओ श्रीमरोत्तम पलाणः 'Times of India' ता० २६ फेब्रुआरी १९७३,
"New Light on Temple Idols." १७. आ मूर्तिनी प्रथम मोध मा लेखके लोधी छे, जेनो विगतवार परिचय हवे पछी प्रसिद्ध
थनारा 'करछनी विरल मूर्तिओ' नामक लेखमा. १८. डॉ. गौदानीः 'गुजरातनो भव्य भूतकाळ' पृ०१५६ .

Page #72

गुजरातमाथी लुप्त थयेली
आ उपरांत वडनगरना पीठोरी दरवाजा बहारना देवीमंदिरनी भोतमां चोडेली चार हाथवाळी स्कन्दप्रतिमा, गांचगोळ दरवाजा नजीक भुवनेश्वरी माताना गोखलामां आवेली शक्ति तथा कुकडा सहितनी कुमार-मूर्ति, हाटकेश्वर मंदिरना अंतराळमां आवेली मोटी स्कन्दमूर्ति, मोढेरा सूर्यमंदिरना स्तंभनी स्कन्द-मूर्ति अने राजकोट म्युझियममा आवेली अनुमित स्कन्द-प्रतिमाना उल्लेखो श्रीकनैयालाल दवे पोताना 'गुजरातन मूतिविधान' ग्रन्थमा करे छे.
आ सौ उपरथी हवे आपणे एवा तबकामां आव्या छीए के स्कन्दपूजा सारा य गुजरातमा एककाळे व्यापक प्रमाणमां हो एवं विधान करी शकीए बीए. आ स्कन्द-पूजा गुजरातमाथी शा कारणे लुप्त बनी तेनी विगते चर्चा करवा जेवी छे, मने लागे छे के आपणा पडोशी महाराष्ट्रमा स्कन्दना दर्शन सौभाग्यवंती स्त्रीए न करवा एवी जं मान्यता दृढ थयेली छे तेनो फेलावो धीरे धीरे गुजरातमां पण थवा लाग्यो हो अने परिणामे आपणे त्यांथी स्कन्द-पूजा लुप्त बनी हशे. वडनगरना हाटकेश्वर जेवा मंदिरमां ज्यां स्कन्द-मूर्ति मूकवामा आवी छे त्यां स्त्रीओ एना दर्शन न करे ते अर्थे आडो पडदो पण लटकतो जोई शकाय छे. आम सधवा स्त्रीए स्कन्दना दर्शन न करवा एवी मान्यताना परिणामे तथा गुजरातमा फेलावा मांडेल वधु सरळ वैष्णव साधनाना प्रबळ प्रवाहने कारणे गुजरातमांथी स्कन्द-पूजा लुप्त थयेली जणाय छे.

Page #73


Page #74

गुजराती भाषामां शब्दकोशनी प्रवृत्ति*
शान्तिभाई आचार्य .' आ लेखमां नीचेनी बाबतोनो विचार कर्यो छे___ अ. "शब्दकोश" शब्दनी समजूती
ब. गुजराती कोश सामग्रीतुं वर्गीकरण । क. आ वर्गीकरण पर आधारित तारणो, अने ___ड. आ बधांना आधारे करवा जेवां जणातां सूचनो ॥
गुजरातो भाषामा "शब्दकोश" शब्द आजे जे अर्थमा प्रयोजाय छे ते अर्थमां आपणने शब्दकोश ओगणीसमी सदीनी लगभग अधवचमांथी मळवा लागे छ। ... आपणे गुजराती शब्दकोशना अवतार पूर्वेनी स्थिति तपासीए तो छेक आचार्य हेमचंद्रना काळमां तेना सगड मळे. छे। हेमचंद्राचार्यनी सिद्धहेम (ई.स. ११२५) तथा “देशीनाममाला" जेवी कृतिओने गुजरातीना उदयनी तपास माटेनी महत्त्वनी कृतिओ गणावी शकाय. परंतु कोशनी दृष्टिए.. जोतां "सिद्धहेम" पछी लगभग एक सैका बाद "बालशिक्षा" तेमज "औक्तिक' नामोथी जाणीती कृतिओ मळे छे तेमने गुजराती शब्दकोशोनां पूर्वरूपो जेवी गणावी शकाय ।
आ बने प्रकारनी कृतिओ संस्कृत शीखववा माटे रचाती हती। आथी कृतिओना अंते संस्कृत शब्दोनी सामे ते काळनी गुजरातीना समानार्थी आल्या होय तेवी शब्दसूचिओ पण आपवामां आवती हती ।
- ठाकुर संग्रामसिंहनी संवत १३३६नी एटले के ई. स. १२८० नी "बालशिक्षा" तथा सद्गत के. ह. ध्रुवे प्रकाशमां आणेलु कुलमंडनगणिनु सं. १४५० अर्थात् ई.स. १३९४नुं "मुग्धावबोध-औक्तिक" ए बंनेने आनां उदाहरणो गणावी शकाय ।
_ आ बंने कृतिओमां, आम, संस्कृत-गुजराती द्विभाषी कोशना मूळ जोवा मळे छे । अहीं शब्दो कक्कावारी प्रमाणे गोठवायेला जोवा मळता नथी । मात्र संस्कृतना ते काळना गुजहाती समानार्थी शब्दो साथेनी सूचि आपवामां आवी छे । आने आपणे "शब्दावलि" नाम
आपी शकीए । आ नाम आपीने आपणे शब्दावलि अने शब्दकोश वच्चेनो सामान्य तफा'त तारववो होय तो एम तारवी शकीए के :
शब्दकोशनी संरखामणीए शब्दावलि : .१. कदमां नानी होय ।। २. कक्कावारीना क्रमयुक्त होय के न पण होय । ३. बहुधा द्विभाषी संदर्भमां ज होय । ४. एकभाषाना शब्दो बीजी भाषाना समानार्थी आपीने समजाव्या होय । आधी५. मुख्यार्थी होय । ... * "गुजरातमां भारतीय भाषाओनो विकास' शीर्षक तळे १९७३ ना वर्षमा विद्यापीठमां जायेला परिसंवाद मां रजू थयेलो निबंध !

Page #75

शान्तिभाई आचार्य
शब्दकोशना उगम पूर्वे, आम, आवी शब्दावलिओथी प्रारंभ थयेलो देखाय छे ।
शब्द कोशना आपणा उपलब्ध साहित्य ने जोतां तेमां शब्दकोशना पर्यायवाची नीचेना अनूगो "शब्द"नी माथे जोवा मळे छ ।
शब्द-चिंतामणि.-आदर्श, आवलि-ली-ळी,-कोश के कोष,-प्रकाश,-रत्नमहो-दधिभण्डार,-संग्रह आ उपरांत ग्लोसरी अने डिक्षनेरी ए बे स्वतंत्र शब्दो पण आना पर्यायरूपे मळेछ।
आमाथा--आदर्श,-चितामणि,-प्रकाश अने--रत्नमहोदधि ए चारे संस्कृतनी सीधी असर तळेना छ अने संस्कृत के प्राकृत-अपभ्रंश भाषाओ संलग्न छे त्यां ज वपरायां छे । आ बधामा अलंकृत भाषा वडे शब्दकोशनो अर्थ अपायो छे ।
पडीधी-आवलि (-ली,ळी), -भण्डार अने -संग्रह मळे छे ते तथा – ग्लोसरी, ए बधाज आवलि (-श्री-टी) ना समानार्थी छे अने ऊपर "शब्दावलि" नी चर्चा करी छे तेमां समाई
बाकी रहेता वे पर्यायो ते-डिक्षनेरी अने कोश (कोष) छे । आ बनेने एक बीजाना पर्यायरूप गणावी शकाय । जे डिक्षनेरीमा अपेक्षित छे ते कोशमा . पण अपेक्षित रहे छे एम अमारु मानवूछ। एटले फलित ए थाय छे के गुजराती भाषामा “कोष" थी अंग्रेजी "डिक्षनेरी" नो अर्थ समजाय छे । आ डिक्षनेरी के कोशनो हवे वधारे विगते विचार करीए । .
कोशनो एक अर्थ भण्डार, खजानो एवो छ । आमां "शब्दकोश" शब्दसमूह “शब्दोनो खजानो" एका अर्थ आपे छ । शब्दनी व्याख्या बधी ज भाषाओमा एकसरखी होई शके नहीं । गुजरातीमा सामान्यरीते आपणे लेखनमां शब्दभेद लेखनरीति वडे दूर-नजीक लखीने करता हाईए छीए । उ. त. नवजीवन भेगुं लखोए तो एक शब्द अने छूटुं लखीए तो बे. आपणे हाल पुरती शब्दनी आ समजणने स्वीकारीने चालीशु. आथी शब्दकोश एटले शब्दोनो भंडार के खजानो एम अर्थ थशे ।
आ शब्दभंडारनी मर्यादा गुजराती भाषा पुरती होवाथी गुजराती साथे संलग्न खजानानीज अहीं बात करी छ ।
गुजराती शब्दकोशनां समग्र साहित्यने जोता संख्या दृष्टिए लगभग १५० जेटलां नानामोटा ग्रन्थ-पुस्तक-पुस्तिका-चोपानियां थवा जाय छ । आ बधामा केन्द्रस्थाने शब्द होवाथी आ संख्यामाथी जेनी स्वतंत्र पुस्तिकाओ न होय परंतु अन्य विषयनी साथे भागरूप शब्दो आवता होय तेबी पचीसेकनी संख्याने बाद करता बाकीनो सवासो जेटली संख्याने अहीं आवरी लेवानो प्रयत्न करवामां आव्यो छे । तेम छतां आ यादी संपूर्ण छे तेम अमे मानता नथी । परंतु आ बधांमा केन्द्रस्थाने शब्द होवाथी आ संख्याने "शब्दकोश' शीर्षक नीचे जरूर मूकी शकाय | परंतु आ बधा शब्दसंग्रहोंने जोवा तपासवा माटे आपणे कोईक व्यवस्था ऊभी करवी पडशे । अने आवी व्यवस्था ऊभी कर्या पछी आ ग्रंथोने ते संदर्भमा तपासवा अहीं धार्यु छे । . भाषा समस्तने आपणे जुदा जुदा हेतु माटे जुदा जुदा एकभोमां वहेंची नाखता होईए कीए । भाषाना आ रीते भिन्न भिन्न स्तरो पाडी शकाय । दा. त. ध्वनितंत्र, रूपतंत्र, वाक्य तंत्र बगेरे । आवा भिन्न भिन्न स्तरोमांथी कोईपण एक के विशेष स्तरोने छूटा पाडी

Page #76

गुजराती भापामां शब्दकोशनी प्रवृत्ति
आपणे जोईए त्यारे ए स्तर पण भाषा समस्तना भागरूप छे अने तेनो भेद आपणे एक व्यवस्था माटे ऊभो कर्यो छे ते वे मुद्दाओ स्मरणमा रहेवा जोईए ।
आ दृष्टिए शब्द ए पण समस्त भाषाना एक स्तरनो भाग मात्र छ । शब्दकोशनो रचयिता आ स्तरने छूटो पाडीने जुए त्यारे भाषा समस्त पर तेनी नजर होवी जरूरी छे ।
आ वातने ध्यानमा लईने आपणे "शब्दकोश" नी समजूति आपवी होय तो कईक आ प्रकारनी आपी शकीए :
अ. शब्दकोश ए भाषाना कोईपण प्रकारना शब्दोनी यादी छे । ब. ॥ यादी ते भाषाना घटकोना एक स्तरनी ज द्योतक छे, समस्त भाषानी नहीं। क. यादी कोईपण प्रकारनी निश्चित अने एकवाक्यतावाळी व्यवस्थायुक्त छ । ड. यादीनो प्रत्येक शब्द जे ते भाषामां के बीजी कोईपण भाषामा समानार्थी शब्द के
समजूति अथवा आ बंने सहितनो होवो घटे छे ।
शब्दकोशनी आ सर्वसामान्य समजूति थई । अने आ समजूति प्रमाणे जोतां गुजराती भाषामां उपलब्ध शब्द अंगेनो सामग्रीनी आशरे सवासो जेटली संख्या "शब्दकोश" नीचे समाई जाय ।
हवे आ सामग्रीनो व्यवस्था पूरता ऊभां करेलां वर्गीकरणोना संदर्भमा विचार करीए । एकभाषी शब्दकोश :
__ आ कोशनी संख्या लगभग ३० जेटली गणावी शकाय । आमां नोंधपात्र पांच' शब्द. कोशो छ । आ सिवायना अन्य २५ जेटला तो एक या बीजा प्रकारनी आ कोशोनी असर तळेनां छे ।
आ पांच कोशनी रचना एक सैकामां वहें चायेली छे । ई. स. १८६१ मां २५००० उपरांत शब्दो साथेनो “नर्मकोश" आपणने मळ्यो । त्यारबाद १९२३ मां (कोशनु कार्य तो १९१२ थी शरू थइ गयुं तुं) आपणने गुजरात वर्नाक्युलर' सोसायटी (आजनी गुजरात विद्यासभा) नो “गुजराती भाषानो कोश” पूरेपूरो प्रसिद्ध थयेलो मळी जाय छे. आ' पछी थी गणनापात्र कही शकाय तेवो पटेल लल्लुभाईनो "गुजराती शब्दकोश' (१९०९ अने बीजी आवृत्ति १९२५) मळे छे । आ कोशने आगळना बे मुख्य कोशनी मदद मळी छ । अहीं सुधी कोशोमां जोडणीनी एकवाक्यता प्रवेशी नथी ।
ई.स. १९२९मां बहार पडेला गुजरात विद्यापीठना “जोडणी कोश" थी गुजराती कोशमां जोडणीनी अराजकतानो अंत आवे छे । गुजरात विद्यापीठनो आ कोश पछीथी तो “सार्थ जोडणी कोश' बनी ने १९६७ सुधीमां तो पांच आवृत्तिओ पामे छे । गुजरातीमा जोडणी विषयक अराजकतानो आ कोशथी अंत आवे छे ।
पांचमो तचक्को आपणने "भगवद्गोमंडल' कोशमां जोवा मळे छे । गोंडलना राजवी सद्, भगवतसिंहजीए मोटी रोयल साइजमां ९ भागो आ नामे बहार पाडया छे । ई.स. १९४४
१ नर्मदने वाचनमाळाना अघरा शब्दो समजाववा माटे कोश जेवू कार्य करवानुं हतुं । संभव छे के आ कार्यना परिणामरूपे एक मोटो कोश करवानो विचार आव्यो होय । अने आना परिणाम रूपे 'नर्मकोश' रचायो होय ।
संबोधि ४.१

Page #77

शान्तिभाई आचार्य मां प्रथम भाग अने १९५५ मां ९ मो भाग बहार पडयो आम संपूर्ण कोश नव भागमा छ । (कामनो आरम्भ १९२८ थी थइ गयो हतो) आमां कुल ९२७० पानमा २,८१,३७७ शब्दो संग्रहाया छे। आनी एक संक्षिप्त आवृत्ति १९६१ मां बहार पाडवामां आवी छ । आ कोश परथी संवर्धन करी नूतन कोश रचवानुं कार्य ग्रंथ निर्माण बोर्डे श्री के. का. शास्त्री ने सोप्यु छे । ते कार्य पूरझडपे चाली रह्यु छे ।
___ आम ई.स. १९५५ (अथवा संक्षिप्त आवृत्ति गणतां) के १९६१ पछी एकभाषी कोशमां कोई नवो स्तबक कही शकीए तेवो उमेरो के तेवु प्रमाण जाण्यां नथी । द्विभापी शब्दकोश :
द्विभाषी कोशने जोतां सौथी विशेष संख्यामां अंग्रेजी साथेना कोशो छ । गुजरातीअंग्रेजी कोशोनी संख्या १७ जेटली छे । आ संख्या अंग्रेजी--गुजराती कोशोनी संख्या करता अडधी छे । गुजराती-अंग्रेजी कोशनो इतिहास लगभग १६५ वर्ष जूनो गणावी शकाय । इमन्डथी मांडी ने देशपांडे सुधीना आ प्रकारना कोशोमां पांचेक कोशो मुख्य गणावी शकाय । ई.स. १८०८ नी ड्रमन्डनी "ग्लोसरी” ऐतिहासिक दृष्टिए आवा कोशना प्रारम्भकार्यना मूल्यवाळी गणाय । परन्तु खरेखर आ प्रकारनो कोश कहीं शकाय तेवु पुस्तक तो आपणने मळे छ १८४६ मां । १५००० शब्द-भंडोळवाळा आ गुजराती-अंग्रेजी कोशना रचनार छे मीरजा महमद काझीम । त्यारबाद ई.स. १८९५ (प्रथम आवृत्ति)मां उपलब्ध थती बेलसरेनी "इटीमोलोजीकल गुजराती-इंग्लीश डिक्शनेरी” नामनो कोश मळे छ ।
अलबत्त १८४६ थी १८९५ ना गाळामां आपणने बोजा जे जे नाना कोशो मळे छे तेमां १८६२ नो करसनदास मूळजीनो दसहजार शब्दोनो गुजराती--अंग्रेजी कोश, १८६३ मां शापुरजी एदलजीनो २७००० शब्दोनो गुजराली-अंग्रेजी कोश, (१८६८-बीजी आवृत्ति), १८८५ नो कालीदास बीजभूषणदासनो गुजराती-अंग्रेजी कोश, तथा १८७४ नी शाह उकरडाभाईनी गुजराती अने अंग्रेजी डिक्षनेरी गणनापात्र छ ।
आ पछीथी जेनी नोंध लेवी घटे तेवो आ प्रकारनो कोश भगुभाई एफ. कारभारीनो गुजराती-अंग्रेजी डिक्षनेरी नामनो १९४२ नी सालमां मळे छे ।
- १८९५ थी १९१२ ना गाळामां पण बीजा स्टुडन्टस पोकेट, हेन्डी इत्यादि शीर्षको नीचे बहार पडेला नाना शब्दकोशो मळे छे । आ पछी थी १९२५ नी सालमां आपणने महेता भानुशंकर अने भरतराम भानुशंकर ए पितापुत्रना 'मोडर्न गुजराती--अंग्रेजी कोश'ना ५१००० जेटला शब्दो समावता वे भागो मळे छे ।
. १९१२ थी १९२५ सुधीनां आ १४ वर्षना आ गाळामां पण गुजराती-अंग्रेजी डिक्षनेरी नामे बीजा नाना नाना शब्दकोशो मळे छे खरा ।।
आ पछीथी आपणने जे जे शब्दकोशो मळे छे तेमां शांतिलाल ओझाना "अंग्रेजीअंग्रेजी-गुजराती” (१९६७) अने गालानी "गालाझ एडवान्स डिक्षनेरी' (१९६९) उल्लेखनीय छ ।
___ आ पछीथी गुजराती राज्य ग्रंथनिर्माण बोर्डे श्री देशपांडे पासे तैयार करावीने प्रकाशित करेली 'गुजराती-इंग्लीश डिक्षनेरी' (१९७४) पण नोंधपात्र गणाय ।

Page #78

गुजराती भापामां शब्दकोशनी प्रवृत्ति
१९ परन्तु १९२५ ना गाळाथी मांडी आज सुधी (१९७४) मा जेने सार्वत्रिक रीते प्रमाणभूत कहेवाय तेवो कोश बहार पङयो जाण्यो नथी ।
___ आ गाळा दरमियान कंडेन्स्ड, लिटल पोकेट अने गुजराती अंग्रेजी डिक्षनेरी जेवां नामो नीचे केटलाक कोशो प्रकाशित थता रह्या छ । अंग्रेजी-गुजराती :
अंग्रेजी-गुजराती कोशसामग्री संख्या दृष्टिए गुजराती-अंग्रेजी करतां वधारे छे । आशरे आनी त्रीसेक जेटली संख्या गणावी शकाय । __आनो प्रारंभ आपणे मुम्बई समाचारनी “वोकेबुलरीः इंग्लिश एन्ड गुजराती" ए शीर्षक तळेनी ई. स. १८३५नी पुस्तिकाथी गणीए अने १९७० मां बहार पडेला 'अंग्रेजी-गुजराती कोश' सुधीना गाळानी मर्यादा बांधीए, अने सरदार पटेल युनिर्सिटी द्वारा प्रकाशित श्री देशपांडे संपादित आ प्रकारना कोश १३५ वर्ष जेटलो गाळो आ प्रवृत्तिना प्रारंभथी आज सुधौमां व्यतीत थयो छे तेम कही शकाय ।
आ प्रकारनी ऐतिहासिक दृष्टिए ज महत्व धरावती पुस्तीकाओ तथा अन्य-नाना कोशोने बाद करतां आ प्रकारना कोशोनी गणनापात्र संख्या सातेक जेटली छे ।
___ आ प्रकारनो पहेलो कोष आपणे मुस अरदेशर फरामजी तथा राणीना नानाभाई रुस्तमजी रचित १८५७ मां बहार पडेला 'डिक्षनेरी-इंग्लीश एन्ड गुजराती' प्रथम भागने गणावी शकीए ।
आ आखो कोष आठ भागोमां बाहर पाडवानी योजना जणाय छे परंतु ते पूरेपूरो बहार पडे ए पूर्ने १८६२ मां नर्मदनी मददथी २०००० शब्दोनो आ प्रकारनो एक संक्षिप्त कोश बहार पाडवामां आव्यो हतो ।
आ पछीनो बीजो नोंधपात्र कोश ते रोबर्ट मोन्टगोमरी, अम्बालाल साकरलाल देसाई अने मणिधर प्रसाद तापीप्रसादनो ई. स. १८७७ मां बहार पडेलो “इंग्लिश-गुजराती-डिक्षनेरी" शीर्षक हेठळनो कोश । आनी बोजी आवृत्ति अम्बालाल साकरलाल देशाईए १९१० मां बहार पाडो हती । डिक्षनेरी नामे आ गाळामां ओ प्रकारना बीजा कोशो रचाया होय . तो तेनी अमने जाण नथी ।
पछीथी आपणने १८९२ मां पटेल लल्लुभाई गोकळदासनो ४०००० शब्दो धरावतो अंग्रेजी-गुजराती शब्दकोश मळे छे ।
ई. स. १८७७ थी १८९२ ना आ पंदर वर्षना गाळामां पण बीजी. खास. रचनाओ थयेली जणाती नथी । परन्तु आ पछीथी बे वरसे १८९४ मां व्यास अने पटेलनो 'स्टान्डर्ड अंग्रेजी--गुजराती शब्दकोश' उपलब्ध बने छ । 'स्टुडन्टस् स्टांडर्ड' इग्लीश-गुजराती डिक्षनेरी'. शीर्षक नीचे बीजी आवृत्तिओ बहार पडेली जणाय छे ।
. आ पछीथी आज सुधीना गाळामां जे कोशो मळे छे तेमां पटेल एन. एच., शांतिलाल ओझा अने देशपांडेना कोशो मुख्य छ।
परन्तु ई स. १९०१ थी १९७० ना गाळामां बहार पडेला आ प्रकारना नानामोटा कोशोनी संख्या घणी छे । तेमां स्टुडन्ट्स ने लगता ६, कन्डेन्स्ड अने कोन्साईझ्ड ११, पोकेट अने पोकेट डायमंड ११, स्कोलर्स पोकेट १, कम्पेनियन ओफ इंग्लिश एन्ड' गुजरातो १, अने न्यु इंग्लिश-गुजराती १, वगेरे मुख्य छ । आम आवा नाना कोशोनी. संख्या १५ जेटली थवा जाय छ ।

Page #79

शान्तिभाई आचार्य आ सिवायना कोशीमा १८७४ मां बहार पडेलो शिवशंकर कसनजीनो २४००० शब्दो नो 'गुजराती इन्दु गुजराती एन्ड इंग्लिश डिक्षनरी' कोश तथा १९३४ मां बहार पडेलो नाणावटी केशवलाल भ. नो 'प्रेसिडेन्सी इंग्लिश टु गुजराती एन्ड गुजराती टु इंग्लिश डिक्षनेरो' कोश तथा १९६७ मां (बीजो आवृत्ति) बहार पडेलो शांतिलाल ओझानो 'धी युनिवर्सल मोडर्न डिक्षनेरी (अंग्रेज़ी-अंग्रेजी गुजराती) कोश ए त्रणे उल्लेखनीय छ । आ उपरांत 'इंग्लीशगुजराती डिक्षनेरो ए नामे श्री देशपांडे पासे तैयार करावेलो १९७० मा प्रकाशित थयेलो कोश पग नोधयो जोईए । समग्र रीते जोतां आ १३५ वर्षना : गाळामां संख्यानी दृष्टि बाद करीने कोशनां धोरणोनी दृष्टि जोतां हजी आजे पण आवा प्रकारना प्रमाणभूत कोशनी शून्यता वरताय छ । अंग्रेजी सिवायनी भापाओ : संस्कृत :
अंग्रेजी सिवायनी बीजी भाषाओमां गुजराती साथे संलग्न होय तेवी कोशप्रवृत्तिमा संस्कृत मोखरे रहे छे । ई. स. १८७० ना टेलर जे. वी. अने शास्त्री व्रजलालना धातुसंग्रहने वाद करोए तो ई. स. १८७१ ना रणजीत बाजीराव तात्याराव ना १२००० शब्दोना संस्कृत तथा गुजराती कोशने संस्कृत-गुजराती एवो पहेलो कोश गणवो जोईए ।
आ पछीनो कोश ते बोरा सवाईलाल छोटालालनो संस्कृत-गुजराती कोशः 'शब्दार्थ चिंतामणि' । ७०००० शब्दो धरावतो आ कोश ई. स. १९०० मां प्राप्त थाय छे ।
आ पछीथी १९२९-३० मां आपणने 'संस्कृत-गुजराती शब्दादर्श'ना वे भाग प्राप्त थाय छ । आना रचयिता महेता गिरजाशंकर म. छ ।
आ पछीनो कोश ते १९३२ नो तळवेळकर ग. स. नो 'संस्कृत-गुजराती लघुकोश' ।
त्यारपछी १९६० मां वहार पडेला 'नर्मद संस्कृत-गुजराती शब्दकोष'ने नोंधी शकाय । रावळ नर्मदाशंकर अने दवे नर्मदाशंकर ए बने आ कोशना रचयिता छ ।
आ पछीनो आवो कोश ते १९६२ नो विद्यापीठ प्रकाशित 'संस्कृत-गुजराती विनीत कोश'।" प्राकृतादिभाषाओ:
गुजराती साथे संलग्न तेवी पछीना काळनी भाषाओने लईए तो तेमां १८८० मां बहार पडेला पंडित प्रभाकर रामचन्द्रना "अपभ्रष्ट शब्दप्रकाश'', देश्य भाषानो १९४७ नो दोशी बेचरदासजीनो "देशी शब्दसंग्रह" नामना हेमचन्द्रना देशीशब्दसंग्रहनो अनुवाद, तथा भरतराम महेता सम्पादित 'देश्य शब्दकोश' (१९६५) ए त्रण पुस्तकोने गणावी शकाय। अहीं १९२३ थी १९३८ सुधीमा इन्दोर अने मुम्बईथी जैन मुनि रत्नचन्द्रजीए बहार पाडेला "जैनागम शब्दसंग्रहः अर्धमागधी गुजराती कोष" नी पण नोंध लेवी जोईए । आ कोष तेमना चार भागमा प्रकाशित प्राकृत-संस्कृत-हिन्दी-अंग्रेजी-गुजराती एम पञ्चभाषी कोषनी प्राकृत-संस्कृतगुजराती त्रिभाषी एवी संक्षिप्त आवृति छे. हिन्दी आदि भाषाओ : ___आधुनिक भाषाओ हिंदी-हिंदुस्तानी, उर्दू, फारसी वगेरेनी साथे गुजराती संलग्न होय तेवा द्विभाषी कोशोने आ शीर्षक नीचे समाव्या छे । आवा कोशोनो विचार करतां लगभग आठेक जेटला कोश जोवा मळे छे । आमां पंडित गणेशदत्त शर्मानो १९२४ मां बहार पडेलो

Page #80

गुजराती भापामां शब्दकोशनी प्रवृत्ति
"हिन्दी-गुजराती कोश,” १९५२ मां बहार पडेलो भट्ट संतोकलालनो 'अपना हिंदी-गुजराती शब्दसंग्रह', १९५७ मां बहार पडलो पुराणिक राजेन्द्रजीनो 'राष्ट्रभाषा कोश', गुजरात विद्यापीठना "गुजराती हिंदी कोश” तथा “राष्ट्रभाषानो गुजराती कोश" (हिंदी-गुजराती कोदश) ए वे कोशो तथा १९६१ ना पटेल अने नायकना 'नन्हा कोश'नो समावेश थयो जोईए । हिन्दी पछी बंगाळी अने मराठी ए वे भाषाना द्विभाषी कोश मळे छे । बंगाळीनो 'बंगाळी-गुजराती शब्दावलि' ए नामे ठक्कर देवजी गोरधनदासनो कोश १९२४ मा मले छ । ज्यारे धर्माधिकारीजीनो 'गुजराती-मराठी शब्दकोश' तो जो हमणां ज ई. स. १९६७ मां प्राप्त थाय छे ।
आ पछी थी उर्दू , अरबी, फारसी, अने पोर्तुगीझ ए दरेक भाषा साथेनो एक एक कोश प्राप्त थाय छे । आमां उर्दूनो 'उदू मिश्र गुजराती कोष' (स्वरभाग) ए नामे बहार पडेलो सैयद निजामुद्दीन नूरुद्दीन हसयनीनो कोश १९१२ नो छ । त्यारपछी मणिलाल निर्भयरामनो "शब्दकोशः पोटुंगीझ-गुजराती अने गुजरातो-पाटुंगीझ' ए नामे १९१७ मां प्राप्त थाय छे । आ पछीथी फारसीने जोतां १९२६ मां बहार पडेलो अमीरमियां मदूमियां फारुकीनो "गुजराती-फारसी अरबी शब्दोनो कोश" आवे छे । साथी साथ अहीं नायक छोटुभाई र. नो १९७२ मां बहार पडेलो "फ़ारसी शब्दोनो सार्थव्युत्पत्तिकोश'' पण याद करीए ।
अरबीनो "अरबो-गुजराती शब्दकोश"ना खंड-१, ई.स. १९६६मां अने खंड २ १९६९ मां बहार पडेला छे, आना रचयिता शम्सी टी. एच. छे ।।
आम आ प्रत्येक भाषाना एक एक नाना कोश मळे छ । त्रिभाषी :
त्रिभाषीकोशो गुजराती भाषामा हजी उपलब्ध बन्या नथी । तेम छतां गुजरात विद्यापीठ प्रकाशित 'कच्छी शब्दावलि' तेम ज 'चोधरीओ अने चोधरी शब्दावलि' ए बनेने आ प्रकारनां पुस्तको गणावी शकाय । बहुभाषी : - आवा कोशोने तुलनात्मक कोशो कही शकाय । गुजरातीमां आवा प्रकारनो कोश एक पण नथी । डॉ. टर्नरना "नेपाळी डिक्षनेरी” (१९३३) अने वे भागमां बहार पडेला "कम्पेरिटिव डिक्षनेरी ओफ इन्डोआर्यन” (१९७०) ए बन्ने कोशो आ प्रकारना छ । तेमां गुजराती भाषाने पण आवरी लेवाई होवाथी अहीं नोंधपात्र छ । . श्री नरवणेनो "भारतीय व्यवहार कोश" पण आ संदर्भमां याद करवो जोईए ।
आ संदर्भमां डॉ. सांडेसराए उल्लेख करेलो छे ते त्रिभुवनदास कल्याणदास गज्जरनो १८९१मां तैयार करावेलो अने ८० जेटला हस्तलिखित ग्रन्थोनी प्रतोरूप प्राच्य विद्यामंदिर, वडोदरामा अप्रगटरूपे जळवायेलो पर्याय महाकोश' पण उल्लेखनीय गणाय । बोलीओ : .. आ भाषाओनी साथे ज भिन्न भिन्न बोलीओना कोशोने पण आवरी लईए । आ क्षेत्रमा गुजरातीमां कार्य नगण्य कही शकाय तेटलं ज छे । कच्छ प्रदेशमां बोलाती कच्छीनी वे शब्दावलिओ उपलब्ध छ । जेमां एकमां लगभग ३०० जेटला शब्दो १८८६मा पंडया प्रभुदास १ इतिहास भने साहित्यमा 'गुजराती कोश' शीर्षक नीचे डॉ. सांडेसरानो लेख पृ. ६८

Page #81

२२
शान्तिभाई आचार्य रमोदजीत "कच्छी शब्दावलि' शीर्षक तळे यथेच्छ एकटा कर्या छे । बीजो प्रयास ते डॉ. शातिमाई आचार्यनी १५६६मां बहार पडेली कच्छो शब्दावलि" छे ।
मा उपरांत डॉ. आचार्यनी “भोली-गुजराती शब्दावलि' १९६७ अने “चोधरीओ अने चौधरी शब्दावलि" १९६९ नो पण अहीं उल्लेख करवो घटे छे । अन्य विदेशी भाषाओ:
बाकीनी अन्य विदेशी भाषाओनो विचार करता "शब्द-भंडार' शीर्षक नीचे रचना साल वगरनी बहार पडली भानुभाई त्रिवेदीनी "गुजराती-स्वाहीली अने स्वाहीली-गुजराती” पुस्ति-, कानो उल्लेख करवो घंटे छे । वर्य विषय संदर्भमा
हवं गुजरातीना कोशनो जे मोटो विभाग रहे छे तेने 'वर्ण्य विषयना संदर्भमा ए वर्गीकरण नामाभिधान नीचे समजाववानो अमे प्रयत्न कयों छे ।
आमा साहित्यने लगती ई.स. १९.३०-३२मां बहार पडेलो भट्ट विश्वनाथ मगनलालना "पारिभाषिक शब्द-कोश" गणावी शकाय । आनी श्री रघुवीर चौधरीए संपादित करेली भवधित आवृत्ति १९६८मां बहार पडी छ.
धर्म अंने तत्वज्ञान शीर्षक तळे आपणे १९२९मां (पांच खण्डमां) बहार पडेलो देगसरी डायाभाई पीतांबरदासनी "पौराणिक कथाकोश", १९३७-३८मां बहार पडेलो भट्ट छोटालाल नरभेगमनी “दार्शनिक कोश" खण्ड-१-२, १९३८ नो महेता भूपतरायनो "ब्रह्मविद्यानो पारिभाषिक कोश" तथा १९३६मां प्रथमवार अने १९६० मां बीजीवार बहार पडेलो गांधीजीनो "गीतापदार्थकोप" इत्यादिनी समावेश करी शकीए ।
आ पछीर्था, विज्ञानना विषयने जोतां १९२०ना जोशीपुरा जे. पी. अने महेता बी. एन. ए संपादित करेला "श्री सयाजी वैज्ञानिक शब्दसंग्रह, तेम ज १९३८ना शाह पोपटलाल गो. ना "विज्ञाननो पारिभाषिक कोश" ए बन्ने कोशने याद करवा रहे ।
परंतु आ क्षेत्रमा भिन्न भिन्न विषयोने आवरी लेती पारिभाषिक शब्दावलिओ रचवानुं काम गुजरात विद्यापीठ तथा गुजरात युनिवर्सिटी ए वे शैक्षणिक संस्थाओए कर्यु छे । आ बन्ने संस्थाओनी आवी पुस्तिकाओनी यादीओ अहाँ परिशिष्टरूपे आपवामां आवी छे ।।
. १९३१मां शेट क. वी. ना A thesaurus of judicial precedent अर्थात् लॉ रिपोर्ट वोल्युम ३१-४० माथी चूंटेला शब्दोनो कोष “आधारकोश" नामे आपणने कायदाना कोश तरीके मळे छे । अने आ ज विषयमा पछीथी “कायदाना पारिभाषिक शब्दोनो कोश" (अं.हिं गु.) ए शीर्षक तळे आपणने १९६५नुं गुजरात सरकारने प्रकाशन पण प्राप्त थाय छ ।
१८९९मा बहार पडेलो वैष्णव च. शी. नो ६३६ औषधिओना नामोनो औषधिकोष (भा. १) ए औषध अंगेनो कोश छे।।
१९३५-३८ ना गाळामां वे खंडमां बहारं पडेलो देरासरी डाह्याभाईनो “भौगोलिककोश" ए भूगोळने लगतो कोश छ । ____ अही, १९३१मां बहार पडेला वहीवटी शब्दो अंगेना “सयाजी शासन कल्पतरु"नी पण नोंध लेवी घटे छे ।

Page #82

गुजराती भाषामां शब्दकोशनी प्रवृत्ति ओ उपरांत “मानवशरीरना अवयवोनो कोश' ए शीर्षक तळे १९४१ मां बहार पडेलो दीनशा दादाभाई दोरडीनो गुजरातो-अंग्रेजी अने अंग्रेजी-गुज. कोश तथा १९४८ मां बहार पडेली कराडीकर द. ची. नी “कसरतनी शब्दावलि'ए बे बीजा आवा प्रकारना कोशो छ । कदना संदर्भमा खीस्सा के नानो:
कदनी दृष्टिए गुजराती कोशनी सामग्रीने तपासतां एकभाषी शब्दकोशमां तथा संस्कृत . अने हिंदी भाषाओना द्विभाषी कोषोमां पण गुजरात विद्यापीठनु कार्य मोखरे रहे छ । विद्यापीठना एकभाषी खीस्साकोशनी १९४० थी मांडीने १९७१ सुधीमां दस आवृत्तिओ बहार पडी छ । आ संदर्भमां “गजवे घुमतो गुजराती शब्दकोश' (१९४९) "शाळोपयोगी लघुकोश" (१९५०) तथा “नानो कोश' (१९५४-५६-५८), वगेरेनी नोंध लेवी घटे । शाळोपयोगी के मध्यम : ____ आमां पण गुजरात विद्यापीठना एकभाषीमां "विनीत जोडणीकोश" अने द्विभाषीमां "गुजराती-हिंदीकोश", "राष्ट्रभाषानो गुजरातीकोश" अने "संस्कृत-गुजराती" वगेरे कोशो मोखरे रहे छे ।
ओ सिवायना आवा एकभाषी कोशोमां "शालोपयोगी गुजराती शब्दकोश" (१९२५), "विद्यार्थी शब्दकोश” (१९५४ अने १९५६), "गुजराती शब्दकोश" (१९४६), अने माध्यमिक जोडणीकोश” (१९६५)ना नामो गणावी शकाय ।
गुजराती-अंग्रेजी कोशोमां "स्टुडन्टस" "हेन्डी” (१९१६), "कंडेन्स्ड” (१९४०), अने गुजराती-- अंग्रेजी शब्दकोश के डिक्षनेरी जेवां शीर्षक नीचे बहार पडेला (१८७४), (१९११), (१९१६), अने (१९५१)ना कोशो मुख्य छ ।
अंग्रेजी-गुजराती आ प्रकारना मुख्य मुख्य कोशो नीचे मुजब छे : कम्पेनियन ओफ इंग्लिश-गुजराती डिक्षनेरी ई.स. १८८० स्टुडन्ट्स इंग्लिश एन्ड' गुजराती डिक्षनेरी १९०१ स्टुडट्न्स स्टान्डर्ड डिक्षनेरी १९०५ कोन्साइझ्ड' इंग्लिश--गुजराती डिक्षनेरी १९१२ कन्डेन्स्ड' इंग्लिश-गुजराती डिक्षनेरी १९१७ धी स्टुडन्ट्स इंग्लिश-गुजराती डिक्षनेरी १९२६
न्यु इंग्लिश--गुजराती डिक्षनेरी १९२७ .. पायोनियर इंग्लिश-गुजराती डिक्षनेरी १९३५
आमां संस्कृतना "संस्कृत तथा गुजराती कोश” (१८७१), "संस्कृत गुजराता शब्दार्थ' (१९२९-३०), 'संस्कृत गुजराती कोश' (१९७०), तथा "नर्मद संस्कृत गुजराती शब्दकोश” (१९६०) ने; अपभ्रंशनां "अपभ्रष्ट शब्दप्रकाश” (१८८०)ने, देश्यना हेमचन्द्राचार्यना दोशी बेचरदासनां “देशी शब्दसंग्रह” (१९४७) तथा महेता भरतरामना “देश्यशब्दकोश' (१९६५) ए संपादनोने ने, अने हिंदीमां, 'गुजराती हिन्दी कोश' (१९१४),

Page #83

२४
शान्तिभाई आचार्य "राष्ट्रभाषा शब्दकोश" (१९५०), "राष्ट्रभाषानो गुजराती कोश" (हिन्दी-गुज.), 'अपना ।हेन्दी गुजराती', "शब्दसंग्रह' (१९५२), "राष्ट्रभाषाकोश' (१९५७), वगेरेने गणावी सकाय । अन्य भाषाओना : ___अन्य भाषाओना उपलब्ध बीजा द्विभाषी कोशोने आ विभाग नीचे मूकी शकाय । आवा कोशोना नामो नीचे प्रमाणे छः
मराठी: गुजराती-मराठी शब्दकोश (१९६७) बंगाळीःबंगाळी-गुजराती शब्दावलि (१९२४) फारसी: गुजराती-फारसी-अरबी शब्दोनो कोश (१-२), (१९२६) उर्दुः उर्दु मिश्र गुजरातो कोष (स्वरभाग) (१९१२) अरबीः अरबी गुजराती-शब्दकोश (१९६९) पोर्दगीझः पोर्तुगीझ-गुजराती अने गुज.-पोटुगीझ (१९१७)
आ सिवाय योलीनी केटलीक "कच्छी शब्दावलि' (१८८६), "कच्छी शब्दावलि(१९६६), "भोली-गुजराती शब्दावलि' (१९६७), "चोधरीओ अने चोधरीशब्दावलि' (१९६९) वगेरे जेवी शब्दावलिओने पण आ विभागमा मूकी शकाय । सामान्य के मोटो:
आमां "नर्मकोश” (१८६१), "गुजराती कोश' (१९०९), "गुजराती भाषान कोश" (१९२३ पूरेपूरो), अने “सार्थ जोडणी कोश" (पांचमी आवृत्ति १९६७) नो समावेश थाय ।
गुजराती-अंग्रेजीमां "इटिमोलोजीकल गुजराती-अंग्रेजी डिक्षनेरी” (१८९५) अने 'मोडर्न गुजराती-अंग्रेजी डिक्षनेरी' (१९२५), अंग्रेजी-गुजराती "अंग्रेजी अने गुजरातीकोश' (प्र. भाग १९५७), "इंग्लीश-गुजराती डिक्षनेरी (१८७७), "अंग्रेजी-गुजराती शब्दकोश' (१८९२), स्टांडर्ड अंग्रेजी-गुजराती शब्दकोश (१८९४), अने धी यूनिवर्सल मोडर्न डिक्षनेरी (अंग्रेजी-- अंग्रेजी-गुजराती) (१९६७), तथा संस्कृतमां "संस्कृत गुजराती कोशः शब्दार्थ चिंतामणि" (१९००) अने "संस्कृत गुजराती शब्दरत्न महोदधि' (१९३७, १९४१) तथा अर्धमागधीमां "जैनागम शब्दसंग्रहः अर्धमागधी-गुजराती कोष" (चार भाग १९२३-२८)मुख्य छ । असामान्य के बृहद् : ____ आ समग्र काश साहित्यमा आ विभाग नीचे आवे तेवो कदनी दृष्टिए "भगवदगोमण्डल" शीर्षक नीचे ९ भागमां बहार पडेलो कोश छे । . भाषाकाळना संदर्भमां:
___ आ दृष्टिए जोतां जूनी गुजराती के मध्यकालीन गुजरातीनो एक पण कोश प्राप्य नथी । परन्तु आ अंगेनी केटलीक काची सामग्री वेरविखेर पडेली छे तेनी विगत नीचे प्रमाणे छ :
(१) बालशिक्षाओ (२) औक्तिको (३) डो. टी एन. दवेनुं वि.सं.ना सोळमां सैकानी गुजरातीना अभ्यासन पुस्तक (४) डो. भायाणीना "वाव्यापार" "अनुशीलनो” जेयां पुस्तको अने जुदा जुदा सामयिकोमांना लेखो (५) पंडित वेचरदासजी- "अपभ्रंश व्याकरण” अने छूटाछवाया अनेक लेखो (६) डो. सांडेसराना लेखो अने संपादनो (७) तेस्सीतोरी,

Page #84

गुजराती भाषामां शब्दकोशनी प्रवृत्ति "ओल्ड वेस्टर्न राजस्थानी" (के आनां हिन्दी, गुजराती अनुवादो) (८) फागु, रास, आख्यान, छंद, ऊझj, इत्यादि जेवू साहित्य ।
आ बधा प्रकारना साहित्यनो उपयोग करवामां आवे ते पहेलां आनी पूर्वभूमिका रूपे शास्त्रीय वाचनाओवाळी टेक्स्ट तैयार करवी अनिवार्य बने छ ।
नूतन गुजरातीना संदर्भमां प्राप्य सामग्री पर आपणे वर्गीकरण (१) मां विचार कर्यो छे । वर्ण्य विषयना संदर्भ मां :
आ क्षेत्रने कोई मर्यादा होई शके नहीं । जीवन समस्तने आवरी लेता विषयो आ शीर्षक नीचे आवी शके तेम छतां अमुक क्षेत्रोनी अमुक क्षेत्रो करतां अग्रता जे ते भाषासमाजना मानसमां पडी होय छे । उ. त. बे कोश रचवामां अग्रताना धोरणे पसंदगी करवानी होय. तो साहित्यना शब्दकोश करतां गाळोना कोशने सामान्यपणे पहेली पसंदगी नहीं मळे । आ धोरणेथी जोतां पण गुजरातीमां विविध विषयोने आवरी लेवामां कोशोनी संख्या खूब अल्प गणाय । जे कई कोशो उपलब्ध छे तेनी संख्या मांड दोढ डझन थवा जाय छे । अने आ पण १९१० थी मांडी १९५० ना गाळाना । १९५० पछीना गाळामां “साहित्यना कोश" नी संवर्धित आवृत्ति (१५६८) ने बाद करतां कोई गणनापात्र कोशकार्य थयु होवार्नु जाणवामां नथी ।
नवां कामोमां तो आ विषयमा चरोतर एज्युकेशन सोसायटी (आणंद) एक "बृहद् साहित्य कोश' तैयार करी रही छे तेने गणावी शकाय ।
आ क्षेत्रमा हजी संस्कृति, साहित्य, कळा, राजकारण, भारतीय विद्याओ, पुरातत्त्व, इतिहास, समाजशास्त्रो, आयुर्वेद, ज्योतिष, मानवशास्त्र, गणित, इत्यादि जेवा अत्यन्त प्राचीन विषयोने पण आवरी शकायां नथी तो पछी दास्तरीविद्या, गांधीविचार अने सर्वोदय, यंत्रविद्या, समाजकार्य अने शांतिसंशोधन, जेवा काळनी दृष्टिए आधु नेक कहेवाय तेवा विषयोनी तो वात ज शी करवी ?
आपणी साधनसामग्री अने मानवशक्तिनो विचार करीने आ क्षेत्रना पण शक्य तेटलां अने पूरा करवानी गणतरीए पहोंची वळाय तेटलां कामो उपाडवां जोईए । वर्णना संदर्भमां :
आ विभागने अमे हेतुपूर्वक बे भागमां बहेंची नाख्यो छे । एक ते शब्दस्तरीय विभाग अने बीजो शब्दोपरी स्तरीय । प्रथम विभागमा जे "शब्द" सुधीमां समाई शके तेनो विचार कर्यों छे अने बीजा विभागमां "शब्द"थी उपरना स्तरनो। आ बीजा विभागमा अमे मुहावरा, रूढिप्रयोगो, अनुप्रास रचनाओ अने भाषाना प्रयोगो तथा कहेवतो वगेरेनो समावेश कर्या छ ।
___आ संस्कृत प्रणालिनो कोश गणावी शकाय। कवियो, साहित्यकारो, वगेरेने पोतानी रचनाओमां छंद, प्रास वगेरेमो मददरूप थाय ए. रीते भिन्न भिन्न वर्णो प्रमाणे गोठवीने आचा कोशो रचाता ।
गुजरातीमां "कोशावळी” कोश १३नो (१८६५) ए आ प्रकारनो पहेलो प्रयास गणाय । आ पछीथी आ पद्धतिए रचायेला अने कोशावळीना छेल्ला खंडनी असरवाळा "गुजराती भाषानो अनुप्रास शब्दकोश” (१९५१) ने आवो बीजो कोश गणावी शकाय ।
संबोधि ४.१

Page #85

शान्तिभाई आचार्य आम आ विभाग नीचे आवे एवा आ बे कोश अने एक रूढिप्रयोगकोश तथा पांचेक कहेवतसंग्रहने बाद करता आ क्षेत्रे पण हजी “गरीबी हटावो” कार्यक्रम सफल थयो नथी। ___ अहीं एक खास नोध लेवी घटे ते डो. पंडितना 'फोनेमिक एन्ड' मोफॅमिक फ्रिक्वन्सीझ ओफ धी गुजराती लेंग्वेझ' (१९६५) पुस्तकनी । भाषामां कया वर्णनी पुनरस्ति (फ्रिक्वन्सी) केटली छे तेनी माहिती पर भाषानी टेकनोलोजीकल विकास अमुक अंशे निर्भर छे। आ पुस्तक ए आधुनिक गुजराती भाषानी पुनरस्तिना आलेखननो कोश गणावी शकाय ।
उपर दर्शावेला आ सिवायना कोशोनो हेतु साहित्यने मदद करवानो छे ज्यारे अहीं विज्ञानने । वापरनारना संदर्भमा
पहेली नजरे जोतां आवो विभाग पाडवो ते कईक “फेशन"रूप लागवानो संभव छ । परन्तु जो आनो विचार करवामां आवे तो अमने जणाय छे के आ विभागमा कोशकार्यनां संशोधनने घणो अवकाश छे । - कोशनी रचनामां आ विभागमा अमे जे प्रकारो पाड्या छे तेनो विचार करीने कोशो रचाया होय तेवु उपलब्ध साहित्यने जोतां जणातुं नथी ।
वळी आ प्रकारोमांथो छेल्लो प्रकार "विद्वान" ने. बाद करतां अन्यमा कोश वापरवानी हजी टेव पण पडी छे के केम ते तपासनो विषय छ। विद्वाननो अर्थ अहीं "विद्याव्यासंगी व्यक्ति" एटलो ज उद्दिष्ट छ । - आवा हेतु नियत करीने थयेला कोशो होय तो ते अमारी जाणमां नथी। कईक अंशे आ विभागमा वेसे एवा "संपूर्ण वेझिक शब्दकोश' (१९३९) अने 'पायानो गुजराती शब्दकोश' (१९५६) ए वे कोशने गणावी शकाय । बनेनो हेतु पायाना गुजराती शब्दो नोंधवानो छ ।
आ क्षेत्रमा कोशरचनाने घणो अवकाश छे । खास करीने बाळक अने प्रौढोना शिक्षणना प्रश्नो छे तेमां आ दृष्टिए कार्य करीने मददरूप बनी शकाय । अर्थना संदर्भमां : ___सामान्य रीते मोटा भागना कोशो मुख्यार्थ के प्रचलितार्थ आपीने अटकी जता होय छ । आ स्वाभाविक पण छ । समग्रार्थी कोश रचवो ए घj ज विशाळ अने अत्यन्त कपर कार्य छ । वळी विद्वद्वर्गने बाद करतां बाकोनाने मुख्यार्थ अने प्रचलितार्थोथी काम चाली रहेतुं होय. छे । परंतु जो समग्रार्थी कोशनो प्रयत्न थाय तो ते ते शब्दोना इतिहास अने तेना परिवतनो विष माहिती पूरी पाडे । आ माहिती प्रजानी संस्कृतिने समजवामा अत्यन्त उपयोगी थाय।
परन्तु आ सिवाय पण आपणा समस्त कोश साहित्यमां आ भाग अत्यन्त शिथिल जणाय छ। अर्थनी दृष्टिए हजी आपणा कोशो प्रारंभिक दशानां ज छ । एकभाषी कोशोमां भगवद्गोमंडल सिवायना बधा ज कोशो आ दशाना छे तो भगवद्गोमंडलमां अर्थनो अतिरेक, अचोकसाइ अने गुजरातीमां प्रचलित न होय तेवो अर्थच्छायाओनी हारमाळा ए अपवाद करतां नियम वधारे होय तेम लागे छे । आ कोश पर कार्य करी रहेला श्री के. का. शास्त्रीजी, आ वातने पुष्टि आपशे एम अमारु मानवु छ ।

Page #86

गुजराती भाषामां शब्दकोशनी प्रवृत्ति
२७ आम आ दृष्टिए तो कोशनो हजो हवे प्रारंभ करवो पडे तेवी स्थिति प्रवर्ते छे । बीनवर्गीकृत :
आपणे जे सामग्री वर्गीकृत करीने जोई ते उपरांत उपयोगी एवी बीजी घणी प्रकाशित सामग्री छे जेनो पण आ प्रवृत्तिना संदर्भमां उल्लेख करवो घटे छे । अहीं आ उल्लेख मात्र आ मुद्दा प्रत्ये ध्यान दोरवा पूरतो ज छे । आ कोई विस्तृत यादी नथी ।
वर्गीकृत यादीमा "शब्दकोश' नाम नीचे नहीं आवती आवी केटलीक सामग्री नीचे मुजब छे :
(१) बालशिक्षाओ तथा औक्तिको जेवी रचनाओ (२) "शब्दार्थकोश", "शब्दनां मूळ" वगेरे शीर्षको तळेनी यादीओ (३) "उत्सर्गमाळा", "धातुरत्नाकर' इत्यादि जेवी रचनाओ, सोराबजी डोसाभाईनी २५०० शब्दोनी अंग्रेजी-गुजराती शब्दनी यादी (४) उमाशंकर जोशीन "पुराणोमां गुजरात” (५) डो. सांडेसराना "जैन आगमोमां गुजरात", "शब्द अने अर्थ" पुस्तको तथा बीजां अनेक संपादनो अने केटलाक लेखा, तेस्सीतोरी एल. पी. ना "नोट्स ओन धी ग्रामर ओफ ओल्ड वेस्टर्न राजस्थानी" अने बीजं साहित्य, डो. टी. एन. दवेन "ए स्टडी ओफ धी गुजराती लेंग्वेझ इन धी सीक्सटीन्थ सेंचुरी” (६) ध्रुव के. ह. संपादित भालणनी कादंबरी अने बीजं साहित्य (७) दिवेटीया नरसिंहरावना "लेंग्वेज एन्ड लिटरेचर" मा बे भाग (८) डो. भायाणीना "शब्दकथा", "वाग्व्यापार", "अनुशोलनो" पुस्तको तथा अन्य संपादित पुस्तको (९) शास्त्री के. का. ना संपादना (१०) मुनि जिनविजयजीना "गुजराती गद्यसंदर्भ' अने बीजें साहित्य (११) पंडित बेचरदासजीना प्राकृत-अपभ्रंश साहित्य परना लेखो (१२) डो. प्रबोध पंडितनो " ए एन्ड' ओ इन गुजराती लेख (१३) डो. टर्नरना "नेपाळी डिक्षनेरी" अने "धी कम्पेरेटीव डिक्षनेरी ओफ इन्डोआर्यन लैंग्वेजीझ" ए वे डिक्षनेरीओ तथा बीजं साहित्य (१४) झुल्स ब्लोकना पुस्तकना "मराठी भाषेचा इतिहास" नामे करेला परांजपेना अनुवादमांना परिशिष्टो (१५) गुजराती साहित्य परिषदनी कार्यवाहीओ
तथा अन्य साहित्यिक प्रतिष्ठावाळा सामयिको (१६) त्रिमूर्ति संपादित “फइए पाडधं नाम" (१९५७) (१७) कराणी जहांगीर बी. रचित "पारसी नामो” (१९६३) (१८) गज्जर संपादित “शुकनवंता फेन्सी नामो” (१९६५) (१९) विनोदिनी नीलकंठ कृत "गुजरातीमा अटकोनो इतिहास” (२०) "स्थळनाम संसद्” तथा अन्य स्थळनामो पर जे जे कार्यो करी रहेल होय ते
आ अने आवां अनेक पुस्तका-सामयिका-लेखा-सूचिओ इत्यादि सामग्री ध्यानमा लई शकाय । शब्दकोशना वर्गीकरणना आधारे केटलांक तारणो :
१. गुजराती शब्दकोश प्रवृत्ति लगभग १५० वर्ष जूनी छे ।
२. शब्दकोशनी समग्र सामग्रीने ध्यानमा लेतां लगभग १५०नी संख्या छ । परंतु २० जेटली संख्या सीधी "शब्दकोश" नीचे न समाय तेवी चाळी काढतां लगभग १३० नी संख्याने आ शीर्षक नीचे गणावी शकाय । आनुं विश्लेषण नीचे मुजब छे :

Page #87

शान्तिभाई आचार्य
संख्या
शब्दकोश एकभाषी द्विभाषी अंग्रेजी सलग्न संस्कृत संलग्न अपभ्रंशादि हिंदो संलग्न अन्य भारतीय भाषाओ संलग्न अन्य विदेशी भाषाओ संलग्न वर्ण्य विषयना संदर्भमा
कुल १२८ समयनी दृष्टिए प्रारंभथी आजसुधीमां दर वरसे सरेराश १ शब्दकोश बहार पडयो छे । अने छेल्ला पचीसवर्षमां आ प्रवृत्ति तेना आगळना गाळा करतां मंद पडी छे। नीचेनुं विश्लेषण आ वात बहार आणे छ : समयगाळो
कोश-संख्या १८५० पूर्वे १८५१ थी १९०० १९०१ थी १९२५ १९२६ थी १९५०
__ ४८ १९५१ थी १९७३
२५
कुल
१२८ शब्दसंख्यानी दृष्टिए (भगवद्गोमंडळनी २,८१,३७७नी संख्याने सकारण बाजुए राखतां) हजी पोणा लाख शब्दोए पण शब्दकोश पहोंच्यो नथी । ___ जुदाजुदा वर्गो माटेना, जुदाजुदा वर्ण्य विषयोना अने जुदाजुदा कदना कोशोनी संख्या घणी ज अल्प छ। __ आपणी पडोशनी भाषाओ अने बोलीओना सुद्धां शब्दकोशो नहिवत् छ । कोशनी समग्रप्रवृत्तिमा “आ शास्त्रनो विषय छे" तेवु वलण प्रतिबिंबित थतुं नथी ।
आ स्थितिमाथी बहार आववा माटे नीचे मुजबना सूचनो करवामां आवे छे । गुजगतीमां कोशप्रवृत्ति अंगे केटलांक सूचनो :
१. कोशप्रवृत्ति करी शके तेवी क्षमता धरावनारी विद्यासंस्थाओए सामुहिकरीते आ प्रवृत्तिनो विचार करवो जोईए ।
२. गुजराती भाषानो एक सर्वसाधारण मोटो कोश, कोशशास्त्रनां उपलब्ध ज्ञान तथा साधनसामग्रीनो उपयोग करीने रचावो जोईए ।

Page #88

गुजराती भापामां शब्दकोशनी प्रवृत्ति
२९
३. आनी व्यवस्थानी जवाबदारी कोई एक विद्यासंस्थाए उपाडी लेवी जोईए अने आ क्षेत्रमा विद्वानोना संपादकमंडळे आy संचालन करवु जोईए ।
३. जुदाजुदा प्रकारनां, जुदाजुदा वर्गमाटेना तेम ज जुदाजुदा विषयना नाना-मध्य-मोटा कदना अनेक कोशो के कोशावळीओ रचाती रहे तेवी कायमी व्यवस्था कोईक विद्यासंस्थाए ऊभी करवी जोईए।
४. आ माटे आवी प्रत्येक संस्थाए कामनी वहेंचणो करी लेवी जोईए अने शरू करेला काम तथा तेनी प्रगति विषेनी माहिती सहुने उपलब्ध करतां रहेवू जोईए । गुजरातीराजस्थानी अने गुजराती-आदिवासी बोलीओना कोशोने तुरत हाथ धरवा जोईए ।
५. आ कार्यमां रस धरावनारा युवान उत्साही कार्यकरोनी एक टीम ऊभी करवी जोईए।
६. कोशशास्त्र अने कोशरचनानो एक प्रश्नपत्र एम. ए. कक्षाए साहित्यमा दाखल करवो जोईए ।

Page #89


Page #90

जैनसम्मत संज्ञा अने संज्ञी ।
हरनारायण उ. पंडया भगवती सूत्र' अने प्रज्ञापनामा संज्ञाना दश प्रकारोनो उल्लेख छे. जेम के आहार, भय, मैथुन, परिग्रह, क्रोध, मान, माया, लोभ, लेाक अने ओघ. आ दश संज्ञाओमां प्रथमनी चार संज्ञाओ मुख्य छे. कारण के ते विषे खास प्रश्न पूछायो छे. भगवती सूत्रमा पृथ्वीकायिक जीवोना वर्णनमां संज्ञा अने मन बन्नेनो उल्लेख छे. जे एम निर्देशे छे के संज्ञा ए मनथी भिन्न छे. वळी चोवीस स्थानोमां दृष्टि, दर्शन, ज्ञान अने संज्ञाने गणाव्यां छे", तेथी एम कही शकाय के संशा ए ज्ञान थी भिन्न छे. आम आ बन्ने उल्लेखो सूचवे छे के संज्ञा ए मने अने ज्ञानथी भिन्न छे.
रत्नप्रभा पृथ्वी विषेनी जिज्ञासामा आहारादि चार संज्ञा अने संज्ञी-असंज्ञी विषे प्रश्न पूछायो छे"; तेथी एवं अनुमान करी शकाय के आहारादि संज्ञाने संज्ञी-असंज्ञी साथे सम्बन्ध नथी. वळी असंज्ञी जीव तरीके पृथ्वी कायिक वगेरे पांच' अने छठा त्रस जीवोने गणाव्या छे, जेओ वेदनानु वेदन करे छे. पृथ्वीकायिक जीवोने आहारादि संज्ञा होवा छतां तेमने अहीं जे असंज्ञी कह्या छे ते एम सूचवे छे के संज्ञी अने असंज्ञी जीवना व्यावर्तक लक्षण तरीके 'बधा जीवोमां प्राप्त थती आहारादि दश संज्ञाथी अतिरिक्त' एवं कंईक अभिप्रेत छे के जेने कारणे जीवोनो संज्ञी-असंज्ञी भेद पाडवामां आव्यो छे. आ विषेनुं समर्थन प्रज्ञापनामां पण मळे छे, कारण के त्यां केटलाक पंचेन्द्रिय जीवोने संज्ञी [संज्ञिपंचेन्द्रिय अने केटलाक पंचेन्द्रिय जीवोने असंज्ञी [असंज्ञिपंचेन्द्रिय कह्या छे. संजी, असंज्ञी अने संज्ञातीतनुं वर्गीकरण प्रज्ञापनामां जोवा मळे छे ज़े नीचे प्रमाणे : जीवनो प्रकार
संज्ञी असंज्ञी नोसंज्ञीअसंज्ञी [संज्ञातीत]
* * २२२
२ नैयिक, असुरकुमारथी स्तनितकुमार / ३ पृथ्वीकायिक थी चतुरिन्द्रिय सुधीना x ४ मनुष्यो ५ पंचेन्द्रियतिर्यक्योनि अने वाणव्यतर. / ६ ज्योतिषिक, वैमानिक ७ सिद्ध
उपर्युक्त वर्गीकरण- व्यावर्तक लक्षण प्रज्ञापनामा उक्तस्थळे जणाववामां आव्यु नर्था. एटलं ज नहि पण आ वर्गीकरण कदाच गुंचवाडो ऊभो करे तेवु लागे छे. संभव छे के आ कारणसर परवती आचार्योए प्रज्ञापनाना आ वर्गीकरणनो उल्लेख करवो उचित नहि मान्यो होय.
(१) भ. सू. ७-८-४ (२९५) आहार, भय, मेहुण, परिग्गह, कोह, माण, माया, लोभ, लोग, मोह. (२) प्रज्ञा० ८ मुं पद (३) भ. सू. १३-१-१ (४६९); प्रज्ञा० ८ मुं पद. (४) गोयमा, तेसिणं जीवाणं णो एवं तक्काइ वा सण्णाइ वा पण्णाइ वा मणेइ वा वइत्ति वा । भ. सू. १-३-१० (३६). (५) भ. सू. १-६-४ (५३). (६) भ. सू. १३-१-१ (४६९). (७) भ. स. ७-५--४ (२९१). (८) प्रज्ञा० २३-२७. (९) प्रज्ञा २३-२३. (१०) प्रज्ञा० ३१ में पद.

Page #91

२२
हरनारायण उ. पंड्या
नन्दिसूत्रमा प्राप्त थतां त्रण प्रकारना वर्गीकरणने आधारे पण आमांथी केटलाकनो ज खुलासो मेळवी शकाय तेम छे, बधांनो नहि. प्रज्ञापनागत वर्गीकरणना आ गुंचवाडाना आधारे एम अनुमान करी शकाव के प्रज्ञापनाना काळमां संज्ञी अने असंज्ञी जीव विषे विभिन्न विचारणाओ हनी, जेनी समग्रनीध प्रज्ञापनामा एक ज स्थळे लेवाई छे.११
प्रज्ञायनागत विचारणाओ उपरांत अन्य विचारणाओनु उमेरण काळक्रमे थतुं रह्यु हशे, जेमांनी केटलीक स्वीकार्य तो केटलीक अस्वीकार्य लागी हशे. आमांनी स्वीकार्य विचारणानी नोंध नन्दिसूत्रमा प्राप्त थाय छे. नन्दिगत त्रण प्रकारना वर्गीकरणना आधारे एम मानवू पडे के नन्दिसूत्रना काळमां संज्ञी-असंज्ञी जीवना वर्गीकरणनी बाबतमा त्रण विचारणाओ हती, जे नीचे प्रमाणे छे.
(१) हेनुवादसंज्ञा--आ संज्ञा प्रमाणे जोतां जे जीवमां अभिसंधारणपूर्विका करणशक्ति होय ते जीव संज्ञी छे. अने जे जीवमां आवी शक्ति नथी ते जीव असंज्ञी छे.१२ आ वर्गीकरण प्रमाणे कया जीवोने संज्ञी अने कया जीवोने असंज्ञी कहेवा तेनो उल्लेख नन्दिमा नथी, पण नन्दिना टीकाकारोए तेनो उल्लेख कर्यो छे. तदुपरान्त नन्दिगत लक्षणनी स्पष्टता पण करी छे. तेमणे जणाव्यु छे के जे जीव मनथी पर्यालोचन करी शके ते जीव संज्ञी छे अर्थात् ते जीव पोताना देहनु पालन करवा माटे पोतानामा रहेली करणशक्ति वडे विचार करीने आहार वगेरे इष्ट वस्तुमा प्रवृत्ति करे छे अने अनिष्ट वस्तुमा प्रवृत्ति करतो नथी. आ वर्गीकरण प्रमाणे द्वि-इन्द्रियथी संमूर्छिम पंचेन्द्रिय वगेरे जीवो संज्ञी छे अने एकेन्द्रिय, मत्त तेमज मूर्छित जीवो असंज्ञी छे.१३ भगवतीसूत्रमा असंज्ञी तरीके उल्लेखेला एकेन्द्रिय अने त्रस जीवोनो समावेश अहीं करी शकाय.४ नन्दिना टीकाकारोए भगवतीसूत्रगत ए जीवो उपरांत मत्त अने मूर्छित जीवोनो समावेश असंज्ञी जीवमां को छे.
(२) कालिकीसंज्ञा----आ संज्ञा प्रमाणे जोतां जे जीवने ईहा, अपोह, मार्गणा, गवेषणा, चिंता अने विमर्श होय ते जीवो संज्ञी छे अने बाकीना जीवो असंज्ञी छे.'५ नन्दिना टीकाकारोए आ विधाननी स्पष्टता करतां का के जे जीव अवग्रहादि मतिज्ञानवाळो होय अर्थात् मनःपर्याप्तिथी युक्त होय ते जीव संज्ञी छे. अने तेम न होय ते जीव असंज्ञी छे १६ आ रीते गर्भव्युत्क्रान्तिक पुरुष अने औपपातिक देव वगेरे जीवो संज्ञी छे अने संमूछिमपंचेन्द्रिय अने विकलेन्द्रिय वगेरे जीवो असंशी छे. आ जीवोमा मनोलब्धि अल्प प्रमाणमां होय छे
(११) 'अभिधर्मकोषभाष्यम्' मां संज्ञा ए पांच स्कंधोमानो एक स्क'ध छे [१-७], संज्ञानो एक अर्थ निमित्तोद्ग्रहण थाय छे. [संज्ञा निमित्तोद्ग्रहणात्मिका । १-१०] अर्थात् कालू, पीळ, लांबु, ट्रंकु, स्त्री, पुरुष, मित्र, दुश्मन, सुख, दुःख वगेरेयी वस्तुनो निर्देश करवो ते [१-१५]. संज्ञानो बीजो अर्थ ज्ञान थाय छे कारण के संज्ञा संसारनो प्रधान हेतु छे [१२१], ते धर्मधातु छे [१-१५], ते दरेक जीवमा होय छे 'वेदना चेतना संज्ञा च्छन्दः स्पर्शी मतिः स्मृतिः। मनस्कारोऽधिमोक्षश्च समाधिः सर्वचेतसि ।' [२-२४] अने तेना छ प्रकार छे [१-१४]. संज्ञी अने असंज्ञी एम जीवना बे प्रकारोनो उल्लेख छे २-४१, २-४२, ३-५, ३-६, १-४४, ४-८५, ४-९६, ८-५. (१२) नं. सू ६९. (१३) वि. भा. ५१२, ५१३, नं. चू. ६७, नं. ह. ६९, मल. पृ० १९०. (१४) भ, सू. ७-७-४ (२९१), (१५) नं. सू. ६८. (१६) नं. च. ६६, नं. ह. ६८. .

Page #92

जैन सम्मत संज्ञा अने संज्ञी
३३
अथवा तो ते होती ज नथी.'° एनो अर्थ एवो थयो के मात्र मनोलब्धिना अस्तित्वथी ज जीवने संज्ञी कही शकाय नहि, पण जो मनोलब्धि पूरता प्रमाणमा होय तो ज तेने संज्ञी कही शकाय. आहारादि दश संज्ञानो अर्थ उपयोग मात्र करवामां आवतो हतो. पण केटलाक आचार्यो ओघ संज्ञानो अर्थ ज्ञानोपयोग अने लोकसंज्ञानो अर्थ दर्शनोपयोग करता हता, जेनो उल्लेण्ड हरिभद्रे [नं. ह. ६९] 'अन्ये' कहीने कर्यो छे. आ अर्थ प्रमाणे एकेन्द्रिय जीवोने पण मति ज्ञान थई शके एम मानवु पडे. परिणामे तेओने संज्ञी तरीके स्वीकारवा पडे. आ मुश्केली नन्दिना टीकाकारोना ख्यालमा हती तेथो तेमने कहेवू पडयु के मनोलब्धि होय पण जो ते अल्प प्रमाणमां होय तो ते जीव असंज्ञी ज छे. प्रज्ञापनामां' जे संज्ञिपंचेन्द्रियनो उल्लेख छे तेने अहीं गर्भव्युत्क्रान्तिक तरीके उल्लेख्यो छे, एवं अनुमान करी शकाय. जिनभद्रे नारकोनो समावेश संज्ञी तरीके कर्यो छे.१९ नन्दिना टीकाकारोए एवी पण स्पष्टता करी छे के, संज्ञी जीवोने पांच ज्ञानेन्द्रियो अने छहा मनथी अर्थनी स्पष्ट उपलब्धि थाय छे. अने संमूर्छिम पंचेन्द्रियथी एकेन्द्रिय सुधीना जीवोने क्रमशः अस्पष्ट, अस्पष्टतर, अस्पष्टतम अर्थोपलब्धि थाय छे.२० आ रीते एकेन्द्रिय जीवोने अत्यन्त अस्पष्ट अर्थोपलब्धि थाय छे तेथी तेमनु ज्ञान सर्वजघन्य छे..
(३) दृष्टिवाद संज्ञा :-जे जीवने संज्ञिश्रुतनो क्षयोपशम थयो होय ते जीव संज्ञी छे. अने जेने तेवो क्षयोपशम थयो नथी ते जीव असंज्ञी छे." नन्दिना टीकाकारोए आनी स्पष्टता करता कडं के संज्ञिश्रुत ए, सम्यक श्रुत छे. आ प्रकार- श्रुत सम्यकूदृष्टि जीवने हाय छे. ए जीव राग वगेरेनो निग्रह करी शकतो होवाथी ते वीतराग समान छे.२२ अने ते क्षायोपशमिक ज्ञानमां रहेलो होय छे.२७ आ प्रकारनी संज्ञाने भूतकाळना स्मरण अने भविष्यकाळनां चिंतन साथे सम्बन्ध छे. केवली जीवो स्मरण अने चिंतनने ओळंगी गया होवाथी तेमनो समाबेश संज्ञी के असंज्ञीमां थई शके नहि.२४ आथी तेओने संज्ञातीत कह्या छे. आ स्पष्टता प्रमाणे (केवली सिवायना) सम्यकदृष्टि जीव संज्ञी छे अने मिथ्यादृष्टि जीव असंज्ञी छे. कारण के सम्यकूदृष्टि जीव हितमा प्रवृत्ति करे छे अने अहितमा प्रवृत्ति करता नथी. आ प्रकारनो विवेक मिथ्याष्टि जीवमां होतो नथो.२५ अहीं एक एवो प्रश्न उपस्थित थाय छे के केटलाक मिथ्यादृष्टि जीवोने हित-अहितनेा विवेक करी शके तेवी संज्ञा होय छे. तो तेवा जीवोने संज्ञी केम न कहेवा ?
आ प्रश्ननो जवाब ए छे के, जेम व्यवहारमा कुत्सित शीलने अशोल कहेवामां आवे छे तेम मिथ्यादृष्टि जीवना ए कुत्सितज्ञानने असंज्ञा कहेवामां आवे छे. तेनु ज्ञान कुत्सित एटला माटे छे के, तेणे मिथ्यादर्शननो परिग्रह को छे तेनुं ज्ञान संसारनु कारण बने छे; तेने सत्असत् नो विवेक होतो नथी अने तेने ज्ञाननुं फळ मळतुं नथी.२६
तार्किक परम्परा संज्ञानो अर्थ प्रत्यवमर्श करे छे.२० प्रत्यवमर्शनो अर्थ प्रत्यभिज्ञान थाय छे.२०
(१७) नं. ह. ६८, मल पृ. १९० (८) प्रज्ञा. २३-२४. (१९) वि.भा. ५२१. (२०) वि. भा-५०७-५१०, नं. चूं. ६६. मल. पृ. १९० (२१) नं. सू. ७०. (२२) वि. भा. ३९९१, नं. ह. ७०, मल. पृ. १९१, (२३) वि. भा. ५१४. (२१) वि. भा. ५१५; नं. च्, ६८. (२५) वि. भा. ५१४; नं.चू. ६८ न ह.७०, मल. पृ. १९१. (२६) वि. भा. ५१६-१८, नं. चू. ६८. (२७) लघीय. ३-१०, न्या कु. पृ. १०४. (२५) त. श्लो. वा १-१३-७.
सम्बोधि ४.१

Page #93

हरनारायण उ. पंडया
प्रत्यभिज्ञानको समा र अरमान भ ने
श्रमजानमा पण थाय छे." आ प्रमाणे तार्किक परंपरामा संज्ञानो अर्थ मूल अहो दृपिवादसंज्ञामां जोई शकाय,
उपर्युनः वय प्रकागेमा हेनुवादसंनी अने कालिकसंज्ञी जीवो बच्चे तफावतं ए छे के हेनुवादमा प्रायः वर्तमानकाळ परतो ज विचारणा करी शके छे. आम छतां केटलाक जीवोनी विचारणान क्षेत्र या विशाळ होय छे. तेओ भूतकाळ अने भविष्यकाळ विषयक बिचाया पग करी शके छे, आम छनां आ बन्ने काळ वर्तमानकाळनी तद्दन नजीकना होय छ." ज्यारे कालिकमंजी जीवो मुदीर्घभूतकालीन घटनाओनु स्मरण अने सुदीर्घ भविष्यकालीन घटनान चितन करी शके छे. आम हेतुवादसंज्ञी जीवोनी विचारणानी काळमर्यादा अल्प होय 5. ज्यारे कालिकसंजी जीवोनी विचारणानी काळमर्यादा लांबी होय छे. आथी नन्दिना टीकाकागा कालिक संजानी गर्ने दोध शब्द मूकीने नेने दीर्घकालिकी संज्ञा तरीके ओळखावी छे.32 हेतुबाद प्रमाणे दि इन्द्रियी मठिम पंचेन्द्रिय सुधीना जीवो संजी कहेवाय छे पण ते ज जोवो कालिकोपदेश प्रमाण अमेजी गणाय छे.
कालिकोपदेशा प्रमाणे जे जीवो संशी गणाय छे तेमांथी जे जीवो सम्यकदृष्टि छे तेओ ज दृष्टियाद प्रमाणे संज्ञी गणाय छे, बाकीना असंज्ञी कहेवाय छे. आम उत्तरोत्तर संज्ञी जीवोनुं क्षेत्र मर्यादित थर्नु जाय छे. जैन मत सम्यज्ञान उपर विशेष भार दे छे. तेथी संज्ञी अने असंहीना ख्यावर्तक लक्षण तरीके दृष्टिवाद संज्ञा अस्तित्वमा आवी होय तेम लागे छे.
उपर जोयु तेम एक तरफ संजी-असंज्ञी विषे त्रण प्रकारे वर्गीकरण थतां हता. तो बीजी तरफ एक ज वर्गीकरणनो स्वीकार थतो हतो. जेमके उमास्वातिए “संज़िनः समनस्काः" कहीने एक ज वर्गीकरणनो स्वीकार को छे. केटलाक समय सुधी वर्गीकरणनी आ बन्ने परंपरा समान रीते चालु रही हती. परंतु परवर्ती आचार्योने लाग्यु हो के त्रण प्रकारना वर्गीकरणो बिनजरूरी छे. कारण के एक वर्गीकरण प्रमाणे जे जीव संज्ञी कहेवाय छे ते ज जीव बोजा वर्गीकरण प्रमाणे असंज्ञी गणाय छे आ रीते संजी-असंज्ञीना वर्गीकरणमा एकवाक्यता जणाती नथी. आथी एक ज प्रकारना वर्गीकरणनो स्वीकार करवो आवश्यक छे. अने तेना व्यावर्तक लक्षण तरीके ममनस्कत्व परतुं छे. यशोविजयजीए उमास्वातिने अनुसरीने जणाव्यु के जे जीव समनस्क होय ने संज्ञी अने जे जीव अमनस्क होय ते असंज्ञी छे.३५
(२९) तेन स्मृत्याद्यविशदं ज्ञानं श्रुतमित्युक्तं भवति । न्या. कु. पृ. ४०५, अत्र च शब्दसंयोजनात् प्राक् स्मृत्यादिकमविसंवादिव्यवहार निवर्तनक्षम प्रवर्तते तन्मतिः, शब्दसंयोजनात् प्रादुर्भूतं तु सर्व श्रुतमिति विभागः । सन्मति टी. पृ. ५५३; षड् द० बृह. पृ. ८५. उधृत न्या. कु. पृ. १०४. (३०) वि. भा. ५१३; नं चू, ६७, नं. ह.६९; मल. पृ. १९० (३१) वि.भा. ५१३, नं. चू. ६७. (३२) वि. भा. ५०६; नं. चू. ६६. (३३) वि. भा. ५०६, नं. चू. ६६, नं. ह. ६८, मल० पृ. १८९. (३४) त. सू. २-२५. (३५) समनस्कस्य श्रुतं संज्ञिश्रुतम् । जै.त.भा. पृ ७,

Page #94

जैन सम्मत संज्ञा अने संज्ञी
तारण(अ) संज्ञाना विविध अर्थोना त्रण तबक्का जोवा मळे छ :
(१) संज्ञा एटले आहाररादि दश संज्ञा. (२) (क) हेतुवाद प्रमाणे अभिसंधारणशक्ति (ख) कालिकवाद प्रमाणे मतिज्ञान (ग)
दृष्टिवाद प्रमाणे सम्यक्ज्ञान अने (घ) तार्किक परंपरा प्रमाणे श्रुतज्ञान. (३) मनोविचारणा [मनोविज्ञान]. संज्ञानो अर्थ आ त्रीजा तबक्कामा स्थिर थयो. (आ) संज्ञी-असंज्ञी ना वर्गीकरणमां आहारादि दश संज्ञा सिवायना अर्थो ज उपयुक्त थया छे. छेल्ले मनोविज्ञान अर्थपरक संज्ञा व्यावर्तक लक्षण तरीके स्थिर थई.
संदर्भग्रन्थो (१) अभिधर्मकोषभाष्यम् । संपा. प्रहलादप्रधान । काशीप्रसाद जयस्वाल अनुशीलन संस्थान,
___ पटना । ई. स. १९६७. (२) जै. त. भा. जैनतर्कभाषा-यशोविजयगणि। सम्पादक-पं. सुखलालजी संघवी । सिंघी जैन
ग्रन्थमाला । ई. स. १९३८ । प्रथमावृत्ति । (३) त. लो. बा. तत्त्वार्थश्लोकवार्तिकालंकार:-विद्यानन्द स्वामी । संपा. वर्धमान पार्श्वनाथ
शास्त्री । सोलापुर । ई. स. १९५३. (४) त. सू. तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्-उमास्वाति । बङ्गाल एसियाटिक सोसायटी, कलकत्ता ।
संवत् १९५९. (५) नं, चू. नंदीसूत्रचूर्णि । चूर्णिकारजिनदासगणिमहत्तरः । प्राकृत ग्रन्थपरिषद्, अहमदाबाद ।
ई. स. १९६६. (६) नं. सू. नन्दिसूत्रम् । श्री देववाचक । आचार्य हरिभद्रसूरिकृतया वृत्त्या सहितम ।
प्राकृतग्रन्थपरिषद्, अहमदाबाद । ई. स. १९६६. (७) नं. ह. नन्दिसूत्र हरिभद्रिया बृत्ति । (८) न्या. कु. न्यायकुमुदचन्द्रः । प्रभाचन्द्राचार्यः । संपा. महेन्द्रकुमार । माणिकचन्द्र दि०
जैतग्रन्थमाला । बम्बई । प्रथमावृत्तिः । ई. स. १९४१. (९) प्रज्ञा. पन्नवणासुत्तं । अमोलकऋऽपिजीकृतहिन्दीअनुवादसहितम् । शास्त्रोद्धारमुद्रणालय,
सीकंदराबाद । [दक्षिण]. (१०) भ. सू. भगवतीसूत्रम् । सुत्तागमे । संपा. पुप्फ भिक्खु । प्रकाशक रामलाल जैन । गुड
__ गाँव-छावनी । पूर्वपंजाब । प्रथम आवृत्ति । (११) मल-मलयगिर्याचार्यप्रणीतवृत्तियुतं नन्दिसूत्रम् । प्रका० वेणीचन्द सुरचन्द । बम्बई ।
ई. स. १९२४. (१२) लघीय लघीयस्त्रयः । भट्टाकलङ्कदेवः । न्यायकुमुदचन्द्रः । (१३) वि. भा, विशेषावश्यकभाष्यम् । संपा. पं. दलसुख मालवणिया। ई. स. १९६६.

Page #95


Page #96

Scope
The Journal is primarily intended to promote researches in Medieval Indian Calture. Hence emphasis will naturally be on the languages, literature and cultural sources of that period. But it will also give sufficient space to other. articles which throw light on Ancient Indian Culture.
Forms of Contributions
Contributions embodying original researches; abstracts of theses accepted. by the University; critical editions of the anpublished Sanskrit, Prakrit, Apabhramsa, Old Hindi, Old Gujarati exts; appreciations and summaries of incient and medieval important original works; notices of manuscripts and textual. riticisms will be pablished in the Journal.
Medium of Articles
They should be written in any one of be following four languages: Sanskrit, Hindi, Gujarati and English. Articles written in language other than English should be accompanied by a ummary in English.
Annual Subscription
aland
urope
S. A.
Rs.
20/
Sh.
30
Dollar 5.00
Other Rules
(1) Contributions intended for publication in the Journal should be type-written (with double spacing) or legibly written on one side only of the paper. Copies should be retained by the
authors.
(2) It is presumed that contributions
forwarded for publication in the Journal are not submitted elsewhere.
(3) The copyright of all the contributions published in the Journal will vest jointly in the L. D. lastitute of Indology and the authors.
(4) Ten offprints will be given to the contributors free of charge.
(5) Titles of books and Journals should be indicated by single underline. Sanskrit, Prakrit, Hindi, Gujarati terms occurring in the articles written in English should be underlined. The standard system of transliteration should be followed.
(6) Those who want their works to be reviewed in the Journal should send two copies of the same,
All contributions and correspondence may please be addressed to
Director, L. D. Institute of Indology Ahmedabad-9

Page #97

OUR LATEST PUBLICATIONS
32. Philosophy of Shri Svaminarayana by Dr. J. A. Yajnik Rs. 30/34. apraforg: datatoregrafiaa: Fatanggar ya ; - सं० मुनिश्री मित्रानन्दविजयजी-नगीन जी. शाह.
Rs. 6135. seruataf- F:- #97#2:; to Fríta oft. Stre Rs. 36/36. New Catalogue of Sanskrit and Prakrit Mss. JESALMER
COLLECTION -Compiled by Munirāja Punyavijayaji Rs. 37. Prakrit Proper Names Pt. II Compiled by Mohanlal
Mehta and K. Rishabh Chandra 38. Karma and Rebirth by Dr. T. G. Kalghatgi 39. Jinabhadrasūri's Madanarekhā Ākhyāyikā.
Edited, by Pt. Bechardasji Doshi 41. Collection of Jaina Philosophical Tracts
Ed. Nagin J. Shah
42. Sanatukumāracariya
Editors : Dr. H. C. Bhayani and Prof. M. C. Mody 43. The Jaina Concept of Omniscience
by Dr. Ram Jee Singh 44. Pt. Sukhlalji's Commentary on Tattvārtha Sūtra of
Vācaka Umāsvāti, Eng. trans. by Dr. K. K. Dixit 45. Isibhāsiyāim Ed. by W. Schubring 46. Haimanāmamālās'iloñcha of
Jinadevasūri with S'rivallabha's Com.; Ed. by Mahopadhyaya Vinayasagara

Page #98

1.9.15
SAMBODHI
(QUARTERLY)
4!!! VOL. XIV
JULY 1975
NO. 2
EDITORS DALSUKH MALVANIA DR. H. C. BHAYANI
D. INSTITUTE OF INDOLCU

Page #99

ONTENTS
rmn of Mudgala Bhārmyasva (X. 102 ) Fresh Approach
a. Mainkar lasa's Treatment of the Krsna Legend -
K. Bhat सुन्दरकृत नेमीश्वर बाललीला फाग । कनुभाई व शेठ तात-कर्तृक अनाथी-महर्षि-संधि .र. म. शाह खित्त-तरंगवई-कहा (तरंगलोला) • अनु. हरिवल्लभ भायाणी

Page #100

d
1.9.15
204a
THE HYMN OF MUDGALA BHĀRMYAŚVA (X.102)
A FRESH APPROACH
T. G. Mainkar
The Hymn of Mudgala Bhārmyaśva (X.102) is a very baflling hymn and at the same time very interesting one. As it is, the Hymn appears to be fragmentary and Griffith thinks it to be impossible to interpret it fully and satisfactorily'. Sayaņa offers somewhat limited help for a satisfactory understanding of the Hymn and therefore Wilson who is seen following Sāyana is also not of much significant use. Ludwig in his effort to understand the hymn in a cogent manner is forced to have a recourse to many conjectures, Bloomfield, Geldner, Pischel, Velankar and Dange have also rendered this Hymn, each in his own way. Not being completely satisfied with any of these interpretations though these interpretations are undoubtedly from very able and competant hands I have here undertaken a study of this very Hymn with a view to offer another interpretation,
The Hymn clearly centres round an incident in which a certain Mudgala and Mudgalāni are involved. Who are these two personalities ? According to Velankar, this is a Brahmin 'couple while according to Bloomfield, Geldner and others they are a 'sage and his wife'. To Dange, however, Mudgala and Mudgalāni are not proper nouns and these two are according to him 'a village head-man and his wife', To Dange it appears improbable that Sage Mudgala bas anytbing to do with this hymn and he remarks that it is pertinent to note that Mudgalāni does not come elsewhere as the wife of Mudgala and in the Mahābhārata there is only a passing reference to Mudgala and his wife Indrasena and not Mudgalāni, He explains away this reference to the obscure tradition of the Vedic hymn and he does not consider that there is historical fact bebind it.
There is however evidence to show that Mudgala Bbārmyaśva was a king and Mudgalāni was his wife. Mudgala belonged to the clan of the Tștsus and an account of this particular dynasty is available in the Harivamsa (32.63-80) and this account is supported by an account available in several Purānas; thus the Vayu Purāņa (99.194-210), the Matsya Purāņa (50.1-16), the Brahma Purāna (13.93.-101), the Visnu Purāņa (IV.19,56–72), the Agni Purana ( 278.18-24 ), the Garuda Purana (1. 140.17-24 ), and the Bhagavata Purana (IX 19.56-72). It will appear that this traditional account upto King Mudgala Bhārmyagya is cogently preserved and confusion appears to enter in the account of the princes after Mudgala. Mudgala had two sons in Brahmiştha aud Vadhryagva, The Mahabharata (III,113.23-24) informs uş Sambodhi 4,2

Page #101

T. G. Mainkar
illustrious Jady as that Mudgala's wife was Indrasenā and she was an
ladies. The would appear from her being grouped with other celebrated Epic goes on:
'nalasya wi damayanti yatha abhūt yathā saci vajradharasya caiva / nārāyani cendrasena bubhūva vasya nityam mud galasya ajamidha //
This name Indrasenā appears in the Hymn of Mudgala also in such a manner as to suggest it being Mudgalāni's name. The reference is
rathirabhūnmu galani gavistau bhare kstam vyacedindrasena / 2.cd. The grammatical form mudgalāni' clearly expresses the relation of the woman with Mudgala while Indrasenā being a word again grammatically co-ordinated with mudgulāni' would appear to be the proper name of the lady in question. Further Mudgala's father in the Purāņic accounts is Bharnyasva, a fact that seems to be confirmed in the Rg-vedic name of the seer of this hymn which is given as 'mudgalo bharmyasvah'. The Puranas seem to create some confusion in the accounts by mixing up the two peoples, the Titsus and the Pancalas, but it is to be remembered that there is a fair agreement in their accounts upto Mudgala Bhārmyasva. The family tree would indicate that this king Mudgala and Indrasena flourished three or four generations prior to Sudāsa Paijavana who is the central figure in the Dasarājna War. The Rgveda as it is, is largely of the times of Sudasa Paijavana and it is therefore perfectly natural and understandable if an event of three to four generations earlier involving Mudgala and his wife is regarded as an 'itihäsa-ākhyāna' and becomes a proper subject for a ballad. Mr. Jambunatham (SP. 25. AIOC 1969, p. 13) regards Mudgala to be a typical Vedic rși, a sage, who worshipped no other god than his mace, Mudgala Bhārmyaśva was a king undoubtedly and yet he was regarded as a sage or a 'mantradik' quite in keeping with the Vedic tradition for there are like Devāpi and others who are 'ksatriya' seers. The Vedic hymn of Mudgala makes repeated references to Indra seeking his protection in 'indro avatu' (1, b), 'antaryaccha vajram indra obhidasatak' (3.ab) 'indra udayat patim' (7.C) and finally, there is the eulogy of Indra in "tram visvasya jagatah cakşu indra' (12) and therefore it would be difficult to accept the view of Mr. Jambunathan that the sage Mudgala did not worship any other god than his mace. Similarly with the Puranic tradition so uniformly asserting the royalty of the sage Mudgala, it would be difficult to agree with Dange that he is only a representative of a village headman and the lady is bis wife the hymn furnishing no indication whatsoever in this regard. If at all an indication is available in the hymn itself it points to the royalty of Mudgala. In parivykteva pati. vid yam anat' (11) is an indication that Mudalāni was like a parivykta, a neglected avoided wife and this reference would point to Mudgala's having

Page #102

The Hymn of Mudgala Bharmyaśva (X. 102) many wives among whom Indrasenā had an inferior status, a circumstance that would be more probable in a royal house than in a bermitage, though of course we have sages having more than one wives. The War, the Chariot, the Driver, Wives, Cattle-wealth all these items suggest a possibility of Mudgala being a King rather than ?şi. He becomes a sage by virtue of bis having seen a hymn, having been a 'mantradyk'. In view of this indications from the hyin and also in view of the uniform Purānic tradition I think it would better accord with facts if Mudgala and his wife Mudgalāni Indrasena are regarded as a King and his wife. So we are dealing here with a royal couple and not with a Brahmin couple as Velankar suggests, nor with a sage with Mace as his only god as Jambunathan thinks or with a village headman and his wife as Dange suggests.
Geldner has interesting suggestions regarding this couple. He is of the view that Mudgala was an old person, an impotent as the word 'vad hri'(12) suggests, Mudgalani was young and fair wife of this old man." Geldner further thinks that humourous as well as biting fun has been made of this odd but victorious couple by the spectators of the race in "eşaişyā cidrathyä jayem, pipyāna kucakreņa siñcan' (11) in which they express their desire to have a ride with the fair and young driver Mudgalānī. Ludwig takes Mudgala to be a King and the fair Mudgalaní to be a parivrktu wife, a neglected wife, who made amends for her sterility by driving her husband's chariot to victory in a battle and this triumph of her's restored her to a honourable place among the wives of the King. To Bloomfield, Mudgalādi as Indrasenā represents the female forces of Indra while the Mace represents the 'vajra,' the male forces of Indra. When these two forces of Indra, the male and the female as embodied in the Mace, the Vajra and Mudgalanī the Senā, are combined they secure victory in war for Mudgala. Pargiter feels that an actual historical incident is here involved (JRAS. 1910. p. 1328) and connects this Mudgala with the Purānic Mudgala, Keith is not inclined to accept any history in this ballad. Dange thinks that here is plonghing ritual involved and there is no reference to any hisiorical incident, whether a war or a race. Such are the different approaches made by scholars towards this hymn in their efforts to solve its riddle.
Thus it will be seen that there are three different contexts proposed for this hynn by these scholars. Griffith, Bloomfield, Ludwig suggest War as the central incident; Gelduer, Velankar think it to be a Race while Dange takes it to be a Ploughing Ritual, it would be worth our while to examine these views in the light of the internal evidence available from the hymn itself. What does the hymn tell us ?
In the hymn there is a reference to a chariot as the word ratha'.(1) shows. Further Indra's protection is invoked in a famous (leading to fame)

Page #103

T. G. Mainkar
driver. sraräyya' contest, 'āji' at the very outset. Mudgalani became the frathi,' conquered a thousand, ajayat sahasram' and she did collect the
Indra is invoked and is booty, bhare kstam vyacet indrasena (2), Again, requested to hurl his weapon at the enemies who seek to kill and the dan. gerous weapon whether of all Arya or a Dasa is desired to be warded of (3). In this contest, aji, Mudgala bas won a thousand cows, 'sahastama gayām pradhane jigaya' (5). The driver Mudgalani had her status increased on account of this victory, 'parivykteva patividyamanat pipyana' (11). Finall. there is the expression of the gratitude on the part of the victors whon Indra had favoured and wliose greatness therefore they extol (12). The victory belonged to Mudgala is asserted twice as if to emphasise the fact; for we get, 'sahasram gavan mud galaḥ pradliane jigāya' (5) and again jigāya satavat sahasram gaväm mudgalah pşlanajyești (9). Similari: the fact of Mudgalallı being the driver is asserted twice, in rathirabhüt mudgalani' (2) and in 'särathirasya keśr' and this is implied in a third somewhat clever suggestion in ycchanti şına nispado mudgalānim (6). The contest in which Mudgala and Mudgalani participate is an äii' (1) a 'gavişti' (2) a "pradhana' (5). There are three elements that seem to have brought success to Mudgala; for while speaking about the bull, it is said 'yena mudgalah jigāya' (5), so also while speaking o! the drughana''the Wooden Block or Mace' it is said that it was the associate of the bull, ‘vrşabhasya yuñjami' and through it Mudgala won the thousand, 'yena jigaya sahasram' (9). Mudgalāni's driving too has been responsible in securing this victory and lastly there is the protection offered by Indra in response to the prayer in 'ratham indro 'vatu' and 'puruhüta no 'va' (1). At this contest the presence of murderous enemies, jighamsataḥ abhidasatak and of the weapons of dasa' and an "ārya' is referred to (3), the oppo. nent is referred to as being attacked by the bull in ‘kādam sma trmhar abhimatin eti' (4). Other graphic details supplied are that when Mudgalani drove the chariot and won a thousand, the wind made her garment flow, ‘uta sma väto vahati võso asyah' (2); the bull had drunk a lake of water (udno hrdam apibat' (4) and with his shattering horn he attacked the opponent, “kūtam sma trhat abhimatim eti' (4). This bull was a very vigorous and strong one, muşkabhūrah' and during the contest they made the bull thunder and urinate, 'nyakrandayan amehayan vrsabham' (5). As the bull ran, the dung fell on the person of the driver, the lady Mudgalani, «rcchanti şma nispado mudgalūnim' (6). The bull was, it appears, protected by Indra, 'indraudavat patim aghnyünām (8) and so it worked & wonder and seeing the cows gained strength (8). The Mace 'drughana' was the bull's companion at the chariot at the other side 'drughanam vrşabhasia yuñiam' and this was allowed to lie on the battle-field, kasthuyah madhye śayānam 9). Neither was grass nor water taken to some one who carried

Page #104

The Hymn of Mudgala Bhārınyašva (X. 102) the yuke, 'nusmai tīņam nodakam ubharantyuttaro dhuro vahati pradediśat'(10). Indra has protected the chariot (1) given protection to the bull and given victory to a weak friend. (7, 12).
It really needs no argument to prove that all this is war imagery and therefore it is a war that appears to be the central event. In spite of this, one may justifiably say, overwhelming clear internal evidence, Dange observes that it can be said with certainty that there is no indication of a race or a battle in it, though the words like aji' and 'abhimuti' are apt to lead one to this bypothesis'. He is of the view that the words 'bhare krtam'which obviously support the battle or the face.theory are not to be taken in too literal sense. To him it appears that the words are agha ko nu ittha dadarśa' (10) are difficult to be understood in the context of a battle. In yam yunjanti tamya sthapayanti,' according to him, the race or the battle is helpless. It is amusing to see liim observe again - after having denied with certainty the existence of any indication of a race or battle we have in this hymno a figurative use of the race or the battle and further in all probability. we bave here a traditional ritual couched in the terminology of battle'. On the strength of the word mithūkstam in the context of
rathain' (1) he takes the chariot to be a inock one, a procedure in which he is supported by Velankar and Geldner, and further takes the enemies, the jghamsato, abhidasato, uryasya va dasasya vadha(3) abhimati(4) as 'imaginary opponents' and in spite of the clear past tense in 'ajayat sahasram',
jigaya sahasram (2, 5, 9), he observes that this fight is a mock one, not for anything lost, but for avoiding a possible loss. To him the words «dhanabhaksa'(1) and "garisti' (2) indicate ant agricultural or a pastoral ritual,
Now what are the details or indications of this agricultural or pastoral ritual' in the hymn itself ? In the innocent description of the fair driver "uta sina vuto vahati viso asyah' Dange sees a suggestion of her being naked' obviously because for a rain ritual a naked woman plays some part amongst the Kocha women or in South India and the Behirs. Mudgalāni who is Indrasenā, the same as Indrāni and represents the Earth and is symbolically the wife of Indra that would bring rain, So Mudgalaor is the field-wife of Indra, Next, the kūta' refers to the plough-share that digs in the ground
with the and in the process removes the barrenness 'abhimati' connected soil. The air is not a battlefield but is the ordinary field and the thundering and the urinating of the bull (5) is a 'fertility-charm based on sympathetic action to cause rain, To him it appears that the 'gah pas paszinah are at the other end of the field waiting to be 'touched' by the bull for their fecundation. The drughana' is cast at the other end is an unholy thing.' Mudgala and Mudgalani are not to be taken as individuals with proper nouns but are the village-head and his wife who might first plough the

Page #105

T. G. Jainkar
field ritually to mark the beginning of the ploughing season. This ritual ended with an invocation to Indra for success in agriculture. The language used for the ritual is that of fight which goes well with the style of the Rered which uses the battle-garb even to describe a sacrifice.
This Ritual theory' virtually makes the hymn stand on its head a complete inversion of the material supplied by it. The poetic observation in ma voto vahati viiso asvuh' is made to suggest that Mudgalānı is quasi-naked. The Drughang about which it is said that 'yena jigāya satavat sahasranam' is made to represent the evil which is discarded at the other end of the field. Mudgala and his wife Mudgalani are made the village headman and his wife and further on the strength of the word Indrasena she is regarded as Indra's wife and represent Earth. The thousand cows that are 'woa by Mudgala for himself and his wife are for the common weal, 'bahare jantya' and are won through the normal process of cattlerearing. Dange practically refutes his own view when he points out that
this hymn is not utilised for the ploughing-ritual as seen from the Sutra literature, the hyina utilised being RV. IV. 51. In spite of this absence in the later ritual, he asserts that we have here a ritual of agriculture which long back became obscure in the Vedic tradition which had in the long rast adapted it from the popular tradition of Folks. It really becomes dificuli to follow the reasoning here for whatever has been preserved in the popular practices of the Behirs, in South India, the modern Bendur, practices in Balaghat region could have been very well prserved by a people who are very zealous about a tradition, who are preeminently given to agriculture and cattle and who have an especial skill in developing and retaining a complicated structure of ritual, Imran the Vedic tradition. Thus in this theory what is given in the hymn itself is regarded as imaginary, what is poetical is regarded as real and finally all this ritualistic explanation lacks the support of the Vedic ritualistic tradition itself and what is more signi. ficant is that a very weighty, continuous and uniform historical tradition is opposed to it, Dange rightly desires an explanation that would explain the hymn as a whole' in a satisfactory manner and one is left wondering whether his explanation achieves what he is seeking.
Velankar and Geldner are of the view that a 'race' is contemplated here. According to Velankar in this race episode Mudgalans is the principal figure. At this race Mudgala and Mudgalāni won with the help of a single bull, yoked to a bullock cart, along with a dummy block, the Drughana, rerhans fitted with smaller wheels, in place of another bull. It is Mudgalāni's skilllil driving that has been in the main responsible for this victory at the race. Mudgala also did play an important part in this episode since he fitted up the cart for the race, was hiinself in the cart and drove also with a whip in his hand (vv. 5 b, 7ab, 8ab, 9cd and jayema' in llc) He is

Page #106

The Hymn of Mudgala Bharinyaśva (X. 102)
therefore "astrüvi' in the hymn (8a). Mudgala drove the bull while Mudgalāni drove the dumuy, apparently a more diflicult part. This very dummy is the Gudhi (60) and kakardu' (6b). The dust raised by the dummy settles on the tresses of Mudgalani, 'rochanti șma nispado mudgalanim (6). Since the victory was to be joint we have the expressions like 'no'ya' and 'jayema (c). According to Velankar, the entire hymn is spoken by Mudgala himself and he is here seen reproducing the whole scene of the race before his mind and this includes ?ks 1,3 and 12 which according to some scholars, Griffith, Dange and others do not form a part of the account and are in all probability later additions. The hyinn is therefore according to Velankar a monologue of Mudgala about the race and the incident of his victory in it. Geldner is also of the vicw that we are here dealing with a race as Velankar thinks, yet his picture of the race is entirely different from that of Velankar, Mudgali according to Geldner is an old man, decrepit and impotent as the word 'vadhri' (12) suggests. Mudgalādi is the fair young wife of this old Mudgala. This odd couple participates in a race and is the but of ridicule of the spectators. The couple wins and the spectators indulge in jokes and ribaldry and appear to be jealous of the old sage with a fair young wife. They pity Mudgalani's lot in being the spouse of an impotent sage, 'kücukrent sincan (11) and express a desire to have a ride with her, "eşaisya cidrathya jayema' (11). Mudgalāni had no child as the word 'pariurkta' suggests and this was in all probability due to the old age and impotency of Mudgala. Thus the hymn breathes the turf-club atmosphere with fun, jokes and loose talk. According to Geldner therefore there are many speakers and the yks are to be accordingly distributed. The dummy or the urinating of the bull only represent the obstructions created by the rivals in the race. Tlie odd couple winding a race with a false car is the subject of the hymn according to Geldner's rendering. The atmos phere and the peculiar circumstances in which Geldner has put Mudgala and his wife are entirely foreign to the atmosphere of a Vedic race. Again in the hymn itself there is nothing whatsoever that even remotely suggests either the old age or impotency of Mudgala. Mudgalant is a neglected wife parivkta, and she with lier victory won the esteem of her husband. In the hymn again we find Mudgala exerting himself as his wife and the victory is a joint one, Mudgalāni is the skillful driver but Mudgala is the victor, rathirabhüt mudgalānt' (2) but Mudgalaḥ jigaya' (5,9). In view of all this evidence available from the hynin itself, it is difficult to accept Geldner's suggestions. He is reading a modern circumstance and atmosphere perhaps in an ancient hymn without any evidence from the text.
Velanker follows the text in a very close manner no doubt. It is true that the word 'ai' refers to both, a battle and a race. So is the case with the word 'pradhana', and Kastha. Indra is invoked in both the contexs of

Page #107

T. G. Mainkar
a war and a chariot race. For instance we see Ekadadyu Naudhas in his obvious race-hymn (VIII.88.8) invoking Indra, Races involved horses, orvat but I think rarely bulls, vrşabhas. One may here refer to vajeșu arvatāmiva' (IX.47.5), 'arianto na kusthäm' (VII.93.3). The words "rathasanga' (IX.53.2). 'rathya aji" (IX.91.1) do indicate the chariot races. Yet with all this evidence which I may call as indecisive in itself' being relevant in the contexts of both the war and the race, T am not inclined to accept Velankar, Geldner, Pischel and Von Bradke so far as their 'race theory' goes. My reasons are that in the first place we are dealing here with a bull and the car or the chariot since the hymn uses both the words, 'ratha' (1,2,11) and 'anas (6) and more commonly the race involves horses. It may be urged against this argument that here we have a unique race in which a chariot or car drawn by a bull and a wooden dummy and driven by a lady is shown as winning the race. This may be granted, But then what about the presence of the persons who seek to kill, those who attack and of the weapon of an arya or a dāsa jighānsataḥ, abhidāsataḥ, āryasya va dusasya radha indicated in the hymn. (3) Who are the proud rivals, "abhimāti' against whom the bull charges ? (4) Such vile enemies are not spoken of in the contexts of a race in the Rgveda as for instance, in the songs of Gauraviti Śaktva (X.74), Ekadyu Naudhas (VIII. 80) and others. There is another circumstance which to me bas significance. It may be granted that mud galah pradhane jigāya' may indicate a war as well as a race; but then this view cannot be taken in the context of the words 'bhare krtam vyacedindrasena' (2). In the hymns of war and race there occur the words 'bhare krtam' and blare hitam' obviously referring to the prize collected. It is seen that the words bhare hitem' occur in the context of races while 'bhare krtam' occur in the context of wars. Thus in a clear 'race' context (VIII,88.8) we have 'urul kasthā hitam dhanam'; at another place (IX, 53,2) we have 'rathasange dhane hite'; at yet another place (VI. 45.13) we have dhane hite bhare' and 'jeși litam dhanam. As against this in places where a war is contemplated we have the words 'bhare kytam'. Thus at one place (1, 132.1) we have 'yi cayema bhare kytam, vajayanto bhare krtam'; at another place (IX. 97.58) we have bhare krtam vicinuyama' and finally another supporting circumstance is that Indra, the most successful in war is called as jyestharāja bhare krinu'. (VIIT, 6.3). I might further refer to the fact that phrase for collecting the spoils in war appears to be 'bhare krtam vi ci' as is to be seen here. (IX. 97.58; I. 132.1) and this very pharse occurs in the hymn before us in 'bhare krtam vyacedindrasena' (2). To me, the Vedic poets appear to make a subtle distinction between a race and a war and are therefore deliberately using these two distinct phrases. In the race the prize is fixed, placed and so we bave 'bhare hitam dhanam' or dhane hite' and so on. On the other hand in a war the spoils are uncertain

Page #108

The Hymn of Mudgala Bhārmyašva (X. 102)
and really are to be made' and then collected. Hence we have bhare letom vi ci'. It is for these reasons that one cannot accept the suggestions that we are dealing here with a 'race'. There is yet another supposition in Velanker's exposition which makes his view somewhat difficult for our acceptance. According to Velanker, the car had on one side the bull and wooden dummy with small wheels on the other, to serve as another bull and so it was the companion of the bull, vrşabhasya yunjam as the drughana is described (9). Further Velanker feels that Mudgala himself drove the bull while Mudgalāni did the more difficult part of driving the dummy. It is clear from the hymn itself that the bull and the dummy serving as the bull were yoked to the car and they sped to victory. But the circumstance of two drivers at one and the same time driving two animals yoked to a car is something very rare as well as strange. Neither the Veda nor the Epics show a supporting illustration for such an incident. It is for these reasons that the 'race' theory has to be discarded.
In this manner we come to the conclusion that it is a war that we are dealing with here, a view that has been put forth by Bloomfield Pargiter and others. Yet the views of Bloomfield and Pargiter cannot be accepted in their entirety. According to Bloomfield it is a mythological fight and not a human one. According to him the theme of the hymn is a battle and in the course of it a hammer, drughana, plays an important part, a singular role. The coupling of the forces of Sena and 'Vajra as male and female embodiments of Indra's forces is the rock-bed upon which the legend has grown up. In Indrasena he sees the embodiment of the female forces and the drughana stands for the male forces. In combination, these two forces win. This is, as a matter of fact going too far. The cha. racters that participate are clearly treated as human individuals and it is difficult to think that symbolisin is here resorted to. The Mababhārata and the Puranas as well as the earlier versions of the incident, though divergent in themselves, are yet uniform in making the characters historical persons and the incident a real happening. It is in this context that the view of Bloomfield becomes difficult to be accepted. Pargiter also is inclined to read a historical event and personalities as involved in this hymn but he introduces more characters in the incident than the hymn warrants. Pargiter (JRAS.. 1910, p. 1328) in the light of the information supplied by the Purānas regards Indrasena and Mudgalānı as two different persons; for Mudgalādi is not mentioned in the Puranic geneology but, as the game clearly indicates, she must be the wife of Mudgala, Indrasena is given in the geneology as the daughter-in-law of Mudgala. Further the word 'yadhri' (12) in the hymn according to him refers to Vadhryaśva who in the geneology is the son of Indrasena. Kesi is according to him a proper noun of the person who Sambodhi 4.2

Page #109

T. G, Mainkar
drove the chariot and Mudgalānı simply accompanied Mudgala in the cha riot. He thinks that Indrasena's husband Brahmiştha is not mentioned in the hymn for he had taken to brahmanhood' and had forsaken possibly his wife Indrasena and it is therefore she and not Mudgalan, is 'parivrkta”. All these suggestions conflict with the account of the hymn violently: for It is clear that Indrasenā and Mudgalānı are one and the same. Even if Sindrasena' is taken in an adjectival manner, it is qualifying Mudgalänı and so these are not two distinct persons. The hymn clearly suggests Mudgalādi to be the driver and also a cause of the success and hence she is not a passive spectator. It is too much to think that "vad hri' refers to Vadbryasva who plays not only no part but also has no possible place in the incident in the hymn. Ludwig rightly thinks that here is a war described but assigns a different role to the drughana' which is a mace according to him. The mace was thrown in front for it showed the way the thieves had gone and when victory was achieved the king threw the mace upon the field of battle and it lay there kasthaya madhye drughaṇam sayanam' as the hymn puts it. The club or the mace helped King Mudgala in this manner. One feels that the correct significance of the phrase, vrgabhasya yunjam' is being lost here. The internal evidence is clear that the mace was yoked to the chariot and it drew it helping the bull.
In view of these various opinions about the hymn a fresh look at it would appear to have some justification. The obscurities in the Rgveda are a constant challenge to its students, Sayana prefaces the hymn with two earlier references to the hymn. He goes on :
fatrahuh
mudgalasya hţta gāyah coraih tyaktva farad gavam / sa šiştam sakațe kļļva gatvaika rjurahavam |
drughanam yuyuje'nyatra coramärganusurakah / tatha nirukte' piyam katha sūcita
mud galo bhürmyaśva rşih vrşabham ca drughanam ca
yuktva samgrāme vyayahrtya ajim jigaya iti'. (IX.23.) The Nirukta (IX. 23,24) practically comments on two yks (X.102, 5 and 9) of this hymn and in the process regards this account as 'itihasa' in its statra itihasam acakșate.' Durga's commentary further helps us to understand certain points about which confusion appears to have made in the different interpretaions. Thus the central theme is a war raji, pradhana, sangrāma' in which Mudgala wins his stolen cattle. In the Rgveda we bave references to cattle-lifting and cattle-raiding, not only on the mythological plane but on the human one too. Mudgala has all his cattle stolen and is left with only one strong bull as the hymo describes the bull drinking a tank of water, attacking in a dashing manner the opponent and being non-castrated

Page #110

The Hymn of Mudgala Bhārmyasva (X. 102)
14). So the traditional version of Mudgala being left with an old bull, Tiarad gau' is not in keeping with the account of the hymn. Mudgalāns, so far a neglected wife, pariurkta, of the King Mudgala drove the chariot to which were yoked on one side the strong bull and on the other the drughana. the wooden dummy or mace. The hymn and the traditional account agrees in these details. Being an occasion of war it is natural for Mudgala to invoke Indra for help for protection (1) for attack on and a warding off of the enemies (3), to have a feeling that Indra bas protected him and the bull (7) and finally to thank Indra for the protection given (12). It is absolutely unnecessary to regard these verses as being interpolations or later additions. It is also perfectly natural to have a description of the driver Mudgalāni (2,6), of the treatment given to the bull and to the 'drughana' before and after the war (4-10). The hymn is concluded with the desctiption of the good luck and fortune of Mudgalāni and Mudgala (11, 12). If Mudgalāni was the driver whose skill in driving was responsible for the success, King Mudgala was the warrior with the goad in his hand and fought with a heroic spirit once he had a view of the cows (8). It was indeed the victory of Mudgala, the hero with the goad and so the hymn is asserting the fact twice (5.9). The wind flowing the garment of Mudga. lāni, the dung of the bull flying towards her, and her shouting are all gra. phic and poetic descriptions in the hymo (2,6). In this way the hymn describes in a cogent manner the wonderful victory that Mudgala achieved for the world, many people or followers of his to see (8). This then appears to me to be a perfect Rgvedic ballad and I proceed to translate and explain the hymn which has been regarded as a difficult one and which Bloomfield regards as belonging to the final irresolvable remnant of the Veda.
RV. X. 102 Text, Translation, Notes Rși : Mudgala Bhārmyaśva; Deity · Drughaņa or Indra.
Metre : Triştup; 1, 3, 12 Bphati pra te ratham mithūkstam indraḥ avatu dhrşnuya / asminnajau puruhūta śravāyye dhanabhakşeșu naḥ ava 11 (1)
May Indra boldly protect thy chariot uniquely paired. Oh much and widely invoked one, protect us in this fame-securing struggle amidst wealth-eaters.
(The first line is spoken by Mudgala and addressed to Mudgalaot while the second line also spoken by him is addressed to Indra. Hence 'te ratham, for Mudgalant is the sarathi. In the second line he invokes Indra to protect them both and hence 'nah ava'. By dhanabhakşa' are to be understood the cattle-lifters, the wealth-eaters, Being a plural it ill-agrees with ajau bich w is a singular. Sāyana's second way is better. Nor can it refer to Mudgala and

Page #111

1. G. Mainkar
Mudgalänı as desiring the enjoyment of wealth, 'mithükrtam' is a problem Sāyaṇa takes it as 'mithah krtam asahayam krtam' and adds 'athaya mithuriti mithyanama' since there are no horses etc. 'aśvādibhiḥ śünyam krtam Velankar translates imposing' and understands Smithu' as connected with fraud, Griffith regards the meaning uncertain and renders that works on either side'. Geldner understands the words as meaning 'false'. It is possible that the word has some connection with 'mithuna' 'mithah 'mtih-ra pairing or binding involved rather than with “mithyä or mithu' connected with fraud, For here is no fraud but there is indeed a unique pairing. Mudgala and Mudgnlāni, a male warrior and a female driver, a strong bull and the wooden mace, the drughana and finally the all-powerful Indra and the weak vādhri Mudgala, We have 'vrşabhasya yuñjam' (9) and 'yad hriņā. yuja' (12). Hence Indra is to protect boldly' dhrsnuya'.
uta sma vālo vahati viso asya adhiratham yadajayat sahasram rathirabhānmud galāni gayistau bhare krtam byacedindrasena // (2)
And the wind made her garnient flow (flutter) when she through the chariot won a thousand. In this search of the cows the wife of Mudgala was the chief in the chariot; Indrasenā collected the spoils in the war.
(vāto vahati vaso asya' is a beautiful description of the female driver, This is obviously due to the speed of the chariot, as Sāyana observes 'sighrarathadhāvanajanito vāyuh amsukam cälayati'. When a woman moves in some speed this is but natural. In the Mahābharata Virāta parvan, Goharana 38. 31. we have a situation where Arjuna as Bpliannala, a female drives the cbariot of Uttara and in the context we get dirgham venim vidhunvanak sädhu rakte ca võsast, vidhūya venim dhavantam' etc. In the Mrccliakatikam Śūdraka describes Vasantasenā moving about as 'raktāmsukam pavanaloladaśam vahantī. This graphic description therefore cannot with justification be taken to suggest the lady to be 'scantily' clad or quasi-naked' for the agricultural ritual as Dange understands. Whatever is casual is regarded by Dange as the central fact, "bhare krtam' is to be contrasted with 'bhare hitam': uncertain booty collected in war as against the prize announced and fixed for a race. Indrasena is the proper name of Mudgalany. Griffith translates 'Indra's dart', the lady being sped swiftly on her way by Indra, Bloomfield understands as 'Indra's wife', a female personification of Indra's forces. As Pargiter has shown Indrasenā in the Purānic genelogy is a daughter-in-law of Mudgala. Here the grammatical construction clearly indicates that Mudgalaoi and Indrasena are one and the same and the word mudgalani suggests her relation with Mudgala. Similar help by the wife is to be seen later in the Dasaratha-Kaikeyi episode where she put her band in place of the axis broken. The cattellifting occurs in the Mahabbārata where the Kauravas try to take away the cattle-wealth of the Matsya King Virāta, "adhiratham sahasram gavām' would mean a thousand

Page #112

The Hymn of Mudgala Bharmyašva (X. 102)
cows in addition to a chariot; but in the hymn there is no reference to an additional chariot being won (5,9). It would therefore be better to understand it as suggesting the instrumentality of the chariot in the victory and this is as a matter of fact suggested in the preceeding verse 'rathirabhut' must be understood in agreement with 'sarathirasya kest' (9) She is 'rathi' for she plays an important part through her skillful driving.)
antaryaccha jighamsato vajramindrabhidasataḥ |
dasasya va maghavannāryasya va sanutaryayaya vadham || (3).
Oh Indra, hurl thy bolt amidst those that seek to kill and those that attack. Oh Bounteous one, keep away the secrcetly used weapon whether of a Dasa or of an Arya,
13
(Like the first verse this third one is spoken by Mudgala being a prayer to Indra. Some take antaryaccha' as keep it within, and connect it with the weapon kill and attack'. In this case 'vajra' is 'deadly weapon'; its primary meaning is would be better to connect 'antaḥ' with the forms 'abhidasatal' and understand as 'amidst the enemy who attack. 'Vajra' then can be taken in its so well known and familiar primary sense. This way would also better agree with the request to Indra. abhi' with 'das' is to attack. 'yavaya' separate, keep away the 'vadha' weapon of one who uses it secretly going with 'dusasya or aryasya'. The contrast in 'vajra' and 'vadha' is intended deliberately, one is inclined to think)
'do not allow to come out, of the enemey who seeks to taken in a secondary sense of a the deadly weapon of Indra. It jighamsataḥ' and seeks to kill and
udno hrdamapibajjarhṛṣaṇaḥ kūtam sma tṛmhadabhimatimeti |
pra muşkabharaḥ śrava icchamūnaḥ ajiraṁ bāhu abharat sisusan || (4)
Delighting, he drank a lake of water. He attacked the enemy with a tearing horn. With massive testicles, desiring fame in no time, wishing to capture, he brought into play his arms, forelegs.
(The bull is spoken of as the agent of the various action referred to here, drinking water, attacking enemy, desiring fame and running on all fours. Udno hṛdam apibat' obviously has its agent the bull for this fact has a relation with 'amehayan' in the next verse. 'kuta' appears to be a problem; its meanings are horn, peak, a point etc. Velankar thinks that 'kuta' here refers to the Drugana, the dummy while Dange thinks that it refers to the plough-shore'. Wilson is following Sayana in rendering the cleft the mountain peak, he went against the enemy.' Griffith observes that 'feeling uneasy he hung his head and struck the ground with his horns,' Velankar renders the Kuta, the dummy, goes forward dashing down the proud rival'. To me, we have, it appears, a 'syabhuvokti' in which we are told that the bull after delightfully drinking a lake of water attacked the enemy with his horn flourishing, meaning his hora in a slanting position with a

Page #113

T. G. Mainkar
view to tearing the object in front. Thus 'kuta' is the horn of the bull. "Irmhat' would be a present participle qualifying the 'kuta'. The forefeet of an animal are figuatively described as the 'bahu' arms of the creatrue 'muşkabḥarah'; massive uncastrated testicles indicate vigorous strength of the bull. The bull ran on all fours śrava icchamanah' is a link with the 'śravayye' in the very first verse. 'abhimati' is the thieves who had taken away the cows of Mudgala, Dange takes it as the symbolic evil that thwarts the harvest without any justification and so does Griffith refer it to Mudgalany's chief opponent. The bull contemplated here is the bull yoked to the chariot and through which Mudgala became victorious as is clear from the next verse. As a matter of fact, these two rks the present one and the next go together, wishing to win', sisasan, the bull extended his arms, brought into play his forelegs, ran very swiftly. It is difficult to understand why Velankar thinks that this bull was driven by Mudgala himself. There is no indication of this being the cnse so far.)
14
nyakrandayannupayanta enamamehayan vṛṣabham madhya ajeḥ |
tena subharvam satavat sahasram gavām mudgalaḥ pradhane jigaya || (5)
Approaching the bull, they caused him in the midst of the battle, to thunder and to urinate. Through him, Mudgala won in the battle well-fed cattle in hundreds and thousands,
(According to Velankar here is given the activity of the rivals of Mudgala to slacken the speed of the bull. They cause the bull to cry and to piss' in the middle of the race so that Mudgala may not win. We have here a battle and not a race. So approaching, 'upayantaḥ' are Mudgala's men and not his rivals. They are encouraging the bull to further action in the battle. The animal is being fondly treated and is made to relieve itself, which is perhaps very natural after the drinking of a tank of water described in the previous verse. That the bull was made to thunder is also natural for mighty bulls do thunder and inspire fear in the minds of the others. This bull is a 'muşkabhāraḥ' and hence thunders. Sayaṇa is a safe guide when he is observing 'amehayan mütra purtşotsargam visramartham käritavantaḥ.' Durga while commenting on the Nirukta IX, 23. rightly observes 'yava dayam sakṛnmutram karoti tato laghu sukham bhavisyati iti'. 'sa hi gominam ajisṛtam svabhavaḥ.' This is animal behaviour when it is in a mood to undertake some vigorous activity. If this activity were an obstruction contemplated, then 'tena' at the beginuing of the next line would be irrel evant and would perhaps carry an unwarraned sense of 'in spite of' and not the one of 'through that bull so treated'. Velankar is naturally requir ed to add 'yet' in his rendering though there is nothing in the text to support its addition. 'subharvam' is well-fed and goes with the cattle won. 'tena', 'through this vṛşabha' Mudgala won a thousand and hundred well-fed cattle in the battle, pradhane jigaya'. Dange thinks of 'consacrated water' in 'udno hrdam apibat' while in 'amehayan" seeks a reference to 'a ritual

Page #114

The Hymn of Mudgala Bhörmyasya (X. 102)
15
practice', a way which may not win general approval, 'subharvam' may indicate the reason why the cattle were stolen.)
kakardave yrsabho yukta astdavävacit särathirasya keśı / dudher yuktasya dravataḥ sahānasa şcchanti şmā nispado mud galānim || (6)
For crushing the enemy was yoked the bull, his driver with long hair shouted. Of the irresistable yoked, while running swiftly with the chariots the dust raised, moved towards Mudagalanj.
("kakardave' is a problem. The word occurs only here. Sāyana takes it as "himsanaya satrūņām'. Ludwig thinks "kakarda' to be a part of the charlot, farther end of the chariot pole. Griffith renders the word as in the hope of victory'. Von Bradke thinks the word to be 'ka pardave and thus tries to get over the difficulty. Velankar is of the view that .kakardave'is either dative or locative and is the duminy that was in charge of Mudgalani and Velankar further, thinks that it might be suggestive of the cracking sound made by the dummy. He also adds that this same dummy is called refractory, \dudhi' since it was mechanical and its movements had to be entirely guided by the driver. It is difficult to accept these suggestions. Dange takes the word to suitably indicate the dig in the ploughing, which has no suitable context here. Looking to the trend of the narrative and of the line, the straightforward way of the lines would be to regard them as parallel constructions and telling us something about the bull and the driver. The first line tells us about the very purpose for which the bull was yoked, hence we have "kakardave yukta' in the context of the 'vrṣabha' and in the second line we have of the bull stated dudheh yuktasya dravatah'- all the genetives going together and this "yukta' is obviously identical with the yukta' in the first line. Thus "kakardave' gives the purpose while dudheh' a genetive speaks of the bull. 'Dudheh' also is a problem for it occurs only here. In 'avāyacīt sarathih asya keśr', 'asya' paturally stands for the “vrsabha' in the preceeding part. 'keft' is Mudgalāni. the lady with long tresses. Her bair like her garment fluttered in the breeze and to indicate this fact the word “kebi' has been deliberately used. The words 'vrşabhah yukta asit' and 'sārathih asya kesi' clearly repudiates Velankar's suggestion that Mudgalani drove the drughana, the dummy and it was Mudgala himself who drove the bull. The entire verse speaks of the ‘vrşabha' and the 'kesi sārathi Mud galani' and of nothing else. In the circumstances dudhi' appears to be the adjectve of the bull running with the cart, saha anasa, going with dravatah'. Griffith seems to drop the word in his rendering. Velankar takes it to mean 'refractory' and going with the dummy, the drughana. Considering all these factors I prefer it to follow Sāyana who renders it as 'durd harasya' meaning of the irresistable' and this fits in well with the mighty fursabha' which is already described as

Page #115

16
T. G. Mainkar
muskabhārah' (4). In 'kakardave' the base appears to be 'karda' with an inten. sifying reduplication. The nearest classical is 'kadana' a war or slaughter nispada' is dung according to Geldner, paricles of dust flying from the hoofs according to Velankar, lifted heels according to Griffith and Schroeder 'nirgacchanto yoddhārali according to Sāyana. The tone of the line suggests dung as the likely meaning. That the driver so near the animal, inciting it to move on with speed by shouting, avāvacīt' is very naturally liked to be besmeared with the dung and the dust of the bull. The construction
drayatah nispado rcchanti şina mudgalanim' should leave no doubt about tlie weaning intended. It is to be noted that here we are dealing with a verse in which three important words, 'kakardave, dudheh, nişpadlah vital fo proper elucidation of the entire verse occur here only in the whole of the Rgveda, Any rendering therefore must appear as conjectural.)
uta pradhimudahannasya vidvānu payunagvarsagamatra sikşan / indra udāvat palimaghnyānāmāramhata padyābhiḥ kakudman // (7)
The knower raised up the yoking-place of this cart. Here controlling the one in whom speed was desired, yoked it. Indra in an excellent manner protected the lord of the cows. The one with a prominent hump sped with mighty steps.
(Here is the account of the yoking of the choriot as completed by the knower, who obviously is Mudgala himself. The 'vrşabha' was already yoked for we get 'vrşabha yukta aszt' in the preceding verse. "asya' stands for the chariot and the construction is "asya pradhim udahan' the knower. widvan. raised up the pradhi of the chariot, Pradhi' is a problem, Ludwig's conjecture is that it means the car-pole. According to the St. Petersburg Lexicon it is the periphery of the wheel.' To Wilson it is the frame of the wagon and Sāyana's explanation, though not quite clear, appears to make it the linchpin of the chariot, To Velankar it appears to refer to the spokes of the wheels. From the circumstance that this part was raised first, "udahan before the the yoking of the animal as indicated in 'upayunak' it appears to be the front part of the chariot where the animal is yoked, It is natural that this part is required to be raised to the height of the animal so that it could be placed properly on its neck as soon as the animal gets into its line, 'vamsaga' here as well as at X, 106.5, X, 144, 3. is understood by Sayana as 'vanantyagamana' one in whom movement and speed are desired, Velankar. Griffith take it to refer to the bull and Dange takes it to mean the lord of the herd. It is likely that the word refers to the Drughana which is now being yoked. It is of wood and in itself and by itself it is incapable of any movement, activity and speed. In this sense it is "vananiyagamana' as Savana explains. But Sāyana refers it to the bull. The durghana is to be the companion of the bull, "vrşabhasya yunja (9) and therefore is to be yoked on the other side so that the two together could draw the chariot,

Page #116

The Hymn of Mudgala Bharmyaśya (X, 102)
17 We also get ‘yam yuñjanti' later in the following verse (10). It appears that a contrast is intended in 'vamsamaga' the dummy, the drughana, inherently motiopless and the "kakudman' the vigoruos mighty bull. In one was speed to be desired while in the other it was a natural possession, siksan' refers the controlling and putting on the reins etc. treatment Datural to a living animal. Thus the line would mean that Mudgala, the vidvān, the kpower, raised aloft the yoking point of the car and treating the drughana as it were a bull, desiring speed in it yoked it to the chariot. In the next Jine we are told how the bull having a wooden mace on the other side as its companion ran on all fours and received excellent protection from Indra. 'aramhata' 'vegena agamat'. 'padyabhiḥ with the activity of the feet. The two words "aghnyānam pati' and 'kakudmān' bring out the might and the vigour of the bull. Sāyana thinks that the description of the drughana starts from imam tam paśya etc.' 9); but I am inclined to think that it Is the yoking of the drughana that is referred to in the first line and later we get the description of the drughana after the battle is over. The second linc refers to the excellent protection from Indra and the speed of the bull for it ran in spite of the fact that it had a wooden companion on the other side. The animal was to run under odd conditions and it did the expected job in a very remarkable manner.)
sunamastrāvyacarat kapardi varairāyām dārvanahyamānah / nymmäni krnvan bahave janäya gāh paspašānastavişīradhatta // (8)
· The one with matted hair, having the goad, moved on happily, firmly, binding the wood in the leather-strap. Performing mighty deeds for many people on seeing the cows, put on strength.
(Here is obviously described Mudgala, the hero of the episode. The Vedic poet with a superb economy of expressions has given two fine similes iu this verse. Mudgala in the chariot with the "aştra' and bimself a 'kapardi" invites a natural comparison with the god Paşan. Another point of interest relevant in this context is the association of Puşan with the cattle. pašu, and Mudgala too is on this occasion after the cattle that have been stolen, Pusan is a “kapardı' and 'rathilama' (VI. 55. 2) and has an 'astra' (VI. 53. 9) which is 'paśusādhani'. In 'nīmnāni kịnyan bahaye janaya' he is thought of in terms applicable to Indra. The binding of wood in "yaratrayam' refers to the yoking of the 'drughana' which is as a matter of fact, nothing but daru' and it in all probability has no reference to the yoking of the b:ll as Velankar understands. Nor is the bull the subject here as Griffith seems to understand, Dange has no doubts about
with the epithets here being of the bull and of the Bull's being identified Indra. In 'gah paspaśänah' and 'tavişīrad hatta' Dange sees the "touching of the cows and the depositing of the seed in them by the bull', an idea that Sambodhi 4.2

Page #117

T. G. Mainkar
on the very face of it seems to be foreign to the hymn in general and the rk in particular. Geldner is right in so far as he takes Mudgala to be the subject here. Mudgala's proper weapon appears to have been the drughana, but that was required to play the part of a bull and so firmly bound in the leather-strap, the 'varatrā'. The weapon, therefore he used was the goad, the 'astra', bence he was 'astrāvi'. Thus in spite of the fact that the charioteer was his wife, a wooden dummy was yoked on one side of the chariot to play the part of an animal, an associate animal of the only bull that he was left with, Mudgala moved on happily. When he saw his cows he gained strength, put on a manly and heroic attitude and mixing the roles of the gods Püşan and Indra, worked a wondrous deed for many people, the deed of recovering of cows from his enemies. In three verses we see Mudgala as offering prayers (1. 3. 12) and in the present one we see him as the victor and indeed it is his victory that the hymn is seen asserting twice (5,9). There is propriety in thinking of the hero in terms of Indra and Pusan for here we have fight for the cattle, 'palu')
imam tam paśya vşabhasya yunjam kaşthayā madhye drughanam śayānam yena jigaya satayat sahasram gavām mudgalaḥ prtanajyeşull (9)
Look at this companion of the bull, the drughana, the wooden mace, lying in the middle of the battlefield, through which Mudgala won a bund. red and thousand more in the battles.
(According to Sāyaṇa from this verse onwards begins the description of the drughana', 'pūrvam vrşabho varnitah atra drughano varnyate/Further, Sayana thinks that this verse is addressed to one who is ridiculing the victory of King Mudgala when he had army and the like. "Vrşabhasya yunjam' conveys the sense that it accomplished whatever the bull accomplished. It is therefore that we get 'yena jigaya sahasram' in the context of the bull as well as in the context of the drughana'. After the battle was over, the drughana' was allowed to lie on the battlefield itself, practically neglected hence "kaşthaya madhye śayānam'. Pytanajyeşu' is rendered by Sāyana as "sangrüneşu". The idea appears to be that after the event, the bull as well as the drughana' were released from the chariot and the bull only was taken to the resting place and looked after in a manner befitting the victor, the animal that brought victory. In contrast the drughana' was lying on that battlefield itself, though it also was equally the cause of victory. Ludwig has conjectured that the King threw down the mace, but we know that the mace was yoked to the chariot.)
are agha ko nvitthă dadarsa yam yuñjanti tamya sthapayanti | näsmai trnam nodakamabharantyuttaro dhuro vahati pradedisat // (10)

Page #118

The Hymn of Mudgala Bharmyasva (X. 102)
19
Far be the evil. Who has seen thus ? Whom they yoke, him they allow to lie down, be dumped. To him they do not bring grass, nor water. The superior one carried the yoke guiding properly.
(Griffith regards this verse as unintelligible. Velankarthinks that the drughana' is placed on the chariot and is being taken home in a triumphant manner. la 'yam yunjanti' perhaps after Sāyaṇa 'yam' and 'tam' are taken to refer to the chariot whereas these expressions refer to the drug, hana' itself. Further this way of honouring the drughana' would go against the gross neglect as indicated in not offering it either grass or water which reveal the alfection and esteem. The verse speaks of the evil that is ingratitude as seen in this neglect. 'pradedisar' is directing the movement or showing the direction,' The drughana as the companion, not only kept pace with the bull but also guided the movement. It, hence, carried the yoke, dhuro vahati pradediśar'; therefore it is regarded as better, superior, excellent, 'ullara' having all these shades. Velankar rightly takes 'äre agha' in the sense of fantam papam'. It is to be remembered that the drughana is the deity, devata'. It is the expression pradedisat that is responsible for the version that the mace was thrown in front of the chariot and it showed the way but such an indication is not availa. ble in the bymn.)
pariurkteva pativid yamanat pipyanu kücakrena siñcan esaisyu cidrathya jayema sumangalam sinavadastu sātam // (11)
Like a neglected wife swelling with milk she obtained her husband, she prospering through bad wheels. May we conquer with her as the driver eagerly seeking the desired wealth and cattle. May our gains be auspicious and rich in food.
(Mudgalani's good fortune is here described. She was upto this time a neglected wife, a parivykta', perhaps because of her barrenness. Among the King's wives parivýktā' is one who is avoided. But now through this victory which she gained for Mudgala by her driving, she found favours with him and she is restored to her proper and lawful place, in this sense she has found her husband. Mudgala did recognise the signal service rendered by her in this battle. The main idea appears to be expressed in the clause 'pipyāna kūcakrena iya siñcan' which appears to mean she prospered as if sprinkliog prosperity through the "kücakra'. Kücakrena' is a problem. Velankar understands by it an endlessly moving water wheel and so kūcakreņa siñcan' is one pouring water through a water-wheel to a thirsty person perhaps referring to the fact that she did oblige Mudgala in the hour of his peed. It is possible that we have here a simile with a pun, slisto pama; kūcakra' suggesting a bad wheeled chariot and 'an ilorganised mechanism for sprinkling' a water-wheel as Velankar would like
:

Page #119

20
T. G, Mainkar
to take it. In that case the word 'sincan' also would give two meanings: one of showering prosperity agreeing with the sease of chariot with a bad wheel, and the other of sprinkling water, a life-giving thing to any needy, The word "sincan' is a tricky one. It obviously means 'sprinkling as connected with water espcially' and this must have led Sayana to think of the earth, kucakra and the showers from a cloud. His idea that Mudgalänı showered arrows on the chemy has no support from the hymn which indicates that she was driver and nothing more. Sāyana's explanation based on his idea of Mudgalan as a warrior is therefore unsatisfactory. This same word 'sincan' has perhaps led Geldner to think of ideas connected with sex. The root 'sific' has the sense in classical usage of 'sprinkling of semen' as in the word 'nişeka' or in Kalidasa's 'nişincan wadhavimetam latām kaundim ca nartayan' where nişincan' has this sense. Geldner with this idea in his mind and perhaps with the suggestions conveyed by the word 'pariurkta' thinks that Mudgala was an old impoteot person and kücakrena sifcan' therefore would mean being spriokled with a bad pump' indicating the sexual weakness of the husband, Guldaer thinks this verse to be spoken by the spectators of the race and it is they who expr. ess their desire for a ride with the fair young wife in fesaisya cidrathya javema'. It is difficult to accept these suggestions for which there is no support from the hyinn. The masculine gender in 'sincan also might have been responsible for this idea for on that count one is likely to think of Mudgala here. In velankar's way of understanding things here kucakra means an endlessly moving water-wheel and 'sincan' irrespectve of the gender would refer to Mudgalānī. Mudgalãoj's victory was achieved with an ill-equipped chariot, artificially repaired Smithūksta' and so in the simile the water-feeding mechanism also would be 'bad'. Thus the first line has two similes for Mudgalāni: as a parivrkta she did find a husband and she showered prosperity on him with a bad wheeled chariot as watergiver would shower water to a thirsty through an imperfect mechanism *pipyana' would go with both the simlies, in one case it meaning swelling with milk and in another swelling with prosperity, and success. In the second line "rathya' is instrumental singular and hearkens back to 'rathi' (2) Mudgalani. Mudgala expresses his desire that with this charioteer, the most desired eșa-esya, - now that Mudgalān; had won his favours - may we win, jayema, in times to come. Satam means gains in a battle and it is prayed that may these be sinavat, possessed of nourishing food and auspicious 'sumangalam.'
tvam visvasya jagatah cakşurindrüsi cakşuşah / vrya yadajim trẸana siyasasi codayan vadhrina yuja || (12)
Oh Indra, thou art the eye of the entire world, in fact, the eye of the eye. Thou seekest to win the war with only one mighty bull, impelling

Page #120

·
The Hymn of Mudgala Bhārmyasva (X. 102)
21
him forth, though accompanied by a weakling companion,
(The last verse is the expression of gratitude by Mudzala, as well as a clever resume of Indra's exploit here. This success was won because Indra protected the chariot (1), Indra kept away the deadly weapon of the enemy (3), Ladrd gave excellent protection to the bull (7) and Indra inspired Mudgala to accomplish something Indralike (8). There are three pairs participating here where in each case there is one who is strong vrşa while the other is a weak person, 'yadhri.' Thus in the first place there is Indra who is a vrşa and Mudgula who is a vad hri. Secondly there is Mud. gala who is a vrşa and Mudgalāni who is a vadhri. Thirdly there is the bull who is a urşa and the drughana which is the vadhri. Thus 'vrsana vadhrina yuju' bas a triple application, Mudgala refers to himself as a 'vadhri in a spirit of devotion and submission. The word has certainly not that significance which Geldner reads into it, the one of impotence of Mudgala. The first line describes in the usual Vedic manner the greatness of Indra, here in particular as the eye of the world, for lodra saw with his eye the dire need of his weak friend Mudgala and helped him.)
The hymn has been a dis pair of the scholars. Griffith declared that the hymn is fragmentary, and it seems impossible to interpret it full and satisfactorily. Schroeder regards the hymn to be a mime (Mysterium und Mimus im Rgveda) and in interpretation accepts Geldner without pay. ing any attention to Bloomfield's criticism. Keith regards the views of Bloomfield to be weighty and no satisfactory interpretation being possible unless these views are effectively refuted, Dange is of the view that no satisfactory explanation of the hymn as a whole which will hold good in respect of each of the verses in it has been accomplished. Bloomfield asserts that this bymn will ligure in the final irresolvable remnant of the Veda, unless a new accession of materials should enrich our present apparatus for its reconstruction. These remarks are in themselves a justification for a fresh attempt at the reconstruction of the hymn in question.
The hymn is a war ballad and seems to utilise motifs that are to be seen in the later epic poetry. Thus cattle-lifting forms the very centre of the Virälparvan of the Mahabharata. Again a queen driving a chariot or helping the King in his hour of need and then receiving favours in return is to be seen in the Kaikeyi-Dasaratha episode in the Rāmāyaṇa. In the task of interpreting hymn the principle enunciated by Roth of interpreting Rgveda in terms of Rgveda does not help us for we get crucial words like kakardu, dudhi for the first and only time here. Nor is Sayana every time helpful for there are places where he obviously besi. des the point. But with all that in mind, his value cannot be overestimated. Indian tradition when it exists, is not sufficiently uniform and harmonious

Page #121

22
T. G. Mainkar
to form the basis of interpretation but it at the same tine cannot be negl. ected altogether. When it does not exist at all, it could be an argument against a particular way and when it does exist, it has a limited but weig. hty authority which it would be unwise to disregard. The Nirukta and the commentary of Durga, the Bphaddevatā, the Purāņas all throw light on this hymn and I believe, it would be much safer to walk in this light than to grope in sheer darkness.

Page #122

BHĀSA'S TREATMENT OF THE KRŞŅA LEGEND
G. K. Bhat
Among the 'cycle of Bhāsa plays,' we have the Balacarita which dra. matizes the childhood-life of Krsna, beginning with his divine birth and closing with the killing of Kansa, The dramatic form necessarily imposes selection and presentation of chosen material; so that certain incidents may be omitted or merely narrated, certain details may be modified or changed, and characters or incidents may be newly added. All this is natural in a literary endeavour and is nearly always justifiable by dramatic necessity and purpose. But Bhāsa's treatment of the Krsna legend shows some significant deviations. They need to be investigated. I will assume that the plot of the Balacarita is known to Sanskrit readers and draw attention only to some significant deviations in the story.
(i) One such deviation is about Vişnu-Krşņa being the seventh or the eighth child of Devakı. Bhāsa clearly regards this child as the seventh. The evidence, on the contrary, from the Harivamsa and the Bhagavata points out that this was the eighth child. In the Harivamga narrative, Nārada informs Kamsa that Devaki's eighth child shall be his death. It is also stated through the speech of Vişnu to Nidra that the seventh foetus of Devaki 'shall be transferred to her co-wife, Kamsa will think that Devaki had a miscarriage due to fear, and then Vişņu will enter her womb as the eighth child, which Kamsa will try to kills. The Bhagavata states that Kansa killed six children of Devaki, the seventh foetus was the divine Ananta, a portion of Vişnu Himself; Vişnu instructed Yogamāyā to transfer it to Rohini who lived in Nanda-gokula along with other women out of fear of Kaṁsa; with the other divine portion Vişņu will permit Himself to be born as Devaki's son and Yogamāyā will be born as the child of Nanda's wife4. People were expected to take the seventh child as a miscarriage. Apparently therefore Visnu becomes the eighth child.
In the dramatic presentation of Kịşņa’s childhood-life, the point whether he was the seventh or the eighth issue of Davakı is indeed a minor one. Yet this deviation from the puranic version exists in the dramatic version, Had Bhasa used it as a significant motive of introducing an already accepted incident in a new dramatic context or for some purpose of plotconstruction, it would have been easy to explain it as such. In that case it would have been a deliberate departure from the source made for a dramatic purpose. But it is not so, In Bbāsa's play it serves no purpose whatsoever. He could easily have allowed Krşņa to be the eighth child. The

Page #123

24
G. K. Bhat
deviation therefore points to, in my opinion, either to a different source than the two puranas, or rather to an early phase of the Krşna legend
I am inclined to think that the early phase looked upon Krsna as the seventh child and some traces of it can be discovered in the existing purāņa version,
The purāņa story clearly states that Kamsa killed six issues of Devaki before the turn came for Krsna The statements in tlie Bhasa play are similar. But the legend now takes a turn. The seventh foetus is no doubt divine; but it is treated as a part of Vişnu called agraja or the elder brother of Krsna by name Sarkarşaņa in the Harivansa and Ananta or Sesa in the Bhagavata. This foetus is transferred to Rohini and at the same time Vişnu enters the womb of Devakr'. As a matter of fact, this could well be treated as the seventh conception, since it is a case of transference and substitution. It seems, therefore, the purāņa legend treats Kışņa as the eighth child, (although it is the seventh conception in order to accommo. date the new idea that Rama or Balarāma is also Devaki's child though born of Roblại and that he too is a divine incarnation. The punning on the name Sankarşaņa appears to be a poetic ingenuity to fit the myth of transference of foetusio.
That Krsna could have been the seventh child but was treated as the eighth in order to accommodate Sankarşaņa or Bala-rāma as the seventh is indirectly supported by another legend which the Harivamsa narrates and mixes up with the birth of Krşña : This legend is of demons, dwelling in the nether world, who were the sons of Kalanemi and known by the name Şad-garbha (lit. six foetuses). They worshipped Brahmā with severe austerities and begged from Him a boou that they would not be killed by gods, semi-divine beings or men, or by the curse of sages or by weapons. This boon was granted. It enraged Hiranyakaśipu as he was bypassed. He cursed these demons that they will be true to their names : They will remain merely as foetuses and will be killed in the womb by their father : the demons are six; Devaki will have six foetuses; and Kamsa will kill them as they lay in the womb. Vişnu on his visit to Patala saw the great demons, Şadgarbhas, being asleep in water in the womb, under the spell of deathsleep. He entered their bodies, revived them, and asked Nidra to arrange that the Şadgarblia demons will be put in Deyaki's womb in due order. It Is further said that Nidra will receive Vişnu's favour for this work and she will be regarded as the goddess of the world. This legend enables the linking of the issues of Devaki and Yasoda, because Nidra or Yogamāyā will be born as Yasoda's child and the exchange easily facilitated: And it also underlines the original detail of only six issues. The supposition therefore, that in the earlier phase Krsna was looked upon as the seventh child

Page #124

Bhosa's Treatment of the Kyşna Legend
25
of Devaks and the later attempt to bestow divinity on Balasāma-Sankarşaņa necessitated the change in the number of order appears to be plausible. It then follows that Bhāsa was drawing his material from the early phase of the Krsna legend, in which neither Sankarşaņa nor Yogamāyā figured.
(ii) In the dramatic story the exchange of children is neither preplanned nor mooted. Vasudeva's idea in the Balacarita is only to take the child to a place of safety away from the clutches of Kamsa. He crosses Yamuna, comes to the cowherd village and meets Nandagopa by coincidence. His request to Nandagopa is only to accept the child in his safekeeping and act as his custodian and guardian12. The girl that was born to Nanda's wife Yaśodā was still-born. The babe would have been ordinarily buried. It was only because the babe suddenly came to life that Vasu. deva decided to take her away and use her as a substitute.
It is not possible to say whether this is a deviation from the original legend or a calculated change effected for dramatic purposes. If the simuItaneous births of Krşņa as Devaki's child and of Yogamāyā or Nidra as Yasoda's13 and the substitution, were a later development of the legend, Bhasa's treatmant would not appear to be quite a deviation. It will be utilization of the known legend. At the same time it must be remembered that Bhasa's presentation is full of dramatic interest. It creates an atmosphere of anxiety and suspense so far as Vasudeva's effort is concerned. His meeting with Nanda is a coincidence in the drama, but a coincidence justified by dramatic necessity. The meeting creates further a tension of human emotions and Nanda's acceptance of Vasudeva's child elevates his character to the level of nobility. It is true that Bhāsa retains in the story a number of supernatural factors which attend this incident. Yet the tense drama of conflicting human emotions is the dramatist's creation and that would never have been possible with the present legend of preplanned exchange and mutual substitution of the two babes. It is therefore possible that Bhāsa may have changed the details of this incident to achieve bis dramatic purpose. The simultaneous birth and exchange of the two children is a factor which is really unconnected with the one whether the children were the seventh or the eighth issue. And so, it may have been a part of the legend, considering also the fact that the smashed girl is transformed into a divinity and Bhāsa presents this miracle in the play. In that case, the only significant departure that Bhāsa made would be to show that Yasoda's child was still-born and that the exchange of babies took place not secretly as in the present legand but in the meeting between Vasudeva and Nandagopa. The dead child would provide the necessary ground bringing Nandagopa out to the outskirts of the village and arrange the dramatic meeting between him and Vasudeva, However I have a suspicion Sambodhi 4.2

Page #125

G. K. Bhat
that the details that the dramatist has presented, namely, Vasudeva's simple attempt to carry away the child to a safe place, leaving it in the custody of Nandagopa and then carrying away the girl, available by a lucky coincidence, to use as a substitute, may have been the features of the early legend before it was wrapped with mystery and miracle,
26
(iii) In the present legend the relations between Vasudeva and Nandagopa are not precisely defined, The Harivamsa describes Kamsa as the lord of the cows and Nandagopa as a cowherd under his sway14, Nanda's wife Yasoda was apparently liked by Kamsa15. The Bhagavata tells us that Vasudeva's wives including Rohini were secretly living in Nanda's village out of fear of Kamsale. Later, when Nanda had come to Kamsa to pay his annual taxes Vasudeva went out to meet him, Nanda embraced him as a brother and was sorry to find that loving friends cannot stay together. The Bhagavata thus assures of a close, affectionate and friendly tie between the two.
Bhasa on the other hand, shows Nandagopa to be a serf of Vasudeva, Kamsa, as the king, is the supreme lord over the entire land of his king. dom. But Vasudeva is Nandagopa's 'master' and the latter calls him as such. We also learn that Vasudeva, at the order of Kamsa, had to inflict punishment on Nandagopa for some offence that he had committed, Nandagopa was whipped with lashes and fettered, Nanda enters the stage dragging his fettered foot18. This picture of the relations between the two enables Bhasa to make the impending meeting full of dramatic tension and also to create a fine human personality out of Nandagopa.
Is this a departure from the legend in order to introduce a touching dramatic motive or does it reflect an earller phase of a simple legend? The point is of course difficult to be decided. But it is interesting to see that the Ghata Jataka which recounts the story of Kamsa and his sister Devagabbha refers to Nandagopa as the serving woman or maid of Devagabbhal, with whom the latter exchanged her ten sons for her ten daugh. ters in order to escape their slaughter at the hand of Kamsa. The Jataka version is quite likely to be a later one. It indicates only that a certain tradition may have looked upon Nandagopa and his wife as a possibility Vasudeva's servants.
(iv) Towards the close of the first act, when Nandagopa accepts the responsibility of looking after the child Krsna, the dramatist presents an actual vision of Visnu's vehicle and his weapons. These are presented In human form on the stage and verse and prose speeches are assigned to them. Visnu's weapons and his vehicle, the Eagle, are quite well-known. Their presentation on the stage, although it deviates from the purāņa story, may have been added for a definite dramatic effect. It reveals and

Page #126

Bhasa's Treatment of the Kțşma Legend
27
emphasises the divine descent of Vişnu in human form; it also presents a spectacular episode which will have a thrilling impact at least on a section of the audience. The personification of the divine eagle and the weapons serves, therefore, a dramatic purpose and this is its only justification.
The only point worth-considering is that here, as also in the Dütavakya, Bhasa introduces five weapons : the discus Sudarśana, the bow Śämiga, the mace Kaumodakr, the sword Nandaka and the conch Pancajanya. The usually known accompaniments are Sankha, Cakra, Gadā and Padma (conch, discus, mace, lotus). Is the difference, again, a matter of chronological modification and evolution ?
(v) The miracle at the smashing of the girl by Kamsa occurs In the dramatic story. But the details vary from the purāņic account. Kamsa, in the Balacarita notices that a part of the smashed girl falls to the ground, but another part rises up in the sky. It reveals multiple arms all blazing with weapons and seems to have manifested itself to strike Karisa down. Kamsa feels that the time of his death has come; the apparition looks like the Night of Death (Kālarātri) weilding a spike of sharp edge and grows in size in terrifying robes20. The vision is called Kärtyāyani. She is accompa nied by Kuadodara, Sankukarna, Mahānila and Manoiava who form her retinue. She describes herself as having killed Sumbha, Nisurnbha, Mabisa and other enemies of gods and as now taking birth in the family of Vasudeva for the purpose of destroying the Kamsa family21
In the Harivamsa account she is Nidrā who is called upon for assistance by Vişņu. She is to transfer the Sadgarbha demons to the womb of Devakı so that they will be born as Devaki's children. She is also to transfer the seventh foetus to Robini and permit herself to be born as Yasoda's child and thereby she will be the ninth incarnated issue in the Vişnu family22, Krsna being the eighth, Vişnu promises her personal favour for this service. When Kamsa would hold her by one leg and smash her on the stone she would rise up in the sky : She will have the same dark complexion as that of Vişnu, but the facial features of Sankarşaņa; massive arms holding three-pronged spike, a sword with gold handle, a pot of sweet wine and a lotus. She will wear a blue garment and a yellow covering garment, a necklece shining like moodsays, heavenly ear-rings. She will wear her hair in three circular piles with a crown. Her long arms will be as smooth as serpant-slough and she will have a natural shoulderornament and also a raised banger of peacock feathers. She will be surro. unded by the host of goblins. Indra will coronate her as a goddess and she will be installed on the Vindhya mountain as Kausiki. She will kill Surbha, Nisumbha and other hill-dwelling demons. On the nineth day she will be offered worship and food of meat and will fulfil the desires of her devotees. She is given various names, among which Kālarātri also occurs23.

Page #127

G, K. Bhat
This descriptiou is presented as Visnu's prediction of the coming event. Later, when Kamsa actually smashes the babe, she rises up as a very beautiful divine girl, laughing and dancing in sky and promising that she will tear Kanisa's body and drink his hot blood24.
The Bhagavatu account is much similar. Here she is Yogamäyä whom the Divine Lord orders for assistance. She is promised worship and offerings from men. She will be known in many places and by many names like Durga, Bhadrakali, Vijayä, Vaişnavi, Kumuda, Candika Krsņā, Madhavi, Kanyaka, Maya, Narayani, Isäni, Sarada, Ambika2. In the actual miracle she is described as the younger sister of Vişnu, eight-armed, weilding eight Weapons (bow, spike, arrow', skin or armour, sword, conch, discus, mace) and heavenly garments, garlands, unguents, jewels and ornaments 26
The significant variations present in the dramatic story will now be apparent : (i) The dramatic detail that on smashing a portion of the babe's body falls to the ground and another portion rises up in sky is not present in the purāna versions (ii) The dramatist calls this Vision by the name Kailyāyani. This name does not occur in ihe puräna list, One of the names, Kälaratri, is found in the drama, But it is significant to reme. mber that it occurs not as a nane but in an imagery which Kamsa uses before the Vision rises up. (iii) The purāņa accounts refer to the accompa. nying host with a vague term 'Bhutagaña'. The drama gives four specific games which are not found elsewhere. (iv) The personal appearance, number of arms, weapons etc, connected with the Vision are again different in the dramatic and purāņic accounts. (v) The connection of this Vision with Visu's pre-planned arrangement is naturally absent in the dramatic Story.
I am not attempting here a study of the Krsna legend in its gradual phases of growth and evolution. It is a subject that must take a separate treatment. I am concerned for the moment with Bhāsa's treatment of the legend, And the comparative study so far indicates the followiog conclusions:
(1) Some details in the dramatic version, like the relation between Vasudeva and Nandagopa, the visions of Vişnu's weapons and of Kārtyäyani, may have been introduced for a dramatie purpose and for a spectacular stage effect.
(2) Some variations, however, like Krsna being the seventh child of Devaks, absence of the mention of Sankarşaņa as well as of the prearranged plan of the exchange of babes, and in that case Nandagopa being shown as the serf of Vasudeva, cannot be completely justified by dramatic necessity. There is a possibility that some such details may refer to an early phase of the Krsna legend which was known to the dramatist,

Page #128

Bhāsa's Treatment of the Kişna Legend
29 (3) The dramatist does not minimize the miraculous and supernatural elements in the story. He even uses some of them for a dramatic and spectacular effect. Yet the vision of Kārtyayani contains a little puzzle. Some details in it, like the associates of the goddess, may possibly go back to a period anterior to that of the puranic account. The mention of Sumbha and Nišumbha, however, seems to be definitely associated with Kali or Durga with whom the Vision is identfied in the purāņa story. This according to many critics is a later development, If so, we must suspect an interpolation in the dramatic story, not in the entire episode but only in the verse put in the mouth of Kārtyäyanja?
The point, of course, is difficult to be decided, the state of accuracy of relative chronology in Ancient Indian History being what it is. But we may admit the possibility that some passages, especially verses may have been later introduced in the play to make it up-to-date, though such insertion was an anachronism It is not necessary to assume that the entire play is spurious; it cannot become one because a few passages are of doubtful chronology. Besides, we know that Krşna worship, which is connected with the Bhāgavata religion is quite old. Megasthenes (300 B. C) knew Mathurā as the centre of Kinsa worship 28 Dr. Bhandarkar points out that Vasudeva-Kļşņa is an old personality and his identification with the cowherd Krsna (which latter is the subject of the drama) may be dated from about the beginning of the Christian era29. The present Harivaṁsa is supposed to be composed at about 400 A. D. Dr. P. L. Vaidya believes that it contains the oldest phase of the Krşņa myth'so. The oral tradition must naturally go back quite a few centuries. Some of the divergences found in the dramatic story may be due to the fact that it drew material from beliefs which belong to a floating period between the old oral tradition and the new purāņa phase of the legend based on bardic variations.
Foot Note :
1. Cf. Bălacarita 1.10 3ftforagida grla ooit yara1997 ACH TATOUT
1.19. 11, 71-72, gyda speaking to Nandagopa 9464 23 canla Farfet gran कंसेन मम षट्पुत्रा निधनमुपानीता इति । ... तत् सप्तमोऽयं दीर्घायुः । 11.12 (ayca:) qori garai A9C4 ATTH...
11.17 ($27:) 374, PE HATTA Estad ua: 1 .. 2. Harivansa (HV) (Cr. Ed. BORI) 46 15 :
तत्रैषा देवकी या ते मधुरायां पितृष्वसा । अस्या गर्भोऽष्टमः कंस स ते मृत्युभविष्यति ।।

Page #129

30
G. K. Bhat
also HIV, 47.10 : सप्तमान् देवकीगर्भान् भोजपुत्रो वधिष्यति । अष्टमे च मया गर्ने कार्यमाधानमात्मनः ||
3. Harivania, 47.32 :
पतितो देवकीगर्भः सप्तमोऽयं भयादिति । refer कंसो यत्नं करिष्यति ॥
4. Bhagavata (Bh) X : 34 An aerial voice announces to Karisa, as he is driving the newly wed Devaki to her home, that her 8th son will kill him : पथि प्रग्रहणं कंसमाभाष्याहाशरीरवाक् ।
startargat गर्भो हन्ता यां वहसेऽबुध ||
And Bh. X.il :
तेषु
aat are at मनन्तं प्रचक्षते ।
गर्भा बभूव देवक्या हर्षशोकविवर्धनः ||५||
योगमायां समादिशत् ॥ ६ ॥
...
भगवानपि tatar जठरे गर्भ शेषाख्यं धाम मामकम् । तत् संनिकृष्य रोहिण्या उदरे संनिवेशय ||८| अथाह मंशभागेन देवक्याः पुत्रतां शुभे । प्रास्यामि त्वं यशोदायां नन्दपल्यां भविष्यसि ||९|| 5. Bhagavata Xti:
गर्भे प्रणीते देवक्या रोहिणीं योगनिद्रया । अहो विसितो गर्भ इति पौरा विचुकुशुः || १५ ||
6. Harivania, 48.2:
बालेषु देवक्या औरसेनिना ||४||
षड् गर्भान् निःसृतान् कंसस्तान् जघान शिलातले ।
Bhigavata X.ii. 4 :
हतेषु षट्सु बालेषु देवक्या औग्रसेनिना ।
7. See footnote (1) above.
8. H.V. 47.31; Bh. X.ii.5;8.
9. C. HV. 48.8 : तस्य गर्भस्य मार्गेण गर्भमादत्त देवकी ।
10. See H.V. 47:
म देवकीगर्भा यशः सौम्यो ममाग्रजः । स संक्रामयितव्यस्ते सप्तमे मासि रोहिणीम् ॥३०॥ संकर्षणा गर्भस्य स तु संकर्षणो युवा । भविष्यत्यग्रजो भ्राता मम शीतांशुदर्शनः ||३१||
Also 48.6 :
नस्य गर्भस्य स्वगर्भे चाहितस्य वै । संकर्षणो नाम शुभे तव पुत्रो भविष्यति ॥
The Bh. has the same explanation, it also explains the name Rama and Bala. See
Xii,13:
गर्भसंकर्षणात्तं वै प्राहुः संकर्षणं भुवि । -रामेति लोकरमणाद् बलं बलवदुच्छ्रयात् ॥

Page #130

11. HV, 47.11 to 29.
12. Cf. Bālacarita, 1.10. 5ff.
देवकी - कहिं अय्यउत्तो इमं गइस्सदि ।
Bhasa's Treatment of the Krsna Legend
वसुदेवः - देवकि सत्यं ब्रवीषि । अहमपि न जाने । किन्तु एकच्छत्रछायां पृथिवीं समाज्ञापयति दुरात्मा कंसः । तत् क्व नु खलु आयुष्मान् नेतव्यो भविष्यति । अथवा यत्र देव विधास्यति तत्र बालं गृहीत्वापकामामि ।
Later he says to Nandagopa ( I. 19. 74-75 ) :
नास्ति मम पुत्रेषु भाग्यम् । तव भाग्याज्जीवितुं गृह्यताम् ।
Nanda also says in fear (I. 19. 76-78) :
जदि कंषो ळाओ पुणादि-वषुदेवष्ष दाळओ णन्दगोवष्ण हत्थे णाषो णिक्खित्तो
न्ति किं बहुणा गर्द एव्व मे पीर्ष ।
804
Also 48.11 :
13. Cf. HV. 47: Visnu directs Nidrā as follows : या तु सा नन्दगोपस्य दयिता कंसगोपतेः । यशोदा नाम भद्रं ते भार्या गोपकुलोद्वहा ||३३|| तस्यास्त्वं नवमोऽस्माकं कुले गर्भो भविष्यसि । Tara संजाता कृष्णपक्षस्य वै तिथौ ॥ ३४ ॥ अहं त्वभिजितो योगे निशाया यौवने गते । अर्धरात्रे करिष्यामि गर्भमोक्षं यथासुखम् ||३५|| अष्टमस्य तु मासस्य जातावावां ततः समम् । प्राप्स्यावो गर्भव्यत्यासं प्राप्ते कंसस्य शासने || ३६ ||
गर्भकाले त्वसंपूर्णे अष्टमे मासि ते स्त्रियौ । देवकी च यशोदा च सुषुवाते समं तदा ॥
47.33 : quoted above.
14. Cf. HV 15. Cf. HV, 48.12 b :
नन्दगोपस्य भार्या वै कंसगोपस्य संमता ॥
16. Bhāgavata X.ii. 7
31
रोहिणी वसुदेवस्य भार्याssस्ते नन्दगोकुले | अन्याश्व कंससंविग्ना विवरेषु वसन्ति हि ।।
17. Bh. X. v. 19 ff. 18, Read, Balacarita 1.19. 22-25.:
योगेण भट्टा वषुदेव त्ति जाणामि । जाव उवषपिष्षं । अहब तहि मम किं कय्यं । एदिणा कंष ठञो वअणं षुणिअ अवळद्धो कषाहि ताळिअ णिअळेहि बद्धो म्हि । 19. Reference quoted in Tribes in Ancient India by B.C. Law, Bhandarkara Oriental Series No. 4, 2nd ed. Poona, 1973; p. 43. See the Jataka ed, by V. Fausboll. Vol, IV, London. Trubner & Co., 1887; pp. 79 ff for Ghatajātaka. The original wording is नन्दगोपा नाम्' अस्सा परिचारिका अहोसि
1
20. Balacarita, II, 18, 19.
21. Ibid, II. verses 20 to 24.
22. Harivam'sa, 47. 26-34. 'Ninth' in the general order of issues; but she will be born simultaneously with Krana.

Page #131

32
G. K. Bhat
23. Ibid., 47, 38-55. 24. Ibid., 48. 28-35. 25. Bhāgavata, X. ii. 6-12. 26. Ibid., X. iv. 9-11, 27. Balacarita, 11.20. 28. See Rapson, Cambridge History of India, Vol. I, p. 167. 29. Vaisnavism, Saivism and Minor Religions Systems, Bhandarkar O. R. Institute, Poona
1928; pp. 49-54. 30. Harivansa, Critical edition. Bhandarkar O.R. Institute, Poona, 1969. Introduction
pp. XV and L.
1928.

Page #132

- યમ સુદરકૃત નેમીશ્વર બાળલીલા ફાગ
કનુભાઈ ત્રિ. શેઠ
પ્રાસ્તાવિક પ્રાચીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં જે વિવિધ કાવ્યપ્રકાર ખેડાયેલા છે. એમાં વસંતના વણુંને એક વિશિષ્ટ સાહિત્ય પ્રકાર ઉપસ્યું છે, તે ફાગુ, ફાગુ કાવ્યમાં કંઈક ઈતિવૃત્તને આધાર લઈ પ્રકૃતિની ભૂમિકામાં “માનવ ભાવ અને પ્રકૃતિનું સમન્વિત’ નિરૂપણ હોય છે. વસંતવર્ણન ઉપરાંત ગુમાં વસંતક્રીડા પણ હોય છે.
ગુજરાતી સાહિત્યમાં પ્રારંભમાં પ્રાપ્ત થતા ફાગુઓ પ્રાય: જૈન છે, જ્યારે જૈનેતર કૃતિઓ પ્રમાણમાં અલ્પ છે. એના કારણમાં જૈનભંડારની સંઘટિત વ્યવસ્થાને ગણાવી શકાય. જૈનેતર પરંપરામાં આવી કોઈ વ્યવસ્થા નહીં હોવાને કારણે અ૮૫ પ્રમાણમાં કૃતિઓ પ્રાપ્ત થાય તે સ્વાભાવિક છે. ફાગુ કાવ્યપ્રકાર જૈનેની જ મૌલિક સજના નથી, પણ ધર્મોપદેશના એક સાધન તરીકે સાહિત્યને અપનાવતા જૈનાએ અન્ય સાહિત્ય પ્રકારની માફક આ પ્રકાર પણ પરંપરામાંથી અપનાવ્યું છે. જેના ફાગુઓમાં સ્થૂલિભદ્ર, નેમિનાથ, જંબૂસ્વામી અને પાર્વનાથ જેવાના ચરિત્રનું નિરૂપણ કરતા ફાગુએ ઠીક પ્રમાણમાં પ્રાપ્ત થાય છે. અત્રે સં. ૧૪૯૪ [ઈ. સ. ૧૪૩૮] જેવા પ્રાચીનકાળના “કવિ ધર્મસુંદરકૃત નેમીશ્વર બાલ લીલા ફાગ" કાવ્ય સંપાદિત કર્યું છે.
પ્રતવર્ણન અને સંપાદન પદ્ધતિ પ્રસ્તુત કૃતિનું સંપાદન લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર, અમદાવાદના નગરશેઠ ગ્રંથભંડારની કૃતિ ક્રમાંક ૧૬૬ ૮૭ ની એક માત્ર પ્રત પરથી કરેલ છે. પ્રતમાં કુલ ચાર પત્રો છે. પ્રત્યેક પત્રનું માપ ૧૦૫”x૪.૪” છે. પ્રત્યેક પૃષ્ઠમાં આશરે ૧૬ પંક્તિઓ છે. પાતળા કાગળની આ પ્રતિ દેવનાગરી લિપિમાં કાળી શાહી વડે લખાયેલી છે, પણ કના ક્રમાંક લાલ કરેલા છે. પ્રતને પાનાની કિનારીઓ કપાઈ ગયેલી છે. એટલે કેઈક અક્ષરો નષ્ટ થયેલા છે. પ્રતને લેખન સંવત્ પ્રાપ્ત થતો નથી પણ લેખનપદ્ધતિ અનુસાર તે અનુભાને સત્તર શતકને હોય એમ લાગે છે. આરંભ : 9 નમઃ વદ્ધમાનશારદામૈ નમઃ | અંત ? ઇતિ શ્રી નેમીશ્વર બાલલીલા ફાગ :.
શુભ ભૂયાત બ્રહ્મ વર્ધમાનપાદપદ્મપ્રસાદ
પ્રસ્તુત કૃતિનું સંપાદન ઉપલબ્ધ એકમાત્ર પ્રત પરથી કર્યું છે. સર્વત્ર મૂળ પાઠ કાયમ રાખે છે. સંસ્કૃત કે લેકભાષાની અસરવાળા છે અને હસ્તપ્રતમાં પણું એ પ્રામઃ અપભ્રષ્ટ સ્વરૂપમાં મળે છે તે શુધ્ધ કર્યા છે.

Page #133

કાવ્યના કર્તા; ધર્મસુંદર ક્રાગ્યની પ્રારિત પરથી આ કાવ્યના કર્તા કક્કસૂરિના શિષ્ય ધર્મસુંદર છે અને એની રચના સંવત્ ૧૪૯૪ [છે. સ. ૧૮૪૩૮] માં થઇ હોવાનું કહી શકાય.
સંવત્ ચૌદ ચરાણુવઇ, કાગ રચિત્ર રસિ બધુર,
જાણુવઇ ચતુર અપાર, જિષ્ણુવર તેમિકુમાર.
X
શ્રી કસર ગરૂઅ રચી, પાર્મીએ નવર્સ સ’પદ,
*
X
વિરચિૐ નેમિ વિલાસ, સપદ સકલ નિવાસ.
काव्यम्
श्री नेमिनाथ बालकलावि (नोदा.) श्री धर्मसु दरकृतं सरसं वसन्ते । यः पापठीति रसनास्फुटभक्तिभूरि तस्योद्भवन्ति सहसा सकलाध्धयश्च ॥ આ સિવાય ધ સુદરે શ્રીપાલ પ્રબંધ ચોપાઈ ” [રચના સંવત્ ૧૫૦૪] નામની કૃતિ ની રચના ગુજરાતીમાં કરી હોવાના ઉલ્લેખ મળે છે.
કાવ્યમય
પ્રકારના
સંસ્કૃત શ્લાક સિવાયૌ કડીઓમાં કવિ ‘ફાગુ' અંદાલા' ‘રાસ' અને ‘કાવ્ય’ સંજ્ઞાથી પ્રયોજાયેલા સંસ્કૃત નૃત્તોના આવાતા ઉપયાગ કરે છે, જે આ આંતરપ્રાસ કે આંતરયમકસાંકળીયુક્ત 'વસંતવિલાસ' [અજ્ઞાતકૃત] આદિ ફાગુ કાવ્યાના રચનાપ્રકારની ધાટીનો પરપરાના સાતત્યને સૂર્ય છે. છંદની મુક્ત પ્રવાહ અને યમામાં આમાસના અભાવ માન ખેંચે છે.
પ્રસ્તુત ફાગુ--કાવ્યના વિષય જૈન પરંપરાના પ્રસિધ્ધ બાવીસમા તીર્થંકર નેમિનાથના ચરિત્ર–પ્રસ`ગને આલેખવાના છે.
૧. જૈન ગુર્જર કવિઓ, સ'પા. મા. ૬. દેસાઈ, મુંબઈ, ૧૯૪૪, ભાગ ૩, ખંડ ૨, પૃ.
૧૪૮૮

Page #134

धर्मसुंदरकृत नेमीश्वर बाललीला फाग
ॐ नमः श्रीवर्द्धमानशारदायै नमः । गिरिनारगिरेौलो नत्त्वा राजीमतीवरम् । किञ्चिद् विज्ञपयिष्यामि श्रीनेमिं करुणापरम् ॥१॥ चञ्चच्चन्द्रमुखीं निरीक्ष्ये रमणी राजीमती रङ्गतस्तन्वीं यां प्रवदेज्जनः कलकलाकौशल्यतो भारतीम् । दिव्यां कल्पलतां किमत्र कमलां लीलावती कोमलां तां तत्याजतरां परां जिनपतिनेमोश्वरः सः श्रिये ॥२॥ पहिलं प्रणमिसु सरसति, सरसति वचन-विलास । मागिसु रंगि नव रस, नवरस करइ प्रकास ॥३॥ उगिउ अभिनव सुरतरु, सुरनर सेवइ पाय । करुणारस किरि सरवर, जिनवर त्रिभुवन-ताय ॥४॥ तेजिई दिनकर जीपइ, दोपइ कोमल काय । पामी सरसति-आयसु, गायसु यादवराय ॥५॥
अंदोला सोवर्णमय प्राकार, विरचइ देव-विहार । मणिमय सुंदर रूप, जीपई मंद(२), रूप ॥६॥ महीधर मंडनसार, गरूमो जिहां गिरनार । सुर हरि परिवरी ए, द्वारकपुर वरी ए ॥७॥ मनमथ सिउं सम रूप, समुद्र विजय तिहां भूप । दानि सुरतरू ए, तेजिं दिनकरु ए ॥८॥ कहइ इति कमला केवि, राणी छइ सिवदेवि । तस मनमोहणू ए, नेमि सुनंदणु ए ॥९॥ सुरतरुनु अवतार, अवनि नेमिकुमार । भावठि भंजवइ ए, सुर हरि रंजवइ मे ॥१०॥ १. निरीक्ष, २. मंद

Page #135

धर्मसुन्दरकृत राज करइ तिहिं राउ, वसुदेव केरू जाउ । नेमिनु बंधव ए, नामि माधवू ए ॥११॥ .
फाग समुद्रविजय-धरि अवतरिउ, सुरतरु अवनि-शृंगार । प्रोणइ ए. जसु त्रिभुवन, बन जिम धनजलधार ॥१२॥ यादववंशविभूषण, दुषण कोइ न अगि । जिन तनि पाप-विहंडणि, गुण-मणि निवसइ रंगि ॥१३॥ संपद सवेअ समोपई, लोपइ पाप-प्रवेश । चतुर-चिंतामणिं जिनपति, सुरपति नमई असेस ॥१४॥ देखीय चरण सकोमल, कमल करई वनि वास । कमला पंकज परिहरि, जिम धारे रचई निवास ॥१५॥ रंजइ जस पय सुरवर, असुर नरेसर नाग । चरण--कमलि तिणि लागु, भागु वादि राग ॥१६॥ जस मुखि जीतु शशिधर, निसि भरि ऊगइ क्षीण । सोल कला शशि दीधीय, सुधीय वहइ प्रवीण ॥१७॥ त्रिभुवनजन-मनमोहन, मोहनवल्लि सुरंग ।। निरखीय यादव समरथ, मन्मथ थिउ अनंग ॥१८॥ तरुणी-जन मन-रंजन, अंजन-पुंज समान । सोहगसुंदर नयणडां, कमलडां लहइ उपमान ॥१९॥ उपरिभ (1) दीपई भमहडी, वांकुडी कज्जल-सार । तरुणी-जन-मण-आंकुडी. वंकुडी धनुष-आकारि ॥२०॥ सुरतरुवर तर नवदल, करतल करई उपहास । विद्रुम-पल्लव-नव-शिख, नख-शिख जीपइं जास ॥२१॥
.. अथ रासउ कमला केलि करइ जसु अंगि, सरसति वदनि वसति बहुभंगी,
रंगी सोहगसार ॥२२॥ तरुणी-जन मन-रंजन-स्वामि, तरूण-वय लीला गयगामी,
नरपति नेमिकुमार ॥२३॥

Page #136

नेमीश्वर बाललीला फाग रमलि करति जिम कमलि मराल, सोलकला शशिधर सुविशाल,
उरि . मुगताफल-हार ॥२४॥ वनि वनि भंग भ्रमति जिणि लीलां, स्मलि करति तिम जिन सवि वेलां
हेलां गंजिय मार ॥२५॥ धरि पुरि नयरि भमति गिरि-शृगि, क्रीडा करइ ति सौवर्ण-गि,
रंगि नेमिकुमार ॥२६॥ गज रथ घोडे थाइ असवार, साथिं यादवराय परिवार,
सोवर्ण-सार श्रृंगार ॥२७॥ आविउ आनंदि जिण एक वेलां, भमत भमत तीणइं आयुधशाला,
. लीलां - लीधु शंख ॥२८॥ जाणे जगत तणुं जस पीधुं, जिनपति शंख सुखि मुखि दीधु
___कीअतिहि निनाद ॥२९॥ पंचयज्ञ पुरिउ परमेसरि, तिणि नादिं आकंपिया. सुर-हरि
नर-हरि नइ . बलभद्र ॥३०॥ राजसभा हुइ सकल अचेत, कृष्ण कृष्ण मन हूउ भयभीत,
जिनपति बलिहिं अनंत ॥३१॥ शंग टलक्कइ धूमई पर्वत, तिणि नादि आकंप्तिउ रैवत,
दैवत मानि आकंप ॥३२॥ सुर तणउ भारग तिणि बुरिउ, नागलोक नादि, परिप्रिल,
चुरिउ हरि भन-जंप ॥३३॥
फाग पौरुष निज तनु परिहरि, हरि मनि हुउ आकंप, जंपइ कोइ सवारइ, वारइ अउ अजंप ॥३४॥ आसा-तरूअर सूकउ, मूकउ निय-मनि मान, राज अछइ अम्ह परहणुं, परहणुं नरग-निधान ॥३५॥ आदरि साहस पुणरवि, गरविं आपइ बाह, पेखतां सुरनर स्वामीअ, नामी हरि तणी बाहं ॥३६॥ कुतिगि तु रहीउ जिनवर, मणहर-बाह लंबावि, तिणि खिणि हरि--कोपारुण, प्राण करइ तिहां आवि ॥३७॥

Page #137

धर्मसुन्दरकृत
न नमइं बाहं महाबल, सामलनी सुकुमाल, हरि हीडोलिउ आलिं. ___बालिं बल सुविसाल. ॥३८॥ कंसासुर जिणि रोलिउ, तोलिउ ते भुज-दंडि, बलि छल-करणि वदीतु, जीतु तेह बल-चंडि ।।३९॥ समस्थ सेवइं सूरपति, नरपति नेमि कुमार. चरण -कमलि परिपूजई, कुजई ग जिम सार ॥४०॥ हरि आविय हिव निय-धरि, अवसरि जंपइ प्रेमि, यादवराज अलंकरि, नव परि दाखु नेमि ॥४१॥ वचन अम्हरां आदरि,
सुंदरि परणि-न स्वामि, कइ कहुं कमला-सरसती, राजमती अभिरामि ॥४२॥ सुर-नर-नायक ज्ञानीय, मानी अथिरू संसार, नवि परणइ वरे नारीय, वारीअ पाप-व्यापार ॥४३॥ नेमि न भीजई तरूणीअं. तरूणी लीघई नामि । तुं पुहातु मधु ऋतुपति, रतिपति सि अभिरामि ॥४४॥ . मधु आविइं सवि अंगना, अंगना करई श्रृंगार । करि कंकण पगि नेउर, केउरि पहिरई हार ॥४५॥ बाला गायई अविसरि, अव सरि राग वसंत, वनि वनि खेलई पदमिनि; पदमिणि पदम हसंत ॥४६॥
काव्यं विकसित कमलाली, रंगरेली प्रवाली, तस्तरि वनमाली, दीपती चम्पकाली, कुसुमशर-शराली, केतकी अणीआली, रमिझिमि वरबाली, फूलडो लिइ रसाली ॥४७॥ मलय-पवन वाअई, कोकिला रंग गाअइं, भमर वनि न माअई, उलटी काम धाअई, विरहणि न फिराई, वेगलई प्राण जाअई फलद फलि भरायई, अंगना रंग थाअइं ॥४८॥

Page #138

नेमीश्वर बाललीला फाग
फाग समुद्रविजय-नृप-नंदन, चंदन-वचन-विलास, वसंत तणे गुणि रातु, पुहुतु रैवत-पासि ॥४९॥ ततखिणि हरि-अंतेउर, नेउर रुणझुणकार, साथिं चालई पालखी, नवलखी बहु परिवार ॥५०॥ साथि थिउ रथिउ माधव, माधव दसइ दसार, तारापति तिहां सोहइ, मोहइ नेमिकुमार ॥५१॥ दिसि दिसि दीपई किं सुक, किं शुक मुख-प्रकारि, किरि कुसमायुध-दीपक, कंपक विरहिणि नारि ॥५२॥ किंशुक-कुसुम कि आंकुडी, वंकुडो विरहिणि--चीत, तिणि कारणि नर नवि रहई, विरहई तिहां भयभीत ॥५३॥ वनि वनि पदमिनी विचरित, रति जिम बहुल विशाल, क्रमि क्रमि करई गुंजारव, आरव मधुकर-माल ॥५४॥ कुमुमायुध अधिकारीय, कारीय मधुकर माल, विरहणि-जण मन तापीअई, आपाअई किरि करवाल ॥५५॥
अर्ध रासउ गोरड-भंग अतिहिं गहगहिया, महिमहिया मुंचकुंद रे... विरहणि-जण-मण-संतापक, ताप करई निसि चंद रे ॥५६॥ फल-भरि भरिया वनि सवि, तरवर मधुकर मधुरु नाद रे, पंचम अमृत महारस कोइ, कोइलि सरलु साद रे ॥५॥
काव्यं कुहरीअई सहकार वनाली, मंजरी रुणझुणई भमराली, कोकिला कलरवि किरि गाअई, अंगि रंगि ललना नवि मामई १५८॥
फाग वासई दश-दिसि-पंजर, मंजरि सिरि सहकार, मनमथ- केरीय ए किरि, सीकिरि भम्रर झुकारि ।।५९॥ फल-भरि शाखा लहकई, बहिकई परिमल-सार प्रीणि उ प्रभु तिणि तरुअरि, उरवरि नेमिकुमार ॥६०॥

Page #139

धर्मसुन्दरकृत
काव्यम् सरङ्गा सारङ्गा सरलकुसुमाली शुचिरसा, दरीदृश्यन्ते च प्रतिदिशमहो गाननिपुणाः । पिकैः साकं चञ्चत्शिखरिशिखरेषु ध्वनिपरै-- वसन्तप्रारम्भे भवति भविनां हर्षनिचयः ॥६॥ पाडल परिमलि रूअडां, . फूलडां जोड आकारि, मदन-तणा किरि ए शिरं, केसर करीय संभारि ॥६२ विहसिय वनि कुसुमाकुल बकुल स-अलिकुल-केलि फागु दिई वर कामिनि, .. काननि मन नइ मेलि ॥६३॥
काव्यम्. . यत्रोच्चैर्नवनाथमन्मथभटस्याग्रेसराः केसरं, पायं पायमपीद्धमत्तमधुपाः संराविणः सत्त्वरम् । धावन्त्युद्धटपद्मिनीपदततिं भूमौ वतीर्णा रयात्. यत्का पुष्पचयं कथं सुमनतां वो वसन्तोत्सवः ॥६४॥
... फाग .... ऋतु-वसंति परिणी, करणी प्रथमारंभि, मंगल कारणि रोहइ, सोहई. कदली-थंभ ॥६५॥ विरहणि-जण-मण दमणु, दमणु. गंध-प्रधान, गुण-निधि गधि गरुउ, मरूउ महिम-निधान ॥६६॥ बालइं विरहि करालीय, बालीय बालीय देह, समरई पथिय निय-मनि, मानिनि वधई नेह ॥६७॥
काव्यं . चारु वेउल-कुली जस दाढ़, . किंसूक-वेलि. धरई तस गाढ, तार पल्लव वहई जसुजी, धूजती कहइ वसंत सुसीह ॥६८॥
फाग सकल सुपरिमल सुपइ, चंपई रितु-वसंत, चदनु सरस सकोमल, . परिमल रभलि करंत ॥६९।। फल-भरि भरीयइ भायण, रायण रंगि रसाल,. वसंत-तणा गुण गहगहिया, महिमहिया वनहिं रसाल ॥७०।।

Page #140

नेमीश्वर बाललीला फाग जाणे अनंगि रंगीम, नारिंग नवरंग, पदमिनि-केरां निरमल, . सकल सकोमल अंग ॥७१॥ . वसंत-तणा गुण गहगहिया, महिमहिया वनहिं रसाल, जाणे अनंगि रंगीअ, वसंतनुं नाम वृथा वहीजइ ॥७२॥
रासेउ हरि-अंतेउर नेमि सुदेवर, वणि वणि विचरइ पाये नेउर,
बेउ परिभजती केलि ॥७३॥ टोडर कंठि ठवी मंदार, पारिधि पारिजात शृंगार,
खेलई हरि मन मेली ॥७४॥ काव्यम् सुमश्रेणीभूषा नवतनुरुचिः कीर्त्तितगुणः
सुवर्णालङ्कारः सकलसुरनारीभिरभितः । सराग सिन्दूरैर्मसृणधुसृणैरञ्चितवपुः
जिनो भाति श्रीमान् परिणयविधावुद्यत इव ॥७॥
फागु विचरइ वनिता वणि वणि, मान मेल्हाविय दरपण, गंगा-तुग-तरंगित, खेलइ नेमि खडोखली, युवतीजन-मन-रंजन, पेखीअ शिवदेवि-नंदन, सोल सहस गोपांगना, गायई चतुर चकोरिय, मृग-मद निलवटि टोलीय, झीलई देउर-सरसीअ, सौवर्ण-सींगो जलि भरइं, छंटइं चतुरि चंद्राउली, १. मश्रुण
श्रवणि झबुकई झालि. परपण गोरीय गालि ॥७॥ रंगित केसरि-नीर, मोकली योजनि तीरि ॥७७॥ अंजन-पुज-समान, मदन तिजइ अभिमान ॥७८॥ अंगना करीय शंगार, गोरिय नेमिकुमार ॥७९॥ ढीलीय वीणि विशाल, सरसीअ माहि रसाल ॥८॥ संभरइ सरस विशाल, बाउली बहुल सुवास ॥१॥

Page #141

धर्मसुन्दरकृत
सुर-नर-किन्नर माहेइ, हसतीय नवरसि नारीय, सुललित पौन-पयोहरि, प्रभु नवि भेदिउ तरुणो, काम-भुगम-लहिरडी, जीतीअ रमतई जिणवर, जिणवर गुण गाअई, सामल-व्रण तिणि कीधा, पगि लागी हरि वीनवइ, मेह भव अहिलउ मानि -न परणिउ प्रथम तीर्थकर, हरि हर बंभ पुरंदर सुणि-न जिणेसर सामल, परणि-न अक जि तरूणी, उग्रसेन- अंगोभवि', परणउ राणीय राजमति
रोहइ राही नारि, वारीय वारि मझारि ॥८२।। ओ हरि हरिविउ हेजि, तरणि'-तरूणय तेजि ॥८३।। लहिरडी नीर मझारि, मणहरि नेमिकुमार ॥८४।। वाअई वंस वैकुंठ, रीधा कोकिल - कंठ ।।८५।। नव नवइ भावि लसंत, मानिनि-विहु अरहित ॥८६॥ शंकर त्रिभुवन-नाथ सुंदर सुरवर-साथ ॥८७॥ विफल गम्या तई दीह, तरूणी माहे लीह ॥८८॥ उत्तमि इति सुविचारि, सरसति-'नइ अवतारि ॥८९।।
.
काव्यम् देव त्वं नवयौवनां परिणय श्रीउग्रसेनक्षिते
भव्यसुतां गुणैकवसतिं राजीमती सत्वरम् ॥ रङ्गत्कृष्णकुरङ्गशावनयनां राकाशशाङ्कोपमा - को चक्रश्रीपरिपीडिताम्बुजभरं प्रोचे हरिः स्वामिनम् ॥१०॥
फाग
कुंकमि केसर-पिंजरी, मंजरी मोहण-वेलि, चालइ चतुर चकोरीय गोरीय गयमर-गेलि ॥९१॥ मंजुल जल रत्तनाली
कालीअ कज्जल भावि अखंडी मोहइ त्रिभुवन खंजन पंखिन भावि ॥९२॥ मुगताफल-मणि राजइ । छाजइ नाशावंश १. तरुणी २. अंगभमि ३. राकाशशाऽकोपमा ४. जल

Page #142

नेमीश्वर बाललीला फाग अधर-तणइ रगि रातुं, जातुं अंजन-अंशि.
काव्यम् नाशावंशप्रान्तदेशे निलोना, राजीमत्या व्यक्तमुक्ता ह्यराजत् बिम्बोष्ठेनोत्शोणिमां संदधन्तो, गुजा-श्याम नेत्रयोरञ्जनेन ॥२४॥ होठि ठवी परिवालय,
बालीय भोलइ वेसि, राजल गुणिहिं संपूडी, गोरडी जिणवर-रेसि ॥९५॥ रोसिं वरजीय वारि ज वारिज अंगना-अंगि, आवि रहई आनन-मिसि, विसि-मिसि वारि-तरंगिं ॥१६॥ कुंडलि चंदलु तप तपइ, जप जपइ वदन वियापि, राजल तोरूं आनन, निवसन अम्हनई आपि ॥९७॥ जल-संयोगि रीणां, लीणां चरण-निवासि, पंकज प्रीणइ सविमिलि, परिमल-बहुल सुवासि ॥९८॥ राजलनां पद-पंकज, अंकज कहिण न जाअई, कनक थाअइ तस किंकर, नूपर नई मिसि जाअई ॥९९॥' उरवरि हेजि हिमाचल, अवल वसइ उरछाहि, नवसर--हार सुचंगति, गंग तरंग--प्रवाह ॥१०॥ काननि निवसइ तिणि हरि, हरि लयिउ जीर्ण लंक, . लोचनि अणुसरई एणीयं वेणी सरल भुअंग ।।१०१।।
काव्यम् प्रतिभवभवां पत्नी यत्नात् हरिः प्रवदद्विभु
नवशशिमुखी प्रेमस्थेमक्षणैकरसाकुलाम्, यदुपतिसुतस्वामिन्नेमे कृतार्थय कामिनी
नवनिजकरस्फारप्राणैर्निपीडन काम्यया ॥१०२॥
फाग
पहिरणि नेत्र-पटुलोय, कुलीय लंक समाय, लोचन अमिय-कचोलीय, चोलोय अंगि न माइ ।।१०३॥ निलवटि ऊगिउ हिमकर, शंकरनी परि सार, तिलक-तणइ मिसि दिन करे, दिनकर-किरण-संभार ॥१०४॥ १. रे दीपकादर भरं, हदि० । वीक्षा (वधारानो पाठ)

Page #143

धर्मसुन्दरकृत दंतडे दाडिमनी कुली, नीकली गिउं अभिमान, उरवर-केरुं यौवन, सोवन-कुंभ समान ॥१०५।।
काव्यम् भोज्या श्रीफलसन्निभौ सुसुभगौ सवृत्तपीनस्तनौ यस्या वीक्ष्य चिर' ननर्त्त ऋतुराड् वृक्षाग्रजैः पल्लवैः । मन्मित्रं कृतवानिति स्थितिमहो स क्षीरकुम्भोद्वयाध्यारोपात् कुसुमायुधो जिनपतेस्तन्व्याः पृथी वक्षसि ॥१०६॥
फाग जीतीम अधरि प्रवालीअ, बालीअ कलह वेसि, निवसइ रोसिं रिल्लीय, वल्लीय जलधि-निवेसि ॥१०७|| रूपिं जीतीम अपसर, पसर न मंडइ आज, हार्य अक्षर अतिम, उत्तम ए मनि आज ॥१०॥ हर-सिउं हसी अनइ निरवति, पार्वति मेल्हीअ मान, राजल रंगि रेखीय, पेखीय रूप-प्रधान ॥१०९।। मेल्हीय रय रसि रीणउ, लीणउ निरखइ अंग, मदन-तणु मन नवि रहइ, विरहइ थाइ अनंग ॥११०॥ रूपकलागुणि रंजिय, भजिय भुवन-विवाद, लाछि अछइ सहिनाणीम, वाणीअ सरस निनादि ॥१११॥ रूपिं रति कइ अवतरि, नहुँतरी प्रीति कि प्रीति, राजल गुणवंत-गोरडो, चडिय चतुर्भुज चीति ॥११२॥
काव्यम्
एषा मन्मथभूपतेः कृशतनुर्नव्या धनुर्वल्लिका
कोट्यारूढगुणा त्रिलोकजयिनी गौरी सुवंशोद्भवा । चक्षुस्तीक्ष्णकटाक्षबाणनिवहैरातन्वती दिग्जयं
कान्ता राजिमती समस्तवनिताशृङ्गारचूडामणिः ॥११३॥ १. वीक्षचिर २. त्रिलोकजयनो ३. राजमती

Page #144

नेमोश्वर बाललीला फागं
फाग मेखला कटि-तटि व्यापइ, तापइ तरूण-शरीर धाधरी मणिमय घुमघुमइ, भ्रमि भमई भ्रमरती धीर ॥११४॥ सिरूवरि सोवन-राखडी, नहुँतरी प्रीति कि प्रीति, नवजोवण नवरंगीअ, चंगिअ नव -भव-नेह ॥११५।। रतन-तणां करि कंकण, दरपण जिम डाबकंति, मांड मनाविउ विवाहलउ, वाह लही श्रीकंति ॥११६॥
काव्यम् नानारत्ननिवेशपेशलरसन्मञ्जीरम ध्वनिः
- व्याजात् संस्तुतिमातनोति किमिति स्वर्णाचलो मञ्जुलः आपादं विरचय्य भूषणगणं भोज्या स्फुरदीधितिः देवि त्वत्तनुसङ्गमात् समभवत् स्वर्ण सुगन्धं मम ॥११॥
फाग समुद्रविजय-धरि मंगल, धवल गाअई सुर-नारि, हरख-तणां करेई कंदल, मादल धूमई बारि ॥११८॥ मंडप विरचई सुर-नर, किन्नर गाअई गान, सुजन-सुरासुर-गयमर, हयमरि झंपिउ भानु ॥११९॥ धवल-तणी धर धोरणि तोरिण नाचई रंभ दूख-पराभव लोपइ रोपइ कदली- यंभ ।१२०।। गायण हूह तुंबर अंबर पूरिउ गानि वनिता चतुर धृताची . नाची निज विज्ञानी. ॥१२१॥
काव्यम् भानुर्दीपकलां गतो हिमकरः श्रीखण्डसत्पात्रतां
ताराः स्वस्तिकतां श्रयन्ति सततं कल्पद्रुमास्तोरणम् क्षीराब्धिर्जलकुम्भतां नवसुधा भक्ष्यादिकं चाभवत् भोज्यास्तत्र विवाहवेश्मनि रसादित्युत्सवानां घटा ॥१२२॥
फाग बिहु वेवाही-मंदिरि सुंदरि रास रमति वरनई रंगि वधावइ आवइ हरखि हसंत ॥१२३।।

Page #145

धर्मसुन्दरकृत
सुजन-सुहासिणि माल्हइ सालि- सुखंड-डुंगोरडी, नेमि जिणेसर समरथ वर-शृंगारइ जिणेसर, सेना तुग तुरंग-नी खुर-रवि खेहा-डंबरिं चालई मत्त-मतगज चडीम रहिया आधोरण जाणे जलधर गाजइ डोलई सातइ सायर, सिरिवरि मेघाडंबर सेवइ चामर अनुदिन चिंध-पताका फुरकई खंचीय रथ अति हरखि सोलह-सहस गाअई सोलही रूप-कला-गुणि सोहइ किन्नरी-कंठ समारी नेमि-तणा गुण गाई छपन-कोडि रथ चाही सेष-तणी फणि संकीय गुखि रहीनइ निरखइ नव-भव-नेह जगावइ । मानिनि मोहन-कंदलु काम कहुं कई सुरपति तोरणि यादव देखील दीटु दरसिणि सामल भजउ भवना बंधन पातक-पास विछोडु १. इंगोरडी
आलई पुग नइ पान उरडी भरइ पकवान. ॥१२४॥ मन्मथ-सिउं समरूपि सिरुवरि विरचई खूप ॥१२५।। रंग-नो वाहइ रेलि अंबरि झंपिउ हेलि ॥१२६।। अंगज किरि गिरनार तोरणि दसइ दसार ॥१२७॥ वाजइ गुहिर नोसाणकायर कंपइ प्राण ॥१२८॥ अंबर जिम सुविशाल आनन-कमल-मराल ॥१२९।। लहकई गंग-तरंग निरखइं रहोस पतंग ॥१३॥ धुलही रमणि-रसाल मोहइ नक्षत्रमाल ॥१३१॥ वारोअ कोकिल-कंठ वाभइ वंस वैकुंठ ॥१३२॥
राहोम कहइ मुरारि वंकीय थासि भारि ॥१३३॥ हरखीअ राजल -नारि आवइ ओ भरतार ॥१३४।। चैदल चतुर अपार " जिनपति नेमिकुमार ॥१३५॥ हरखीअ हरिण-नुं साथ आमल टालउ नाथ ॥१३६॥ जीवन जगति-साधार मोडउ दुक्ख-संसार ॥१३७॥

Page #146

नेमीश्वर बाललीला. फाग
काव्यम् एकं । 'नाथमवेत्य तोरणगतं जीवानवझं मुदा
प्राह प्राणिगणः स नर्मवचसा वेत्ति प्रभु पण्डितः । सद्यो दर्शनमात्रतो ....वताय लम्भिताः प्राणिनः ।।
तं वै वाञ्छति मोक्षमेव सहसाऽप्यस्मादृशोऽयं जनः ॥१३८॥ पेखीअ वाट कि मृग-कुल
आकुल अंगि अपार जीव दयां करि दुमिउ
नीमिउ थिर-संसार ।।१३९।। करुणा-रसि करि पिउ झूरइ मनह मम्झारि नव-भव-नेह-गहिल्लय मेल्हासि वरनारि ॥१४०॥
काव्यम् स्वामी चामीकररुचितनुः मुग्धबालां विशा[लां]
प्रेक्षाप्युच्चैश्चकितहरिणीप्रेक्षणां तोरणस्थं । दोयी नीत्वा विरविवशां चेतसा स्वान्तदृष्टया किञ्चित्काल नयनयुगलालिङ्गितः कातरोऽभूत् ॥ १४१॥
फाग पेखीअ वाट कि मृग-कुल भाकुल अंगि अपार जीव--दयां-करि दूमिउ
नीमिउ सयल-संसार ॥१४२।। जीव -दया-व्रत पालीअइ
टालीअइ पाप-व्यापार विरूआ सपन-तणी परि परिहरि जीव-संहार ॥१४३॥
काव्यम् राजीमत्याश्चटुलनयनैर्विभ्रमैनैव विद्धः
सवृत्तश्रीस्तनपरिलसव्यक्तमुक्तागणायाः । प्रोद्यच्चन्द्रप्रतिमवदनप्राप्तशोभाभरायाः देवः सीमा स नियमवतां नेमिनाथो जिनेन्द्रः ॥१४४॥
फाग कुण ए नरग-निबंधन
बंधन पशु-वध कीघ सइ-हत्थि पास विछोडीअ
_ छोडीअ जगि जस लीध ॥१४५॥ १. जीवावनज्ञ २. नयनयुगलालटिगत .

Page #147

}
पसूअ-वाड ऊघाडीभ जिनवर हरखित निज - मनि
रैवत गरुउ भूधर,
रास रमई जस कंदरि,
धर्मसुन्दरकृत
काव्यम्
कारागारात् सपदि जिनपो मोचयित्वाथ जन्तून् बन्धूनेतानिव करुणया प्यार्द्रचेताः समन्तात् ।
क्रीडाशैलं सुरपरिषदां नग्भिवानेष मुख्यः
प्राणित्राणप्रवण हृदयाः प्रायशोऽमी जिनाः स्युः || १४८ || गिरिवर - सिरि गिरिनार, नरवर नेमकुमार ॥ १४९ ॥
काव्यम्
सद्वृत्तश्रीकनककलशस्योपमानं नयन्तौ
तव रथ वालीअ जिणवर, पुहतु तब परमेसर,
तोडिय तस तनु-पास निज-तन पूरइ आस ॥ १४६ ॥
बंधुर सोवन - संग
सुंदरि सुर नवरंग ॥ १.४७॥
सद्वक्षोजौ सुकठिनतनौ पूर्णचन्द्राननायाः ।
एकं मुक्त्वा यदुपतिकुलाम्भोजमार्त्तण्डबिम्बं
राजलि विरह विभापर, उरवर सिंचय जल - भरि,
श्रीमन्नेमिं मदनदहनं को विहातुं समर्थः ॥ १५०॥
वर विण सूनी सी किरि, कापि कांइ ते सिरजीअ,
फाग
१ प्रेक्षानुकम्याभरात्
लोपइ वलय-शृङ्गार,
नव परि किरि जल धार ॥ १५१ ॥ सीकिरि सी किरतार,
वरजी अजे भरतार ॥। १५२ ।।
काव्यम् व्यालोलेक्षणदीर्घिकाः पशुवधं प्रेक्ष्यानुकम्पाभरात्,'
मां त्यक्त्वा नवयौवनां शशिमुखीं गौरी कलाशालिनीम्
वृक्षं वृक्षमधिश्रिता सकरुणं ब्रूतेऽत्र राजीमती
यातः केन पथा कथां कथय में चाशौकनेमीश्वरः ॥ १५३ ॥ नव्योद्भिन्नसुगन्धिपुष्पनिकर व्यालोलसल्लोचनैः
चञ्चत्कज्जलमजुलै र लिकुलादालोकयन् विष्टपम् ।

Page #148

मी र बाललोला फाग उच्चैःशृङ्गतटानिषण्णवपुषा श्रीरैवतार्दुमः यातः केन पथा कथां कथय मे चाऽशोकनेमीश्वरः ॥१५४॥
फाग सोम-वयणि मृग--नयणी, रमणी राय हसंत, .. पुण प्रभु पाछउ वलि वलि, वलि वलि. झुरिसि कंत ॥१५५॥ सिरूवरि सौवन-राखडी, आखडी पहिरवा एह नगोदर नवि ओपइ, लोपइ यादव नेह ।।१५६॥ . हिव हुँ सिउं करूं हारडइ, हा रडइ पूरिय शोगि..... : मधुर म बोलिसि मोरडा, मोरडा कंत-वियोगि ॥१५७।।.
काव्यम् चन्द्रज्योत्स्ना मिलनविगलच्चन्द्रकान्तस्य नीरै.. धौतप्रेक्षत्कनकशिखरस्योजयन्तस्य मूर्ध्नि । ..... देवस्योच्चैस्तिमितनयनध्यानमुद्राङ्कितस्य
राजीमत्याः परमरमणस्यामरैः पूजितस्य ॥१५८॥ मुग्धस्निग्धं चटुलनयनैवीक्षणं प्रेमपूर्णमातन्वद्भिः सुजललुलित रञ्जितैः सानुरागम् । ......
एणीवृन्दैश्वतुरवनिता. विभ्रमाणां विनोदाः सिद्धास्तस्य स्थिति रस .......श्वाहतो रैवताद्रेः ॥१५९॥
फाग
ससिहरि सयरि संतापइ, व्यापइ विरह अपार डाभ दिइ उरि व्यगता. मुगताफल-मणि हार ॥१६०॥ चंदन-दाह न . नीगमई, अंगमइ अंगि अपार, : यादव हिव रथि आरूहई, रहइई न एक :लगार ॥१६१॥ कमल न मुझ मनि भावइ, आवइ' अजीय न कंत, ... करयलि. आलि. करंतु, कंतहि हेलि हसंत ॥१६२॥ .
काव्यम् स्वकान्तकान्तेन समं वियोगो भूयान्न कासाश्चिदपि प्रियाणाम् ऊचेऽथ सा वह्निरिव प्रभो मे क्षणं विपाकोऽस्य महादुरन्तः ॥१६३॥

Page #149

धर्ममुन्दरकृत
फाग राजन रथ हिव वा[लउ], वालउ म बालीम देह नाहला-नयणि निहाल, पालु नव-भव-नेह ॥१६॥ कंतनई करउं उआरणां, भमणां निज भरतार, गुणनिधि गरूअ गोसाइ, साइं ........ एकवार .।१६५॥ राजल-प्रीति संपुरिय, गरूइ गइ गिरनारि, विलरइ प्रीअ-संयोगि, अंगो अंगि अपार ॥१६६॥ सकल सदा फल सेवई, रेवइ गिरिवर-शृगि, याद[व] ... रस नागर, आगर-गुण नवरंग ॥१६७॥
.. काव्यम्। हरः स्मरेणाऽधिगतः कलावान् कलङ्कवृत्तो दिनकृत् सरो(रा)गः । क्षारोऽम्युधिश्च धनवान् विधाता न केन साम्यं लभते जिनेन्द्रः ॥१६८॥
फाग संवत चौद चउराणवइ, जाणवइ चतुर अपार फाग रचिउ रसि बंधुर, जिणवर नेमिकुमार ॥१६९॥ श्रीमानुकेशवंशे प्रथितगुणगणव्यक्तमुक्ताफ(लौघः)
रोचिष्णुब्रह्मविद्याविदलितकुलपः क्षीणपापारिपक्षः । श्रीमद्ब्रह्मादिसंस्थप्रभुपद नतिभिः पूजिताभ्यन्तरात्मा धर्मश्रीणां निवासी जयति च सततं सुन्दरो वाच(कोऽत्र) ॥१७०॥
श्रीक्सकसरि गरूअ रचीअ, विरचिउ नेमि-विलास, पामीअं नवरस संपद, संपद-सकल-निवास ॥१७॥ -
काव्यम् श्रीनेमिनाथनवबालकलावि(नोदं), श्रीधर्मसुन्दरकृतं सरसं वसन्ते । यः पापठीति रसनास्फुटभक्तिभूरि तस्योद्भवन्ति (?) सहसा सकलाश्रयश्च ।।१७२।
इति श्र नेमीश्वरबाललीलाफाग शुभं भूयात् ब्रह्मवर्द्धमानपादपदुमप्रसादात्

Page #150

अज्ञात-कर्तृक अनाथी-महर्षि-संधि
___ संपा. र. म. शाह संबोधि व. २ अं.१-२ में प्रकाशित उत्तरकालीन अपभ्रंश संधि-काव्यों के लेख और दो संधिकाव्य के अनुसंधान में यहां एक और संधिकाव्यअनाथो महर्षि संधि-दिया जा रहा है ।
- प्रस्तुत संपादन ला. द. भारतीय संस्कृति विद्यामन्दिर, अहमदाबाद के श्री. पुण्यविजयजी संग्रह की एक मात्र प्रति से किया गया है । क्रमांक १२८६ की इस हस्तप्रत में पत्र ७९ से १०० तक कुल २२ पत्रमें निम्न ८ कृतियां लिखित हैं
१. आर्द्र कुमार-विवाहलु (अपभ्रंश) अपूर्ण पत्र ७९ २. अजित-शांति-नमस्कार ., पूर्ण , ७९-८० ३. शील-संधि
" " , ८०-८१ ४. आनंद-संधि
" " " ८१-८३ ५. केशी-गौतम-संधि
, " ८४-८५ ६. अनाथी-महर्षि-संधि , , , ८५-८७ ७. पुष्पमाला-प्रकरण (प्राकृत) , " ८७-१०० ८. प्रश्नोत्तर-रत्नमालिका , , , १००
इसमें दूसरी कृति अजितशांति -नमस्कार के अन्त में लेखन संवत १४८६ और अन्तिम कृति प्रश्नोत्तर-रत्नमालिका के अन्तमें लेखन संवत १४८९ होने की सूचना प्राप्त होती है । प्रस्तुत अनाथी-महर्षि संधि के रचयिता एवं रचनाकाल अथवा लेखनकाल से संबन्धित कुछ उल्लेख नहीं मिलता है । हस्तप्रत विक्रमीय १५वीं शताब्दी के अन्तिम चरणकी होने से काव्य की रचना इसके पूर्व की है यह स्पष्ट है ।
अपभ्रंशोत्तर काल की ऐसी रचनाएं अल्प मिलती हैं, और प्राप्त कृतियों में भी अधिकतर अप्रकाशित हैं। भाषा तथा सांस्कृतिक सामग्री की दृष्टि से

Page #151

अशात-कर्तृक
अज्ज वि पहु तरुणउ जुवणत्थु काम-ऽत्थ -भोग-मुंजण-समत्थु । सामन्नु एहु किम वहसि अज्ज तरुणत्तणि अइ दुक्कर पवज्ज । महु कहहि सयलु निय-चरिउ एहु किम मुक्क दारु धण सयण गेहु । .. पत्ता ..
. मुणि रायह आगई। कहइ समग्गइ निय-वित्तंतु सुमहुरे-झुणि । कारण सामन्नहं भव-निव्विन्नहं निसुणहि नरवर एग-मणि ॥२॥
हउँ अणाहो य नवि नाह मह कु वि जए।
कुणवि अणुकंप अह सरणु पडिवज्जए । हसवि वयणं च पभणेइ मगहाहियो । - एस तुह इढेिमंतस्स नवि नाहओ ॥ होमि हां नाह तुह विलसि सुह-संपया ।
पंचविह विसय मणहरण सह-भज्जया ।। देमि तव रज्जु पासाय हय गय भडा ।
सेज वर तूल तंबोल रस विच्छडा ॥ पढम अप्पणु अणाहोसि तुहु नरवरा ।
नाहु किम होसि अवरहं पुहवीसरा ॥ भणिउ रिसि एव जा सेणिउ वयणयं ।
चित्ति संभंतु पडिभणइ भिन्न हियं ॥ वयणु सुणि नाह तुह एहु अपुव्वयं । ' भणिसि जं मं अणाहो य सुह संपयं ॥ मज्ज हय हत्थि रह जोह पुहई धणं ।
दास दासी य वर कामिणी परियणं ॥ आणवडिओ य वट्टेइ मह परियणो। - एरिसा रुद्वि भुजेमि सुह-गय-मणो । सव्व गुण काम महु रुद्धि हं नरवई ।
कह अणाहो (ह)उं भणसि जुट्ठ जई ॥ . भुजण २, अयइ ३. सुमुहर ४. महि ५, इच्छिमं० ६, पसाइ हइ ग०.. ७. तुह ८, अवरोह ९. संजंतु १०. पुहइ

Page #152

अनाथी-महर्षि-संधि
घत्ता न वि मुंणवि अणाहह अहव सणाहह नवि लन्भहि परमत्थु निव । जिम होइ अणाहु वि अहवै सणाहु वि सुणि अक्खडं हउं तुम्हि तिवं ॥३॥
[४] निसुणि जं वित्तु मह पुच्छए तुह कहं ।
जिम अणाहो य जणमज्झि हडं दुह सहं ।। नयरि कोसंबि धैण-रिद्धि-जण-संकुला ।
पुरि पायारि मंदिरिहिं रयणुज्जला ॥ करइ तहिं रज्जु मह बप्पु जण-सुहकरो।
तुरय-गय-लक्ख भड-कोडि अरि-खयकरो ॥ तस्थ मह देहि उदंड हेय वेयणा ।
पीड सव्वंग दाहेणे गय चेयणा ॥ तिक्ख-सस्थेण देहस्स अभितरे ।
कुविउ जिम अरि विदारेइ उयरंतरे ॥ अद्रि-चम्मावसेसो निराणंदओ ।
रयणि-दिवसाई वोलेइ गय-निदओ || .:. मज्ज दुक्खेहि मह जणउ तल्लिच्छओ ।
जेम सिल तत्ते उवरम्मि जल-मच्छऔ । राय-बयणेण आयरिय बहु आगया ।
विज्ज मंतेहिं तेगिच्छ-गह-कुसलया ॥ नरवरि देण भणिया य तेगच्छिणो ।
कुणहु जह होई नीरोगु मह नंदणो ।। : देमि तुम्ह रज्जु सार भु विउलं धणं । . देस नगराई वर-कन्न-रयणं कणं ॥
एवं ते निसुणवि मंतगविग्ग वि निय निय सत्थ समायरहिं । .. जसु कित्ति सुणंतह धनु इच्छंतह निय आगम-बुद्धिहिं सहियें ॥ ४ ॥
१. वन्भहि २. अहवि स० ३. धधण ४. उडंडे हुय ५. दोहेण ६. आइरिय प. • वरिदे० ८. जोइ ९. नवाराई व० १०. सहिया

Page #153

अज्ञात-कतंक
गह-गणिउ भणहिं जो जोइसीय रवि-राह-पीड सुणि विप्प-ईय । पूयई बुहु मंगल राहु केउ ... नव-गह-पूया कीरति ते उ । मंतिग जोइस पिंगल भणंति जल-रक्खसु रय-पीडा करंति । चउअट्टइ य मंडल पूयंति बंलि दीव कुसुम नवि पीड जंति । अवरे वि मास-जव-सरिसवाई ताउंति लवण जलणस्स मांहिं । गुग्गल दहति मुद्दा धरेंउ . . नवि सकइ पीड को अवहरेउ । जुज्जति विज्ज. सीयल पलेव चंदण-पउमिणि-जल-जोय सेयं । काढेइ रस दिज्जहिं चंदणाई सक्कर परितिज्जइ चाउजाई । पाइजहि सीयल. एल-नीर घल्लिज्जइ अच्छण अल्ल चीर । कय होम-संति दिय चाउवेय दिज्जति दाण बहु विविह भेय । धय-लिल्ल कुंभ गाविहिं सवच्छ बहु उडद लोण तिल रोह रच्छ । जुत्ता हल वाहण भूमि दाण दिज्जहिं तेडवि दियवर-पहाण । .
घत्ता एवं विह विज्जह राय सविज्जह गय निष्फल उववाय सवि । वेयण नवि फिइ दाहु न त्रुटइ हउँ चिंतेमि अणाहु भुवि ॥ ५ ॥
[६] . इत्यंतरि महु माय समागय पुत्त-सोगि रोएवा लग्गिय । भणइ वच्छ तुह कइ कइ दुक्खइ सोगु करइ पुणु दुक्खु न रक्वइ । बंधव जिद्र फिरहिं चउ-पक्विहिं हुय सन्नद्ध-बद्ध भड-लक्खिहि । जे समत्थ अरि-दल संहारहिं . मह अणाह ते पीड न वारहिं । जे कणिद्र मह वल्लह भाई य ते महु दुक्ख सुणवि सहु आविय । लडहि भणहि किं भाईय किज्ज तो नवि वेयण लइ न हु विविज्ज(१) । जिट्ट बहिण मंगल बोलंती य सुणवि पीड मह पासि पहुत्तिय । मवरि कणि? सग्गी य सावक्किय दाहु न फिट्टइ कन्हइ थक्किय । अन्न वि सुसर-वग्ग सालय-जण : माहव-माउल मिलिय सदुहमण । मित्त चयहिं जे जीउ मह कारणि ते निरस्थ दुह-सायर-तारणि । १. हि २. कुसम ३. अवदारेउ १. हिंजहि चं० ५. पायजहि ६. हउ ७. पक्खय

Page #154

अनाथी-महर्षि-संधि . २३ चुल्ल-माइ भउजाई य फूई य भज्ज--जणणि पित्रिय-मा बहिणि य । मंगल--रक्ख करहिं बहु भंगिहिं तो वड्ढइ दाहु सव्वंगिहिं ।
पत्ता यउ इतउ मिलियउ जणु कलकलियउ तो अणाहु हउं मगह निव । जा मह वल्लह पिय सा कन्हइ थक्किय गयणि मयंकह जुण्ह जिव ॥६॥
दुक्खि मह पत्त सा रायवह कन्नया, नेउ पासाउठेइ(?) आदन्नया (१)।' चलण चंपेइ फरसेइ सिरु करयलं, पिट्टि जंघोरु उयरं च वच्छत्थैल । ताण मुक्कं असण-पाण-तंबोलयं गंध-मल्लं च पहाणं च वर-तुलियं । पइहि सिरु देवि नीसासु गुरु मुंवए, अंसु-पुण्णेहिं नयणेहिं उरु सिंचए । मुक्कु सिंगारु नवि विरयएं केसया, सुसिय सव्वंग हुय अद्वि-तय-सेसया। भणिउ मई मिल्लि पिय सोगु पइ अन्नयं, भणइ तुह मरिसु जलु असणु जिउ मरणयं । जिम जिम देहि वद्धइ मह वेयणा, पडइ मुच्छाइ विच्छाय निच्चेयणा । धाह मिल्हेवि पभणेइ पिय-सामिणो, पियर-कुल-देवि विन्नवइ सुरवर-गणो । मज्ज नाहस्स फेडेइ पीडा दुहं, दासि तुर्ह तिम करहु जिम होई सुहं । कुरु घिउ दुद्ध न भुंजेमि तंबोलयं, देमि तुम्ह भोगु बलि सय-सहस-मुल्लयं । एस मह भज्ज अणुरत्त-रूवं सया, पियइ नवि नीरु जेमेइ अणुमन्निया । नेय दुक्खाउ मोएइ बहु भत्तया, मह भणाहस्स दुह पीड सव गत्तया ।
घत्ता जा फिट्टइ नवि दुहु होइ न मह सुहु ता मई चितिउ जह किम इ । रोगिहि मिल्लिज्जउ ता पडिवजउ जिणह दिक्ख पसरह" तिम इ ॥ ७ ॥
८] जाव चिंतेवि जिण-दिक्व मई निय-मणे, ताव सुह लागु पसरणह सिरि तक्खणे । उरह उयरस्स अरूण जंघाउयं, जेम विसु मंत-जोएण तिम दुह गयं । एम निसि खयह गय वेयणा खय गया, सच्छ निय-देहि संलद्ध मैई निदया। ता पभायम्मि पिय-माइ बंधव-जणो, अंगि न हु माइ हरसिउ सयल परियणो । विज्ज-"मतिग य नेमित्त-जोइस-जणा, सयल निय सत्ति फोरवहिं हरसिय-मणा ।
१. दोहु २. भ्रष्ट पंक्ति ३. चल्लण ४. पिद्धि ५. वच्छच्छेलं ६. वियरए ५. जेम ८. तुम्हा ९. हुइ १०. महन्भज्ज अणु० ११. रह ति० १२. मइ १३. मिई १४. मला १५ सति फोखहि.

Page #155

अज्ञात-कर्तृक भणित मई वहउ मा को वि मणि गवयं, अवरु नं ओसह जेण महु दुह गयं । जाव जीवं च सेबेमि तं 'ओसह, सब-सावज्ज-जोगे य वज्जिय महं । करि पसाउ य मुक्क लहुं मह बंधवा, लेमि जिम दिक्ख महवयह चत्तासया । नेह-नियलाई भंजेमि गुरु दुविखणा, चत्त संगो य कय जलं व कुविखणा (१) । गहिवि निण-दिक्ख दस-भेउ जई-धम्मओ, समाई-गुत्तियउत्त समभावओ ।। पुढवि जल जलण वाउ य वण काइणं, बि --त्ति य चरिंदि-पंचिंदिय-पाणिणं । जाउ हडं नाहु अप्पाण भन्नु वि जणे, वसुह विहरंतु संपत्तु तव काणणे । .
घत्ता कम्मह खय-कारणु भव-दुह-वारणु सरणु सहायउ रायवर । जिण- वयणु सुणंतह चरणु धरंतह अप्प इ अप्पउ नाह वर ॥८॥
[९] अप्पा च नरय-गइ-दुक्खु देइ अप्पउ सा सय-सुहि मुक्खि नेहि । .. अप्पउ नंदणवणु कामधेणु निय-अप्प दुटु अरु सुटु सयणु । बंधइ अणवद्विउ असुह-कम्मु अप्पा सुपइदइ करइ धम्मु । विसु अमीउ सहोयरु सत्त लोइ भव-सुक्ख -हे उ सुणि जेम होइ । . जे गहवि दिक्ख महवयई लेवि सामन्तु धरहिं अंगीकरेवि । । रस-गिद्धि न अप्पउ वसि करंति बंधेवि कम्मु भव-दुइ सहति । उवउत्त न जे इरिया ये भास न हु वज्जइ बायालीस दोस । आयाण-समीई नोसग्गयाहिं ते मूढ़ न जिण-मग्गेण जाहि । चिरु लिंगु धरहिं तव-नियम-हीण अप्पं च किले सहि मूढ दीण । उस्सुत्त कहहिं कुडी कहाहिं वीससिय-जंतु लिउ नरय जाहिं ।। कोऊहल जोइस सुमिण मंत लक्षण य कुहेडय विज्जः तंत । आवजहि गारव-गिद्ध जि जणु दुहि पत्तइ ते न हु हुँति सरणु । पत्ता
: : न. वि करइ त केसरि, विसु अरि अहि करि, नवि वेयालु नं जल-जलणु ।
दय-खति-विवजिउ , अप्पु न निज्जिर, करइ जु जीवह दुटु-मणु ॥९॥
. आहारु उवहि जे वसहि पत्तु अणए सण मुंजहिं राई-भत्तु । ., विमुयहि सचित्त अचित्त कुद्ध हुयवह-सायरम्मि तन्ह-लुद्ध ।
१. उसह २. -हिकख ३. जय-धम्मउ ४. समीय ५. वाऊ य ६. सन्नु ७. सुक्खु ८. अगी० ९. इ १०. ०मीय ११. एहिं १२. उसत्त १३. हूति १४ रायब्भतुः ।
-
१

Page #156

५.
अनाथी-महर्षि-संधि तणु पोसहिं धोवहिं भूसिहिं जि गत्तु ते अप्पणि अप्पह हुंति सत्तु ।। कुलि गामि वसहिं ममत्तु करहिं सयलु वि अणिच्चु नवि चित्तु धरहिं । अन्न वि मुणि जे जिण-आण-जुत्त विहरहिं जगि निस्सह समीय गुत्त । बलु. सत्ति ने गोवहिं वीरियारु निय-सत्ति वहहिं सीलंग-भारु । पाणि-वहु अढ़त्त लीउ बज्जइ अदत्त मेहुन्न परिग्गह जं दुटु-भत्त । वजहिं कसाय इंदिय दमंतिते अप्प -नाहु अप्पह करंति । नाणिण दसणि चरिणिण तवेण वीरिय भावण सत्तिण बलेण । दसविह जइ-धम्मु करंति धीर । उवसग्ग-परीसह-सहण-वीर । आवस्सग्गहणासेवणं ति
अपमत्त काल-पडिलेहणं ति। उज्जुय पर-उवयारिहि निरीह अखुभिय-चित्त जह पवर सीह ।
पत्ता छ?-ऽट्ठम-पक्खिहिं मासुववासिहिं णाणाविहहिं अभिग्गहहिं । जे तवि तणु सोसहिं संजमु पोसहिं लीलइ वच्चई सिव-सुहइ ॥१०॥
कहिउ तुह राय निय-सयल-वित्तंतया
जिम अणाही सणाहा य जगि सत्तया । रक्खियवो पमाउ य तणु-वय-मणो ,
लद्धि कुल जम्मि खित्तम्मि आरिय-जणे । धम्मु जिण नाह एवं अरोग्गत्तणं,
साहु-सामग्गि सद्धा य जिण-सासणं । धम्मु अणगारु गिह-धम्मु निय-सत्तिणा ,
धारियवा य भावण सुह- कंखिणा । तुछ नरनाहु कय अंजलि पभणए ,
कहिउ जहद्विउ अणाहत्तयं मह तए । खमसु पहु जाण-वाघाउ जो तुह कउ ,
खोहु आयासु आसायणा अविणउ । १. नाणिणी २ अक्खु० ३ ०विहइ अभिअहहिं ४ अणाहां सणाही य जंगि ५ सट्टा ६. अहिमारु ७. ००वो

Page #157

- अज्ञात-कर्तृक
कामभोगेहिं जं मृदु न हु तिप्पए ,
कुणवि पयाहिणं पुणु वि पुणु खामए । भत्तिसारं च पणमेइ मुणि सेणिउ ,
पत्तु निय-नयरि दिण गमइ जिण-धमि रउ । मुक्क-संगो य मुनि विहरए महियलं ,
सुद्ध-चरणेण मणु सरिस साएयनलं ()। भविय बोहंतु रक्खंतु वर-संजमो ,
सिद्धि-वहु-संगमत्थं करंतुज्जमो। अत्थु पुत्तस्स (2) संमुह रिसि-वइयरो,
कहिउ निय- मणै-मुहो अवर-जण-सुहयरो । चरिउ मुणिराय जे सुणहिं भावहिं मणे , ताहं न दुहु होइ सुहु लहहिं अणुदिणु जणे ।
पत्ता रिसि-चरिउ सुणेविणु, चरणु मुणेविणु , होहु भविय स-मुत्ति थिर । चंदुथ(ज्ज ?)लु मणु करि, समुससिठायरि (!) खमहु कम्म संचिय जि चिर ॥११॥ १ समह वि रि० २. मणु ॥ अन्तः इति श्री अनाथी महर्षि संधि समाप्तः ।। श्लोक संख्या १११ ॥०॥

Page #158

વિશ્વસાહિત્યનું એક અમર સર્જન
સત્તર શતાબ્દી પૂર્વે રચાયેલી પણ અત્યારે અપ્રાય,
તરુણ રમણીના
પ્રણયસંવેદન, સાહસ, પ્રાણસંકટ અને આત્મબલિદાન આલેખતી,
જન્મજન્માંતરની એક અનન્ય કૌતુકકથા
પાદલિતાચાર્ય કૃતા તરંગવતીની લઘુ આવૃત્તિ
તરંગલો લા

Page #159

તરંગલોલાને વિષયવિભાગ
વિષય
ગાથા
મંગળ સંક્ષેપકારનું પ્રવચન પ્રસ્તાવના સ્થાપીઠ
૧૨ – ૨૨
બચપણ અને તારણ્ય ઉજાણી
ચક્રવાક મિથુન પ્રિયમિલન
૨૯૩ - ૩૯૭ ૩૯૯ – ૮૩૫ ૮૩૬ -૧૧૨૩
પલાયન
પુનરાગમન
૧૧૨૪–૧૭૩
વ્યાધકથા
૧૩૭૪-૧૫૨૨
વૈરાગ્ય
૧૫ર૩-૧૬૪૧
સમાપ્તિ

Page #160

સંક્ષિપ્ત તરંગવતી સ્થા
(તરંગલોલા) પ્રાચીન કાવ્યોમાં, પ્રબંધોમાં અને લેકકથાઓમાં તેમ જ ઇતિહાસમાં મળતી, ગોદાવરીકાંઠેના પ્રતિષ્ઠાનનગરમાં (હાલના પૈઠણમાં) રાજ્ય કરતા સાતવાહન-હાલની કીર્તિગાથા વિક્રમાદિત્યની કીર્તિગાથાથી પણ વધુ ઉજજવળતા ધરાવે છે. તેનું “કવિવત્સલ બિરુદ હતું, અને બૃહત્કથાકાર ગુણાઢ૦ જેવા અનેક કવિઓ તેની રાજસભાના અલંકાર હોવાની અનુશ્રુતિ પ્રાચીન કાળથી મળે છે. તેના રાજકવિઓ અને કવિમિત્રોમાં પાદલિપ્તસૂરિ, પાલિત્ત કે શ્રીપાલિતનો પણ સમાવેશ થયો હતો,
આશરે સાતમી શતાબ્દીથી પ્રચલિત જૈન પરંપરા પ્રમાણે આ પાદલિપ્તસૂરિએ “તરંગવતી' નામે એક અદ્ભુત પ્રાકૃત કથા રચી હતી. પછીના પ્રાકૃત કથાસાહિત્ય પર તેને સારો એવો પ્રભાવ પડવો જણાય છે. દુર્ભાગ્યે એ કથાકૃતિ લુપ્ત થઈ ગઈ છે.. પરંતુ પાછળના સમયમાં કરવામાં આવેલ તેનો એક સંક્ષેપ જળવાયો છે. આ સંક્ષેપનું પ્રમાણ આશરે ૧૬૪૨ ગાથા જેટલું છે. સંક્ષેપકારે કહયું છે કે પાદલિતે રચેલી ગાથાઓમાંથી જ પસંદગી કરીને તથા કઠિન દેશ્ય સબ્દો ટાળીને તેણે સક્ષેપ તૈયાર કર્યો છે.
સંક્ષેપકાર કોણ છે અને તેને સમય કરે છે તે બાબત નિશ્ચિત થઈ શકી નથી. સંક્ષેપની અંતિમ ગાથામાં થોડીક માહિતી છે, પણ તે ગાથા ભ્રષ્ટ છે અને તેનો શબ્દાર્થ તથા તાત્પર્ય અસ્પષ્ટ રહે છે. હાયપુરીય ગ૭ના વીરભદ્રસૂરિના શિષ્ય નેમિચંદ્ર ગણિ અથવા તેનો શિષ્ય “જસ ( “જૈન ગ્રંથાવલી ” પ્રમાણે યશ સેન ) આ સંક્ષેપનો રચનાર છે કે માત્ર પ્રતિલિપિકાર છે, અને તે ક્યારે થઈ ગયો, તે કહી શકાતું નથી. ભદ્રેશ્વરની “કહાવલી” (રચનાકાળ એક મતે અગિયારમી સદી)માં પણ તરંગવતીને સંક્ષેપ આપેલ છે.
“સખિત્ત-તરંગવઈ-કહીને પાઠ ઈ.સ. ૧૯૪૪માં કસ્તૂરવિજય ગણિએ પાંચ પ્રતને આધારે સંપાદિત કરીને શ્રી નેમિવિજ્ઞાન પ્રસ્થમાલાના નવમા રત્ન તરીકે પ્રકાશિત કર્યો છે. મૂળ પ્રતિમાં પાઠ ઘણે સ્થળે ભ્રષ્ટ છે. પરંતુ મોટા ભાગની ગાથાઓ શુદ્ધ છે, અને પરિણામે અર્થ ન પકડાય કે સંદિગ્ધ રહે તેવાં સ્થાન ઓછાં છે.
આ અત્યંત મહત્વની પ્રાકૃત કથાકૃતિ પ્રત્યે, ઈ.સ. ૧૯૨૧માં પ્રસિદ્ધ થયેલ લેમાનકૃત જન અનુવાદ દ્વારા સાહિત્યરસિકનું પ્રથમ ધ્યાન દેરાયું. આ જર્મન અનુવાદ ઉપરથી નરસિંહભાઈ પટેલે કરેલો ગુજરાતી અનુવાદ ૧૯૨૪ના જૈન સાહિત્ય સંશોધકમાં છપાયે, અને તે પછી સ્વતંત્ર પુસ્તિકારૂપે તે બે વાર પ્રસિદ્ધ થયો છે.
અહીં સંપિત્ત-તરંગવઈકહી 'ની મૂળ ગાથાઓ કેટલીક દેખીતી ભૂલો સુધારી લઈને અને છંદદષ્ટિએ ચકાસીને ગુજરાતી અનુવાદ સાથે આપેલી છે. આ સંક્ષેપમાં પણ જે ઉત્કટ કથારસ, ઊંચી નિસગવર્ણન અને ભાવવર્ણનની શક્તિ તથા શબ્દપ્રભુત્વ પ્રતાન થાય છે, તે ઉપરથી પણ સત્તર-અઢારસો વરસ પૂર્વે રચાયેલી પાદલિપ્તસૂરિની અમર કૃતિની કાંઈક ઝાંખી થશે,
રેવલલભ ભાયાણી

Page #161

संखित्त-तरंगवई-कहा
(तरंगलोला)
वंदित्तु सव्व-सिद्धे धुवमयलमणोवमं सुहं पत्ते । जर-मरण-मगर पउरं दुक्ख-समुदं समुत्तिण्णे ।। १ संघ-समुई गुण-विणय-सलिल-विण्णाण-नाण-पडहत्थे । वंदामि विणय विरइय-कयंजलिउडो नओ सिरसा ।। २ भदं सरस्सईए सत्त स्सर कव्व-वयण-वसहीए। जीए गुणेण कइवरा मया वि नामेहि जीवंति ।। ३ कव्व-सुवण्णय-निहस-सिलाए निउण-कइ-सिद्धि भूमीए । परिसाए होउ भदं गुण-दोस-वियाणय सहाए ॥ ४
पालित्तएण रइया वित्थरओ तह य देसि वयणेहिं । नामेण तरंगवई कहा विचित्ता य विउला य ॥ ५ कत्थइ कुलयाइ मणोरमाई अण्णत्थ गुविल-जुयलाइ । अण्णस्थ छक्कलाई दुप्परिअल्लाइ इयराण ॥ ६ न य सा कोइ सुणेई न पुणो पुच्छेइ नेव य कहेई । विउसाण नवर जोग्गा इयर-जणो तीए किं कुणउ ॥ ७ तो उच्चेऊणं गाहाओ पालित्तएण रइआओ। देसी-पयाइ मोत्तुं संखित्तयरी कया एसा ।। ८ इयराण हियट्ठाए मा होही सव्वहा वि वोच्छेओ । एवं विचितिऊणं खामेऊण य तयं सूरि ।। ९
अस्थि विसाल निवेसा भूमियलोइण्ण-देवलोग-समा । कुसल-जण-संकुला कोसल त्ति लोए पुरी खाया ॥ १० बंभण-समणातिहि देव-पूय-परितोसिया जहिं देवा । पाडेति पुक्खलाओ वसुहाराओ कुडंबेसु ॥ ११ तत्तोच्चयस्स समणस्स अवहिया अचिमणा अणन्नमणा । पालित्तस्स य गुण-लित्तयस्स मइ-साहसं सुणह ॥ १२ पायय?' च निबइ (?) धम्म-कहं सुणह जइ न दुब्बुद्धी । जो धम्म सुणइ सिर्व सो जम-विसय न पेच्छिहिइ ॥ १३
अस्थि समिद्ध-जण गणो बहु गाम-सहस्स-गोट्ठ संन्निचिओ । मगहा नाम जणवओ कहासु परिपायडिय-नामो ।। १४ निच्चुस्सवाण वासो ववगय परचक्क चोर-दुभिक्खो।। जो सव्व सम्म संपय-समण्णिओ विस्सुओ लोए ।। १५

Page #162

સંક્ષિપ્ત તરંગવતી કથા
(તરંગલેલા)
મંગળ જરા અને મરણના મગરોથી ભરપૂર એવા દુ:ખસમુદ્રને જે સિદ્ધો પાર કરી ગયા છે અને ધ્રુવ, અચલ, અનુપમ સુખને પામ્યા છે તે સહુને (પ્રથમ) વંદના કરીને, (પછી) હું વિનયપૂર્વક અંજલિપુટ રચી, મસ્તક નમાવીને સંઘસમુદ્રને વંદન કરું છું – એ સંઘસમુદ્ર કે જે ગુણ, વિનય, વિજ્ઞાન અને જ્ઞાનના જળથી પરિપૂર્ણ છે. (૧-૨). કલ્યાણ હે સરસ્વતીનું–જે સરસ્વતી સાત સ્વરે અને કાવ્યવચનો આવાસ છે, અને જેના ગુણપ્રભાવે, મૃત કવિવરે પણ પિતાના નામથી જીવિત રહે છે. (૩). કલ્યાણ હો વિદ્વત પરિષનું–જે પરિષદુ કાવ્યસુવર્ણની નિકષશિલા છે, નિપુણ કવિઓની સિદ્ધિભૂમિ છે, અને ગુણદોષની જાણકાર છે. (૪).
સંક્ષેપકારનું પુરવચન પાદલિતે (જે) તરંગવતી નામની કથા રચેલી છે, તે વૈચિત્ર્યપૂર્ણ, ઘણા વિસ્તારપ્રસ્તારવાળી અને દેશ્ય શબ્દોથી યુક્ત છે. (૫). તેમાં કેટલેક સ્થળે મનરમ કુલકે, અન્યત્ર યુગલે અને કાલાપ, તો અન્યત્ર પતને પ્રગ) છે, જે સામાન્ય (પાઠક) માટે દુર્બોધ છે. (૬). (આથી કરીને) એ કથા નથી કેઈ (હવે) સાંભળતું', નથી કોઈ કહેતું કે નથી કાઈ તેની વાત પૂછતું : કેવળ વિઠભોગ્ય હેઈને સામાન્ય જન તેને શું કરે ? (૭). (એટલે મેં) પાદલિપ્તસૂરિની ક્ષમા યાચીને, સામાન્ય જનના હિતમાં—અને, “આ કથાને
ક્યાંક સર્વથા ઉચછેદ થઈ જશે' એમ) વિચારીને, તે સૂરિની રચેલી ગાથાઓમાંથી ચયન કરી, દેશ્ય શબ્દો ગાળી નાખી, કથાને સારી રીતે સંક્ષિપ્ત બનાવીને અહીં પ્રસ્તુત કરી છે. (૮-૯).
પ્રસ્તાવના થથકાર
વિશાળ વસતિસ્થાનેવાળી અને કુશળ લેકથી ભરપૂર કોસલા નામે એક લેકવિખ્યાત નગરી હતી—જાણે કે ધરતી ઉપર ઊતરી આવેલું દેવલેક! (૧૦). ત્યાં બ્રાહ્મણ, શ્રમણો, અતિથિઓ અને દેવે પુજાતા હોવાથી સંતુષ્ટ થયેલા છે ત્યાંનાં કુટુંબમાં પુષ્કળ ધન વરસાવતા હતા. (૧૧). તે નગરીના (રહેવાસી) ગુણલિપ્ત શ્રમણ પાદલિપ્તની બુદ્ધિનું આ સાહસ તમે અવિક્ષિપ્ત અને અનન્ય ચિત્તો, મનથી સાવધાન થઈ ને સાંભળે. (૧૨). બુદ્ધિ દૂષિત ન હોય, તો આ પ્રાકૃત કાવ્ય રૂપે રચેલી ધર્મકથા સાંભળ : જે કઈ કલ્યાણકારક ધમનું શ્રવણ કરે તે જમલેક જેવામાંથી બચે. (૧૩).
કથાપીઠ મગધ દેશ
મગધ નામે દેશ હતો. ત્યાંના લોકો સમૃદ્ધ હતા. ઘણાં બધાં ગામ અને હજારો ગાષ્ઠાથી તે ભરપૂર હતો. અનેક કથાવાર્તામાં તેના નામની ભારે ખ્યાતિ હતી. (૧૪). તે નિત્ય ઉત્સના આવાસરૂપ હતો; પરચક્રનાં આક્રમણો, ચરો અને દુકાળથી મુક્ત હતો; બધા જ પ્રકારની સુખસંપત્તિવાળા તે દેશ જગપ્રસિદ્ધ હતો. (૧૫).

Page #163

तरंगलाला
तत्थ पुहइए-पहाणं रमणिज्जुज्जाण काणणोववणं ।। रायगिहं तु (?) पअगा(डा?) मर-नगरं ॥ १६ तत्थासि कोणिओ नाम विउल-बल-कोस-संपया जुत्तो।। रिउ-जीविआण कालो मित्त-सुकालो पुहइ-पालो ॥ १७ समर-परक्कम-निजिय-अवणामिय-सयल सत्तु-सामंतो । जिय सव्य-दोस पसरो कुलवंस-विभूसणो सूरो ॥ १८. तित्थयरस्स भगवओ वीरस्स विलीण-राग-दोसरस ।। सो सासणम्मि रत्तो जर मरण-विमोक्खण करम्मि ।। १९ तस्सासि तया तणु-जीव-रक्खओ सव्व-पयइ-मण-कंतो। कुल माण-सीलविण्णाण-नाण-जुत्तो नगर-सेट्ठी ॥ २० सोहग्गवइ गहवइ व सोमा पिय-दसणा पिया तस्स । पच्चक्रवं धणपालो धणपालो नाम नामेण ।। २१ ततियम्मि वसहिम्मि सिद्धि मग परिगाहणुज्जुत्ता । बहु-सिस्सा-परिवारा जिण-वयण-विसारया गणिणी ॥ २२ कोमार वंभयारी बहुविह-नियमोववास तणुयंगी । एक्कारसंग-संपुण्ण-धारिया सुव्वया नाम ।। २३
..
तिस्सा विणीय विणया सिस्सा पारंतचारिया(?) काइ। छट्ठस्य पारण कय नियमावस्सया काले ॥ २४ जिण वयण-निउण-निच्छिय-सुइ-कलणोड्डिय-समाण-खुड्डीया । संघाडएण हिंडइ दुक्ख-क्खय-कारणा भिक्खं ।। २५ तस-पाण-बीय-हरिए दग मट्टिय-संकुले विवज्जंती। पाण-दयट्ठाय महि जुग-प्पमाणं निरिक्खंती ।। २६ . लद्वाविलद्ध-निदिय-रोस-प्पसाय-समत्था सा (?)। सुत्त विरुद्धे-य घरे लोय विरुद्ध य वजंती ।। २७ सा किंचि अट्रय-घरं परिवाडी-पडियमइगया अज्जा । धवलब्भ-गण-समूह व चंदलेहा नहयलसि ।। २८ सा तत्थ अणावाहा ववगय-तस पाण-बीय-हरियम्मि । . एसण-सोहण जोग्गे ठायइ य घरंगणुद्देसे ॥ २९
पेच्छिज्जइ तत्थ ठिया घर मंदिर किंकरीहिं जुवईहिं । सा रूव-विम्हिय-माणसाहिं विष्फारियच्छीहिं ।। ३० दग तय ताओ विलयाओ सलवैति सहियाओ। दे धावह अणवज दच्छिह लच्छी-निहं अज्ज ।। ३१ बहु-लोय-तणुइएहिं असं ठविय-लट्ठएहिं अग्गेहिं । .. पयई निद्वहिं संकुचिएहि केसेहिं सोहंती ।। ३२ '

Page #164

તરગલેલા
રાજગૃહ નગર
- તેમાં રાજગૃહ નામનું પ્રત્યક્ષ અમરાવતી સમું નગર હતું. ધરતી પરનાં નગરોમાં તે મુખ્ય હતું. તેમાં અનેક રમણીય ઉદ્યાન, વન અને ઉપવન હતાં. (૧૬). " કુણિક રાજા ( ત્યાં કુણિક નામે રાજા હતો. તે વિપુલ સેના અને કાશથી સંપન્ન હતો. શત્રુઓને જીવિત કાળ અને મિત્રો માટે સુકાળ હતો. (૧૭). તેણે યુદ્ધમાં પરાક્રમ કરીને બધા વિપક્ષી સામે તેને હરાવ્યા અને નમાવ્યા હતા. તેણે બધા પ્રકારના અપરાધને પ્રસરતા રોક્યા હતા. તે પોતાના કુળ અને વંશના આભૂષણરૂપ અને શુરવીર હતે. (૧૮). જેમના રાગ અને દ્વેષ વિલીન થઈ ગયા છે તેવા તીર્થકર ભગવાન મહાવીરના શાસનમાં તે અનુરક્ત હતો : એ શાસન, જરા અને મરણથી મુક્તિ અપાવનારું હતું. (૧૯). નગરશેઠ
તે સમયે ધનપાલ નામે તેને નગરશેઠ હતા, જે સાક્ષાત ધનપાલ હતો. તે સૂક્ષ્મ જીવોને રખવાળ હતો (8); સર્વ પ્રજાજનેનો પ્રીતિપાત્ર હતો; કુલીન, માની, સુશીલ, કલીકુશળ અને જ્ઞાની હતો. તેની પત્ની હતી સેમ–ચંદ્ર જેવી સૌભાગ્ય વાળી અને પ્રિયદર્શન. (૨૦-૨૧). સુવતા ગણિની - તેના ઉપાશ્રયમાં સુવતી નામે ગણિતી હતી; તે સિદ્ધિ માર્ગનો પાર પામવા ઉઘત હતી; જિનવચનમાં વિશારદ હતી; બાળબ્રહ્મચારિણી હતી; અનેકવિધ નિયમો અને ઉપવાસને લીધે તેનું શરીર ક્ષીણ થઈ ગયું હતું. સંપૂર્ણ અગિયાર અંગગ્રંથને તે જાણતી હતી (!). તેને શિષ્યા પરિવાર બહોળા હતા. (૨૨-૨૩). ગોચરીએ નીકળેલી શિયા
તેની કઈ એક વિનયયુક્ત શિષ્યા પારાંચિક તપને અંતે, છઠનું પારણું કરવા માટે, આવશ્યક અને નિયમ કરીને, યથાસમયે, જિનવચનમાં નિપુણ અને શ્રવણમનનમાં રત એવી સરખેસરખી શિષ્યાઓના સંગાથમાં, દુઃખનો ક્ષય કરવા, નીરસ પદાર્થોની ભિક્ષાચર્યાએ નીકળી.(૨૪-૨૫). જ્યાં ત્રસ જીવે, બીજ અને વધુ લીલેરી હોય તેવાં ભીની માટીથી ભરપૂર સ્થાનોને ત્યજતી, જીવદયાને કારણે આગળની ચાર હાથ ભૂમિનું નિરીક્ષણ કરતી જતી (૨૬), ભિક્ષા આદરથી મળે કે અનાદરથી, અથવા તો નિંદા, રોષ કે પ્રસન્નતા દેખાડાય–તે પ્રત્યે સમદષ્ટિ રાખતા, અને જે ઘરને શાસ્ત્રમાં ભિક્ષા માટે) વયે ગણ્યાં હોય અને જે ઘરે લેકવિરુદ્ધ હોય તેમને વર્જિત કરતી એવી તે આર્યાએ ગોચરીમાં ક્રમ પ્રાપ્ત કઈક શ્રીમંતના ઘરમાં પ્રવેશ કર્યો–જેમ નભતળમાં રહેલી ચંદ્રલેખા ત અશ્વપુજમાં પ્રવેશ કરે તેમ. (૨૭-૨૮). ત્યાં ઘરના આંગણામાં ત્રસ છે, બીજ અને લીલોતરીથી રહિત, દોષમુક્ત અને શુદ્ધ એવા સ્થાને કશી બાધા વિના તે ઊભી રહી. (૨૯). રૂપવર્ણન
ત્યાં રહેલી તેને, તે મહાલયની યુવાન દાસી છે, તેના રૂપથી આશ્ચર્યચકિત થઈને વિફારિત ને જોવા લાગી. (૩૦). તેને જોઈને તે સ્ત્રીઓ અંદરોઅંદર એકસાથે બેલી ઉઠી, “અરે! ઓ ! દોડે! દોડે ! તમારે લક્ષ્મીના જેવી અનવદ્ય આર્યાને જોવી ડાય તો ! વારંવાર લોચ કરવાથી આછા થઈ ગયેલા, અસ્તવ્યસ્ત, સુંદર અંતભાગવાળા, પ્રકૃતિથી જ સુંવાળા ને વાંકડિયા એવા કેશથી એ શોભી રહી છે. (૩૧-૩૨).

Page #165

तरंगलोला
तब किसिय पंडरेणं लावण्णुप्पेहडेण वयणेणं । धवलभ पुड विणिग्गय-पुण्णिम चंदं उवहसंती ।। ३३ सक्कुलि-देसेसु तणू जुत्त पलस्था य कण्ण पालीया । कण्णा गुण-संपुण्णा भूसण-सुण्णा वि संछ(प.)णा ॥ ३४ आभूसणुज्झिएण य संघाांड-विणिग्गएण हत्थेण । फेण विणिग्गय नालं वलियं (?) कमलं विलंयंती ॥ ३५
तासि च विम्हियाणं समणी-स्वाहिगार-सदेणं । अह घर रामुद्दवेला तं वेलं निग्गया घरिणी ।। ३६ गंभीर-सुस्सरीया पुणक्केरायत्थ(?) सव्वंगी । थोव-महग्याभरणा धवल-दुकूलुत्तरासंगा ।। ३७ दळूण तयं तुट्ठा-खुड्डी-साहय सुजाय-सुन्देरं । निय घर अंगण देसे मुहुत्त सोहा-करं अज्जं ॥ ३८ वंदइ य विम्हिय-मणा तं अज्ज सुद्ध चीवराभोगं । मंथिय सिंधुस्त समुठियं व फेणोत्थयं लच्छि । ३९ खुडीए य पणामं घरिणी काऊण विणाय संपुषणं । विम्य वियाणियच्छी मयलंछण-सच्छह-च्छायं ।। ४० पेच्छइ अज्जाए मुहं छणं(?) अच्छीहिं कसिण-मज्झेहिं । आलीण भमर-जुयलं व मज्झ-फुड-वियसियं कमलं ॥ ४१ सुकुमाल-पाणि-पायं राहिय(?) लच्छि सच्छह अज्जं । सहसा दळूण तयं इगमो घारेगी विचितेइ ॥ ४२ न य सुविणए न लेप्पे न चित्तकम्मे कहासु य बहूसु ।। दिट्ठा व सुया व मए अजा इव सुदरा(?) महिला ।। ४३ लायण्णेण घडिया का णु हु सोहग्ग मंजरी इणमो । पत्ता व चंद-जोण्हा रूव-गुण-समण्णिया इहइ ॥ ४४ किं होज्ज पयावइणा इणमो वर-जुवइ-सव्व-सारेण । रूव-गुण समाउत्ता सव्वायर-निम्मिया सुयणु ।। ४५ जइ ताव एरिसं से मुडिय-भावाए होज्ज लायणं । आसी य गिहित्तणए रूब सिरी केत्तियं मण्णे ॥ ४६ भूसण-रहिएसु वि किह व ताव जल्ल-मइलेसु अंगेसु । जत्थ ठिया मे दिट्ठी तत्तो न वरज्जइ(?) चलेउ ॥ ४७ सव्वंगेसु अ-निमिसा पेच्छण-लोला मए सुरूवं ति । लग्गंती लग्गिंती कहिंचि हिंवाविया(?) दिट्ठी ॥ ४८ अज्जाए-कति जुत्ते अणण्ण-सरिसे मण-पासाय-करे । अच्छरसाणं पि भवे मणोरहो एरिसे रूवे ॥ ४९ मोत्तण ण पउम वण-संड(!) गहिय-नेवच्छा। घरमइगया भगवई दाण-गुण-पडोच्चया लच्छी ॥ ५०

Page #166

તરંગલાલા
તેનું તપથી કૃશ અને પાંડુર વદન તેના સભર લાવણ્યને લીધે, ધવલ અબ્રસંપુટમાંથી બહાર નીકળેલા પૂનમના ચંદ્રને ઉપહાસ કરે છે. (૩૩). પાતળા, વળાંક વાળા, જોડાયેલા અને વળેલા, રૂપાળી બૂટવાળા, પૂરેપૂરા લક્ષણયુક્ત તેના કાન આભૂષણરહિત હોવા છતાં સંપન્ન (?) છે. (૩૪). ઉત્તરીયમાંથી બહાર નીકળેલૈં તેનો નિરાભરણ હાઇ ફીણમાંથી બહાર નીકળેલ નાળવાળા, વાંકા વળેલા કમળનું વિડંબન કરી રહ્યો છે.” (૩૫).
ગૃહસ્વામિનીને વિસ્મયભાવ
વિસ્મિત થયેલી તે સ્ત્રીઓના શ્રમણીની રૂપપ્રશંસાના ઉદ્ગારોથી તે ગૃહની મર્યાદાળ સમી ગૃહિણી તે વેળા બહાર આવી. (૩૬). તેને સ્વર ગંભીર અને મીઠે હતો...સર્વાગે પ્રશસ્ત...(૨); તેણે થોડાંક પણ મૂલ્યવાન આભરણું પહેર્યા હતાં અને તે દુકુલને ઉત્તરાસંગ કરેલું હતું. (૩૭).
અભિજાત સૌંદર્યવાળી તે આને ચેલીઓની સાથે પિતાના ઘરના આંગણાને ઘડીક સોહામણો કરતી નિહાળીને તે પ્રસન્ન થઈ. (૩૮). નિર્મળ ચીવર ધારણ કરેલી તે આર્યા, જાણે કે તે મંથન કરેલા સિંધુમાંથી બહાર આવેલી અને તેથી ફીણથી આવૃત એવી લક્ષ્મી હોય તેમ તેણે વિસ્મિત ચિત્તે વંદના કરી. (૩૯). ચેલીઓને પણ વિનયપૂર્વક પ્રણામ કરીને ગૃહિણી તે આર્યાનું ચંદ્રમાની કાંતિ ધરતું મુખ આશ્ચર્ય ચકિત નેત્રે એક ક્ષણે જોઈ રહી; કાળી કીકીવાળી આંખોને લીધે, તે મુખ, પૂર્ણ વિકસિત અને વચ્ચે રહેલા બ્રમરયુગલવાળા કમળ સમું શોભતું હતું. (૪૦-૪૧). કોમળ હાથ અને ચરણવાળી, લક્ષ્મી સમી તે આર્યાને એકાએક જોઈને તે ગૃહિણી આમ વિચારવા લાગી (૪૨) :
મેં આના જેવી સુંદરીને સ્વપ્નમાં કે શિલ્પમાં કે ચિત્રમાં કે કથાઓમાં નથી જોઈ કે નથી કદી સાંભળી. (૪૩). લોવર્ણથી ઘડેલી આ તે કઈ સૌભાગ્યમંજરી હશે. અથવા તો રૂપગુણથી યુક્ત એવી ચંદ્રની સ્ત્રી જ અહીં પધારી છે ! (૪૪). શું પ્રજાપતિએ બધી ઉરામ તરુણીઓના રૂપ અને ગુણને સારભાગ લઈને પિતાની પૂરી કળાથી આ સુંદરીનું નિર્માણ કર્યું હશે ? જે મુંડિત અવસ્થામાં પણ તેનું આવું લાવણ્ય હોય, તો અહ ! ગાઈભાવમાં તે તેની રૂપશ્રી કેવી હશે ! (૪૬). તેનાં આભૂષણ વિનાનાં અને બળથી મલિન અંગે પર પણ જ્યાં મારી દષ્ટિ કરી છે ત્યાંથી તે ખસી જ શકતી નથી ! (૪૭). પ્રત્યેક અંગમાં, આ અતિશય રૂપાળું છે” એવા ભાવથી ચૂંટી રહેતી, જેવાની લાલસાવાળી મારી અનિમિષ દષ્ટિ મેં ક્યાય પણ સ્થિર ન કરી. (૪૮). આર્યાના અસામાન્ય કાંતિવાળા અને મનને પ્રસન્નતાથી ભરી દેતા રૂપનો તો અપ્સરાઓને પણ મનોરથ થાય ! (૪૯). મને લાગે છે કે દાનના ગુણથી આકર્ષાઈને સાક્ષાત ભગવતી લક્ષ્મી જ કમળવન તજી, સાધ્વીનો વેશ ધરીને મારે ઘરે પધારી છે. (૫૦).

Page #167

। तरंगलोला
.
....
लोगे इ]य प्पडिस्सुइ सव्या किर देवया अनिमिस त्ति । अ-व्याय-मल्ल-दामा अरयबर......देवीरा (?) ॥५१ जइ वि विकुरुव्यमाणा करति नाणाविहाणि रूवाणि । तह वि किर तेसि नयणा हवंति निमिसुम्मिसण-हीणा ॥५२ जह से रयावकिण्णा पाया निमिसंति लोयणाई च । एएण कारणेणं न हु देवी माणुसी एसा ॥५३ अहवा किं मे इय संसएण पुच्छामि णं उवाएणं । . हस्थिम्मि दिस्समाणे कीस पयाई विमग्गामि ॥५४ एवं कयभिप्पाया तीसे रूव-गुण-कोउहल्लेण । विम्हय-पुलइय-सत्ता सा घरिणी भणइ तं अज्जं ॥५५ . देह पसीयह अज्जा जइ दे नत्थि नियमस्स उवरोहो। . होउ सुहस्स पवित्ति धम्मकहं मे परिकहेह ॥५६ .: तो भणइ एव भणिया अज्जा नत्थेत्थ कोइ उवरोहो । सव्व जगज्जीव-हियं धम्म उवसाहमाणस्स ॥५७ दो किर पूय-प्पावा दो च्चिय पावंति एत्थ किर पुण्णं । जो सुणइ जो य साहइ अ-विहिंसा लक्खणं धर्म ॥५८ निक्खित्त सत्थ-वेरो जं होइ निसामओ मुहुत्तमवि । सोऊण जं च गिण्हइ नियमं कहगस्स सो लाभो ॥५९ धम्म कहगो य इयर' अप्पाणं च भव-सागरोधाओ। . तारेइ साहमाणो अ-विहिंसा-लक्खणं धम्म ॥६० एएण कारणेणं धम्मो उवसाहिउँ पसत्थो त्ति । तं सुणह अणण्ण-मणा जं नाहं तं कहेहामि ।।६१ वेति य करयल-तालं देतीओ ताउ एकमेक्कस्स। . सव्वाओ विलयाओ तं अज्ज पेच्छण-मणाओ ।।६२ संपाइय-कामम्हे अन्जा-रूवमइयस्स. · अमयस्स । अणिमिस-दिट्ठी पाड्ढ (?) इमीहिं अच्छीहिं पेच्छामो ॥६३ घरिणीए वि य अभिवंदिऊण खुड्डी(?) तीए सह अज्जा । लद्धम्मि उवट्ठाणम्मि एत(?फा)सुए आसणे तत्थ ।।६४ ताओ वि मुइय मगाउ अज्ज तह वंदिऊण विणएण । कोट्टिम-तले विलयाउ घरीणीए समं निविट्ठाओ ॥६५ फुड-विसयक्खर संपाडियाए सज्झाय-करण-लहुयाए । . भणिइए सा सुभणियाए कण्ण-मण-रसायण-निभाए ॥६६ तो साहिउँ पयत्ता सव्व-जग-सुहवहं जिणाणुमय । जर-मरण-रोग-जम्मण-संसार विणासणं अज्जा ॥६७ सण्णाण-दंसगाई पंच-महव्वय-मयं विणय-मूलं । तव-संजम-पडिपुण्णं अपरिमिय-सुह-प्फलं धम्मं ॥६८
परमाणामाता सण
मग

Page #168

તરંગલા
પણ લોકોમાં કિંવદંતી છે કે દેવતા માત્ર અનિમિષ હોય, તેમની કૂલમાળા કદી કરમાય નહીં, અને તેમનાં વને રજ ન લાગે. (૫૧). વિકવણાશક્તિથી તેઓ નાનાવિધ રૂપ ધારણ કરે ત્યારે પણું, કહે છે કે તેમનાં નેત્ર ઉન્મેષ વિનાનાં હોય છે. (પર). પરંતુ આનાં ચરણ તો ધૂળવાળાં છે, અને ચન પણ ઉઘાડમીંચ થાય છે. માટે આ દેવી નહીં, પણ માનવી છે. (૫૩). અથવા તો મારે આવી શંકાઓ શું કામ કરવી ? એને જ કોઈ નિમિત્તે પૂછી જોઉં-હાથી નજરે દેખાતો હોય ત્યાં પછી તેનાં પગલાં શું કામ શોધવા જાઉં ? (૫૪). "
એ પ્રમાણે મનથી ઠરાવીને તે આર્યાના રૂપ અને ગુણના કુતૂહલ અને વિજ્યથી પુલકિત ગાત્રવાળી તે ગૃહિણીએ તેને કહ્યું (૫૫), “આવ, આર્યા, તું કૃપા કર : જે તારા ધમને બાધા ન આવતી હોય તે, અને શુભ પ્રવૃત્તિ થતી હોય તો મને ધર્મકથા કહે. (૫૬).
ધર્મકથાને મહિમા
આ પ્રમાણે કહેવાતાં તે આર્યા બોલી, “જગતના સર્વ જીવોને હિતકર એવો ધર્મ કહેવામાં કશી બાધા નથી હોતી. (૫૭). જે અહિંસલક્ષણ ધમ સાંભળે છે તથા જે કહે છે તે બંનેનાં પાપ ધોવાઈ જાય છે અને તેઓ પુણ્ય પામે છે. (૫૮). શ્રેતા ઘડીક પણ બધે વેરભાવ તજી દે અને ધમકથા સાંભળીને નિયમ ગ્રહણ કરે તેનું શ્રેય કથા કહેનારને ભળે છે. (૫૯). અહિંસાલક્ષણ ધર્મ કહેનાર પિતાને તથા સાંભળનારને ભવસાગરના પ્રવાહમાંથી તારે છે. (૬). આથી ધર્મકથા કહેવી એ પ્રશસ્ત છે. તે જે કાંઈ હું જાણું છું તે હું કહીશ, તમે એકાગ્ર ચિત્તે સાંભળો.” (૧).
એટલે તે આર્યાને નિહાળતી પેલી બધી સ્ત્રીઓ એકમેકને હાથતાળી દેતી બેલવા લાગી (૬૨), અમારી મનકામના પૂરી થઈ? આ રૂપસ્વિની આર્યાને અમે આ ને વડે અનિમિષ દષ્ટિથી જોયાં કરીશું. (૩). ગૃહિણીએ પણ અભિવાદન કરીને ચેલીઓ સહિત આર્યાને આસન આપ્યું. (૬૪). પેલી સ્ત્રીઓ પણ મનથી રાજી થઈને અને આર્યાને વિનયપૂર્વક વંદીને ગૃહિણીની પાસે ભેંય પર બેસી ગઈ. (૬૫).
એટલે, ફુટ શબ્દ અને અર્થવાળી, સજઝાય કરવાથી લાઘવવાળી, સુભાષિતને લીધે કાન અને મનને રસાયણરૂપ એવી ઉક્તિઓ વડે આર્યા જિનમાન્ય ધર્મ કહેવા લાગી– જે ધર્મ જરા, રોગ, જન્મ, મરણ ને સંસારને અંત લાવનાર હતા, સર્વ જગતને સુખાવહ હતો, જ્ઞાન, દર્શન, વિનય, તપ, સંયમ અને પાંચ મહાવ્રતોથી યુક્ત હતો, અપાર સુખનું ફળ આ૫નાર હતો. (૬૬-૬૮).

Page #169

: तरंगलोला
१२
अह स्व-विम्हिय-मई नाऊण कहाए अंतरं भणइ । घरिणी कयंजलिउडा संजम-नियमुज्जयं अजं ॥६९ होट सुओ मे धम्मो इणमवरं ता पसीय कहेहि । जमिणं भगामि भयवइ तं सुव्वउ मह पसेऊण ॥७० रूवालोयण-सुहयाई अज्ज जायाई मज्झ नयणाई । सवणा उण उत्तम्मति तुम्ह-उप्पत्ति-सवणम्मि ॥७१ किं नामस्स य पिउणो अमयमइय बुट्ठि-सण्णिहा तं सि । . कोत्शुह-मणी व हरिणो हिययं आणंदियं कुणसि ।।७२ गुवणस्त बंदणीया वेहायसं सव्व(?) विमल-जोण्हाए । जगणी जणणी काणि उ नामम्मि य अक्खराणेत्थ ।।७३ किं च सुहं अणुभूयं नियय-घरे पइ-घरे तुमे अज्जा । केण व दुक्खेण इमा गहिया अइ दुकरा वज्जा ।।७४ इलछामि जाणि जे एयं सव्वं अहाणुपुव्वीए । दोसो य न कायव्यो गम्मतेणं अगमणम्मि ॥७५ महिला-रयणम्स नईण साहुणो x x x सव्वस्स(?) । नो किर लहिउँ जुत्तो पभवो त्ति सुई चरइ लोए ॥७६ . एयं पिं जाणमाणा धम्मिय-जण-परिभवो न जुत्तो त्ति । तुह स्व-विम्हिय-मणा पुच्छामि तुम अह रसेण ॥७७ तो भगइ एव भणिया दुक्खं किर साहिउं इमं घरिणि । एस अगत्था-दंडो नहि जुज्जई. सेविउं... अम्हं ॥७८ पुव्य-कय-पुब्ब-कीलिय-सुहाणि गिवास-समणुभूआणि । सावजाणि न जुत्तं मणसा वि किणो(!) उदीरेउं ॥७९ अह पुण संसार-दुगुंछणं ति अहरिस-पओस-मज्ज्ञत्थं । तं सुणह' कहेहं मे कम्म-विवाग-प्फलं निययं ।।८० इय भणियम्मि तुहा घरिणी ताओ य पवर-विलयाओ। सोयव्वउच्छि(१च्छु)याओ अजं वंदंति सव्वाओ ॥८१ अह ताहि पुच्छिया सा समणी साहेई पुव्व-भव-जणियं । कम्म विवागं सव्वं तासि विलयाण सव्वासि ।।८२ इइढी गारव-रहिया मज्झत्था तस्थिम भणई अज्जा । धम्मेक्क दिण्ण-दिट्ठी सरस्सई चेव पच्चक्खा ।।८३ जं च मए अणुभूअं जं च सुयं जं च संभरे घरिणि । थोवुच्चएण एवं सुण वण्णेहं समासेण ॥८४ जा भणइ मंगुलं मंगुलं ति लटुं च भणइ लटुं ति । सम्भावे भण्णंते न होई निंदा पसंसा वा ॥८५

Page #170

તરંગલોલા
આત્મકથા કહેવાની આને વિનંતી અને તેને સ્વીકાર
તે પછી તેના રૂપથી વિમિત બનેલી ગૃહિણી, ધર્મકથામાં વચ્ચે પડેલો આંતર ધ્યાનમાં રાખીને, સંયમ અને નિયમમાં તત્પર એવી તે આર્યાને હાથ જોડી કહેવા લાગી (૬૯), ‘વારુ, ધર્મકથા તો મેં સાંભળી. હવે તે કૃપા કરીને આ બીજુ પણ કહી સંભળાવ. હે ભગવતી, મારા પર કૃપા કરીને હું જે કહું છું તે સાંભળજે. (૭૦).
આજે મારાં નયને તો તારું રૂપ જોઈને ધન્ય બની ગયાં, પણ તમારી ઉત્પત્તિકથા સાંભળવા આ મારા કાન ઝંખી રહ્યા છે. (૭૧). કયું નામ ધરાવતા પિતાને માટે તું અમીદ્રષ્ટિ સમી હતી, અને જેમ કોસ્તુભમણિ હરિનું, તેમ તું તેનું હૃદય આનંદિત કરતી હતી? (૭૨). નિર્મળ સ્નાની જનની સમી જગવંદ્ય તારી જનનીના કયા નામાક્ષર હતા? (૭૩). આર્યા, તમે પિતાને ઘરે તેમ જ પતિને ઘરે કેવું સુખ ભોગવ્યું ? અથવા તે શા દુઃખે આ અતિ દુષ્કર પ્રત્રજ્યા લીધી ? (૭૪)–આ બધું હું ક્રમશઃ જાણવા ઇચ્છું છું. પણ આમાં અગમમાં ગમન કરવાને દોષ રખે થાય. (૭૫). લોકેમાં કહેવત છે કે નારીરત્નનું, નદીનું તેમ જ સાધુનું મૂળ ન જોધવું (૭૬). વળી ધાર્મિક જનનો પરિભાવ કરે ઉચિત નથી એ પણ હું જાણું છું ને છતાં પણ તારા રૂપથી ચકિત થઈને કુતૂહલથી તને પૂછું છું.” (૭). એ પ્રમાણે કહેવાતાં આ બેલી, ગૃહિણી, એ બધું કહેવું કઠિન મનાયું છે. એ અનર્થદંડનું સેવન કરવું અમારે માટે ઉચિત નથી. ઘરવાસમાં ભગવેલાં સુખો, પૂર્વનાં કૃત્યો અને ક્રીડાઓ, પાપયુક્ત હેઈને તેમને મનમાં લાવવાં પણ યોગ્ય નથી, તે પાણીથી કહેવાની તો વાત જ કેવી ? (૭૯). છતાં પણ તે સંસાર પ્રત્યે જુગુપ્સા જન્માવી શકે તેમ હોવાથી, હું રાગદ્વેષથી મુક્ત રહી મધ્યસ્થભાવે તે કહીશ, તો તમે મારા કર્મવિપાકનું ફળ સાંભળો. ( ૮૦ ),
એ પ્રમાણે તેણે કહ્યું એટલે તે ગૃહિણી તથા અન્ય રમણીઓ રાજી રાજી થઈ ગઈ અને શ્રવણાતુર બનીને તે સૌએ આર્યાને વંદન કર્યા. (૮૧). આ રીતે તેમના પૂછવાથી તે શ્રમણી તે બધી સ્ત્રીઓને પોતાના પૂર્વભવનાં કર્મના વિપાકરૂપ બધી કથા કહેવા લાગી. (૮૨). ઋદ્ધિ અને ગૌરવ રહિત થઈને, ધર્મમાં જ દષ્ટિ રાખીને, મધ્યથળાવે, પ્રત્યક્ષ સરસ્વતી સમી આર્યા આ પ્રમાણે બાલી (૮૩): હે ગૃહિણી, જે કાંઈ મેં અનુભવ્યું છે, જે કાંઈ મેં સાંળળ્યું છે અને જે કાંઈ મને સાંભરે છે તેમાંથી થોડુંક પસંદ કરીને હું સંક્ષેપમાં વર્ણવું છું, તે તું સાંભળ. (૮૪). જ્યાં સુધી ખરાબને ખરાબ અને સારાને સારું કહીએ—યથાર્થ વાત કરીએ ત્યાં સુધી તેમાં નિંદા કે પ્રશંસાને દેષ) આવતો નથી. (૮૫).
-
-

Page #171

तरंगलोला
इह अन्थि भरहवासे मझिम-खंडम्मि मज्झदेसम्मि । बन्छा नाम जणवओ रम्मो जो सव्व-गुण-कलिओ ।।८६ रवणाग उन्भवो [जो] समागमो आगम-पहाणाणं । आई मज्जायाणं खेतं धम्मत्थ-कामाणं ।।८७ सोक्वं व पणिज्जो छेय जग-विणिच्छर व्य रमणिज्जो । निवाणं पिव वासो धम्मो व्य कओ जहा सफलो ।।८८ पुर-वर-जण-कोलंबी तत्थ पुरी देवलोय-वेलंबी । सब-जण-मणालंबी कोसंबी नाम नामेण ।।८९ सा मझदेस लच्छी उवमाणं अण्ण-रायनगराणं । ललिय समिद्ध-जग-निही सुंदी जउणा नदी-तीरे ॥९०
तत्थ य अपरिमिय-बलो समर-परक्कम-पयाव विवखाओ। नामेण उदयणो नाम साहु-जण-वच्छलो राया ॥९१ मित्त-जण-सोक्ख-रुक्खो सत्तु-वण दवाजसस्स आवासो ।
---- भङवग्ग-समाउलो सग्यो ।।९२ कंतीए पुण्ण चंदो सरेण हंसो गईए नर-सीहो । .. हेहय-कुलम्मि जाओ हयगय रह जोह पउरम्मि ।।९३ जस्स य वासवदत्ता उत्तम कुल-सील-रूव-संजुत्ती। महिला-गुण-संपत्ती पत्ती रइ-सोक्ख-संपत्ती ।।९४
तस्मस्थि नगर-सिट्ठी वयंसओ उसहसेणओ नाम । .. नेगम-पढमासणिओ पासणिओ सव्व कज्जेसु ॥९५ निउणत्यसत्थ-परमत्थ-जाणओ सव्व-सत्थ-निम्माओ । निहलो पुरिस-गुणाणं ववहाराणं च सव्वेसि ॥९६ सोम्मो य गुणावासो मिय-महुर पसत्य काल संलावी। . थिय मज्जाय-चरित्तो उक्कड-यवहार-ववहारी ।।९७ सम्मईसण-सुविसुद्ध-बुद्धि निस्संकिओ पवयणम्मि । जिण-वयण-सावओ सो मोक्ख-सुई-पंथ पडिवण्णो ।।९८ सावय-गुणाग नियरो आहारो नाण-दसण वयाणं । बंध-पमोक्ख-विहण्णू जीवाजीवे कयाभिगमो ।।९९ विणयम्मिरयगोक्ख(?) निज्जर-विवेय-संवर(?) महत्थवी । एच्छाइ पुण्णापुण्ण-विहण्णू(?) सील-व्वय-तुंग-पागारो ॥१०० कुल बंसस्स पीवो निच्चं पयइ-जण-दीण-सीय-घरो। जो लच्छि मज्झिम घरो गुण-रयण-सिरी-घरो धीरो ॥१०१
६

Page #172

તરંગેલિલા
કથામુખ
વસ્ત્રદેશ
ભારતવર્ષના મધ્યમ ખંડમાં વત્સ નામનો રમ્ય અને સર્વગુણસંપન્ન જનપદ છે. (૮૬)–રત્નોનું ઉદ્ભવસ્થાન, મોટા મોટા જાણકારોનું સમાગમસ્થાન, મર્યાદાઓનું આદિસ્થાન, ધર્મ, અર્થ અને કામનું ઉત્પત્તિક્ષેત્ર (૮૭); સુખના જેવો પ્રાર્થનીય, વિદગ્ધોના નિર્ણય જેવો રમણીય, નિર્વાણુના જે વાસગ્ય, અને ધર્મપાલનના જે ફલપ્રદ. (૮૮). કૌશાંબી નગરી
તેમાં છે નગરી નામે કૌશાંબી–જાણે કે ઉત્તમ નગરજનોનું વાસભવન (?), દેવકનું વિડંબન, જનગણમનનું આલંબન (૮૯). મધ્યદેશની લક્ષ્મી શી, અન્ય રાજધાનીઓના આદર્શરૂપ, લલિત અને સમૃદ્ધ જનસમૂહ વાળી, તે યમુના નદીને તીરે વિસ્તરી હતી. (૯૦).
ઉદયન શો
ત્યાં ઉદયન નામનો સજનવત્સલ રાજા હતા. તેનું બળ અપરિમિત હતું, યુદ્ધમાં તેના પરાક્રમ અને પ્રતાપની ખ્યાતિ હતી (૯૧); તે મિત્રોનું કલ્પવૃક્ષ, શત્રુવનનો દાવાનળ, કીર્તિને આવાસ હતો; સુભટસમૂહથી વીંટળાયેલો અને ક્ષાર્થ હતો. (૯૨). તે કાંતિમાં જાણે પૂર્ણચંદ્ર, સ્વરમાં જાણે હંસ, ગતિમાં જાણે નરસિંહ હતો. અશ્વ, ગજ, રથ અને સુભટ (એમ ચતુરંગ સેના)ની પ્રચુરતા વાળા હૈહય કુળમાં તે જન્મ્યો હતો. (૯૩). ઉત્તમ કુળ, શીલ અને રૂપવાળી વાસવદત્તા હતી તેની પત્ની–જાણે સર્વ મહિલાગુણની સંપત્તિ, જાણે રતિસુખની સંપ્રાપ્તિ, (૯૪). નગરશેઠ
શ્રેષ્ઠીઓની શ્રેણીમાં જેનું આસન પ્રથમ રહેતું તે નગરશ્રેષ્ઠી કષભસેન તેના મિત્ર અને સર્વ કાર્યમાં સાક્ષી હતો. (૫). તે અર્થશાસ્ત્રમાં નિપુણ અને તેના તાત્પર્યને જાણકાર હતો; અન્ય સર્વ શાસ્ત્રોમાં પણ તે નિષ્ણાત હતો; બધા પુરુષગુણ અને વ્યવહારેના તે નિકપરૂપ હતો. (૯૬). તે સૈમ્ય, ગુણોને આવાસ, મિત, મધુર, પ્રશસ્ત અને સમાચિત બેલનારો, મર્યાદાયુક્ત ચારિત્ર્યવાળે અને વિસ્તીર્ણ વેપારવણજ વાળો હતો. (૭). સમ્યગદર્શન વડે તેની બુદ્ધિ વિશુદ્ધ થયેલી હતી; પ્રવચનમાં તે સંશયરહિત શ્રદ્ધા વાળો હતો; જિનવચનનો શ્રાવક અને શુચિ મોક્ષમાર્ગને અનુસરનારો હતો. (૮૮). તે શ્રાવકમુણોને નિધિ સમો હતો; જ્ઞાન, દર્શન અને વ્રતને આધાર હતો; બંધ અને મોક્ષના વિધાનને જાણકાર હતો; જીવ અને અજીવનું તેને જ્ઞાન હતું. (૯૯). તે વિનયમાં દત્તચિત્ત (?), નિર્જર, સંવર અને વિવિકનો અતિ પ્રશંસક, પુણ્ય અને પાપની વિધિને જાણકાર અને શીલવંતના ઉતુગ પ્રાકાર સમો હતે. (૧૦૦). તે પોતાના કુળ અને
વંશન દીપક, પ્રજાજનો અને દીનદુઃખનું શીતગૃહ, લક્ષ્મીને મધ્યાવાસ, મુગુરાને ભંડાર તથા ધીર હતે. (૧૦૧).

Page #173

१६
तस्स (?) य वालिया हूँ ओयाइय लद्विया पिया घरिणि । कट्टिया जाया ||१०२ अट्ठण्ह पुत्ताणं मग्गेण सुह वढियाए गए अविमाणिय-दोहलाए किर काले । सह- सुइणम्मि जाया सुपरिंग्गहिया य धाईहिं ॥ १०३ तो मित्त बंधवाणं जाओ अच्चंत किर पमोओन्ति । चावणयं च कयं मह जम्मे अम्म-ताएहिं ॥ १०४ सत्यं च जाय-कम्मं कयं किरं सह जहाणुपुच्चीए । नामं च बंधवा मे पिउणो सोऊण कासी य ॥१०५ इम पवाययभयं (?) तरंग-भंगाउलाए जाए । ओषण दिण्णा तो होउ तरंगवइय ति ॥१०६ मुट्ठी बंध-सीला आयासं पायएहि णो ंति । उत्थला किर सयणे उत्ताणय-सज्जिरी अच्छं ॥ १०७ तो अंक - खीर धाई-जणेण कीडंतरेण केणं पि । रंगाविया अहं किर नाणा मणि कोट्टिन-तलेसु ॥१०८ या किर मज्झ घरिणी सोवणिया खिणिक्खिणिया ।
फोडण वज्जं किर कणय घण फडक्या आसि ||१०९ निच्च पहसिय-मुइया 'इओ इओ एहि' बंधव जणस्स । अंकेसु रमंती किर करेमि हासुल्लए बहुए ||११० अणुसिरि(?) कयाओ किर मए जणस्स अच्छी- सुहृत्थ- सण्णाओ । सम्भमहुर-पलावे तत्थ य भ ( ? )णिया करेमि अहं ॥ १११ अंक परंपर-वूढा अम्मा पिइ भाइ सयण वगेणं । कालंतरेण केण-इ चंक मिउमह प्रवक्ता मि ॥ ११२ अव्वत्य मंजुलयं अकलियं (?) 'तातओ ' त्ति जंपती । बंधव जणस्स पीई पीवरतरियं किर करेमि ॥। ११३. निवत्त-चोल-कम्मा चेडीया चक्कवाल- परिकिष्णा | हिंडमि जहिच्छा... पयईहिं मे कहिये ||११४ कणयमय- पुत्त वीउल्लएहि (?) पंसु - घर उल्लएहिं य रमामि । सहिया- यणेण सहिया बालय-केलि अणुभवामि ॥११५ गमम्मि वरिसे अह मे बुद्धि चउव्विहोवेया । आणीया आयरिया कला गुण-विसारया वीरा ॥ ११६ लेह गणियं रूवं आलेक्खं गाइन । पत्तच्छेज्जं पुक्खर गयं च कमसो य गिण्हामि ॥ ११७ निउणं च पुप्फ-जोणि निउणं तह गंध जुत्ति सत्थं च । विविहा अभिरमणीया कालेण कलाओ गहियाओ ।। ११८ कण्णा चैव सकण्णा या मि अभिओवम जिण - मयम्मि । पिउणा सावग-धम्मं कुल- धम्मममुंचमाणेणं ॥ ११९
तरंगलोल

Page #174

તરંગલા
તરંગવતીને જન્મ, બચપણ, તારુણ્ય
તરંગવતીનો જન્મ
હે ગૃહસ્વામિની, હું તેની પ્રિય પુત્રી તરીકે જન્મી હતી; આઠ પુત્રની પછી માનતાથી પ્રાપ્ત થયેલી હું સૌથી નાની હતી. (૧૦૨). કહે છે કે મારી માતાની સગર્ભાવસ્થા (3) સુખપૂર્વક અને દોહદની પૂર્તિ સાથે વીતતાં, સિંહના સ્વપનદર્શન પૂર્વક ભારે જન્મ થયો અને ધાત્રીઓએ મારી પૂરતી સંભાળ લીધી. (૧૦૩). મિત્રો અને બાંધને, કહે છે કે અત્યંત આનંદ થયે અને મારાં માતાપિતાએ વધામણી કરી. (૧૦૪). યથાક્રમે મારું બધું જાતકર્મ પણ કહે છે કે કરવામાં આવ્યું, તથા પિતાજી સાથે વિચાર કરીને મારા ભાઈઓએ મારું નામ પાડયું (૧૦૫)–જળસમૂહે સભર (?), અને ભંગુર તરંગે વ્યાપ્ત એવી યમુનાએ, માનતાથી (પ્રસન્ન થઈને) આ દીધી, તેથી આનું નામ “તરંગવતી” હે.” (૧૦૬).
અચપણ
કહે છે કે હું મૂઠી બીડી રાખતી, અવકાશમાં પગ ઉછાળતી, અને પથારીમાં ચત્તી સૂતી હોઉં તેમાંથી ઊથલીને ઊંધી થઈ જતી. (૧૦૭). તે પછી કહે છે કે અંકધાત્રી અને ક્ષીરધાત્રીએ એક વાર રમાડતા રમાડતાં મને વિવિધ મણિમય છાબંધ બેય પર પેટે ખસતાં શીખવ્યું.(૧૦૮). હે ગૃહિણી, મારા માટે કહે છે કે રમકડાંમાં સેનાની ખંજરી અને વગાડવાના ઘૂઘરા ને સોનાના ઘણા લખેટા (3) હતા. (૧૦૯). હંમેશાં પ્રસન્ન અને હસમુખી,
અહીં, અહીં આવ (એમ બોલતા) ભાઈઓના ખેાળામાં ખેલતી હું, કહે છે કે વારંવાર ખિલખિલ હસી ઊઠતી. (૧૧૦). લેકેના અનુકરણમાં કહે છે કે હું આંખ અને હાથથી ચેષ્ટાઓ કરતી અને મને બોલાવતાં ત્યારે હું અસ્પષ્ટ, મધુરા ઉદ્દગાર કાઢતી. (૧૧૧) માતાપિતા, ભાઈઓ અને સ્વજનના એક ખેાળામાંથી બીજા ખોળામાં ઊંચકી લેવાતી હું થોડાક સમય જતાં ડગલાં માંડવા લાગી. (૧૧૨). વણસમયે અસ્પષ્ટ અને મધુર તાતા” એમ બેલતી હું બાંધવોની પ્રીતિને કહે છે કે વધુ ગાઢ કરતી હતી. (૧૧૩). ચૂડાકર્મને સંસ્કાર ઊજવાઈ જતાં, હું દાસીઓના જૂથથી વીંટળાઈ યથેચ્છ હરતીફરતી એમ લોકેએ મને કહ્યું છે (?) (૧૧૪). સોનાની ઢીંગલીઓથી ને રેતીના ઘોલક કરીને હું રમતી (અને એમ) સહિયરોના સાથમાં મેં બાળક્રીડા માણી. (૧૧૫). વિદ્યાભ્યાસ
પછી ગર્ભાવસ્થાથી આઠમે વરસે મારે માટે ચાર પ્રકારની બુદ્ધિવાળા, કળાવિશારદ, અને ધીર પ્રકૃતિના આચાર્યો લાવવામાં આવ્યા. (૧૧૬). (તેમની પાસેથી) મેં લેખન, ગણિત, રૂપકર્મ, આલેખ્ય, ગીત, વાદ્ય, નાટય, પત્રછેદ્ય, પુષ્કરગત–(એ કળાઓ) ક્રમશ: ગ્રહણ કરી. (૧૧૭). મેં પુષ્પપરીક્ષામાં તથા ગંધયુક્તિમાં નિપુણતા પ્રાપ્ત કરી. (આમ) કાળક્રમે મેં વિવિધ લલિતકળાઓ ગ્રહણ કરી. (૧૧૮). અમારા કુળધર્મ શ્રાવકધર્મને અનુસરતા મારા પિતાજીએ અમૃતતુલ્ય જિનમતમાં મને તેમની કન્યાને નિપુણ કરી (૧૧૯).

Page #175

तरंगलोला
नयरीए जे पहागा पवयणिया बायया पबयणस्स । पिउणा आणीया मे पवयग-सारं उबलभामि ॥१२० पंच य अणुव्वयाई गुणब्बयाई च तिणि ते मझ । चत्तारि य सिम्याओ देसंति जहाणुपुव्वीए ।१२१
काम कय-पमोयं साभाविय-मंडणं सरीरस्स । बालनणयं रावण(?) पत्ता हं जोव्वणं घरिणि ।।१२२ बहुया किर तस्थ महं सुण्ड थेरा य धू(?पू)इआ अड्ढा । देसावयंस-भूया कुटुंविणो जायया णते (? एति) ॥१२३ तो किर ते पाडसहइ वाय-पुव्वमणुवत्तगो ताओ। कुल-सील स्व-सारसं मज्झ किर वरं अपेच्छंतो ॥१२४ मोग समुल्ला सारसिया नाम चेडिया एया(?गा)। विणओवयार-कुमला साहेइ महं सिणेहेण ॥१२५ अयं पि सहीहि समं हो-सहकारियाहि परिकिण्णा । मनातल-भवग-मिहरे हम्मिय-तलाएसु खेल्लामि ॥१२६ पुरर्फ बयाभरणं खेल्लगयं सुंदरं च जे भक्खा । अम्मा-पियरो सं(? में) भायरो य सव्यं महं देति ॥१२७ विभाग में गुरु-जगो तूसइ दाणेण भिक्खु-जणो य । मुहासीलाग साह-जगो सेसोथ(?) जणो महुरयाए ।।१२८ भाउज्जायाहिं समं कयाइ सहिया-जणेण परिकिण्णा । नियय घर मंदिरे मंदरम्मि लच्छि व्व अच्छामि ।।१२९ पोसह-कालेसु अह बहुसो सामाइयं करित्ताणं । जिग-ययण भावणथं गणिणीओ पज्जुवासामि ॥१३० अमहिय हियय दइया अम्मा-पिइ-भाइ-बंधवाणं च। कालं गमयामि अहं एवं सुह-सायस्-निबुड्डा ॥१३१ अह अण्णया कयाई कालागुरु-धूव-दुद्दिणे ताओ । चित्त-कुसुमावयारे आसण-घरए सुह-निसण्णा ।।१३२ पहाय-पसाहिय-जिमिओ अम्माए समं मह परिकहाहि । पास ट्ठिय लच्छीए अच्छइ जह चेव गोविंदो ॥१३३ अपि [1] हाइऊणं अरहताणं कए पणामम्मि । पूइऊण(?) पूणिज्जे अम्मा-पिइ-वंदणाभिगया ॥१३४ पिउणा पाय-गहणं अम्माए वि विणय-पुव्वयं कासि । अह बोत्तूण जियाहि ति तेहिं वइसाविया पासे ।।१३५ एयम्मि देस काले काला तत्थ धवला य पडकूला(?) । चन्द-कर-भूसिया विव सारय रयणो विरायंती ॥१३६ उउय(?)-पुप्फ समिद्धं नव एलयं(? पण्णय)-संपुडं गहेऊण । पुप्फ-धर-वावडा णे आसण घरगं पविसेइ य ॥१३७

Page #176

તરંગલાલા
નગરીમાં જે મુખ્ય પ્રવચનવિદ અને પ્રવચનના વાચક હતા તેમને પિતાજીએ મારે માટે બોલાવ્યા, અને મેં નિગ્રંથ સિદ્ધાંતનો સાર ગ્રહણ કર્યો. (૧૨૦ ). તેઓએ પાંચ અણુવ્રત, ત્રણ ગુણવ્રત અને ચાર શિક્ષાવતનો મને ક્રમાનુસાર બંધ આપે. (૧૨૧).
યૌવન
એ પછી ગુહિણી, બાળપણ વિતાવીને (૨) હું કામવૃત્તિને કારણે આનંદદાયક ને શરીરના સ્વાભાવિક આભરણ સમું યૌવન પામી. (૧૨૨). તે વેળા કહે છે કે શ્રીમંત, પૂજનીય અને દેશના આભૂષણ રૂપ ઘણાયે વૃદ્ધ ગૃહસ્થ તેમની પુત્રવધૂ તરીકે મારું માગું નાખતા હતા. (૧૨૩). પણ કહે છે કે (મારી ઇચ્છા) જાળવીને વર્તતા પિતાજી, સરખેસરખાં કુળ, શીલ અને રૂપવાળો વર નજરમાં ન આવવાથી તે (ભાગને ) યુક્તિપૂર્વક અસ્વીકાર કરતા. (૧૨૮). (તે બધી) વાતચીત સાંભળીને સારસિકા નામની એક વિનયવિવેકમાં કુશળ દાસી મારા પ્રત્યેની રહને કારણે મને કહેતી. (૧૨૫). હું પણ “ જી, જી, ” કરતી સખીઓથી વીંટળાઈને, સાત માળની હવેલીની ટોચે અગાશીમાં રમતી. (૧૨૬), પુષ્પ, વસ્ત્રાભૂષણ, સુંદર કીડનક અને જે કાંઈ ખાદ્ય પદાર્થો હોય તે સર્વ મારાં માતપિતા અને ભાઈઓ મને આપતાં. (૧૨૭). મારા વિનયથી સંતુષ્ટ હતા ગુરુજન, દાનથી ભિક્ષુક જન, સુશીલતાથી બંધુજન, અને મધુરતાથી સર્વ ઇતરજન. (૧૨૮). કવચિત ભાઈઓથી, તો કવચિત સહિયરથી વીંટળાઈને હું મારા ઘર - મંદિરમાં મંદર પર્વત પર લક્ષ્મીની જેમ રહેતી હતી. (૧૯). પૌષધશાળામાં હું વારંવાર સામયિક કરતી અને જિનવચનોની ભાવના માટે ગણિનીઓની સેવાસુશ્રુષા કરતી. (૧૩૦). માતાપિતા, ભાઈઓ અને બાંધને હદયથી વધુ ને વધુ પ્રિય થતી હું એ રીતે સુખસાગરમાં નિમગ્ન બનીને સમય વિતાવતી હતી. (૧૩૧).
માલણનું આગમન
હવે કોઈ એક વાર પિતાજી નાહી, વસ્ત્રાભૂષણ સજી, જમીને બેઠકખંડમાં આરામથી બેઠા હતા. ખંડમાં કૃણાગુરુના ધૂપના ગોટા પ્રસર્યા હતા, અને રંગરંગનાં કુસુમે વ સજજા કરેલી હતી. પડખે રહેલી લક્ષ્મી સાથે વિષ્ણુ વાર્તાલાપ કરતા હોય, તે પ્રમાણે તેઓ મારી માતા સાથે વાર્તાલાપ કરી રહ્યા હતા. (૧૩૨–૧૩૩). હું પણ નાહી, અરહ તેને વાંદી, પૂજ્યની પૂજા કરીને બા-બાપુજીને વંદન કરવા ગઈ. (૧૩૪). મેં પિતાજીને અને માતાને વિનયપૂર્વક પાયલગણ કર્યા, એટલે તેઓએ “જીવતી રહે” કહીને મને તેમની પાસે બેસાડી. (૧૩૫). તે સમયે ત્યાં વાને શ્યામ પણ વેત વસ્ત્રોમાં સજજ થયેલી અને એમ ચંદ્રકિરણોથી વિભૂષિત શરદ-રજની સમી શોભતી, કૂલપાતરી લાવતી માલણે, મોસમી ફૂલોથી ભરેલ તાજાં પર્ણોને સંપુટ લઈ અમારા બેઠકખંડમાં પ્રવેશ કર્યો. (૧૩૬-૩૭).

Page #177

तरंगलोला
काऊण अंजलिं सा तायंते भणइ भमर-महुर गिरा ।। ललिय-पणयंग-लही घण-भर-सिस्सेयण(?) विणएण ॥१३८ माणस-सर-संपत्ता संपइ इह-वास-जाय-परिओसा । सरयागम घोसणयं करेंति सुहरिसमिमे हंसा ।।१३९ सरओ अल्लियमाणो सहसा हंसेहिं पम्ह-धवलेहिं । कासेहि पयासिज्जइ जउणा-कच्छट्टहासेहिं ॥१४० नीलेंतो गलिय-वणे असण-वणे पीयए करेमाणो । कासे य सक्तिवण्णे धवलेतो आगसो सरओ ।।१४१ गहवइ वट्टइ सरओ नट्ठा सत्तूहिं ते समं मेहा । संपइ जह पउम-सरं तह सेवउ ते चिरं लच्छी ।।१४२
तो एवं भणमाणी उवगया गहवइस्स उवणेइ । संछण्णं चंगोडं सा सहसा सत्तिवण्णाणं ॥१४३ तत्थुग्घाडिय-निग्गय-पहाविओ दस दिसाउ पूरेतो । गयवर-मय-गंधो विव गंधो सो सत्तिवण्णाणं ।।१४४ तं सत्तिवण्ण-पुण्णं चंगोडं मत्थयम्मि काऊणं । पुप्फेहिं तहा अग्धं अरहंताणं कुणइ ताओ ।।१४५ भझं च देइ ताओ अम्माए अप्पणो य मालेइ । पेसेइ य पुत्ताणं .. स-कसत्ताण पि पुप्फाई ॥१४६ पेच्छइ य उक्खिवंतो सारय-ससि-निम्मलेहि कुसुमेहिं । करि दंत-पंडुराओ पिंडीओ सत्तिवण्णाणं ॥१४७ तत्थ य कंचण गारं(?) अमलिय-जुवइ-पओहर-पमाणं । पस्मइ स-रयं पयगुं रुण्पय कुल(?)-पिडियं(?) पिंडिं ॥१४८ तो..................अ-वरं कणय-सच्छह पिंडि ।। विम्हय फारिय-नेत्तो पेच्छइ य चिरं गहेऊणं ॥१४९ ताओ य तं गहेर्ड मणम्मि सु-विणिच्छियं करे जे । तो निचल-सव्वंगो मुहुत्तमेत्तं विचितेइ ॥१५०
तत्तो हासविय-मुहो मझ पणामेइ तं कुसुम-पिडि । भणइ य मुणेहि पुत्तय इमीए वण्णाहिगारमिणं ।।१५१ तं पुष्फजोणि सत्थम्मि सिक्खिया गंधजुत्ति-सत्थं च । एत्यत्थि तुज्ज्ञ विसउ त्ति तेण भणिया तुमं पुत्ति ॥१५२ पगईए पंडुराओ पिंडीउ पुत्ति सत्ति वणाणं । कारण जाएण इमा केण मणे पीइया पिंडी ॥१५३ अम्हं विम्हय-हेउं कि मण्णे होज्ज सिप्पिएण कया । अह जोणी-सत्थम्मी सिक्खिय-गुण-पायडण-हेउं ॥१५४

Page #178

ત ગલાલા
શરદ્ર-ણું ન
*
હાથ જોડી, દેહયષ્ટિને લાલિત્યથી નમાવી, ભ્રમર જેવા મધુર સ્વરે તે પિતાજીને સવિનય કહેવા લાગી ( ૧૩૮) : માનસ સરાવરથી આવેલા અને હુવે અહીં વસીને પરિતાપ પામેલા આ હ ંસે શરદના આગમનની સહ ધેાષણા કરી રહ્યા છે. ( ૧૩૯ ). આશ્રય લેતા હસે, શ્વેત પદ્મો અને યમુનાતટના અટ્ટહાસ સમાં કાશફૂલા વડે શરદઋતુનું પ્રાકથ એકાએક થઈ રહ્યું છે. (૧૪૦), ગળીના વનને નીલ ર ંગે, અસનવનને પીત રંગે, તેા કાશ અને સપ્તપણું તે શ્વેત રંગે રંગતે! શરદ આવી પહોંચ્યા છે. (૧૪૧). હે ગૃહસ્વામી, શરદ પ્રવર્તે છે, જેમ તારા શત્રુ તેમ મેા પણ પલાયન કરી ગયા છે, જેમ શ્રી અત્યારે પાસરાવરને સેવે છે, તેમ તે તારુ' ચિરકાળ સેવન કરેા. (૧૪૨).
२१
સપ્તપર્ણનાં પુષ્પાને ઉપહાર
એમ ખેલતી તે શેઠની સમીપ ગઇ, અને સપ્તપર્ણનાં પુષ્પાની બંધ ટાપલી તેણે ઊલટથી તેની સમક્ષ મૂકી ( ૧૪૩ ). તેને ઉધાડતાંની સાથે જ મદઝરતા હાથીની મગધ જેવી તે સપ્તપર્ણનાં ફૂલાની મહેક ઊઠી અને દશે દિશાઓને ભરી દેતી તે ઝડપવી પ્રસરવા લાગી.( ૧૪૪ ). સપ્તપણુનાં ફૂલે ભરેલી તે ટાપલી માથા પર મૂકીને પિતાજીએ તે ફૂલેાથી અરહાની પૂજા કરી. ( ૧૪૫ ). તેમણે મને તેમ જ મારી અમ્માને તે ફૂલ આપ્યાં, પાતે પણ તેની માળા પહેરી, અને પુત્રા તથા પુત્રવધૂએને પણ તે મેકલાવ્યાં. ( ૧૪૬ ). શરદના ચંદ્ર જેવાં શ્વેત સપ્તપર્ણનાં ફૂલાને ઉછાળતાં પિતાજીએ તેમાં હાથીદાંત સમાં શ્વેત ગુચ્છા જોયા. ( ૧૪૭), અને તે સાથે તેમાં તરુણીના અવિકસિત (?) સ્તન જેવડા પરાગરજવાળે!, સાનાની ગટી (?) જેવા એક લધુ ગુચ્છ પણ તેના જોવામાં આવ્યે. ( ૧૪૮). એટલે એકનકવર્ણાં સુંદર ગુચ્છને હાથમાં પકડીને તે વિસ્મયવિસ્ફારિત તંત્રે ક્યાંય સુધી નિહાળી રહ્યા, (૧૪૯). તેને પકડી રાખીને, મનમાં કશાક ચાક્કસ નિય કરવા માટે પિતાજી સર્વાંગે નિશ્વલ બનીને ઘડીક વિચારી રહ્યા. ( ૧૫૦ ).
તરગવતીની સેાટી
પછી, હસતા મુખે તેમણે મને તે કુસુમગુચ્છ આપ્યા અને મેલ્યા, ' મેટા, આ ગુચ્છના રંગના ખુલાસા તું વિચારી જો. (૧૫૧). તુ' પુષ્પયેાનિશાસ્ત્ર અને ગંધયુક્તિશાસ્ત્ર શીખી છે. આ તારા વિષય હોઈ તે તેથી જ, બેટી, તને કહું' બ્રુ. (૧૫૨). બેટી, સપ્તપર્ણનાં પુષ્પગુચ્છ પ્રકૃતિથી શ્વેત જ હોય છે. તે પછી આ એક ગુચ્છ પીળા છે, તેનાં કાં કારણે। હાવાનું લાગે છે ? (૧૫૩). શું કદાચ કોઈ કલાવિદે આપણને આશ્રય પમાડવા માટે એ બનાવ્યા હશે, કે પછી પુષ્પયેનિશાસ્ત્રના શિક્ષણને પ્રયાગ કરી બતાવવા માટે ? (૧૫૪).

Page #179

तरंगलोला
२२
छारोसहि जोगेहि य पुप्फ-फलाणं च कीरइ पराओ । विग्धं (? सिट्ठ) कारण-जायं [त] मिंदयाले जहा दिटुं ॥१५५ उप्पाड(?) निहिय-मत्तं रुक्खाणं...ओसह गुणेणं । नवरिं वण्ण-विहाणं पुप्फ-फलाणि च बहू होंति ॥१५६ एव भणियम्मि ताएण तत्थ तो हन्नइ(?) कुसुम-पिडि । अग्घाईऊण सुइरं आयरतएरण पेच्छामि ॥१५७ वण्ण-रस रूव-गंध-गुणुकरिसं [च सु-परिच्छियं जाहे । ईहापोह-वियारण-गुण-संसिद्वीए
बुद्धीए ॥१५८ तो मुणिय-कारणा हं भणामि विणय-रइअंजलि-मउला । आसण्ण-विहिय-परिचय-गुणेण पुरओ य तायस्स ॥१५९ भूमी-काल-प्पभवं पोसणमप्पोसणं च विद्धिं च । नाऊण पायवाणं पगइ-विगारा य णायव्वा ।।१६० ते पुण सिप्पिय जोगुप्पाइय-विहि-कारणेहिं जायंति । ते पंच वण्ण-हेऊ जे भणह न ते इट्ट अस्थि ॥१६१' गंधेण सूइओ मे वर-कंचण-रेणु पिंजरो सुरभी । पिंडीए अह राओ वर-पउम-कओ इमो ताय ॥१६२ तो भणइ तत्थ ताओ वणस्स मज्झम्मि होहिई कत्तो । पंकय-रयस्स पुत्तय उववत्ती सत्तिवण्णम्मि ।।१६३ तो बेमि सुणह ताया कोरणमिणमो पमाण-विहि-दिट्ठ । जह सन्तिवण्ण-पिंडी पंकय रय-पिंजरा इणमो ॥१६४ पुप्फाण पभव-रूक्खस्स सत्तिवण्णस्स तस्स आसण्णे । भवियव्यो पउम-सरो सरयोले पीवर-सिरीओ ॥१६५ तत्थ दिवाकर कर-बोहिएसु नियय-रय-पिंजरीएसु । पउमेसु छप्पय-गणा निलेति मयरंद-लोहेणं ॥१६६ तो तत्तो उड्डीणा बहसो( ? ) मयरंद-पिंजरा भमरा । अल्लिंति सत्तिवण्णस्स तस्स पुप्फ-गुलिएसु तहि ।।१६७ छप्पय-गण-पय-निलीण-संफ(?)-संकंत-रेणु-भावेण । तो तेणं लच्छिधरा कय(१)वर रएण आ(? पी)यया जाया ॥१६८ एत्तियमेत्तं एयं नत्थि विगप्पो त्ति जंपियम्मि मए । तो पुप्फ वावडा सा सुठु हुमुणियं ति भाणीया ॥१६९ अवयासेऊण य मं सीसे अग्घाइऊण तो ताओ । हरिसाऊरिय-हियओ पुलइय-अंगो इमं भणइ ॥१७० सुठु हु मुणियं पुत्तय यिय-गयं मम वि एत्तियं चेव । विण्णाण-सिक्खियं पुण परिक्खिउं पुच्छिया सि मए ॥१७१ विणय-गुण-रूव-लावण्ण-सील-गुण(?) धम्म-विणएहिं । पवरं वरं किसोपरि पावसु अचिरेण कालेण ।।१७२

Page #180

તરંગલાલા
२३
ક્ષાર અને ઔષધિઓના વેગથી ફળ ફૂલ ને પરાગ (?) ત્વરિત ઉત્પન્ન કરી શકાય છે. તેનાં કારણે આપણે ઈંદ્રજાળમાં જેમ જઈએ છીએ તે પ્રમાણે દર્શાવાયાં છે. (૧૫૫).
ઔષધિના ગુણભાવે વૃક્ષોને તરત ઉગાડવાની (૨), અથવા તો ફળ ફૂલે કે વિવિધ રંગનું નિર્માણ કરવાની ઘણી રીતો છે ()” (૧૫૬):
પિતાજીએ એ પ્રમાણે કહ્યું એટલે મેં એ પુષ્પગુચ્છને લાંબા સમય સુધી સુંઘી જોયો અને બરાબર ધ્યાનથી તેને તપાસ્યા. (૧૫૭). રોહાપોહ અને વિચારણાની શક્તિ ધરાવતી મારી બુદ્ધિ વડે તેના રંગ, રસ, રૂપ અને ગંધના ગુણોની માત્રાનું મેં બરાબર પરીક્ષણ કર્યું, અને મને કારણ સમજાયું, એટલે સવિનય મસ્તક પર અંજલિ રચીને મેં, પિતાજીને નિકટના પરિચય વિશ્વસ્ત મનથી(2) કહ્યું (૧૫૮–૧૫૯] : “વૃક્ષની ભેગ, કાળ, ઉત્પત્તિ, પાષણ, પોષણનો અભાવ તથા વૃદ્ધિ – એ બધું સમજ્યા પછી જ તેમની મૂળ પ્રકૃતિ અને તેમાં થયેલા વિકાસ જાણી શકાય. (૧૬). વળી તે વિકારો કેઈ કળાવિદની પ્રગવિધિને કારણે પણ ઉત્પન્ન થતા હોય છે. પરંતુ આ પુષ્પગુચ્છને વિશિષ્ટ રંગ તમે જે પાંચ કારણોનો નિર્દેશ કર્યો છે તેમાંનાં એક્યનું પરિણામ નથી (૧૬૧). પિતાજી, આ ગુચ્છને જે રંગ છે તે સુગંધી ને રતાશ પડતી પીળી પરાગરજના થરને લીધે છે, અને તેની વિશિષ્ટ ગંધ સૂચવે છે કે તે ઉત્તમ પાને પરાગ છે.” (૧૬૨). એટલે પિતાજી બોલ્યા, “બેટા, વનની વચમાં રહેલા સપ્તપર્ણના પુષ્પમાં કમળરજ હોવાનું કઈ રીતે બંધ બેસે ? (૧૬૩), એટલે મેં કહ્યું, “પિતાજી, સપ્તપર્ણને આ પુષ્પગુચ્છ કમળરજ વડે રતાશ પડતો પીળો કઈ રીતે થયે હશે તેના કારણનું મેં પદ્ધતિસર જે અનુમાન કર્યું છે તે તમે સાંભળે. (૧૬૪). જે સપ્તપર્ણ વૃક્ષનાં આ ફૂલે છે તે વૃક્ષની સમીપમાં, શરદઋતુમાં શોભાવૃદ્ધિ પામેલી કોઈક કમળતળાવડી હોવી જોઈએ. (૧૬૫). ત્યાં સૂર્યકિરણોથી વિકસેલાં અને પોતાની પરાગરજે રતાશ પડતાં પીળાં બનેલાં કમળામાં પરાગના બે ભ્રમરવૃંદ ઊમટતાં હોય. (૧૬ ૬). ઘાટી પરાગરજની રતાશ પડતી પીળી ઝાંયવાળા એ શિમરે ત્યાંથી ઊડીને બાજુના સપ્તપર્ણની પુપપેશીઓમાં આશ્રય લેતા હોય. (૧૬૭). ભ્રમરવંદના પગે ચેટલી કમળરજના સંક્રમણથી તે સપ્તપર્ણનાં પુષ્પ કમળરજની ઝાંય પામ્યાં હેય () (૧૬ ૮). આ વસ્તુ આ જ પ્રમાણે હવામાં કશે સંદેહ નથી.” એ પ્રમાણે મેં કહ્યું એટલે પેલી માલણ બોલી, “તમે બરાબર કળી ગયાં.” (૧૬૯). એટલે મને ભેટી, ભારું મસ્તક સ્વી પિતાજીએ હર્ષભરેલ હૈયે અને પુલકિત શરીરે આ પ્રમાણે કહ્યું (૧૭૦) : “બેટા, તેં મર્મ બરાબર જાણ્યો. મારા મનમાં પણ એ જ પ્રમાણે હતું, પરંતુ તું જે કળા શીખી છે તેને પરીક્ષા કરવા પૂરતું જ મેં તને પૂછયું હતું.(૧૭૧). કૃશદરી, તને વિનય, રૂપ, લાવણ્ય, શીલ અને ધર્મવિનય—એવા ગુણોથી યુક્ત ઉત્તમ વર જલદી મળજો.” (૧૭૨).
S

Page #181

२४
अम्माए विष्णविओ नाओ बलियं खु कोउहल्लं मे । तं सत्तिवण्ण-रुक्वं कण्णा निव्वणियं दहं ॥ १७३ लट्ठति भगइ ताओ पेच्छसु तं सयणचग्ग-परिकिण्णा । कुसुय सुहाहि समं तत्थ सरे मज्जणं कल्लं ॥१७४ ताणं आणता तत्थ य को डुबिया मयहरा य । कल्ले करेह सज्जं भोज्जं मज्जं (?) उवणमि ॥ १७५ जाणि (? बाणि) सोहणाणि गंध मल्ले य कुणह सज्जं ति । नोहति महिलियाओ तत्थ सरे मजणं काउं ॥ १७६ धाईहि य सहियाहि यस व्याहिं वि निय-भाउजायाहि । अभिगंदिया मि बहुसो समंत-सयराह तो घरिणि ॥ १७७ धाईए अहं भणिया सज्जं ते जेमणं इमं पुत्त । ता उवविससु य भुंजसु मा ते वेला अइच्छिहि ॥ १७८ अइए भोयण-काले जो खओ (?) न भुंजइ तहा पुत्त । अग्गी निरिघणो विव विज्झायइ तत्स कायग्गी ॥ १७९ कायग्गी किर संतो वण्णं रूवं च सोउमल्लं च । हगए बोहिस्स सुहे उवणमंतो ( ? ) ||१८० भुंजसु मा ते कोल-व्वएण गहियाए । दोसो त्ति साणुकंपं अहं भणिया ॥ १८१ सित- सुकट्ठे छेत्त के यार - वप्प जायस्स । उक्य-रोवियस सुव्विद्ध-पुट्टस्स ॥१८२
छायं बलं च तो एहि पुत्त कोई हवेज्ज
खीरेण
तिक्खुत्तो
भंग-मलिय- कुट्टिय निक्कणिय-पलय (?) - सारियं सयलं । ससि खीर- सुद्ध-वणं मिड-विसयं नेह-रस- गाढं ॥१८३ कन्तिम अविगलिय-गुणं बहु- बप्फ-दुक्खियं पिव स बर्फ | सुरहि - घय- पभूय वंजण- विविहोल्ल पाणय- समयं ॥ १८४ जिमिया मि जहुद्दिट्टिय मिय-सिद्ध (?) उइयम्मि कालम्मि | वण्ण-रस-गंधय (?) - सयल-गुण- सालि भुजिया सालिं ॥१८५ हत्थोदकं च दिष्णं घरिणि मह भायणम्मि अण्णामि । हत्थाय लूहिया में खोमेण सुगंध थे ||१८६ भोण ग... वहत्यं व (? घ) य-तेल्लं तओ मए छिक्कं । हत्थ-मुह-मंडणत्थं परियण- परिमंडयंतीए ॥। १८७ कल्लं किर उज्जाणं निग्गच्छामो न्ति तत्थ जुवईणं । मण - परिओसुप्फालो मुद्देसु परियट्टिओ हासो ॥१८८ तो दिवस -गय- पवित्ती संपत्ता चक्खु - विसय- निव्वित्ती । रक्ता कम्म-निवित्ती निंदुपत्ती मणुस्सा ||१८९ सयणम्मि य सुत्ताए पास-ट्ठिय-दीव नासिय-तमोहा | सा वि सुहेण गया मे मयलच्ण-लेलिया रती ॥१९०
तरंगलोला

Page #182

તરંગલા
ઉજાણુએ જવાને પ્રસ્તાવ
તે વેળા અમ્માએ પિતાજીને વિનંતી કરી, “બેટીએ વર્ણવેલુ એ સપ્તપણે વૃક્ષ જેવાનું મને ભારે કુતૂહળ છે.” (૧૭૩). પિતાજીએ કહ્યું. “બહુ સારું. તું સૌ સ્વજનો સાથે તે જોવા જજે, અને ત્યાંના સરેવરમાં કાલે તારી પુત્રવધૂઓ સાથે નાન પણ કરજે.” (૧૭૪). પિતાજીએ ત્યાં જ ઘરના મોટેરાઓને અને કારભારીઓને આજ્ઞા દીધી, કાલે ઉદ્યાનમાં નાનજન કરવા માટેની તૈયારીઓ કરજો. (૧૭૫). સુશોભિત વસ્ત્રો અને ગંધમાલ્ય પણ તૈયાર રાખજો–મહિલાઓ ત્યાંના સરોવરમાં નાન કરવા જશે.”(૧૬).
હે ગૃહસ્વામિની, ધાત્રીઓએ, સખીઓએ તથા મારી બધી ભાઈઓએ મને એકદમ અભિનંદનોથી ઘેરી લીધી.(૧૭૭). પછી ધાત્રીએ મને કહ્યું, “બેટા, તારું ભોજન આ તૈયાર છે, તો જમવા બેસી જા. નહીં તે ભોજનળા વીતી જશે.(૧૭૮). બેટા, ભજનવેળા થતાં જે જમી ન લે તેને જઠરાગ્નિ બળતણ વિનાના અગ્નિની જેમ બુઝાઈ જાય છે.(૧૭૯). કહ્યું છે કે જઠરાગ્નિ જે બુઝાઈ જાય તો વર્ણ, રૂપ, સુકુમારતા, કાંતિ અને બળના નાશ કરે.....(૧૮૦). તો ચાલ બેટા, જમી લે, જેથી કરીને વેળા વીતી જવાથી થતો કોઈ દેવ તને ન લાગે. એ પ્રમાણે લાગણીથી મને કહ્યું. (૧૮૧) એટલે તેણે કહ્યા પ્રમાણે ઉચિત વેળા જાળવીને, મેં વર્ણ, ગંધ, રસ આદિ સર્વગુણસંપન શાલિનું ભજન કર્યું.
કેવી હતી એ શાલિ ? બરાબર ખેડેલી અને દૂધે સીંચેલા કક્યારાઓમાં વાવેલી, ત્રણ વાર ઉખેડીને ચોપેલી, યોગ્ય રીતે વૃદ્ધિ પામીને પુષ્ટ થયેલી, લણેલી, મસળેલી, છડેલી, ચંદ્ર અને દૂધ જેવા વેત વાનવાળી, પોચી, ગાઢ નિગ્ધતા વાળી, ગુણ નષ્ટ ન થાય તે રીતે રાંધેલી, વરાળ નીકળે તેવી ફળફળતી, સુગંધી ઘીથી તર કરેલી અને ચટણ, પાનક વગેરેથી યુક્ત. (૧૮૨–૧૮૫). હે ગૃહસ્વામિની, પછી મને બીજા પાત્રમાં હાથ ધોવરાવ્યા અને સુગંધી લૌમ વસ્ત્રથી મારા હાથ લૂછળ્યા. (૧૮૬). પછી ભેજન..માટે, પરિવારના શણગાર રૂપ મેં હાથપગના શણગાર સજવાના હેતુથી (૩) ઘી અને તેલને સ્પર્શ કરે (2) (૧૮૭). કાલે તો ઉજાણીએ જઈશું એમ જાણીને ઘરની યુવતીઓનાં મુખ પર અંતરના ઉમંગની ઘેષણા કરતું હાસ્ય છવાઈ ગયું. (૧૮૮). ત્યાં તો જેમાં સમાપ્ત થઈ છે દિનભરની પ્રવૃત્તિ, પ્રાપ્ત થઈ છે ચક્ષુને વિવય-નિવૃત્તિ, જેને લઈને થતી કર્મથી નિવૃત્તિ ને નિદ્રાની ઉત્પત્તિ, એવી આવી પહોંચી રાત્રી, (૧૮૯). અંધારાને ફેડત દીપક પાસે રાખી શિયનમાં હું સૂતી ને મારી એ ચાંદનીચીતરેલી રાત્રી સુખે વીતી. (૧૯૦).

Page #183

तरंगलोला
धोय-मुह-हत्थ-पाया अरहते बंदिऊण साहू य । संखेव-पडिक्कता उववण-गमणू सुया अहयं ॥१९१ उजाण-गमण-तुरियाहिं तत्थ अह परम्मि जुवईहिं । अलस-गमण त्ति रत्ती बहुयाहि बहु उवालद्धा ॥१९२ उज्जाण-गमण-पेच्छण संलाव-कहाहि जग्गमाणीणं । कासि बि अइक्कंता मज्जणय भणोरह-कहाहिं ।।१९३
पूइय आरक्खिय-कम्मकरा मयहर-णरो परियणो य । भोज्जं समीहिउँ जे उज्जाणं ते गया पुव्विं ।।१९४ सो गयण-गसण-पहिओ सहसा जासुमण-कुसुम-संकासो। उठेइ पुव्व-दिस-कमल-बयण-वियसावओ सूरो ॥१९५ गिण्हति विविह-रागे पट्टे खामे' य कोसियारे य । चीणंसुए य वत्थे महग्य-मोल्ले विचित्ते य ।।१९६ गिण्हते य सविसेसे मुत्ताहल-कणय-रयण-संघडिए । ते भूसण-सव्वस्से सिप्पिय-विण्णाण-निम्माए ।।१९७ सुन्देर-बद्धण-करं सोहग्गाणुग्गहं ति(?) पसाहणयं । जोव्वण गुण साहलयं... ... ... ... ...विलया ।।१९८ तो सव्व-सयण-महिला आमंतिय आगयासु तासु तहिं । सज्जीकय-निग्गमणा अम्मा उज्जाण-गमणस्स ॥१९९ ताहिं माहलाहि समयं वटुंते सोहणम्मि य मुहुत्ते । सव्व-समिद्धीए तओ उज्जाणं पत्थिया अम्मा ॥२०० अणुमग्गओ य अम्माए तत्थ वेगेण नीइ जुवइ जणो । आभरण-रवेण तयं भवणस्स . पहं पपूरेतो ॥२०१ नेउर-रुणरुण-सदो कणय-रयण-मेहला-खणक्खणया । मंजीर-खिखिणीण य सदुग्घोसो सुहो(घो!)सो उ ॥२०२ तत्तो गच्छंतीणं जणस्स ओस्सारणं पिव करेइ । वम्मह-नंदी-तूरं तासि निययाभरण-तूरं ।।२०३ इय तासिं निग्गमणं कहियं मे उवगयाहिं चेडीहिं । वाहरिउं मं तत्थागयाहिं अम्मा-निओएणं ।।२०४
अयं पि सहीहि समं कमेण मज्जिय-पसाहिया घरिणि । सव्वाभरण-मणोहर महरिह (?)-चेल्लियंगीहिं ॥२०५ आगिट्ठि-चिंध-पढें कंचण-पिट्ठीए । मंडियमुयारं । महरिह-सोट्ठा(?)लण्हं पटूट-सुवत्थं 'नियत्था मि ॥२०६ आभरण-वसण-महरिह-रयण-समूह-प्पहा-वियाणेण । बिउणीकय-लायण्णा उउ-पुफिय-चंपयलय व्य ।।२०७

Page #184

તરંગલેલા
ઉજાણું મેં હાથ, પગ અને મોં ધેય, અરહંતે અને સાધુઓને વંદન કર્યા, ટૂંકું પ્રતિક્રમણ કયુ અને ઉજાણીએ જવા હું ઉસુક બની ગઈ (૧૯૧). ઉજાણીએ જવા ઉતાવળી હાઈ ને યુવતીઓ અને પુત્રવધૂઓએ પણ ત્યારે ગયેલી રાતને “કેમેય વીતતી નથી' એમ કહીને ઘણી ભાંડી હતી. (૧૯ર). કેટલીકેએ તો “ઉજાણીએ જઈશું, શું શું જઇશું, કેવાં નાહીશું' વગેરે મનોરથોની પરસ્પર વાત કરીને આખી રાત જાગરણમાં જ ગાળી હતી. ૧૯૩).
તૈયારી
રસોઈયા, રક્ષકે, કાનવાળા, કારભારીઓ અને પરિચાર્કે ભોજનની તૈયારી માટે સૌને પહેલાં ઉદ્યાને ગયા. (૧૯૪). ત્યાં તે એકાએક ગગનમાગને પથિક, પૂર્વદિશાના વદન કમળને વિકસાવનાર, જપાકુસુમ સમ (રાત) સૂર્ય ઊગે. (૧૯૫). મહિલાઓએ રંગબેરંગી, ભાતભાતનાં, મહામેધાં પટ્ટ, લૌભ, કૌશિક અને ચીનાંશુક વસ્ત્ર લીધાં; કસબીઓએ કલાકુશળતાથી બનાવેલાં , સેના, મેતી, અને રત્નનાં ઉત્તમોત્તમ આભૂષણ લીધાં; તથા સેંદર્યવર્ધક, સૌભાગ્યસર્ષક, યૌવન-ઉદ્દીપક પ્રસાધન સીવાં (૧૯૬-૧૯૮). એ પછી સગાસંબંધીની સર્વ નિમંત્રિત મહિલાઓ આવી જતાં અમ્માએ ઉજાણીએ જવા નીકળવાની તૈયારીઓ કરી (૧૯૯), અને શુભ મુહૂર્ત બધી સામગ્રી સહિત અમ્માએ તેમની સાથે પ્રયાણ કર્યું. (૨૦૦). તરત જ અમ્માની પાછળ વાસભવનના ભાગને આભૂષણના રણકારથી ભરી દેતે યુવતી સમુદાય ચાલ્યો. (૨૦૦૧). તરુણીઓના નૂપુરનું સમ્મક ઝુમ્મક, સુવર્ણમય રત્નમેખલાને ખણખણાટ, અને સાંકળીની કિ કણને રણકાર–એ. સૌને રમ્ય ઘેષ ઊઠતો હતો () (૨૦૨). મન્મથના ઉત્સવની શરણાઈ સમી તેમને આભૂષણની શરણાઈ જાણે કે લેકેને માર્ગમાંથી દૂર હઠવે કહી રહી હતી. (૨૦૩). અમ્માના આદેશથી મને બોલવવા આવેલી દાસી ઓએ તેમના નીસર્યાના સમચાર મને કહેથા, (૨૦૪).
એટલે, હે ગૃહસ્વામિની, શરીરે સર્વ શણગાર અને મનોહર, મૂલ્યવાન વસ્ત્રથી સુસજજ થયેલી મારી સખીઓએ મને મજજન કરાવીને શણગાર સજાવ્યા. (૨૫). મેં સુવર્ણચૂર્ણથી મંડિત, મૂલ્યવાન, સુકુમાર, સુંદર, વેત, આકર્ષણ માટેના દેવજપટ સમું. પટ્ટોક પહેર્યું. (૨૦૬). વસ્ત્રાભૂષણનાં પાણીદાર રત્નોની ઝળહળતી કાંતિથી મારું લાવણ્ય, ઋતુકાળે ખીલી ઉઠેલી ચમેલીની જેમ, દિગુણિત બન્યું. (૦૭).

Page #185

तरंगलोला
उवनिग्गया मि सहसा चेडीणं चक्कवाल-परिकिण्णा । बाहिर-कोट्ट-लग्गं चाउस्सालंगणं रुंद ॥२०८ तस्थ तयं जुवइ-जणं दिटुं आभरण-वसण चिंघइयं । इंदस्स निलाए परिपिंडियं व पवरच्छर-समूहं ।।२०९ तत्थ य जाण-विलग्गो बइल्ल-निग्गहण चोयण-समत्थो।। बाहरइ सारही मं वोनूण अज्जो(?) व्व णोवालो(?) ॥२१० एहेह कुमारि तुमं संदिदु अज्ज सेट्ठिणा तुम्ह ।। उववण-गमण-विमाणं जाणमिणमणोवम-सिरीयं ।।२११ तो एवं जंपमाणेण तेण चेडेण तोरिया अहयं । सुह-वाअभक(? वाहय)मारूढा तं कंबल-पत्थयं जाणं ।।२१२ धाई य उवारूढा सारसिया चेडिया य मे जाहे । ताहे पयटियं तं घंटा-सद्दालयं जाणं ॥२१३ महिला-जण-सारक्षण-कय-वावारा य तत्थ कंचुइणो । घर-सयहरा परियणो मग्गेणं में समवणिति ।।२१४
एवं सुविरइय-मणोहरेण पउर-जण विम्हय-करेण । निग्गसणेण पवन्ना नरवइ-मग्गं सुगमणेण ।।२१५ नाणा-विवणि-समग्गं सामे(? हे)हिं आययं पुरवरीयं । पेच्छामि राय-मग्गं महग्घ सारोबम-सिरीयं ॥२१६ सारिय-जाल-कवाडा पेच्छण-लोलाहिं तत्थ जुबइहि ।
ओलोयण-उम्मिल्ला पेच्छंति ममं घरा घरिणि ॥२१७ पेच्छणय-उच्छुओ मं तत्थ जणो पेच्छए अणिमिसच्चे। जाण-विमाणारूढं लच्छि व जहा अइच्छंति ॥२१८ तत्थ य ठूण ममं राय-पहत्था[ण नयरि-तरुणाणं । तो किर वम्मह-सर-पहकरेण डज्झति हिययाई ।।२१९ रमियव्य-संपओगे मगोरहे तेहिं तह करतेहिं । जीविय-संदेह कर खणेण आयल्लयं पत्तं ॥२२० अच्छरसा-रूवाओ जुबईओ वि किर तत्थ कासी य । . दळूणमेय-रूवं मणोरहे एरिसे रूवे ॥२२१ मह रूव-सोउमल्लं विप्पेक्खिय हाव-ललिय-सीलं च । राय-वहे किर सव्वो वण्णेमाणो(?) जणो जाओ ॥२२२ राय पह च विसालं अणुगच्छंताण उत्थरंताण । गंधेण मे सुगंधेण तत्थ [हु] विम्हाविओ लोओ ।।२२३ एय मह चेडियाओ सोऊण जणस्स एव संलावे । अणुधाविऊण साहति निग्गयाओ पुरवराओ ।।२२४ पत्ता तं उज्जाणं जाणाणं उत्तरंति विलयाओ । उज्जाण तीर-देसे ठविओ पासम्मि आरक्खा ।।२२५

Page #186

તરંગલાલા
૨૯
તરત જ હું દાસીમંડળથી વીંટળાઈને બહારના કોટની લગોલગન ચતુશાલના વિશાળ આંગણમાં નીકળી આવી. (૨૦૮). ત્યાં વસ્ત્રાભૂષણથી દીપના એ યુવતી સમુદાયને ઈદના આવાસમાં એકઠા મળેલા સુંદર અસર સમે મેં જે. ( ૨૦ ). ત્યાં બળદોને હાંકવામાં અને કાબૂમાં રાખવામાં અનુભવી, ગાડી પર બેઠેલા ગાડીવાને મને બોલાવી (૨૧), “કુમારી, તમે ચાલે, ચાલે, ઉજાણીએ જવા માટેનાં વિમાન સમી આ સૈથી વધુ રૂપાળી ગાડી શેઠે આજે તમારા માટે નકકી કરી છે.' (૨૧૧–એ પ્રમાણે બેલતા તે સેવક મને ઝડપ કરાવી, એટલે કામળો પાથરેલી તે ગાડીમાં હું સુખેથી ચઢી બેઠી. (૨૧૨). તે પછી મારી પાછળ મારી ધાત્રી અને દાસી સારસકા પણ ચ, એટલે ઘંટડીઓને રણકાર કરતી તે ગાડી ઊપડી. (૨૧૩). સ્ત્રીઓની સારસંભાળ રાખતા કંચુકીએ, ઘરના કારભારીઓ અને પરિચા મારી પાછળ પાછળ આવતા હતા. (૨૧૪).
પ્રયાણું
આ પ્રમાણે સુયોજિત, સુંદર પ્રયાણ વડે નગરજનોને વિસ્મય પમાડતાં અમે સરળ ગતિએ રાજમાર્ગ પર થઈને જવા લાગ્યાં. (૨૧૫). હું વિવિધ વાટવાળા, વિશાળ, અનેક શાખાઓમાં ફંટાયેલા (?, લક્ષ્મીના મેંઘામૂલા સારરૂપ, નગરના રાજપથને જોવા લાગી. (૨૧૬). હે ગૃહસ્વામિની, ભીડેલી નળીયુક્ત કમાંડવાળાં ઘ, જેવાની રસિયણ યુવતીઓને લીધે જાણે કે વિારિત લેચને મને જોઈ રહ્યાં હતાં. (૨૧૭). જેવાને ઉસુક રસ્તા પરના લોકો મને યાનરૂપી વિમાનમાં બેઠેલી લક્ષ્મીની જેમ પસાર થતી અનિમિષ નેત્રે જોતાં હતાં (૨૧૮). વળી તે વેળા મને જોઈને રાજમાર્ગ પરના નગરના તરુણનાં હૈયાં મન્મથની શરતળથી જાણે કે બળી રહયાં હતાં. (૨૧૯). રમણ કરવાને યોગ પ્રાપ્ત કરવાને મનોરથ કરતા તેઓ એક પળમાં તે પ્રાણ સંશય થાય તેવો તીવ્ર તલસાટ અનુભવવા લાગ્યા. (૨૨૦). અસરા જેવી રૂપાળી યુવતી. ઓને પણ મારું રૂપ જોઈને એવું રૂપ પ્રાપ્ત કરવાના મનોરથ ઉદ્દભવ્યા. (૨૨૧). મારું રૂપ, સૈકુમાર્ય અને હાવ વડે રમણીય શીલ જોઈને રાજપથ પરના સૈ લાકે જાણે કે અન્યમનસ્ક (?) બની ગયા. (૨૨). વિશાળ રાજપથ પર થઈને અમે જતાં હતાં ત્યારે ત્યાં પસરી ગયેલી સુગંધથી લોકો આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા. (૨૨૭). લેકેની આ પ્રકારની વાતો સાંભળીને મારી દાસીએ અમે નગરમાંથી બહાર નીકળી ગયાં ત્યારે પાછળ દોડી આવીને મને કહી ગઈ. (૨૪). એ રીતે ઉદ્યાનમાં પહોંચીને મહિલાઓ વાહનમાંથી ઊતરી. રક્ષકગણને ઉદ્યાનની સમીપના ભાગમાં નિકટમાં જ સ્થાપિત કર્યો. (૨૫).

Page #187

तरंगलोला
अहमवि अप्प-तइया ओइण्णा जाण-वाहणाहितो। ताहि महिलाहिं सहिया उज्जाण-वरम्मि पविसामि ।।२२६ उत्तुंग-धवल पायार गोरं फुल्ल पायव समिद्धं । वियरात महिलियाओ नंदणवणमच्छराउ व्व ॥२२७ भंजंति पुत्फ-गोच्छे बच्छाणं तत्थ लच्छि-निलयाणं । पल्ला-गोच्छ-धराणं पेच्छंतीओ उपवणं तं ॥२२८ एएह सत्तिवण्णं [प]क्खामो तं ति तो भणइ अम्मा । कुल्लेहि सूइओ जो सर-तड-जाओ त्ति कण्णाए ॥२२९ तो सो जुवई-सत्थो पयच्छ(?)ए मसिण-गमण-पत्थाणो । अम्ममणुयत्तमाणो णिएइ तं सत्तिवण्ण-दुमं ॥२३० अहमवि समवा(?ल्ली)णा धाई-सारसिय-चेडियाहिं समं । नयण-मण-मोहणेसुं पेच्छणय-सएसु लुभंती ।।२३१ सरय-गुण-समोयरियं नाणाविह पुप्फ-पीवर-सिरीयं । सव्य-जण-नयण-सुभगं उजाण-वरं पलोएमि ॥२३२ हिंडामि पुप्फ-मयरंद-पिंजरा महुयरी विव वर्गम्मि । कण्ण-सुहाणि सुणंती स्याणि पक्खी-सहस्साणं ।।२३३ तत्थ य घण-व्ववाए सरयागम-गलिय-पेहूण-कलावा । मोरोमय-परिहीणा जिय-जूययरु व्व वायति(? रोवेइ) ॥२३४ केली-घरए ताली घरे य चित्तघर-लावणघरे य । धारा-घरे य अयं मोहण-घरए य पेच्छामि ।।२३५ धूमायइ व्व सत्तच्छएहिं जलइ व असोय रक्खेहिं । तियइ व इज्जंतं पुटिफएहिं वाणेहिं उज्जाणं ॥२३६
संगलिय-बहल-पण्णं कुसुम-भरोणमिय-सव्वओ-छण्णं । अह तत्थ सत्तिवण्णं किंचि(?) परिपुण्ण-लायण्णं ॥२३७ तं फुल्ल गोच्छ-धवलं छप्पय-गुंजंत-पति-परिणद्धं ।। कय-नीलुप्पल-मालं व कामपालं पलोएमि ॥२३८ वाएणं पडियाओ पिंडीओ तस्स धरणि-मंडीओ । दहि-कूर मण्णता खुंटंति समंतओ काया ।।२३९ पत्त-पुड-प्पडिछण्णं नियय-थण-पमाण-पीवरं तत्तो । भंजामि पुप्फ-गोच्छ उत्ताणय-रुप्प-कोस-निभं ॥२४० तो मे मुह सयवत्तं सयवत्त-विसुद्ध-गंधियं सुरभि । पंकय-लोभेणं महुमत्ता भमरा उवसरति ।।२४१ भमरा रिभिय-मोहर-महुर-सुह-सरा सरा अणंगस्स ।। अल्लीणा मे वयणं पंकय-भतीए गुंजंता ।।२४२

Page #188

તરગલાલા
ઉદ્યાનદેશન
એ જણીઓ સહિત હું પણુ ગાડીમાંથી ઊતરી, અને બીજી મહિલાઓની સાથે મેં એ સુંદર ઉદ્યાનમાં પ્રવેશ કર્યાં. (૨૨૬). ઉદ્યાનનાં કોટ તથા દ્વાર ઉત્તુંગ અને શ્વેત હતાં. પુષ્પિત તરુવરાથી તે ભરચક હતું. નંદનવનમાં અસરાએ! વિહરે તેમ તે ઉદ્યાનમાં મહિલાએ વિહરવા લાગી. (૨૨૭). તે ઉપવનને નીરખતાં નીરખતાં તેગ્મા પ ગુચ્છથી સભર સૈાં ધામ સમાં વૃક્ષેના પુષ્પગુચ્છે ચૂંટવા લાગી. (૨૨૮). એટલામાં અમ્માએ કહ્યું, “ ચાલે, ચાલા, આપણે સપ્તપણું તે જોઈ એ; કું વરીએ એના ફૂલ પરથી સૂચવ્યું હતુ' તે, કે સરાવરને કાંઠે એ હોવા જોઇ એ.” (૨૨૯). એટલે એ યુવતીસમુદાય અમ્માને અનુસરતા મસણુ ગતિએ આગળ વધ્યા, અને પેલા સપ્તપણું વૃક્ષને તેણે જોયુ. (૨૩૦). હું. પણ પશુ ધાત્રી અને સારસિકા ચેટીના સંગાથમાં, સેંકડા દર્શીનીય, નયનમેાહક અને મનમાક વસ્તુઓમાં લાભાતી, એ સેાહામણા ઉદ્યાનને નિહાળવા લાગી-શરદઋતુએ તેના ગુણસર્વસ્વથી ત્યાં અવતરણ કર્યું" હાઈ, તથા અનેકવિધ ઉત્તમ પુષ્પાથી સાં સમૃદ્ધ બનેલું હોઈ તે તે ઉદ્યાન સ` પ્રેક્ષકાને માટે નયનરમણીય બન્યું' હતું. (૨૩૧-૨૭૨). હુન્નરા પંખીઓને શ્રવણુસુખદ કલરવ સાંભળતી હું પુષ્પપરાગથી રજિત મધુકરી સમી ભ્રમણ કરી રહી. (૨૩૩). ત્યાં વર્ષાઋતુ વીતતાં, શરદના આગમને પિચ્છકલાપ ખરી પડયો હોવાથી મદવિહાણા બની ગયેલા મયૂર, જિતાયેલા જુગારી સમા, (મારી દૃષ્ટિએ પડયો ). (૨૭૪). ત્યાંના કદલીગૃહ, તાડગૃહા, ચિત્રગૃહે, લાવણ્યšા (!), ધારશૃણ્ડા, અને કેલિ। મેં જોયાં. (૨૭૫). તે ઉદ્યાન સપ્તપર્ણોને લીધે જાણે કે ધૂંધવાતું હતુ, અશૅકક્ષાથી ણે કે સળગી રહ્યું હતું, પુષ્પિત ભાવૃક્ષે વર્ડ જાણે કે આગંતુકાને નિહાળી રહ્યું હતુ, (૨૩૬). સપ્તપણ
૩૧
એ પછી મે' પેલા સર્વાંગસુંદર સમપણ જોયાઃ મેટા ભાગનાં પાન ખરી પડેલેા, સર્વત્ર છવાઈ ગયેલાં પુષ્પાના ભારે લચતા, પુષ્પગુચ્છથી શ્વેત શ્વેત બની ગયેલા, અને ગુંજતી મધુકરમાળા વડે સજજ—જાણે કે નીલેાપલની માળા ધારણ કરેલ ખલદેવ. (૨૩૭૨૩૮). પવનથી ખરી પડીને નીચેની ભોંયને મડિત કરતી તેની પેશીએને દહી'ભાત સમજીને કાગડાએ ચાતરફથી ચાંચ વડે ખેાતરતા હતા (૨૩૯). મે' પત્રપુટમાં વી’ટળાયેલા, ભારા પુષ્ટ સ્તન જેવા, રૂપાના ચત્તા કાશ સમેા (?) તેને એક પુષ્પગુચ્છ ચૂંટયો. (૨૪૦),
ભ્રમરમધા
એટલામાં તા મધુમત્ત ભ્રમરા, કમળના લેબે, કમળના જેવા જ સુગંધી મારા મુખકમળની પાસે આવી લાગ્યા. (૨૪૧). મનેાહર ઝંકારના મધુર, સુખદ સ્વરને લીધે અનંગશર સમા ભ્રમરા, ગુજન કરતા, મારા વન ઉપર, કમળની ભ્રાંતિથી ઊતરી આવ્યા. (૨૪૨)

Page #189

३२
तरंगलोल
महुयरि कुल योमिस्से ते भमरे कोमलेहिं हत्थेहि । बारेमि अल्लियंते मुहे निलेउं बवस्संते ।।२४३ ते तह वि वारियंता हत्थे मे उवसरंति सुट्टयरं ।
वारिय-पल्लव-परिचएण मण्णे अवीहता ।।२४४ तो हुल्ल (?पफुल्ल-)चंपयलय व्य तत्थ अह भमर-महु-यस् िगणेहि ।
अहियं रहे रसामी भय-पस्सिण्णा थरहरंती ।।२४५ सो मझ रसिय सहो पणासिओ तत्थ आरसंतीए । भमर-गण-दरिय-महुयरि विविह-विहग-सन्निनाएणं ॥२४६ हर-लाला-पेलवतरेण(?) तत्थ वारेत्तु उत्तरिज्जेण ।
ओच्छाए उण य मुहं विरलामि भएण ममराणं ॥२४७ नाणा-रयण-विचित्ता काम-सराणं निवास-भूया य । छिण्णा धावंतीए महुर-सरा मेहला तत्थ ।।२४८ बहुसो परिवीहंती अगणंती मेहलं तई खुडियं । किच्छाहिं भमर-रहियं पत्ता कयलीहरं घरिणि ।।२४९ तो धाचिया य सहसा तहियं आसासिय (?)गिह-चेडीए । भणिया य भीरु भमेरहिं तं सि न हु किर दुहविया ॥२५० तं सत्तियण्ण-रुकवं अहं पि पेच्छामि तत्थ हिंडंती। पउमसरुड्डीणाणं जं खंडं(?) छप्पय गणाणं ।।२५१ नव-सरय-पुप्फ-छण्णं सर-तड मउड घरं महुयरीणं । भूमियल-पुण्ण-चंदं भमराणं दंत(?वंद)यं पेच्छ ।।२५२ ताहि महिलाहिं संसग्ग-विसग्गं पुप्फ गण-लोलाहि । तं पेच्छिऊण सुइरं पउम-सरं मे गया दिट्ठी ॥२५३ चीर(?) कणय-वलय-चिलल्लियाए वामाए बाहियाए अह । अवठंभिऊण चेडिं तं परम-सरं पलोएमि ।।२५४ सउण-गण-विविह-मिहुण-भय-मुइय चायाल-नाय महालं । भमरालीण मणाहर-वियसिय-सयवत्त-वण-गहणं ॥२५५ कोकणद-कुमुय-कुवलय-विमाउल-तामरस बहल-संछण्णं। उज्जाण-चिंधपट्ट पेच्छामि अहं सरवरं तं ॥ २५६ संझायइ व्य रत्तुप्पलेहिं जोण्हायइ व्व कुमुएहि । गहायइ पत्त(?) नीलुप्पलेहिं सो य घरिणि (?) ॥२५७ उग्गायइ व्य महुअरि-रुएहि जा(?)यइ व हंस-विरुएहिं । नच्चइ व वाय-पयलिय-पउम-विलासग्गहत्थेहिं ।। २५८ दपिय-मुहरे कुररे रमियव्बय-वावडाउ आडीओ। धयरटे य पहढे पंडुरय-सोदर (?) पासं ।। २५९ रेहंते पउमाई छप्पय चाहेज्जमाण-मज्झाई । तवणिज्ज भायणाणि व तत्थ महाणील-मज्झइं ।। २६०

Page #190

"તરગલાલા
ભ્રમરીનાંટાળાં સહિત રાત્રીને મારા મુખ પર આશરેા લેતા તે ભ્રમરાને હુ કામળ કર વર્ડ વારવા લાગી. (૨૪૩). એ રીતે હાય વડે વારવામાં આવતાં તે ઊલટાં તેએ વધુ ને વધુ નિકટ આવી લાગ્યા—માનું ` કે પવનથી હલતાં પલ્લવાથી ઋણીતા હાઈ ને તેએા ડરતા ન હતા. (૨૪૪).
33
ભ્રમરભ્રમરીનાંટાળાંને લીધે હુ`. પ્રફુલ્લ ચમેલી સમી દેખાતી હતી. અને ડથી પ્રસ્વેદ વળી ગયેા, હું થરથરવા લાગી અને મેમાથી ચીસ પાડી. (૨૪૫), પરંતુ મત્ત ભ્રમરભ્રમરીનાં ટોળાંના ઝંકારમાં અને જાતન્નતના પક્ષીઓના ભારે ધેાંધામાં મારી ચીસને અવાજ ડૂબી ગયા. (૨૪૬) ઘેાડાની લાળથી પણ વધુ ઝીણા ઉત્તરીય વો ભ્રમરાને વારીને અને મુખ ઢાંકી ઈને હું તેમના ડરથી નાડી (?) (૨૪૭), દોડતાં દોડતાં, કામશરેાના નિવાસ સમી, ચિત્રવિચિત્ર રત્નમય મારી મેખલા મધુર રણકાર સાથે તૂટી પડી. (૨૪૮), અતિશય ભયભીત થયેલી હાઈ ને, હે ગૃહસ્વામિની, હું તૂટી પડેલી મેખલાને ગણકાર્યા વિના મહામુશ્કેલીએ ભ્રમરેથી મુક્ત એવા કલીમ`ડપમાં પાંચી ગઈ. (૨૪૯) સપ્તપણ
એટલે ત્યાં એકાએક દોડી આવીને ગૃહદાસીએ મને આશ્વાસન આપીને કહ્યું, * હું ભીરુ. ભમરાઓએ તને દૂભવી તેા નથીને ? ' (૨૫૦). તે પછી ફરતાં ફરતાં મેં પેલા સપ્તપર્ણના વૃક્ષને જોયું, કે જે કમળસરેવરમાંથી ઊડીને આવતા ભ્રમરગણાનું આશ્રયસ્થાન(!) હતું, જે આર ભાયેલી શરદઋતુ સમયે એઠેલાં પુષ્પથી છવાઈ ગયુ હતુ, સાવરતીરના મુકુરૂપ હતું, ભ્રમરીઓનું પિયર હતું, ભ્રમરરૂપ લાંછનવાળા(?) ધરતી પર ઊતરી આવેલા પૂર્ણ ચંદ્ર રૂપ હતું. (૨૫૧-૨૫૨). સૈા મહિલાએ ફૂલ ચૂંટવામાં રત હેઈ ને ઘડીક ભેળી થઈ જતી તે! ઘડીક છૂટી પડી જતી (?). એ વૃક્ષને ઘણુા સમય નીરખીતે પછી મારી દષ્ટિ ક્રમળસરાવર તરફ ગઈ. (૨૫૩).
મળસરાવર
સુવર્ણ વલયથી ઝળહળતા ડાબા હાથે દાસીને અવલ ને હું તે કમળસરાવર જોઈ રહી (૨૫૪) : તેમાં ભયમુક્ત બની કલરવ કરતાં અને જોડીમાં ફરતાં જાતજાતનાં પંખીઓને નિનાદ ઊઠી રહ્યો હતેા. અંદર નિમગ્ન બનેલા ભ્રમરેાવાળાં વિકસિત કમળેનાં ગૂડનાં ઝુંડ હતાં. (૨૫૫). પ્રફુલ્લ કોકનદ, કુમુદ, કુવલય, અને તામરસના સમૂહે તે સત્ર 'કાઈ ગયું' હતું, ઉદ્યાનની પતાકા સમા તે કમળસરાવરને હું જોઈ રહી. (૨૫૬). ડે ગૃહસ્વામિની, રક્તકમળે! વડે તે સંધ્યાના, કુમુદા વડે જ્યાના, તેા નીલકમળા વડે તે...ના ભાવ ધારણ કરતું હતું. (૨૫૭). ભ્રમરીઓના ગુ...જારવથી તે જાણે કે ઉચ્ચ સ્વરે ગીત ગાતું હતું; હસેાના વિલાપથી જાણે કે તે રડતું હતું; પવનથી હલી રહેલાં કમળા વડે જાણે કે તે અગ્રહરતના સવિલાસ અભિનય સાથે નૃત્ય કરતું હતું. (૨૫૮), દયી મુખર ટીટોડાએ, ક્રીડારત બતકા, અને િત ધૃતરાષ્ટ્રો વડે તેના બંને કાંડાં શ્વેત ખતી ગયા હતા(?) (૨૫). મધ્યભાગને ક્ષુબ્ધ કરતા ભ્રમરવાળાં કમળા, વચ્ચે ઈંદ્રનીલ જડેલાં સુવણૅ પાત્ર સમાં શાભર્યાં હતાં.(૨૬૦),
૪

Page #191

तरंगलोला
खोम-पड-धवल-पिंडलिय-सच्छहे पुलिण-संठिए पस्सं। सरयज्जिय गुण-जाए . - सरट्टहासे तहिं हंसे ॥२६१. " नियय-पआहर-कुंकुम-विचित्त-रूवे य पयइ-आयंबे । .... पिय-विप्पओग-काए य चक्कवाए . पलोएमि ।।२६२. ... सोहंति चक्कवाया पोमिणि-पत्तेसु संठिया केइ । ' कारेणु-कुसम-नियरे व्व हरिय-मणि-कुट्टिमेसु ठिया ॥२६३ ईसा-रोस-विरहिए सहयरि-संजोग-राय-रत्ते . य । चक्कायएस्थ घरिणी सणोसिला पिंजरे पेच्छं ॥२६४ सहयरियाहिं समग्गे पउमिणि-पत्यंतरेसु रममाणे । हरिय-मणि-कोट्टिम-पलोट्ट-रयण-कलसोवम सिरीए ॥२६५ तेमु सर-मंडणेसुं रमइ य दिट्ठी मणाय मे अहियं । गोरेसु(?) रोयणा-पिंजरेसु चक्कयोएसु... तहिं ।।२६६ दळूण बंधवे विव ते ह चक्कायए तहिं घरिणि । सरिऊण पुव्व-जाई सोएणं मुच्छिया पडिया ॥२६७ पञ्चागय-पाण-सत्ति(?) सोय मंत-मज्झ-हियया य । माणस-दुक्ख-पयासं बाहं . [बह]लं. पमुच्चंती ।।२६८ परसामि चेडियं तं रोयंतिं भिसिणि-पत्त-गहिएण । .. उयएण हियय-भागं अंसूणि य मे पपुंळंती ।।२६९ उठेऊण य तत्तो गया मि पउम-सर-सण्णिहिं घरिणि । . नव-नील-पत्त-पउमिणि-निउरुव-निभं कयलि-संडं ॥२७० तत्थ य निम्मल-गयण-तलं(ले विव?) सु-सामले सिलावटे । सहसा पयट्टियंसू सोय-विवसा(?) निवेसेमि ॥२७१ ... तो भणइ चेडिया मं सामिणि किं ते ण सुटूठु परिजिण्णं । अहवा परिस्समो ते किं वा केणावि दट्ठा सि ॥२७२ अंटूणि य मे पुंछइ मुयइ य अंसूणि मज्झ नेहेण । पुच्छइ मुच्छा य इमा केण उवाएण ऊ आसि ॥२७३ साहहि मे भूयत्थं जाहे कीरइ लहुं पडीयारो । काल-व्वएण मा ते होज सरीर-व्यओ कोइ ॥२७४ वाहि दुज्जण-मेत्ति अह पुण(?) महिलियं च दुस्सीलं । उवेक्खंतो(?) पावइ पच्छा किर दारुणं पीडं ॥२७५ हवइ अणत्थासंगो विणास-संगो पमाय-संगो त्ति । सव्वत्थेसु पसत्थं सुंदरि काले परक्कंतं ॥२७६ तं न हु पमाइयव्वं पयहत्तु (?)...समुट्ठियं दोसं ।। समए जं नह-छेज्जं परसु-छेज्जं इमं होज्जा ।।२७७ एयाणि य अण्णाणि य सुहि-जण सुलभाणि चेडिया सा मं । साणुणयं वयणाई पच्चा(?) पच्छाणि भाणीया ॥२७८

Page #192

તરંગલા
૩૫
તેના પર બેઠેલા, ફીંડલું વાળેલી ક્ષૌમ વસ્ત્ર જેવા ધવલ અને રિતુ પાસેથી ગુણગણ પામેલા એવા હંસ સરોવરના અટ્ટહાસ સમા દીસતા હતા. (૨૬૧). વળી, કેસરલિત મારા પયોધર જેવી શોભા ધરતા, પ્રકૃતિથી જ રતાશ પડતા, પ્રિયા સાથે જેમને વિપ્રયોગ નિર્મિત છે (1) તેવા ચક્રવાક મેં જોયા. (૨કર). પદ્મિની પર બેઠેલા કેટલાક ચક્રવાક લીલા મણિની ફરસ પર પડેલા કરે ગુનાં ફૂલના પેજ સમા શોમી રહ્યા ૯તા. (૨૩). ઈબ અને રોષરહિત, સહચરીને સંગમાં અનુરક્ત, મનગિલ જેવા રતૂમડા ચક્રવાક મેં ત્યાં જોયાં (૨૬૪). પોતાની સહચરીની સંગાથે પવિનીપત્રોની વચ્ચે રમતા ચક્રવાક, મરકતમણિની છે પર દડતા રત્નકલશના જેવી શોભા ધરી રહ્યા હતા. (૨૬૫). મૂછ
સરોવરના અલંકાર સમા, ગોરોચના જેવી લાશ ધરતા એ (?) ચક્રવાકોમાં મારી દષ્ટિ કાંઈક અધિક રમમાણ રહી. (૨૬૬) હે ગૃહસ્વામિની બાંધવજન સમાં એ ચઢવાને ત્યાં જોઈને મને મારા પૂર્વજન્મનું સ્મરણ થઈ આવ્યું, અને શેકથી મૂછિત થઈ હું ઢળી પડી. (ર૭). ભાન પાછું આપતાં, મારું હૃદય અતિશય શેકથી રૂંધાઈ ગયું, અને હું પુષ્કળ આંસુ સારીને મનોવેદના પ્રગટ કરવા લાગી. (૨૬૮). હું દાસીને, રડતરડતાં કમળપત્રમાં પાણી લાવીને મારા હૃદયપ્રદેશને તથા આંસુ લૂછતી જોઈ રહી. (૨૬૯. પછી તે ગૃહસ્વામિને, હું ત્યાંથી ઊઠીને તાજા', લીલાં પત્ર વાળી પતિનીના ઝુંડ સમા, સરોવરકાંઠના કદલીમંડપમાં ગઈ. (૨૭૦). ત્યાં નિર્મળ ગગાળ જેવી અત્યંત શ્યામ પથ્થરની પાટ પર હું શેકવિવશતાથી આંસુ વહેવરાવતી બેસી પડી. (૨૧) ચેટીની પૃછા ,
એટલે દાસીએ મને કહ્યું, “હે સ્વામિની, શું તને ખાધેલું બરાબર પચ્યું નથી ? અથવા તે વધુ પડતે થાક લાગે છે? કે પછી કશુંક તને કરડી ગયું?' (૨૭૨). મારાં આંસુ લૂછતી તે પોતે પણ મારા પ્રત્યેના નેહથી આંસુ સારવા લાગી; વળી તેણે પૂછયું, “તને શા કારણે આ મૂર્છા આવી ? (૨૭૩). મને સાચી વાત કહે, જેથી તરત જ ઉપાય કરી શકાય. વિલંબને લીધે તારા શરીરને રખે કશી હાનિ પહોંચે. (ર૭૪). કહ્યું છે કે વ્યાધિની, દુર્જનની મૈશીની અને દુ:શીલ સ્ત્રીની ઉપેક્ષા કરનાર પછીથી ભારે દુઃખી થાય છે. (૨૭૫). પ્રમાદ સેવવોથી અનર્થ આવી પડે ને વિનાશ પણ થાય, માટે હે સુંદરી, બધી બાબતમાં સમયસર પગલાં લેવાં એ જ સારું છે, (૨૭૬). એટલે, આવી પડેલા નાના શા દેષ પ્રત્યે પણ પ્રમાદ ન સેવ, નહીં તો એગ્ય વેળાએ જે નખથી છેદાય તેવું હોય, તે પછીથી કુહાડાથી છેદવું પડે તેવું થઈ જાય.” (૨૭૭) આ પ્રકારનાં તેમ જ બીજાં પણ સહિયરને સહજ એવાં પચ્ચે વચને દાસીએ વિનવણી કરતાં કરતાં મને કહ્યાં. (ર૭૮).

Page #193

तरंगलोला
तो णं समुट्टिया हं भणामि मा भाहि न हु अजिण्णं मे । नवि य हु परिस्समो मे नवि य हु दट्ठा केणावि अहं ॥२७९ तो भणइ किं खु एयं निव्वत्त-महा सुरिंद-लट्ठि व्व । जं सि पडिया महियले मुच्छा-विहलेहिं अंगेहिं ॥२८० एवं खु निरवसेसं सुंदरि परिपुच्छियाए जं जायं । तं मे अयाणियाए कहेहि दासि त्ति काऊणं ॥२८१
अयं भणामि घरिणी सारसियं महुर-वयण-संलावे । मरगय-मणि-घर-सरिसे कयली-घरए सुह-निसण्णा ॥२८२ सुण सहि ते साहेमी सव्वं संखेव-घडिय-[सु]महत्थं । जं मुच्छ्यिा मि पडिया चोयय व्व आलस व्व(?) अहं ॥२८३ सम सुह-दुक्खा सम-पंसु-कीलिया तं सि मज्झ सम-जायो । सव्व-रहस्सं जाणसि तेण अहं तुज्झ साहेमि ।।२८४ कण्ण-दुवारमइगयं जह ते वयणाउ नेय नीहरइ । तह तं करेसि पिय-सहि साहिंजइ तेण तुह एयं ॥२८५ मह जीविएण तं साविया सि तेणेव सहि पहावेण । मा कस्सई वि एवं मज्झ रहस्सं परिकहेज्जा ।।२८६ इय सवह-परिग्गहिया सारसिया भणइ पाय-पडिया में । जह भणसि तहा काह इच्छामि कहेहि मे एयं ॥२८७ तुह पाएहिं सव्वं नियएणं जीचिएण पसयच्छि ।
आइ8 जं तुमए जह ह (?) नेय पयासेमि ॥२८८ नियव्व(?)मणुरत्तस्स तं सारसिया सि तं(?) तुह भणामि । न हु मे तुमे रहस्सं नेया(?) किंचि असाहियउ ति(?) ॥ २८९ पुव्वमणुभूय-दुक्खं तं मे अच्छीण बाह-परिगलणं । उक्कट्ठा(?) पच्चागय-दुक्ख-भीया न साहेमि ॥२९० तं सुणसु(?) अविसण्णा मा होहिसि य विमणा असीसन्ने(?)। पिय-विप्पओग-कलुणं सुह-दुक्ख-परंपरं सव्वं ॥२९१ सोयव्यय-दोहलिणीए तीए य एत्थोबविट्ठ-तट्टाए(?)। इणमो गलत-नयणा सोग-विसण्णा परिकहेमि ।।२९२

Page #194

તરંગલોલા
એટલે ઊડીને મેં તેને કહ્યું, “તું બીશ નહીં, નથી મને અજીર્ણ થયું, નથી મને ભારે શ્રમ પડવો કે નથી મને કશું કરડી ગયું.' (૨૭૯). એટલે તે બોલી, “તે પછી એમ કેમ થયું કે ઉત્સવ પૂરો થયે જેમ દ્રવજની યષ્ટિ પટકાય તે રીતે તું મૂછવિકળ અંગોએ ભેંય પર ઢળી પડી ? (૨૮૦). હે સુંદરી, મને કશી સમજ નથી પડતી એટલે તને પૂછી. રહી છું, તો તું દાસી જાણીને મને આ અંગે રજેરજ વાત કર.” (૨૮૧).
તરંગવતીને ખુલાસે
એટલે, હે ગૃહસ્વામિની, તે મરક્ત મણિના ગૃહ સમા કલીગૃહમાં નિરાંતે બેઠાં બેઠાં મેં સારસિકાને મધુર વચને વાત કરી (૨૮૨). “હે સખી, હું મૂછ ખાઈને...ની જેમ શા કારણે ઢળી પડી, તેની ઘણી લાંબી કથની હું તને ટૂંકમાં જ બધી કહું છું, તે તું સાંભળ. (૨૮૩). તું અને હું સાથે જ જમ્યાં, સાથે જ ધૂળમાં રચ્યાં અને આપણે સાથોસાથ સુખદુઃખ ભોગવ્યો છે; વળી તું તો મારું બધું રહસ્ય જાણે છે. એટલે જ હું તને આ વાત કહું છું. (૨૮૪). હે પ્રિય સખી, તારા કર્ણદ્વારમાં પ્રવેશેલું તારા મુખમાંથી બહાર ન નીકળે તેની તું સંભાળ રાખે છે, તેથી જ તો હું આ વાત તને કહું છું. (૨૮૫). હું તને મારા જીવતરના સમ દઉં છું, જેથી કરીને તું મારું આ રહસ્ય કોઈને પણ કહીશ નહીં.' (૨૮૬). આ પ્રમાણે જ્યારે મેં સારસિકાને શપથથી બાંધી લીધી ત્યારે તે મારે પગે પડીને કહેવા લાગી, તું કહે છે તેમ જ કરીશ હું ઇચ્છું છું કે તું તારી આ વાત મને કહે. (૨૮૭). હે વિશાલાક્ષિ, હું તારા ચરણના અને મારા જીવતરના સોગંદ ખાઉં છું કે તું જે કહીશ તે હું પ્રગટ નહીં જે કરુ' (૨૮૮). (મેં કહ્યું)
હે સારસિકા, તું મારા પ્રત્યે અનુરાગવાળી છે તેથી તને વાત કરું છું. મારે કોઈ પણ એવું રહસ્ય નથી જે મેં તને ન કહ્યું હોય. (૨૮૯). પૂર્વે મેં જે દુઃખ અનુભવ્યું છે તેથી મારી આંખમાંથી આંસુ વરસી રહ્યાં છે. તીવ્ર વેદના ફરીથી સહેવાના ભયે હું કહેતાં અંચકાઉં છું (૨૯૦). તે તું સાંભળ, સાંભળતાં ખિન્ન કે વિદળ ન બનતી–પ્રિયવિરહનાં જાણ્યવાળી સર્વ સુખદુઃખ પરંપરા હું વર્ણવું છું. (૨૯૧). સાંભળવાનું તને ખૂબ કુતૂહલ છે, તે હું અહીં નિરાંતે બેઠાં બેઠાં શોકથી વિષણું અને ગળતાં નેત્રે મારી કથની કહું છું. (૨૯૨).

Page #195

३८
अस्थि बहु-सास निचिओ ववगय पर चक्क चोर-दुभिक्खो । अंगो नाम जणवओ वयंसओ मज्झदेसस्स ॥ २९३ जस्स य पवरा नयरी (?) रम्म-वणसंड-मंडिउज्जाणा । अणलिय- एगपुरी सा पुरवर-गुण-संपया चंपा ॥२९४ तत्थ बहु-गाम-जणवय- नगरो भय-तड- समाउला रम्मा ! अंगेसु पिच्छल-पुलिगा विहंग-संघाउला गंगा ||२९५
कार्यंव- कुंडला हंस- मेहला चक्कवाय: थण-जुयला । वच्च सायर-घरिणी फेणा- पंगुत्ति-पावरिया || २९६
हस्थि-म-त-हर-तडपायव - वरि (?) -कूला । वणमहिस-वग्घ-दीविय तरच्छ-कुल- संकुलुद्दे सा
॥२९७
चक्काई जमल- जूहाई जत्थ आपक्क कलम - कविलाई | सोहति : जमल- जुयलिय - पिएकमेक्कारताई ॥ २९८
जत्थ धयरट्ठ-सारस-सराडि - कार्यब-हंस कुरर कुला । अण्णेय सण-संघा रमंति सच्छंद-वीसत्था ||२९९
तत्थ सहि चकवाई अणंतर - भवे अहं इओ आसि । कप्पूर-भंग कंपेल्ल - सरस (?) - निह- पिंजर- सरीरा ॥३०० तत्थ य माणुस जाईं सरामि तत्तो अनंतर पत्ता । जाइ-गय-माण- सुह-संयाहिं रत्ता - भावे ||३०१
वरिय एस विसेसो (१) संसारे होइ सव्व - जोणीसु । जाई सरंति जीवा संपय-सह-मोहिया संता ।। ३०२ सच्छंद-ह-पयारे तत्थ य सच्छंद-साहियव्वम्मि । गाढा आसि रया है वयंसि चक्काय-भावम्मि ||३०३.
या व जीव-लए चितिज्जंतो न तारिस अस्थि । रागो विलीय-रहिओ जारिसओ चकवायाणं ||३०४
*
तरंगलोला

Page #196

તરંગલાલા
૩૯
ચક્રવાક મિથુન ગંગાનદી
મધ્યદેશના મિત્ર સમે અંગ નામને દેશ હતો : ધાન્યથી ભરપૂર, તથા શત્રુઓનાં આક્રમણ, ચેર અને દુષ્કાળથી મુક્ત. (૨૯૩). તેની રાજધાની હતી ચંપા–રમણીય વનરાજિ ને ઉદ્યાથી મંડિત, બધી ઉત્તમ પુરીના ગુણોથી સમૃદ્ધ અને એમ સાચે જ એકમાત્ર પુરી. (૨૯૪). જેના કાંઠા સ્નિગ્ધ હતા અને બંનેય તટ પુષ્કળ ગામો, નગરો અને જનપદોથી ભરચક હતા તેવી, પંખીઓનાં ઝુંડથી વ્યાપ્ત, અંગદેશની રમણીય નદી ગંગા ત્યાં (થઈને વહેતા) હતી. (૨૯૫), કાદંબ પક્ષીરૂપી કુંડળ અને હંસરૂપી મેખલા ધરતી, ચક્રવાકરૂપી સ્તનયુગલવાળી, સાગરપ્રિયા ગંગા ફીણનું વસ્ત્રપરિધાન કરી ગમન કરતી હતી. (૨૯૬). તેના કાંઠા પરનાં વૃક્ષો મત્ત વનગજેના દંકૂશળના પ્રહારવાળાં હતાં; તેના તીરપ્રદેશમાં જગલી પાડા, વાઘ, દીપડા અને તરસની મોટી વસતી હતી. (૨૯૭). તે નદી પર, પાકવા માંડેલા કલમી ચોખા જેવી રતાશ ધરતા ચક્રવાયુગલોનાં જૂથ શોભી રહ્યાં હતાં, તેમની પોતપોતાની જેડીમાંના સાથીદાર સદા એકમેક પ્રત્યે અનુરક્ત રહેતાં. (ર૯૮). ત્યાં ધૃતરાષ્ટ્ર, સારસ, આડિ, કાદંબ, હંસ, ટીડા અને તેવાં બીજાં પક્ષીઓનાં ટોળાં નિર્ભયપણે અને સ્વચ્છેદે ક્રીડા કરતાં હતાં. (૨૯૯).
ચક્રવાકી
હે સખી, ત્યાં હું આગલા ભવમાં એક ચક્રવાકી હતી, કપૂરના ચૂર્ણથી મિશ્રિત કપીલા જેવો છે રતૂમડા મારા શરીરને વાન હતા. (૩૦૦). એ પક્ષીભાવમાં તે અવસ્થાને યોગ્ય પ્રચુર સુખસન્માનમાં હું આસક્ત હેઈને પછીથી પ્રાપ્ત મનુષ્યભવનું મને મરણ થતું હતું. (૩૦૧). સંસારમાં સર્વ નિઓના જીવોને, જે તેઓ સુખસંપત્તિથી મહિત હોય તો તેમને પછીના જન્મની સ્મૃતિ થતી હોય છે. (૩૦૨). જેમાં સ્વચ્છેદે અને સુખે વિચારવાનું હતું, જોઈતી વસ્તુ વચ્છ દે પ્રાપ્ત થતી તેવી ચક્રવાક્યોનિમાં હું ગાઢપણે આસક્ત હતી. (૩૦૩). જેવો તદ્દન દોષમુક્ત અનુરાગ ચક્રવાકોમાં હોય છે, તે જીવલેકના અન્ય પ્રાણીઓ વચ્ચે નથી લેતા. (૩૦૪). "

Page #197

तरंगलो
तत्थ य अगम्य-सीसो दर-वटुल-सुहय-पक्कल-सरीरो। आसी य चक्कवाओ गंगा-गमणाय परिहत्थो ॥३०५ अणुहरइ य लायण्णं अमलिय-कोरंट-पुप्फ-नियरस्स । सो कसण-चलण-तुंडो नीलुप्पल-पत्त-मीसस्स ॥३०६ आमरणंत-निरंतर-समरस-पेम्मगुण-निगुत्तो(?) । धम्मो सगुणो सो तावसो व्व चिर नट्ठ-रोसो उ ॥३०७ केसनग्गपक्खउजियज्झउसोक्खक्खेतुअक्खं(?) । गइक्खउक्खउणाहियंय मह गुण-सएहिं (!) ॥३०८ साहं जलाभ-संकास निम्मिय-सोतसि(?) विज्जुया-गमणा । वियरामि, तेण सहिया कंठाभरणं सरि-तडाणं ॥३०९ भिसिणी-कुंकुममच्चा रायणणेड्डालिया गिरि-नदीणं । पुलिण-खण-जोग-रत्ता पियमणुरत्ता वस्सायामि(?) ॥३१० कण्ण-रसायण-रुएहिं एक्केक्कमसोय निव्वुइ-करेहिं । यारपठाहारएहिं(?) रेमिमो मणहरेहिं (?) ॥३११ अण्णोण्णमणुवयामो अण्णोण्णस्स सरई अणुकरेमो । अण्णोण्ण-समणुरत्ता अण्णोण्णं नेच्छिमो मोत्तुं ॥३१२ इय र[इय]-एक्कमेक्क(?) अणुयत्तणेहि दोण्हं पि । एक्केक्कम निबट्टइ विलिय-विराहेओ निकाम-कमो ॥३१३ अण्णण्ण-नइसु य बहुसु पउम-सरेसुय मणाभिरामेसु । पुलिणेसु वप्पिणेसु य एवं रमिमो मणहरेसु ॥३१४
अह अण्णया कयाई नाणा-सउण-गण-मिहुण-मज्झ-गया । भागीरहि-जल-पट्टे रमिमो मणि-कोट्टिम-निभम्मि ॥३१५ एयम्मि देस-काले एक्कल्लो तत्थ मज्जिउं एइ । हत्थी मय-वसं-पिसुणो सूरायव-तविय-सरीरो ॥३१६ राय-सिरिं-चंचले।हे य दुंदुहि-गंभीर महुर-सद्देहिं । कण्णेहिं सूइयंतो असेसु समावडतेसु ॥३१७ मेहो व्व गुलगुलेतो गिरि-सिहराकार-पवर सरीरो । मत्तो पभिण्ण-करडो पंसु-हरण-पीवर सरोरो(?) ॥३१८ पुण्णेण सुरभिणा मणहरेण तस्स मयरासि-गंधेणं । वण पायव-पुप्फाणं हरिलं गंधं सुगंधाणं ॥३१९ सो वाय-वेग-वित्थारिएण नव-सन्तिवण्ण-सुभगेण । मय-जल-पवाह गत्तेण रेणु देसे य वासेंतो ॥३२० रुदम्मि पुलिण-जहणम्मि तीए सागर-वरग्ग महिसीए । मेलमिव विरयंतो एयग्गं गइ ललियमेइ ॥३२१

Page #198


Page #199

तरंगलोय
तमियं समं परंतो(?) गंगा पुण तस्स तह य भीय व्व। अवसरि व पयत्ता संपत्थिय-थोर वीईहि ॥३२२ पाउण पाउण उदयं मुक्कं थोर लिए वो(?)। वदहं(?) समावइण्णो तत्थ निवुड्डो सुहावेइ ॥३२३ हत्थेण वि छभंतो उदयं चउसु वि दिसासु पढे य। जल-कलुस-सोहण-रओ तं दहमुस्सेत्तुकामो व ॥३२४ सहि नियय-हत्थ-गहियं उदयं धाराहि रेहइ मुयंतो । सिहरग्ग(?) उज्झर-झरओ व्व तहा य गिरि-कूडो ।।३२५ उस्सविय-करस्स मुहं रेहइ से रत्त-तालु-जिब्भोढें । हिंगुलुकागर-कंदरं विलं व जच्चंजण-गिरिस्स ।।३२६ उडूडाविया अणेगा सउणा अम्हे य मज्जमाणेण । बाहंतेण जलन्नं बहुसो घोट्टं करतेणं ॥३२७ उरि पि हिधेमाणो(?) न मुएमो तिवि(?)भयं दुयग्गा वि । ' __x x x x तेण उडूडाविया संता ॥३२८ सो मज्जिय-निव्वाओ उत्तिण्णो अप्पणो कमेण करी । मय-जीविय-निव्याहो वाहो य तहिं समणुपत्तो ॥३२९
नव-जोव्वण-संपुण्णो आरण्णय-पुप्फ-मुंड-कय-मालो ।। कोयंड-कंड-हत्थो स-कालदंडो जमो चेव ॥३३० , पाएहिं सम-खण्णुय-समावडिय-भग्ग-विसम-नक्खेहि । उक्कुडुयट्ठिय-विसमंगुलीहिं अणुवाहण-पएहिं(?) ॥३३१ उच्चत्तरमंसोरू संखित्त(?)-सुवित्थय-उरो सो । कोयंड-विकट्टण-वावडाहिं कठिणाहिं बाहाहिं ।।३३२ .
ओयंब-रूढ-मंसू उग्ग-मुहो छार-पिंगलो रोहो(?) । फुडियग्ग-कविल-कुंचिय-पलंब-दाढो महक्खंधो ॥३३३ वायायवोवहय-दंत(?)नील-फरुस-च्छवी असुह(१)भासी । सावय-कुलंतकालो कालो व्व उवस्थिओ पेक्ख ॥३३४ अंसावसत्त-तुंबो नियंसिओ बग्घ-चम्मयं घोरं । कज्जल-मसि-चित्तलियस्स सरिसयं पीयल-पडस्स ॥३३५
दखूण तं गयवरं सो वाहो हस्थि-दुग्गमे देसे । थोरं कंचि उवगओ नइ-तड-रूढं महा-रुक्खं ॥३३६ तिरच्छियच्छिओ सो अंसय-संनिहिय-निहिय-कोयंडो । पउणं कुणइ हयासो वणहस्थि-विणासणं कंडं ॥३३७

Page #200

તરંગલાલા
ગંગા તેના આગમનથી ડરતી હોય તેમ, ઊઠેલા જમ્બર કલોલને મિષે જાણે કે દૂર ખસી જવા લાગી. (૩૨૨). પાણી પી પીને પછી..ધરામાં ઊતરીને તેમાં નિમગ્ન થતો તે સુંદર લાગતો હતો. (૩૨૩). ટૂંઢ વડે તે ચારે દિશાઓમાં અને પોતાની પીઠ પર જળ ઉડાડતો જાણે કે મલિન જળને સ્વચ્છ કરવાની આતુરતાથી ધરાને ઉલેચી નાખવા તે ઇચ્છતા હોય તેમ લાગતું હતું. (૩૨૪). હે સખી! સૂકને જળથી ભરીને તે જળની ધાર ઉડાડતા. તે અગ્રભાગથી ઝરતા નિર્ઝરવાળા ગિરિશિખર સમે શોભતા હતા. (૩૨૫). તે સુંઢ ઊંચી કરતો ત્યારે તેનું રાતા તાળવા, જીભ અને હેઠવાળું મુખ, શુદ્ધ અંજનના ગિરિમાં હિંગળકની ખાણની ગર્તા જેવું શોભતું હતું. (૦ર૬). જળમાં મજજન કરતાં, જળ પ્રવાહને અનેક રીતે ડખોળતા અને જળ પીતાં તેણે અમારા સહિત અનેક પક્ષીઓને ઉડાડા. (૩૨૭). દૂર ઊડી ગયા છતાં અમારો ભય જતો ન હતો. (૩ર૧). નાહીને શાતા અનુભવ હાથી પિતાની ઇચ્છા અનુસાર પાણીની બહાર નીકળ્યો.
તે વેળા પ્રાણીઓને (મારીને) પોતાનો જીવનનિર્વાહ ચલાવતો એવો એક વ્યાધ ત્યાં આવી પહોંચે. (૩૨૯). તે જુવાનજોધ હતો; જંગલી ફૂલોની માળા તેણે મરતક પર વીંટી હતી; હાથમાં ધનુષ્યબાણ સાથે તે કાળદંડ ધારણ કરેલા યમરાજ સમો લાગતો હતો (૩૩૦); તેના અડવાણા પગ થાંભલા જેવા હતા; પગના નખ ભાંગેલા અને આડાઅવળા હતા; પગની આંગળીઓ ઊપસેલા હાડકવાળી અને મેળ વગરની હતી (૩૩૧); સાથળ ઊપસેલાં હતાં, છાતી ખૂબ વિશાળ હતી; બાહુ વારંવાર ધનુષ્ય ખેંચવાના મહાવરાથી કઠોર બનેલા હતા (૩૩૨); દાઢીમૂછ રતાશ પડતાં અને વધેલાં હતાં; મોટું ઉગ્ર હતું; આંખે પીંગળી અને રાખેડી હતી; દાઢ લાંબી, વળેલી, ફાટેલી અને પીળાશ પડતી ભૂખરી હતી; ખભા પ્રચંડ હતા (૩૩૩); ચામડી પવન અને તાપના મારથી કાળી અને કકર્શ બનેલી હતી; વાણી કઠોર હતી; આવો પક્ષીઓના કાળ સમે તે કૃતાંત ત્યાં આવી લાગે, (૩૩૪). તેના ખભે તુંબડું લટકાવેલું હતું. તેણે ભયાનક વ્યાઘ્રચર્મ પહેર્યું હતું, જે કાળા કાજળથી કાબરચીતરે કરેલા પીળા વસ્ત્ર જેવું લાગતું હતું. (૩૩૫).
પેલે હાથીને જોઈને તે વ્યાધ, હાથી પહોંચી ન શકે તેવા સ્થાને નદીકાંઠે ઊગેલા એક પ્રચંડ થડવાળા વિશાળ વૃક્ષ પાસે પહોંચ્યો. (૩૩૬). ખભા પાસે ધનુષ્યને ગોઠવી નજરને તીરછી કરી તે દુષ્ટ પેલા જંગલી હાથીને મારવા માટે ધનુષ્યની પણછ પર બાણ સર્યું.(૩૩૭),

Page #201

तरंगोला
तो तेण गहेऊणं ठाणं कोयंड-जीव-जुत्तेण । हत्थिस्स पेसियं तं जीविय-विद्दावणं कंडं ॥३३८ तत्तो य अइच्छंतो काल-मुहुत्तेण सहयरो मज्झ । कंडेण कडी-भाए विद्धो समए कयंतस्स ॥३३९ गाढ-प्पहार वेयण-विमोहिओ नट्ठ-गमण-चेट्ठो उ । उदगम्मि मुक्क-पक्खो हियएण समं मह पडिओ ॥३४०
दळूण स-सल्लं तं पढमेल्लुय-माणसेण दुक्खेण । सोग-भरमधारेती अहमवि पडिमुच्छ्यिा पडिया ॥३४१ पञ्चागया मुहुत्तेण कवि सोगाउला विलवमाणा । वाह-भर-पूरियच्छी अच्छामि पियं व पेक्खंती ॥३४२ कडि-भाय-लग्ग-कंडे वित्थारिय-मुक-पडिय-पक्खउडं । वाय-पणोल्लिय-भग्गं पउममिव स-मालुयं पडियं ॥३४३ लक्खाए संपु(?)ण्णं पिव जल-उल्लय(?)-कणय-कलसयं । पस्सामि य पडणोल्लिय-समोगलिय-लोहियं सा है ॥३४४ चंदण-रस-परिसित्तं असोय-पुप्फोवयार-निउरुंबं । पस्सामि नियय-लोहिय कुहिय-सरीरं सहयरं तं ॥३४५ पडिओ वि रेहए सो जल-पेरंतम्णि किंसुय-सुवण्णो । अथवणंतं परं गओ व्वो सूरो निबुड्डंतो ॥३४६ बीहेमि य तं कंडं तुंडेणोकढिउं पिययमस्स । सल्ल-समुट्ठिय-दूसह-वियणा-दोसा मरेज्ज त्ति ॥३४७ तं असु दुद्दिणच्छी अवयासेऊण पक्ख-हत्थेहिं । हा हा कंत भणंती मुहं पलोएमि से समुही ॥३४८ वियण-वियासिय-तुंडं परियत्तच्छं निसट्ट-सव्वंगं । पस्सामि तं पिययम कंड-विदावियप्पाणं ॥३४९ तमहं स-कज्ज-संमूढयाए तेण य सहाव-पेम्मेण । वीइ-परंपर-गीढं मयं पि जियइ त्ति मण्णेमि ॥३५० नाऊण तं विवण्णं सहसागय-दुस्सहेण सोएण । पम्मुच्छिया विसण्णा कहंचि पडिलद्ध-सण्णा य ॥३५१ लुंचामि अग्ग-पक्खे नियए तुंडेण दुक्ख-संतत्ता। तस्स य जाममि पक्खे पक्खेहि य तं समवगृहं ॥३५२ उड्डेती उल्लेती तं च मयं सव्वओ अणुपरेंती । सहि हियय-विलवणाई इमाणि कलुणाणि मोयामि ॥३५३

Page #202

તરંગ હોલા. બરાબર સ્થાન લઈને, ધનુષ્યની પણછ પર ચડાવેલું તે પ્રાણધાતક બાણ તેણે હાથી તરફ છોડવું (૩૩૮), અને કાળમુહૂર્તમાં ત્યાંથી પસાર થતા મારા સાથીને કાળગે તે બાણે કટિપ્રદેશમાં વીંધી નખે. (૩૩૯). પ્રબળ ચોટની પીડાથી મૂર્ષિત બનેલે, ગતિ અને ચેષ્ટાથી રહિત થઈને તે પહેળી પાંખે પાણીમાં ધબકાયો ને સાથે મારું હૃદય પણ ભાંગી પડયું .(૩૪૦).
વિદ્ધ ચક્રવાક
તેને બાણથી વીંધાયેલો જોઈ તે પહેલવહેલા માનસિક દુઃખના શાકને ભાર ધારણ કરવાને અશક્ત બનીને હું પણ મૂછ ખાઈને નીચે પડી. (૩૪૧). ઘડીક પછી ગમે તેમ કરીને ભાન આવતાં શાકથી વ્યાકુળ બની વિલાપ કરતી હું પૂરે ઉભરાતી અને મારા પિયુને જોઈ રહી. (૩૪૨). તેના કટિપ્રદેશમાં બાણ ભેંકાયેલું હતું; બંને પાંખોનો સંપુટ, છૂટ, પહેળે ને ઢળી પડેલે હ; પવનને ઝપાટે ઢાળીને ભાંગી નાખેલા, વેલે વળગેલા પદ્મ સમો તે પડ્યો હતો. (૩૪૩). પડવાને લીધે બહાર નીકળી આવેલા લોહીથી લદબદ એવો તે લાખથી ખરડાયેલા પાણીભીને સુવર્ણ કળશ સમે દીસતો હતો. (૩૪૪). પિતાને લોહીથી ખરડાયેલા શરીરવાળો તે મારા સાથી ચંદનના દ્રવથી સિંચિત પૂજાપા માટેના અશોક પુષ્પોના ઢગ સમો દીસતે હતો. (૩૪૫). જળપ્રવાહને કાંઠે પડેલે કેસુડાના જેવા સુંદર વાનવાળો તે આથમવાની અણુ પર આવેલા, ક્ષિતિજમાં ડૂબવા માંડેલા સૂરજ સમે શેભતો હતો. (૩૪૬). મારા પ્રિયતમને ભેંકાયેલું બાણ ચાંચ વડે ખેંચી કાઢવામાં મને એ ડર લાગતો હતો કે તે બાણ ખેંચવાની વેદનાને પરિણામે તે કદાચ મૃત્યુ પામે. (૩૪૭). પાંખ પસારીને તેને ભેટતી, “હા હા ! કંથ!' એમ બોલતી હું તેની સંમુખ થઈને આંસુધેરાયેલી આંખે તેનું મુખ જઈ રહી. (૩૪૮). બાણથી વિનાશિત છવિતવાળા એ મારા પ્રિયતમની ચાંચ વેદનાથી ખુલ્લી થઈ ગઈ હતી. આંખના ડોળા ઉપર ચડી ગ હતા અને બધાં અંગે તદ્દન શિથિલ થઈ ગયાં હતાં. (૩૪૯). કિંકર્તવ્યવિમૂઢ બનેલી હું સ્વાભાવિક પ્રેમને કારણે, ઉપરાઉપર આવતા તરંગોથી વીંટળાયેલા તેને મૃત હોવા છતાં જીવતો માનવા લાગી. (૩૫૦). પરંતુ તે તદ્દન ફી કે પડી ગયું છે તેમ જાણીને એકાએક આવી પડેલા દુસહ શોકાવેગથી હું મૂર્ષિત થઈને ભાન ગુમાવી બેઠી. તે પછી કેમેય કરીને ભાનમાં આવતાં હું મારા આગળનાં પીંછાં ચાંચથી તોડવા લાગી. તેનાં પીંછાંને પંપાળવા લાગી અને પાંખ વડે હું તેને ભેટી પડી. (૩૫૧-૩૫૨). હે સખી ! હું આમતેમ ઊડતી પાણી છાંટતી, મૃત પ્રિયતમની બધી બાજુ ભ્રમણ કરતી આ પ્રમાણે મારા હાયનાં કરૂણ વિલાપવચને કાઢવા લાગી (૩૫૩) :

Page #203

तरंगलोला
४६
पर-सिरि-विणासिणा निग्धिणेण हा केण एव सो भिन्नो । सरसी-महिला-तिलओ चक्काय-मओ इमो फुसिओ ।।३५४ महिला-सोक्ख-विमहणं सोगुस्सेह-करणं अणावेक्खं । वेहव्यं केण महं सीमा-रहियं इमं दिणं ॥३५५ तुह नाह विप्पओगुहिएण अणुसोय-धूमेण । चिंता-पसंग-जालेणं सोअग्गिणा डझं ।।३५६ तुह दसण-परिचत्ता पउम-सरेसु पि रइं न लभामि(?)। भिसिणी-पत्तरियं रूवमिणं ते . अपस्संती ॥३५७ तस्थ वि खणं ण रज्जइ मे दिहि विसयंतरं माणंती (?) । भिसिणी-पत्नंतरिओ देसंतरिओ उ मे आसि ।।३५८ किं पुण देहा उव्वरिओ मज्झ अदंसणं तुमे पत्ते । पिय विप्पओग-मइयं हवइ उ निरंतर दुक्खं ।।३५९
अह एइ सेा वणयरो विद्धं दटूठूण सहयरं मज्झ । हा हत्ति करेमाणो तम्मि गयवरे पडिनियत्ते ॥३६० हत्थे वि निध्दुणतो सो वाहो अइ-सोय-संवाहो । तं आगओ पएसं जत्थ मओ सो पिययमो मे ।।३६१ पिय-जीवियंतकालं तमहं कालमिव बीहणय-रूवं । दळूणं भउठिवग्गा आयासे झत्ति उड्डीणा ।।३६२ तो तेण चक्कवाओ गहिओ कंडं च कट्टियं तस्स । पुलिणम्मि य निक्खित्तो मउ त्ति अणुकंपमाणेण ।।३६३ निक्खिविऊण पिययमं ससिकर-धवलम्मि पुलिण-मज्झम्मि । . तो मग्गिउं पयत्तो कट्ठ नियडे वर-नदीए ॥३६४ जेणंतरेण सो एइ वणय। दारुए गहेऊणं । तेणंतरेण अहमवि पियस्स पासं समल्लीणा ।।३६५. . . हा हा नाह अपच्छिम-दसणयं ते इमं ति विलवामि । अज(?) मुहुत्तेणं होहिसि जह दुल्लहे। नाह ।।३६६ .. तो तं दधस्स सेो एइ वायरो दारुए गहेऊणं । मज्झ पियस्स समीवं तो मि पुणो झत्ति डड्डीणा ॥३६७ .. दटूठूण दारुणं तेो दारुय-हत्थं तयं विचिंतेमि । अरहइ एस यासो छाउण पउलेहिइ पियं मे ॥३६८ एयं विचिंतयंती हियएणं बहुणि दुक्ख-संतत्ता । पक्खे वि निध्दुणती पिययम-उवरि परिभमामि ।।३६९ तेण य छइओ से। तेहिं पिययमा दारुएहिं सव्वेहिं । धणुयं च स-कंडं दोद्दियं च पासे ठवेऊणं ॥३७०

Page #204

તરંગલેલા
૪૭
ચકવાકી-વિલાપ
અરેરે! બીજાના સુખના વિઘાતક કયા દયાહીને આને વીંધી નાખ્યો ? કોણે સરસી (=સરોવર)રૂપી સુંદરીનું આ ચક્રવાકરૂપી સભાગૃતિલક ભૂંસી કાઢયું ? (૩૫૪) કોણે મને ઓચીંતું આ સ્ત્રીઓના સુખનું વિનાશક શકિવર્ધક નિ:સીમ વૈધવ્ય આપ્યું ? (૩૫૫) હે નાથ ! તારા વિરહમાંથી પ્રગટેલા અનુતાપના ધુમાડા અને ચિંતાની જવાળાવાળા શકાગ્નિથી હું બળી રહી છું. (૩૫૬). કમળપત્રની આડશમાં તું રહ્યો હોય ત્યારે તારું આ રૂપ ન જોતાં હું તારા દર્શનથી જ્યારે વંચિત થતી ત્યારે કમળસરોવરોમાં પણ મારું મન ઠરતું ન હતું. (૩૫૭). મારી દષ્ટિ બીજા કેઈ વિજ્ય પર ચેટતી જ નહીં–કમળપત્રના અંતરે રહેલે તું ત્યારે પણ મને દેશ તરે ગયા સમ લાગતે (૩૫૮). તું મારે માટે અદશ્ય બનતાં હવે મારો આ દેહ શું કામ બાકી રહ્યો ? પ્રિયવિરહનું નિરંતર દુઃખ આવી પડવું. (૩૫૯).
દહન
પેલો વનગજ પાછો વળી જતાં તે વનચર મારા સહચરને વીંધાયેલો જોઈને હાય હાય કરતો ત્યાં આવી પહોંચ્યો. (૩૬). હાથ ધુણાવતો, મોટા શોકપ્રવાહ સમો તે વ્યા, જ્યાં મારા પ્રિયતમ મરેલો પડ્યો હતો તે સ્થળે આવ્યો. (૩૬૧). પ્રિયતમના પ્રાણધાતક કાળ સમાં ભીષણ દેખાવવાળા તેને જોતાં જ ભયવ્યાકુળ બનીને હું ઝડપથી આકાશમાં ઊડી ગઈ (૩૬૨). પછી તેણે ચક્રવાકને ઝાલીને તેમાંથી પોતાનું બાણ ખેંચી કાઢયું, અને મરી ગયેલ જાણીને તેને રેતાળ કાંઠા પર અનુકંપાથી મૂકો. (૩૬૩). મારા પ્રિયતમને ચંદ્રકિરણ જેવા Aત તટ પર નાખીને તે નદીની આજુબાજુ કાષ્ઠ શોધવા લાગ્યો. (૩૬૪). એ વનચર લાકડાં લઈને પાછો આવે તે દરમિયાન હું પ્રિયતમના પડખામાં લપાઈને બેઠી, (૩૬૫). “હાય નાથ ! હું તને આ છેલ્લી વાર જ જોવાની. એક ઘડીમાં તે તું સદાનો દુર્લભ બની જઈશ,” એમ હું વિલાપ કરવા લાગી. (૩૬૬). ત્યાં તો તે વનચર જલદી લાકડાં લઈને મારા પ્રિયતમની પાસે આવી પહોંચ્યો. એટલે હું પણ ઝડપથી ઊડી ગઈ (૩૬૭). હાથમાં દારુ (=લાકડ) સાથે તે દારુણને જોઈને હું વિચારવા લાગી કે આ દુષ્ટ મારા પ્રિયતમને આનાથી ઢાંકી દઈને બાળી નાખશે. (૩૬૮). મનમાં એ પ્રમાણે વારંવાર વિચારતી દુઃખથી સંતપ્ત બનીને પાંખો વીંઝતી હું મારા પ્રિયતમની ઉપર તરફ ભ્રમણ કરવા લાગી. પછી તેણે ધનુષબાણ તથા ચામડાની કંપી બાજુ પર મૂકીને મારા પ્રિયતમને બધાં લાકડાંથી ઢાંકી દીધે. (૩૭૦).

Page #205

নয়াজ
सर-संधण-जोगेणं उढविओ अरणि-संभबो अग्गी । सग्गो एति(?) ससई घोसेमाणेण वाहेण ।।३७१ इण तयं अग्गिं स-धूम-जालुज्जलं पियस्सुवरि । अइरेणं व वणं वण-दवेण सोएण तविया हं ।।३७२ भत्ताणं अत्ताणं कयंत-विउत्त(?) दुक्ख संतत्ता। रोयामि विलवमाणी हियएण पियं इमं बेंती ॥३७३
सर-सरिय-वावि-वप्पिण-तलाय-जलहि-णिवाणेसु मुइओ तं । रमणमणुभूइयमिण(?) किह सहिहिसि दारूणं अग्गि ॥३७४ वाउ-वल-चलोणल्लिय-जाला-मालुज्जलेण अणलेण। कंत तुमे डझंते डझंति विमज्झ अंगाई ।।३७५ तुट्टो होउ कयंतो जणस्स सुह-दुक्ख-तत्ति-तल्लिच्छो । मेण पिय-संपओगो काऊण विहाडिओ मज्झ ॥३७६
हमयं मे हिययं अरहइ दुक्खस्स भायणं मण्णे । अं तुज्झ इमं वसणं ठूण न फुट्टयं x x x ॥३७७ तीहा(?) सयहुत्तं पिय-पास-गयाए विसहिउं भग्गिं । न य मे वरं विसहिउ इट्ट-विओगुट्टियं दुक्खं ॥३७८
एवं बिलवंतीए महिलत्तण-साहसेण मे जाया । सोगाइरेग-परिपेल्लियाए मरियव्वए. बुद्धि ॥३७९ अवयरिऊण य तो हं पियंग-संसग्गि-सीयलं अग्गि । हियएणं पुव्व-गया सा है पच्छा सरीरेण ।।३८० तो पिययम-संसगिंग अग्गि निय-कंठ-कुंकुम-सवण्णं । भवयरिया मि ससोया असोय-गुच्छं महुयरि व्व ।।३८१ गुरु-गुरु-गुरुस्स दित्तेण अग्गिणा कणय-पिंगल-सिहेण । डझतं पि सरीरं पिय-दुक्खत्ता न वेदेमि ॥३८२ तत्थ वि पिएण समय सारसिए निहण-पुव्व-गएण य ।। सोयग्गि-जाल-संदीविएण तेणग्गिणां दड्ढा ॥३८३ एवं साईतीए पिययम-मरणं च अप्पणो तह य । दुक्खेणुप्पण्णेणं घरिणि अहं मुच्छिया पडिया ॥३८४ पञ्चाय-पाणा संखुहिय-मण-हियया अहं । मणिय पवरे वउहर(?) बेमि सारसियं ॥३८५ तत्थ मया हं संतो इमम्मि कोसंबिय-नयरिव्वंगे(?) सब्ब(१)-गुण-संपण्णे उववण्णा सिट्ठि-गेहम्मि ।।३८६ एए य जल-तरंगे रहंग-सरि-नामए सरयंगे । बठूण उढिओ मे वयसि उकंपओ तिव्वो ॥३८७

Page #206

તરંગલોલા
હવે બાધ બાણ સાંધીને અણિમાં અગ્નિ પ્રગટાછે અને “તને સ્વર્ગ મળશે એમ મોટે
અવાજે ઘોષણું કરી. (૩૭૧). ધુમાડા વાળા અને જવાળાથી પ્રકાશતા તે અનિને પ્રિયતમની ઉપર જોઈને, જેમ દાવાનળે વન સળગી ઊઠે, તેમ હું એકદમ શેકથી સળગી ઊઠી. (૩૭૨). કૃતાંતે પાડેલી આફતથી હું સંતપ્ત બનીને મારી નિરાધાર જાત પર રોવા લાગી, અને વિલાપ કરતી હદયથી પ્રિયતમને સંબોધીને આ પ્રમાણે કહેવા લાગી (૩૭૩) :
દહનવેળાને વિલાપ
સરોવર, સરિતા, વાવ, જળતર, તળાવ, સમુદ્રને નવાણમાં ઉલ્લાસથી જેણે રમણ માથું તે તું આ દારુણ આગ શું સહી શકીશ? (૩૭૪) આ પવબળે આમતેમ ઘૂમતી જ્વાલાવલીથી પ્રકાશતો અગ્નિ અને બાળી રહ્યો છે તેથી હે કાન્ત, મારા અંગે પણ બળું બળું થઈ રહ્યાં છે. (૩૭૫). જેમાં તે મને પ્રિયતમના સોગમાંથી આમ વિયોગ કરાવીને હવે લકાના સુખદુ:ખની પારકી પંચાતને રસિય કુતાંત ભલે ધરાતે. (૩૭૬). લેખંડનું બનેલું મારું હૈયું તારી આવી વિપત્તિ જેવા છતાં ફાટી ન પડયું, તો એ દુઃખ ભોગવવાને જ લાયક છે. (૩૭૭). પ્રિયતમને પડખે રહીને આવી આગ મારાથી સે વાર પણ સહેવાય, પણ આ પ્રિયરિગનું દુ:ખ મારાથી સરું જતું નથી. (૩૭૮).
સહગમન
એ પ્રમાણે વિલાપ કરતાં કરતાં અતિશય શોકથી ઉત્તેજિત થઈને સ્ત્રી-સહજ સાહસવૃત્તિથી મારા મનમાં મરવાનો વિચાર આવ્યો. (૩૭૯). અને તે સાથે જ હું નીચે ઊતરી અને પ્રિયના અંગના સંસર્ગથી શીતળ એવી આગમાં, પહેલાં હું હૃદયથી પડી હતી, તે હવે મારા શરીરથી પડી. (૩૮૦). આમ જેને પ્રિયતમના શરીરનો સંપર્ક હતો તેવા, મારા કંઠના જેવા કુંકવણું અગ્નિમાં, મેં જેમ મધુકરી. અશોકપુપના ગુરૂછ પર ઝંપલાવે, તેમ ઝંપલાવ્યું. (૩૮૧). ઘુરઘુરરાટ કરીને સળગતો સોના જેવી પિંગળી શિખાવાળા અગ્નિ મારા શરીરને બળતો હોવા છતાં, પ્રિયતમના દુ:ખથી પીડાતી હોવાથી મને કશું લાગ્યું નહીં. (૩૮૨). એ પ્રમાણે, હે સારસિકા, પહેલાં મૃત્યુ પામેલા મારા પ્રિયતમના શોકાગ્નિની જવાળાએ સળગેલા તે અગ્નિમાં હું બળી મરી. (૩૮૩).
વૃત્તાંતની સમાપ્તિ
એ પ્રમાણે હે ગૃહસ્વામિની, પ્રિયતમના અને મારા મરણને વૃત્તાંત કહેતાં કહેતાં પ્રગટેલા દુ:ખને લીધે હું મૂછિત થઈને ઢળી પડી. (૩૮૪). પાછી ભાનમાં આવતાં, મન અને હૃદયથી વ્યાકુળ બની મેં ધીરે ધીરે સારસિકાને કહ્યું (૩૮૫): તે વેળા મૃત્યુ પામીને પછી હું આ કૌશાંબી નગરીમાં સર્વગુણસંપન્ન શ્રેષ્ઠીને ઘરમાં જન્મી. (૩૮૬). આ જળતરંગમાં શરદના અંગ સમાં, રથાંગ(કચક્ર)જેવા નામવાળાને(ચક્રવાતે જોઈને, હે સખી, મને તીવ્ર ઉકંપ પ્રગટવો. (૩૮૭). ચંક્રવાકોનાં યુગલ જોવામાં હું તલ્લીન હતી, ત્યારે એકાએક મારા

Page #207

तरंगलोला
चकाय-जुयल-पेच्छण-परिरत्त-मणाए तत्थ सयराहं। सो मज्झ चकवाओ हियय-तलायं समोइण्णो ॥३८८ संभरिया य वयांसी गुण-रुइया चक्कवाय-जाई मे । सव्वा जहाणुहूया जा ते कहिया मए एसा ॥३८९ ।। पिय-विप्पओग-कलुणं सरियव्वय-कारणं महं एयं । सव्वं जहाणुभूयं [?ते] मे कहियं समासेण ॥३९० मह जीविएण तं साविया सि मा कस्सई परिकहेज्जा । । ए यं तेण सहाहं जा ताव मिलेमि कंतेण ॥३९१ जइ मे होज्ज कची तेण सह समागमो इह लोए । तो नवरि माणुसे हं वयं सि भोए अभिलसेज्जा ॥३९२ । आसा-पिसाय-विस्सा(?त्ता)सिया अहं सुरय-सोक्ख-लोहिल्ली । सत्त-वरिसाणि सुंदरि तल्लिच्छा हं पडिच्छामि ॥३९३ । अह जइ वि न तं पेक्खं वयसि हियय-घरवासय मज्झ । जिण-सत्थवाह-पहयं तो मोक्ख-पहं पवज्जामि ॥३९४ तह य पुणो तह काहं जह हं पिय-विप्पओग-संबंध । संसार-पास-सुलहं पुणो वि दुक्खं न पावेमि ॥३९५ काहं समणत्तणय अव्वांबाह-सुपव्वयारहणं । जम्मण-मरणांईणं विरेयणं सव्व-दुक्खाणं ॥३९६ एवं सिणेह-वस-अहिय-पेम्म-रत्ताए तत्थ मे घरिणि । कहइत्तु चेडियाए विभाविओ चेव मे सोगो ॥३९७ सोऊण य सारसिया एयं वच्छल्ल-भाव-मिउ-हियया । मे दुक्ख-सोग-संतप्पणेण रुइरी य सुइरं - पि ॥३९८ भणइ य में रोयंती हा जह से हियय-सोस-कीवारं(?)। पिय-विप्पओग-मइयं दुक्खं सामिणि इमं विइयं ॥३९९ एए पुव्व-कयाणं कम्माणं नियय-पाव-रुक्खाणं । काल-परिणमे पक्कीहवंति कडुया फल-विवागा ॥४०० सामिणि मुयसु विसाय इह पि ते देवया-पसाएणं । चिर-परिचिएण हेही तेण सह समागमो भीरु ॥४०१ इय हं तीय स-करुणं पिय-वयणोप्पिय-सुहेहि बहुएहिं । अणुणीय पज्जवत्थविया(?) उदएण पमज्जियंसू य ॥४०२ चेडीए समं कयलीहसहिग विनिग्गया गया अहयं । । जत्थ य अम्मा पुरओ ललई यसो परियणी घरिणि ॥४०६

Page #208

તરંગલોલા
હદયતળાવમાં મારે એ ચક્રવાક ઊતરી આવ્યો. (૩૮૮), અને હે સખી, અનેક ગુણે રુચિક એવો મારો ચક્રવાકીને ભવ અને તે ભવમાં જે બધું ભગવ્યું અને જે તને મેં હમણ કહી બતાવ્યું તે સાંભરી આવ્યું. (૩૮૯). મારી એ સ્મૃતિને કારણે પ્રિયતમના વિયોગને કરુણતાવાળું જે બધું મેં ભોગવ્યું તે તેને સંક્ષેપમાં મેં કહ્યું. (૩૯).
ભાવિજીવન અને નિશ્ચય
તને મારા જીવતરના સોગંદ છે– જ્યાં સુધી મને તે મારા પ્રિયતમનું ફરી મિલન ન થાય ત્યાં સુધી તું આ વાત કેઈને પણ કહીશ નહીં. (૩૯૧). જો આ લોકમાં કેમેય કરીને તેની સાથે મારો સમાગમ થશે તો જ, હે સખી, હું માનવી સુખગેની અભિલાષા રાખીશ. (૩૯૨), સુરતસુખની પૃહા રાખતી હું આશાપિશાચને વિશ્વાસ, હે સુંદરી, તેને મળવાની લાલચે સાત વરસ પ્રતીક્ષા કરીશ. (૩૯૭). પરંતુ સખી, ત્યાં સુધીમાં જો હું મારા તે હદયમંદિરના વાસીને નહીં જોઉં, તે પછી જિન સાર્થવાહે ખેડેલા મેક્ષમાર્ગમાં હું પ્રવજ્યા લઈશ. (૩૯૪), અને પછી હું એવું કરીશ જેથી કરીને, સાંસારિક બંધનેવાળાની ઉપર સહેજે આવી પડતું પ્રિયજનનું વિરહદુ:ખ હું ફરી કદી ન પામું. (૩૯૫). હું શ્રમણત્વરૂપી પર્વત પર નિર્વિને આરહણ કરીશ, જેથી કરીને જન્મ મરણ વગેરે સર્વે દુઃખનું વિરેચન થઈ જાય. (૩૯૬).
હે ગૃહસ્વામિની, એ પ્રમાણે પ્રેમમાં અધિક આસક્તિવાળી ને રહવશ દાસીને મેં મારી કથની કહીને શોકને હળવો કર્યો. (૩૯૭),
ચેટીનું આશ્વાસન
એ કથની સાંભળીને, મારા પ્રત્યેના વાત્સલ્યથી કોમળ હૃદયવાળી સારસિક માસ દુખ ને શોકથી સંતપ્ત થઈને કેટલા સમય સુધી રડતી રહી. (૩૯૮). પછી તે રડતાં રડતાં મને કહેવા લાગી, “અરેરે સ્વામિની! મેં જાણ્યું, તારું આ પ્રિયવિરહનું દુઃખ કેવું હૈયું બાળી નાખે તેવું છે તે. (૩૯૯). પોતે પુર્વે કરેલાં કમૅરૂપી પાપવૃક્ષોનાં કડવાં ફળે કાળે કરીને પરિપકવ થતાં હોય છે. (૪૦). હે સ્વામિની, તું વિષાદ તજી દે દેવતાની કૃપાથી, હે ભીરુ, તારા તે ચિરપરિચિત પ્રિયતમની સાથે સારા સમાગમ થશે જ, (૪૧). એ પ્રમાણે અનેક મીઠાં વચનેથી આશ્વાસન આપી, મનાવીને તેણે મને સ્વસ્થ કરી તથા જળ લાવીને મારાં આંસુ પખાળ્યાં. (૪૦૨). તે પછી, હે ગૃહસ્વામિની, દાસીની સાથે તે કદલીમંડપમાંથી બહાર નીકળીને હું જ્યાં અમાની સમીપમાં અમારો પરિચારક વર્ગ વિહરી રહ્યો હતો, ત્યાં પહોંચી. (૪૦૩).

Page #209

智電
अह मज्जण मंडण - विरयणाहिं बहु वावडं तहिं अम्मं । उवगय त्ति ।। ४०४ वावी - तडोववि दट्ठूण अहं अवेय-बिंदु अंजण-सेस- अरुण नयण - उब्विग्गं । दट्ठूण निप्पभ्रं मे पभाय चंदोवमं वयणं ॥ ४०५ अम्मा भइ विसण्णा किं पुत्ताराम - हिंडण - समेण । जाया सि विगय- सोभा उप्पल-माला मिलाय व्व ॥ ४०६ पिय-विप्प ओग - दुक्खाइमा अहं सज्जाण (?) विगय-सच्चा । अम्मं जल-भरियच्छी भणामि दुक्खेइ मे सीसं ॥ ४०७ तो पुत्त जाहि नयरिं न समत्था हं पयं पि दाउ जे । दुक्खस्स जो निहाणं जरो य तुरियं अभिलसेत्ति (?) ।। ४०८ सुवर्ण-विसण्णा वच्छला महं माया ।
४१०
भाइ य निव्वुया तं पुत्तय जह होसि तह होउ ॥ ४०९ अहमविनयरिमयंती कहें तुमं दुक्खियं विभुंचामि । एणो (?) जत्थायत्ता कुलरस सव्वरस मे बाला इय भाणिऊणं अम्मा धूय - सिणेहाणुराग-रत्ता य । सयणिज्ज -पवहणं में जोत्तावेइ पवरं (?) जाणं ॥ ४११ बेइ यता महिलाओ सव्वा मज्जिय-पसाहिया जिमिया । एज्जाह देह काले अहयं नयरिं गमिस्सामि ॥ ४१२ किंचि मह कायव्वं तुरियं होह य निरुस्सुया तुभे । एवं अणिदियत्थं ताओ समयं अहिकहेइ || ४१३ विल्या - जणस्स विग्घो मा होही उववणम्मि पव्वे । तो नयर - पवेसण - कारणं पि अम्मा न साहेइ ॥ ४१४ आरक्खिय- महयरए वरिसधरे तव्थ वावडे पुरिसे । काऊ
ससंदे (?) सब्वे निययाहिगारेसु ॥४१५ अप्प - परिवार - सहिया समं मए कुसल परियण-समग्गा । जाणेण तेण तुरियं अह नयरिं उवगया अम्मा ॥४१६ भवणवरं सीसतुलि संजुत्ते तत्थ (2)
भिमर्दमि निसण्णा(?) कयमुत्ताहारउद्घाणं ॥ ४१७
तरंगला
चित्तूर्ण कंठहारो नियन्त्तं विवाउ तह य कंविण्णय ( ? ) 1. कण्णाण कुंडल - जुयं देसी य करंडए तविया ( 2 ) ॥ ४१८. अम्माए तओ भणियं तरंगवइयाए अंग-मोडो स्थि । .
नय से सीसं सत्थं न य इच्छइ अच्छिउ तत्थ ॥ ४१९
जस्स कएण गया हूं उज्जाणं सरसी-समीव- जाउ ति । सो सत्तिवण्ण-रुक्खो दिट्ठो कुसुमेहि संछण्णो ॥ ४२०

Page #210

Scope
The Journal is primarily intended to promote researches in Medieval Indian Culture. Hence emphasis will naturally be on the languages, literature and cultural sources of that period. But it will also give sufficient space to other articles which throw light on Ancient Indian Culture.
Forms of Contributions
Contributions embodying original researches; abstracts of theses accepted by the University; critical editions of the unpublished Sanskrit, Prakrit, Apabhramsa, Old Hindi, Old Gujarati texts; appreciations and summaries of ancient and medieval important original works; notices of manuscripts and textual criticisms will be published in the Journal.
Medium of Articles
They should be written in any one of the following four languages: Sanskrit, Hindi, Gujarati and English. Articles written in language other than English should be accompanied by a summary in English.
Annual Subscription
Inland
Europe
U. S. A.
Rs.
20/
Sb.
30
Dollar 5.00
Other Rules
(1) Contributions intended for publication in the Journal should be type-written (with double spacing) or legibly written on one side only of the paper. Coples should be retained by the authors.
(2) It is presumed that contributions
forwarded for publication in the Journal are not submitted elsewhere.
(3) The copyright of all the contributions published in the Journal will rest jointly in the L. D. Institute of Indology and the authors.
(4) Ten offprints will be given to the contributors free of charge.
(5) Titles of books and Journals should
be indicated by single underline. Sanskrit, Prakrit, Hindi, Gujarati terms occurring in the articles written in English should be underlined. The standard system of transliteration should be followed.
(6) Those who want their works to be reviewed in the Journal sbould send two copies of the same,
All contributions and correspondence may please be addressed to
Director, L. D. Institute of Indology Ahmedabad-9

Page #211

QUR LATEST PUBLICATIONS
32. Philosophy of Shri Swaminarayana by Dr. J. A. Yajnik Rs. -30/34. Urafary: -qatqiegrafia: FatIFFAT WT: ; सं० मुनिश्री मित्रानन्दविजयजी-नगीन जी. शाह.
del Rs. 6)15. FITTHVATH - 7997; HO FT FT ETTE!'**** Rs 36/6. New Catalogue of Sanskrit and Prakrit Mss. JÈSALMER." "
COLLECTION - Compiled by Munirāja Punyavijayaji Rs. 40/7. Prakrit Proper Names Pt. II Compiled by Mohanlal, **** Mehta and K. Rishabh Chandra !
Rs. 35/8. Karma and Rebirth by Dr. T. G. Kalghatgi Rs. 5.6/7 9. Jinabhadrasūri's Madanarekhá Ākhyāyikā.
Rs. 257Edited, by Pt. Bechardarji Doshi 1. Collection of Jaina Philosophical Tracts
Rs. 1617 Ed. Nagin J. Shah Sanatukumāracariya
Rs. 8/23 Editors : Dr. H. C. Bhayani and Prof M. . Mody The Jaina Concept of Omniscience
• Rss 30,by Dr. Ram Jee Singh Pt. Sukhlalji's Commentary on Tattvārtha Sūtra of; Rs. 32/=.. Vācaka Umāsvāti, Eng. trans. by Dr. K. K. Dixit Isibhāsiyāim Ed. by W. Schubring
Rs. 16/Haimanāmamālās'iloncha of
Rs. 16/Jinadevasūri with S'rivallabha's Com.; Ed. by Mahopadhyaya Vinayasagara

Page #212

AMBODHL 4 1975-76 Nosa3-4*
13:16
Special issue to celebrate 2500th year of Nirvāņa of
Bhagavān Mahāvīra
DES
M
to
· D, INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD 9
Aid

Page #213

Editors : Datsukh Malvania
Dr. H. C. Bhayani..
CONTENTS
A Study of the Jaina Theory of Knowledge ---On Matijñāna in the Sabhāsya Tattvärthasūtra Yensho Kanakura On the Etymology of Puggala or Poggala' S. M. Shaha
Jaina Concept of Siddhas Suzuko Ohira
An Old Version of the Jaina Rāmāyana J. C. Jain On the Eighteen Deši Languages B. K. Khadabadi Apabhramsa Forms in the Vasudevahindi K. R. Chandra
Dhātupārāyana - A Revicw Note J. M. Shukla Bhoja's S'rngāraprakāśa --- Prakrit Text Restored V. M. Kulkarni About a forgotten Grammarian Dhanapāla Smt. Neelanjana S. Shah The “Nāgabandha' and the Pancāngavīra' Ceiling. M. A. Dhaky Nāgadā's Ancient Jaina Temple M. A. Dhaky
Cont. Title P

Page #214

(
23.1.76
On
A STUDY OF THE JAINA THEORY OF KNOWLEDGE JON MATIJÑANA IN THE SABHĀŞYA TATTVĀRTHĀDHIGAM ASŪTRA
Yensho Kapakura
The Tattvarthadhigama sūtra (the rest abbreviated as T.S.) of Umgsvati which has just been translated into Japanese with notes in the previous chapter gives a general outline of the doctrines of Jainism. From the translated text alone it is difficult to grasp its meaning as the style of sūtra aims at the tersest possible expression, thus the explanatory notes were attached to the individual sūtras for clarifying the purport. So much for the exposition of the individual sūtras, but we have not yet questioned about the construction of the text. The logical construction of this text or the doctrinal system of this work involves with many problems yet to be investigated. Among them we would like to take up the theme of the theory of knowiedge, out of which a critical inquiry into matijñana in particular is attempted below as to how its contents are classified and synthesized by the author in his T.S. and his auto-commentary. The number in the parenthesises indicates the sequence of the sätra in the 1st chapter wherein falls the subject in question.
It reads, "samyag-darsana-jhana-cāritrāni mokşa-margah (1)'. In another word, the religious end-in-view of the Jainas is accomplished by attaining samyag-darśana, samyag-jñāna and saniyag-caritra, which are sald to stand in the relation of ekatarabhave' py-asadhanaini.' Amongst these three jewels constituting the necessary condition for mokşa, samyag-darsana is defined as 'taltuurtha-śraddhanam samyag-darśanam (2)' and tattva denotes the sevenfold principles of reality, i, e, juajtyasrana-bandha-samvara-nirjaru-mokşas-tattvam (4). T'attvartha-śrad dhuna is commented upon, 'lattvena bhavato niscitm-ity-arthah...ta eva carthas-teşam sraddhanam', thus meaning determined faith, so the equivalent of samyag-darśana in the closest sense to the original is Rechtes Glauben or right belief as so translated by H. Jecobi and J. L. Jaini. In that case Jaina moksa mzirga must be said as consisting of sumyag-śraddhana, jñāna and cãritra.
Samyag-darśana is taught, "tan-nisargad-adhigamad-va (3)' Out of the two, nisarga refers to the case wherein samyag-darśana reveals itself ionately as the result of good karmas of the previous birth. It is therefore
This short article is taken from Dr. Yensho Kanakura's 'Indo-Seishin Bunka no Kenkyu' (A Study of Indian Spiritual Civilization - Jainism). The translation
is by Sazuko Ohira. Sambodhi 4,3-4

Page #215

2
Tensho Kanakura
not directly connected with our knowledge at present, and it is only proper that the text which has the acquisition of knowledge of the essentials as its purpose is not further involved with it. On the other hand, it goes into details as to the latter, i.e., nama-sthāpanā-dravya-bhāvatas
tan-nyasaḥ (5)', 'pramaṇa-nayair-adhigamaḥ (6)', 'nirdeśa-svamitva-sādhanadhikarana-sthiti-vidhänataḥ (7)' and 'sat-sankhya-kşetra-sparsana-kālāntarabhāvulpabahutvais-ca (8)'. The description of the text does not go beyond the enumeration of these 20 categorical concepts, i.e. 4+2+6+8=20, as the seven tattvas or as the means of requisites for having right faith in the their study and ascertainment. Closer perusal of them cannot deny, howe ver, in spite of the commentators' explanations, redundancy existing in these items, e.g., adhikarana cum kşetra and sthiti cum kala. The term bhava occurs twice. This cannot but suggest that it is due to the author's must have mechanical juxtaposition of these concept clusters which ndependently existed for long as the set formulae, without giving sufficient treatment of critcism and readjustment.
numerous
Furthermore, the author considers conceptual items as formulating the means of adhigama together with pramana and naya, howenature of these three categories is ver it cannot be overlooked that the distinctly different. For ascertaining an object as to what its name is, how it is installed, what kind of drayya it has and how it exists at present in the context possessed of its properties, or making a study of its ownership, cause, number and enduring time etc. can never be the simple sensory knowledge or inferential knowledge, that is, pramäṇa, but is an all-inclusive synthetic judgment conducted on the ground of pramana. And these must be regarded as the different kinds of categorical concepts other than the fivefold (or sevenfold) nayas peculiar to the Jainas. Glasenapp calls these groups of concept such as nama, sthapana etc. as a kind of viewpoint in his Der Jainismus. He considers it as the method stereotypically applied, in brief form or otherwise, in describing the dogmas, and summarizes it under the head of "Truth and its transmission." He treats naya under the category of "Ontology and dialectics," and pramana under "The source of knowledge", thus discussing the Jaina theory of knowledge in general by taking all these three kinds together. (see H. v. Glasenapp: Der Jainismus, pp. 142ff.) With regard to how the Jalna theory of knowledge is to be classified and discussed, the other standpoints can be also accepted, but the reason why pramaṇa, naya and the other concept clusters are to be investigated separately must have become clear by the above work. Then, the dialectics of conditional such as syadvada has to be also covered by the Jaina theory of knowledge in broad sense, in addition to the above concept clusters and nayavada. However if the

Page #216

A Study of the Jaina Theory of Knowledge-on Matij frana
uestion is posed in its narrow sense, i.e., by what means the direct cogniion is possible, a study of pramāna alone is sufficient. So we would like
make an inquiry into pramana below, specifically on matijñana, on the jasis of the T.S, together with the autocommentary.
The T. S. enumerates five kinds of knowledge, 'mati--śrutavad hi-manhparyaya-kevalani jnanam (9)'. According to the spopajñabhaşya, those rior to the sutra 8 constitute the exposition of samyag-darśana and those ifter 9 of samyag-jñana. Knowledge finds its mention already as a means of attaining samyag-śraddhana, but it was not the discussion of knowledge tself. The gate for an inquiry into samyag-jñana, the second jewel, is opened y the 9th sutra for the first time. The five jñānas therein are expounded, tat-prainune (10), that is, these are to be divided into two pramānas, .e., paroksa and pratyakşa, 'adye parokşam (11)' and 'pratyakşam-anyat (12).' Why these are divided into pratyakşa and parokşa is explained as follows. Matijnana, the first kind of parokșa pramäna, which is said to be natih smrth samjña cintu 'bhinibodha ity-anarthantaram (13)', is divided into two, tad-indriyanindriya-nimittam (14). Indriyas are the five sense organs, i.e., the organs of sight, hearing, smell, taste and touch, and anindriya denotes manas, the internal sense organ. Matijñāna consisting of fivefold sense perception derived by the eye and other sense orgaus and of manovrtti, that is, oghajnana or common knowledge before individuation (mano-vij hāna), origin. ates through the medium of or depending on the senses. Therefore it is called parokşa or indirect. Sruta, the second paroksa pramana is said, 'frutam mati-pūrvam.... (20),' for śruta transmitted by the angapravista and angabahya arises on the ground of mati through the medium of the teaching of preceptors. For this reason, śruta is also regarded as parokşa like matiinana. On the other hand, the rest of the three jñānas transcend sense organs, therefore they are called pratyakṣa or direct knowledge. After Siddhasena Divakara this term part yaksa became conventionally used in the sense of sense perception amongst the Jainas as was current in the other schools of thought, and parokşa in the sense of anumina and sabda. Thus the contents of parokşa and pratyakşa are reversed in both, and it is to be noted that the T. S. retains its old theory of the Jainas. The usage of these terms by Siddhasena Divākara is found in his Nyayavatara 4, 'aparokşatayu'. rthasya grälakam jnanam rdrśam / pratyakşam itarajjñeyam grahanekşaya //.' I shall take up this work separately in the later chapter,
Amongst pratyakşas, avadhi is said to be possessed by närakas and deyas through birth, but by human beings through kşayopasama of the
to karmas. Manah paryaya is possessed by human beings, but confined the samyatas alone, and keyala-jñana arises, according to X:1, by the destruction of mohaniya, jñānāvarana, darśanavarana and antarāya karmas. In this way these prat ykşas differ by nature from that of the ordinary method

Page #217

Tenshi Kanakura
of cognition which is established by the direct perception of the external world through sense organs, We shall confine ourselves within the theme of parokşa, and leave the rest aside at present. Sruta which is no other than the testimony of the Jaina canon is, according to Umāsvāti, tri-kala-visa. yama visuddhatara' than mati and 'matij ñanan-maha-vişayam.' However, this aiso arises on the ground of mati. So our disquisition below is narrowed down to the subject of matijñünz alone which is commented upon as 'samprata-kala-visayam', (indriyaniniriya-niniittam' and 'atmano iña-ma. bhavyät-pārinamikam.'
Now, the sūtra divides matijnana into four kinds, Savagrahehāpāya-dha. ranah (15)'. According to the autocommentary, avagraha means to perceive and affirin an object vaguely as it is by the respective sense organs, and its synonyms are grahana, alocana and avadharana. It is in another word a bare sensation devoid of discriminative judgment, which apprehends that here is a white thing, but not beyond it. Next, iha means according to the same commentary to know the rest of the portions of the object from its part when it was apprehended. It is commented upon as a kind of positive inquiry, and its equivalents listed are üha, tarka, parikşa, vicārană and jijñasä. Jacobi translates this teru zha as Erkennen wollen and expla. ins that it means to think whether the white object as so apprehended is a flag or a crane. According to Umäsväti, cha should also connote, beside its meaning of the desire to know the object in more details, a mental operation to build up a more concrete idea or image of the object upon having examined its apprehension. When the apprehension of an object formulates a definite mencal image, it can be certainly called as a kind of judgment (apaya). However when a mental operation associates the image of a flag, for instance, with existing concept of a flag, then forms its context as good, bad, false etc., the latter operation can be inferred from the analysis of the former in the series of its mental process, Therefore it is better to understand that iha covers the entire process of the apprehension (avagraha) of the object through the third stage of judgment (apāya). Thirdly, apāya is commented upon by the author to mean to aspire for virtue and eschew vice, upon scrutinizing the object as right or wrong when it is apprehended. Apagama, apanoda, apavyadha, apeta, apagata, apaviddha, and apanutta are enumerated as its synonyms, Jacobi understands it to mean, "As it flies up and down and flaps its wings, it is a crane but not a flag". Similarly Jaini considers it to mean the judgment or ascertainment of an object as the idea of a mental image. But from the autocommentary it is understood that this mental operation means to discriminate the object as samyak or asamyak, and upon having reflected, to resolve for guna and to keep away from dosa. Therefore il

Page #218

A Study of the Jaina Theory of Knowledge-on Matijñana
5
does not signify a mere judgement or ascertainment of an idea, but denotes valuation of good cum bad and right cum wrong, which is performed upon the ground of the former. And this simple judgment or determination of a concept should rather be regarded as the province of iha of the 2nd stage, which is defined as niscaya-vīșeșa-jijñāsa' The explanation given by Jacobi and Jaini which is based on that of the commentators in tradition cannot certainly be criticized as incorrect as a whole. Rather it is thought to be proper to follw them as the traditional understanding of the Jainas. I also gave a conventional explanation in the note to the sūtra 15 in the previous chapter of the Japanese translation What I am proposing here is that the sūtra should be comprehended as above if it is understood in accord. ance with the Syo pajñabhāsya. The word apāya primarily sigoifies to leave off', of which original sense cannot be sufficiently expressed by the word judgment. As the synonyms listed suggest, the sense of adoption and option is. it should not be forgotten, implied in it.
Furthermore, the Bhāşya describes as if both operations of iha and a pāya immediately succeed avagraha, somehow occurring synchronically. Most probably this impression was created by the indiscreet description of the author, and the fact maintaioed by him ought to be considered that avagraha is succeeded by iha, which is then succeeded by a pāya. Lastly, the fourth stage of dharana is commented upon to mean the understand ing of the respective object, retention of and ascertainment of matijñāna, Pratipatti, avadharana, avasthana, niscaya, avagama and avabodha are reckoned as its equivalents. What strikes us here is that the word avadharana which was listed as a synonym of ayagraha again appears here as an equ. ivalent of dharanä. It is difficult to say if this redundancy is due to the mere inattentiveness of the author or to a scribal error. Or it is not necessarily impossible to understand its meaning, if the former is taken in the sense of bare ascertainment of the apprehended object and the latter of its establishment. Jacobi takes dharaṇā in the sense of recognition that the object is the same crane that I saw yesterday. He also notes the existence of another explanation that it denotes a memory which brings one to recognize the object, but not recognition itself. Nevertheless, Umāsväti means it in his commentary to bold an image of the ascertained object in mind, in another word, he means it as an operation of impressing object in mind and remembering it.
The text proceeds further to say that by the above four kinds of mati. jnana is attained the cognition of bahu-bahuvidha-kşi pranisritunukta-dhruv. anam setarunām (16)' and 'arthasya (17)'. According to the Bhasya, four divisions of mati apply each to bahu etc, as well as to their contrary cases, That is, the four processes above occur to bahu and the rest of the subdivisions respectively. Setaränām' are the antithetic concepts, c. g., al pa against bahu and eka-vidha against bahu-vidha. Thus we have twelve

Page #219

Yenshö Kanakura
subdivisions as to avagraha, ie, avagraha of bahu, al pa, bahu-vidha, eka-vidha. kşi pra, cirena, nisrita, anisrita, anukta, ukta, dhruva and adhruva, The same twelve cases are set up as to the rest of three processes, i, e. thā, apave and dharanā, so the total amounts to forty-eight instances.
On what criteria, then, these forty-eight categorical items were posited ? The four mental processes above are not those derived by discussing the peculiar functions of the respective sense organs, but are those derived by analysing the congnitive process common to the six senses, i.e.. five indriyas and manas. In that case, these forty-eight items should be naturally regarded as the categories common to the six senses. Otherwise. the visual sense can theoretically have other categories like the apprehension of red colour, so on and so forth up to innumerable categories, which can hardly be confined within forty-eight kinds. So these have to be the categories sbared by the six senses. However, when we reexamine these forty-eight categories whether or not they are sufficiently convincing to us. unfortunately we have to admit that there are some which are difficult to be fully convincing. For instance, how the concept such as kşi pra was considered to be apprehended and judged by the tongue of which province is taste ? From the empirical ground of the contrasting idea such as slowly sweet and quickly bitter, it must have probaly been thought to be applicable to taste also, In that case, the antithetical idea of strong cum weak must be also added to the above forty-eight kinds for the same reason. Thus this enumeration of forty-eight items does not necessarily mean the dete rmitate number.
The next sūtra, arthasya (17)', is briefly commented upon by Umāsvāti, "avagrahadayo matijnana-vikalpa arthasya bhavanti'. At a glance artha seems stand in parallel with the twelve categories of the previous sūtra. It should not be so taken, of course, from the commentary on the sūtra 12 and from the logical context also, but should be understood in the sense, with regard to the object' or 'with regard to the distinct object' which stands against the indistinct object of the next sutra. Now taking it in the sense of with regard to the object', the world artha must refer to both sūtras 15 and 16 as the nominative case governing all these subdivisions. In another word, it is understood to attain the formulae of such proposition as, “It appre. hends the object as many," "It ascertains the object as quick," etc. Jacobi notes that this term artha denotes drayya in the Sarvārthasiddhi of Pajyapāda. Now, the word dravya is employed in the T. s, in the following sätras, i. e., 'nāmasthāpana-drayya-bhavatas-tan-nyusah (1:5)', 'mati-śrutayornibandhah sarva-drayyeşu-asarva-paryayeșu (1:27)', sarva-dravya-paryāyeşu keva. lasya (1:33)', 'dravyāni jivas.ca (v:5); 'guna-paryayavad-drajyam which extends to the succeeding sütras, kalas-cely-eke (V:38)' and 'drayyaśraya
(V:37) nirgunā gunah (V:40)'. Dravya is consideredered there as the substance upon which qualities and modes depend, which sums up at the same time the

Page #220

A Study af the Jaina Theory of the Knowledge-on Matijñāna
7
totality of souls and non-souls; therefore there may be no trouble in understanding the sūtra 17 as 'dravyasya' in the place of Sarthasya'. Nevertheless, this term dravya is used in the text in the definite sense as observed above, and the author preferred the word artha in particular in the sutra 17. then it is more natural for us to take it in the sense referring to the knowledge of an object in general,
Then the text reads, "vyañjanasyāvagrahaḥ (18)' and 'na cakşuranindriyabhyam (19).' The sutrakāra explains that as to vyañjana, avagraha alone occurs, but not tha and the rest of the mental operations. So aygaraha is related to both vyanjana and artha, but tha and the rest to artha alone, Vyañjanävagraha does not take place by the eye and mind, but does take place by the rest of the sense organs i.e., the ear, nose, tongue and skin, It is said therefore that matijñanā is classified into 2, 4, 28, 168 and 336 kinds. Vyanjana or indistinct object here seems to mean the object of perception which is unascertainable, for instace, whether it was the sound of a gun or a firecracker when it sounded bang. When avagraha as such remains as avagraha, why the visual sense has to be excluded from having it, then ? According to Umāsvāti, the object apprehended by the eye and mind is necessarily distinct, and is limited to the image retained in mind as an idea upon having gone through the fourfold mental processes. But he does not indicate to us the reasons why auditory and tacticle senses etc. alone allow the disapperance of unascertainable perception as it is, but visual sense refuses it. At any rate, the author maintains that the subdivi. sions of matijnana amount to 2 to 336 kinds. This is explained by the commentaries of Haribhadra sūri and Siddhasenagani as follows: indriya + anindriya = 2; ayagraha + tha + a pāya + dharaņā = 4; (4 x 6 senses) 4. 4 vyañj anāvagrahas - 28; 28 x 6 categorical items = 168; 28 x 12 categorical Items -- 336. This can be briefly tabulated as below :
Artha
Vyañjana ..
Mind
Ski
Eye Ear as mind), (»),
Nose (
Tongue 630)
111
Avagraha Ihas para Apaya Dhāvanā
as a vagraha).
Bahu Bahuvidha ksipra Anisrita Anukta Dhruva Alpa) (Ekavidha) CĀksipra) (Nisrita) cukta) (Adhruva)

Page #221

Tensho Kanakura
At a glance, it appears as if they are logically arranged as a whole. but for instance, the case in which the sense of touch apprehends vyanjana and concludes it as dhruva, cannot escape the criticism of logically contra. dictory conclusion. As already discussed, some points here are difficult for us to comprehend as sufficient inquiry was lacking in setting up these categorical items. Its primary defect lies bowever in the fact that five senses and mind were regarded as the coordinates without careful discrimination of their functions. It is understood that matijnana as a whole is looked at from The temporal point of view or by strata. Let us leave aside for a while the confusion of the mental elements and logical elements created in the four processes of avagraha through dharanã, but as it did not classify them under the two separate divisions of mind and five senses, it merely ensued the mechanical combination of six senses and four processes. In addition to it, six or twelve categorical concepts which should rather be considered as the varieties of judgment, are uncritically combined with each one of the four processes of cognition, thus establishing 336 kinds of matijñana for contentment, regardless of producing some meaningless combinations.
The inquiry and classification of matijñāna itself end here in the T. S. The chapter I discusses then śruta, avadhi and manah paryaya, and distinguishes the similarity and difference of the five jñanas in general, The relevant sūtras to mati therein are, mati-śrutayor-nibandhah sarvadravyeşu-asarva-paryāyeșu (27)', 'ekadıni bhajyāni yugapad-ekasminna caturbhyah (31)', and 'mati-śrutāvadhayo vi paryayasa-ca (32), thus teaching the occurence of wrong cognition in case going against samyag-darśana. The description of jñanas other than mati seems to be also satisfied with their mechanical classification more or less, instead of probing the nature and content of knowledge as its major object. Their account is very brief compared with the intricacy of that of matijñana.
If we place Umäsvati somewhere in the 5th-6th century A. D., although his exact date is difficult to ascertain as we have studied in the previous chapter, we can never underestimate his philosophical insight in the context of the stage of development of Indian philosophy, particularly in comparison with that in Buddhism in those days. He is certainly an outstanding systematizer of the dogmatics and is one of the eminent philosophers in India. His merit in composing the compendium out of the complexity of the tenets without losing points should be well borne in mind. It became evident however that his distinctive feature as a systematizer was displayed in giving an organic coherence to the Agamic theories to which he was faithful, rather than in establishing a new and unique system of thought upon digesting its dogmatic essentials. That he was faithful to the Āgama is testified by the fact that the T. S, without

Page #222

A Study of the Jaina Theory of Knowledge-on Matijñāna
bhasva bas been accepted by both the Digambara and Svetāmbara sects. From this point of view, we can presume that the most of the doctrines and technical terms embodied in the T. S. and its bhäsya must have been those already taught and employed in the canonical works or niryuktis. The major portions of the doctrinal constructions and the concept clusters of categorical items 'must have been already evolved into the readily available form to a certain extent, with which materials perhaps Umāsvāti composed the T.S., upon making some improvement upon them. This assumption was made by me about ten years before, which has been proved by the recent study of Schubring as almost infallible. It is not at all an easy task to trace up the source of the T.S. and bhasya in the Siddhānta as to its entire problems, and even the laborious work of Schubring cannot be said to have fully satisfied it. I would like to add therefore below some materlals justifying the above assumption in relation with the theory of knowledge for further reference. Among the canonical works, the Nandi and Anuogadāra etc., refer to the classification of knowledge. According to Weber, kaowledge is discussed in the Nane after giving the genealogy of therāvali, “Knowledge is of five kinds (nāņam pamcaviham), i.e., abhinibodhika, śruta, avadhi, manaḥparyaya and kavala (ābhinivohiya-nanam sua-nanam ohi-nunam mana pajjavā-nanam kevala-nānam) or it is of two kinds i. c., direct (paccakkham) and indirect (parokkham). The latter consists of abhinibodhika and śruta (abhinivohiya parokk ha-nanan ca suanana-parokkham ca). Abhinibodhika is divided into śrutanihsrta and aśrutanihsrta (suanissiam ca asuanissiam ca), each of which is subdivided into four kinds, and aśrutanihsyta is divided into four, i. e., aut pattiki (uppattiiyā), (vaina yiki venaiya), karmaja (kammiya) and pāriņāmiki (parinamiya) (See A. Weber : Indische Studien, vol. 17 S. 8.)
Its comparison with the T. S. of classification of knowledge makes it clear that the latter adopted in its I: 9 the division of the five jñānas of the Nandı as it is. Ābhinivohiya is called mati in the T. S. but the fact that both of them mean the same thing is evident from the sūtra 13 in which these are mentioned as synonymous. It should be understood that the specific enume. ration of these synonyms in the T. S. implies, I may call the attention of the readers, the author's indication of their usage existing in the canonical literature such as Nandi. The same fact applies likewise to his autocommentary. Furthermore, the division of pratyakşa and paroksa in the Nandi corresponds to that of the T. S. I: 10, and the subdivision of paroksa into abhinibodhika and śruta is also adopted by the latter in its I:11. Nandi classification of abhinibodhika into śrutaniksrta and aśrutani hsyta was dropped by T.S., which instead divided it into indriya-nimitta and anindriya-nimitta. Here we can recognize a slight improvement made by the T.S., which however could not go beyond the mechanical combination of the categories due to the Sambodhi 4.3_4

Page #223

Vansho Kanakura
insufficient inquiry into the function of manas as we have already discussed. "The four divisions of aśrutani sta such as uppattiiyat must be the old classification, which are according to Ardhamägadhikosa mentioned in the Bhagavati, Nayadharmakahao, Vivagasüya, Rāyapaseņaijja and Nirayāvaliyão etc. (see Ratnacandraji Mahārāja; Ardhamūgadkikosa, s. v. uppattyā). These four subdivisions have nothing to do with the four subdivisions of matijñana such as aragraha in the T, S., of which source should be sought in the other canonical literature. (see W. Schubring: Die Lahre der Jainas, $ 72). The general classification of knowledge and its outline in the T. S. agree with those in the Nandi, which testifies that the former is not the product of the originality of Umāsväti.
The Jaina theory of knowledge round about the T. S. is not covered by the above study. We have questioned here matij fäna alone ignoring the rest of the four kinds of knowledge as we made it clear at the beginning. Moreover in order to confine the subject matter, attempt was made to explicate these several sütras on mati by the original commentary of the sūtrakūra himself, minding not to go beyond this extent in question. If the problem is to be widened to cover the theory of sensation in this text, the Sütras in II : 15 onwards must be also dealt with. It would be very interesting in the study of Umāsvāti's epistemology, if the pramāṇas of the other schools are discussed in relation with his two kinds of pramāna i. e., pratyaksa and parokşa. However it is not directly concerned with our problem at present. The T. S. has been translated and explained by Jacobi and Jaini, but their exposition is based on the commentaries written by those other than the author himself. They have done it right in their own position by trying to clarify the purport of the text and its traditional exposition. However, the original meaning of the text, we must say, is most properly understood through the commentary of the sütrakara himself. This is mainly how. I was motivated to write this chapter. This autocommentary cannot be evaluated as a very lucid exposition, as Jacobi also notes, and is not quite free from imperfection in assisting the understanding of the text. This is why neither its translation nor its study have yet turned out, My description above wbich was made exclusively on the basis of the autocommentary may not be free from mistakes also, but it would be rewarding if, upon accepting corrections of the scholars, this would be of use for the future studies,

Page #224

ON THE ETYMOLOGY OF PUGGALA OR POGGALA
S. M. Shaba The origins of the systems of Jainism and Buddhism are traced to the "Śramanic culture' of ancient India and it is supposed that they are constituted of elements and ideas not to be usually met within what is styled as Brahmanic culture'. These two streams of culture, contemporary and running parallel to each other, are also supposed to bear close coon. ection with the distinction of Vedic and the Non-Vedic, as also the Aryan and the Non-Aryan sections of the society. It is, therefore, that we many times come across a number of commion technical terms and concepts in the religion and philosophy of Jainism and Buddhism. It is interesting at the same time to note that many such terms and concepts are missing in Brahmanical systems of thought. At other times, they undergo change in their significance or retain the same. A comparative study of such teras and concepts is bound to be fruitful and interesting for a student of thought-traditions in India. As a part of such study of selected terms, I take up here the etymology of the term Puggala or Poggala since it is one of the philosophical terms common to Jain and Buddhist philosophies yet conspicuously absent in Brahmanical philosphies.
In Jainism, Puggala originally meant both 'an individual soul' and ‘matter'; whereas in Buddhism it meant only an individual'. Later on, however, the meaning 'Individual soul' which came near to the Buddhist meaning, became gradually absolete in Jainism also and the other meaning, viz. 'matter' alone was retained.
Now, so far as the traditional etymologies and meanings of 'Puggala', are concerned, there are two main currents - the Jain and the Buddhist. The Jain authors and commentators, both Svetambara and Digambaras, such as Siddhasena, Akalanka, Abhayadeva etc., instead of treating the
form 'original Prakrit word Poggala or Puggala refer to its Sanskritised
Pudgala and offer the following etymologies :
(१) 'पुरणाद्गलनाच्च पुद्गलाः, सैहन्यमानत्वाद् विसंहतिमत्वाच्च । पुरुषं वा गिलन्ति, पुरुषेण
वा गीर्यन्ते, इति पुद्गलाः, मिथ्यादर्शनादिहेतुवर्तिन' पुमांस बघ्नन्ति वेष्टयन्ततिगिरणार्थः, इतरत्रादानार्थो गिरतिः, पुरुषेणादीयन्ते कषाययोगभामा कर्मतयेति पुद्गलाः' - (Siddhasena : Tattvarthasūtra Țzka, ch. 5, sūtra 1, pp. 316)
+
Paper presented at the 27th Session of the All-India Oriental Conference, Kuruks. hetra, at the Prakrit and Jainism section on December 27, 1974,

Page #225

S. M. Shaha
() grunara 1412 37: Pul
....भेदात् संघातात भेदसंधाताभ्यां च पर्यन्ते गलन्ते वेति पूरणगलनामिका क्रियामन्तर्भाव्य
पुद्गलशब्दोऽन्वर्थः..।' -(Akalanka : Tattvärtha Rajavürttikam., Sanatana Jain Granthamala, Vol. 4, pp. 190, Benares, 1915) () facet 112611 ...अथवा पुमांसो जीवाः ते शरीराहारविषयकरणोपकरणादिभावेण गिल्यन्त इति पुद्गलाः। .
-(ibid) (v) ana fet grotetaan taitaai geria: -(Abhayadeva : Bhagavati sülra Vitti, Vol. III, Ägamodaya Samiti Prakāshana, pp. 776). I may add here the etymology of Poggala offered by Yativışabha in Prakrit. (५) 'पूरति गलंति जदो पूरणगलणेहि पोगाला तेण ।
Iglu siel a fa felett 11 (Yativrşabba : Tiloyapaņatti, Part 1, Ch. I, verse 99).
But I must observe that he also has followed the Sanskritization of Poggala at the hands of earlier authors, e. g. Siddhasena who certainly preceded him.
From these citations, it appears that the Jain authors derived the word Puggala in two ways :
(1) In the first place, the word Pudgala (Sanskrit-Puggala) is supposed to be formed of two terms-put or pud and gala. These terms are suggestive respectively of integration and disintegration (Lexicographers say fequunga nagalla 15: 1'). Though put or pud indicates the same meaning as pūrana it is nevertheless not clear, how it is related with and formed from the root pur (to fill) (causal of pr). This etymology of Puggala is very populor and common in Jain tradition;
(2) Secondly, Puggala is said to be formed of two terms puns and gil. Siddhasena and Akalanka have presented this additional etymology. Akalalanka says, "Pudgalas are those that are swallowed (i. e, received) in the form of sarira, Ahāra, Visaya, karana, and upakarana by the individual souls”.
Siddhasena offers two meanings of the root gil (i, e. sr gir) to receive and to swallow or to wrap or to envelope. According to him, Pudgalas are so called because they swallow or envelope an individual soul or because they are being received or taken up by an individual soul in the form of karmans etc. 1
We may trace the root or the basis of this alternative etymology of Puggala as presented by Akalarka and Siddhasena in one of the passages of Bhagavati-sūtra. It reads :

Page #226

On the Etymology of 'Puggala or Poggala'
13 'पोग्गलात्थिकाएणं पुच्छा, गोयमा ! पोरगलात्थिकाएण जीवाण ओरालिय-वउविय - आहारय-तेया-कम्मए-सोई दिय-चिवखंदिय-जिभिदिय-फासिंदिय-मणमोग-यय जोग-कायोग-आणापाणाणां च गहण' पवत्तति, गहणलक्खणे ण पोग्गलत्यिकाए ।'
In this passage, galiana i, e. 'receiving' is said to be the inherent cha. racteristic of Poggala. Now, gahana implies an active as well as a passive sense, i, e, 'receiving' as well as being received'. When Siddhsena says, geu a fofia Foral a la tano, he has clearly both these meanings in mind. Here also, both Akalanka and Siddhasena appear to be uncertain about the origin of the word puggala, How puggala' is phonetically formed from purs' and 'gil is not explained by them. The Buddhist etyinology of Puggala offered by Buddhaghosa runs thus : Punti Vuccali nirayo tasmim galanti ti paggala. Pun means a hell, therefore puggalas mean those that drop i. e. fall down into that i. e. (miraya).2
As against these explanations, Prof. P. TEDESCO observes that Puggalo is essentially a Jain and Buddhist word. I believe he is right. According to him, Pudgala is a sauskritization of Middle Indic Puggala which represents an early Middle Iudic Puthakala, a derivative of Sanskrit Prthak. He points out the agreement of meaning between Pali Putin' 'individual' (Putthu atta-individual self) and Puggala "the individual (as opossed to a group)' and tries to combine them phonetically also. He assumes that, while Sanskrit bad only the neuteradverbs Pfthak, the pre-stage of tlie protoBuddhistic and Proto-Jaina-languages had besides the adverb Pythak (Puthak) 'separately an adjective Pythak (Puthaka) 'separate'. And this puthaka, he holds, was further enlarged by ---Ia- into Puthaka-la; Here the final -la-is the secondary suffix which appears as an enlargement of adjectives since Rgvedic times and more frequently later on-(e. g. bhuala (RV) Pingala (AV) etc;-La-derivatives are frequent in Ardhamāgadhi also, e; g; majjhilla 'middle' bahirill-exterior etc.;)
Prof. TEDESCO further investigates as to how Puthakala became puggala, Apparently, first-th was deaspirated, hence putakala. From here on, two ways are supposed : (a) either putakala became pudagala by sonorization of the intervocalics and then by syncope Pudgala and Puggala or (b) Putakala was first syncopated into putkala, pukkala, and this became puggala by sonorization of the geminate.
The processes assumed above are : de-aspiration, sonorisation of intervocalics, syncope, and sonorization of geminate.
Prof. Franklin EDGERTON agrees with Prof. TEDESCO so far as the Jaina or the Buddhistic origin of the term puggala is concerned; but he differs from him so far as its etymology is concerned. Prof. Edgerton, like Professors T. W. Rhys DAVIDS and William STEDES connects puggala with pursand holds that pungava a Sanskrit word, may have influenced the form with

Page #227

S, M, Shaha
.
nasal, Pugala, from which Pali puggala might have originated. But in the opinion of Prof. TEDESCO, this etymology is insatisfactory, both as regards its form and meaning; because one does not see how purns (man, male.) could yield puls, and purns is essentially not individual, but male.
These etymologies lead one to following conclusions :
(1) Both the Jaina traditional etymologies of Puggala are somewhat satisfactory as regards the meaning of the term, but they are quite unsatis. factory so far as the form is concerned. It appears that in the case of the first etymology of Puggala (i, e. put or pud+gala--pudgala Puggala or poggala) they postulated a Prakrit puggala to be derived from a Sanskrit Pud gala: wliile in the case of the second ctymology of puggala (i. e; q a r fteffa. पुरुषेण वा गीर्यन्ते इति पुद्गलाः'1) in addition to assuming Sanskrit origin of the term, they try to follow the definition of Puggaln as offered by the Bhagavatisttra i, e. 67505 ETU Up altrafic It seems that they were aware of the form Poggala “an irregular and awkward form as Mrs. Rhys DAVIDS calls it. But instead of tracing its Prakrit etymology; they kept in vicw its Sanskrit equivalent pudgala and tried somehow to impose the two activities or functions of pürana and galana on it.
(2) Buddhaghosa's explanation of Puggala too is fantastic and far from convinciug. His definition of puggala restricts its meaning to 'hellish-beings' and hence suffers from the fault avyāpti narrowness'.
(3) As pointed out by Prof; TEDESCOS etymologies offered by the lexicographer such as professor Rhys DAVIDS, Williams STEADE and Franklin EDGERTON also are not convincing: 'Pugg' cannot be derived from purs. Besides, purus means 'male' and 110t 'individual'. This derivation too suffers from avyāpti 'narrowness.'
(4) Prof, TEDESCO, while deriving Puggala from Pathakala, a derivative from Sanskrit Pythak rather over-emphasises its Buddhistic tradition. He has, I am afraid, not given due consideration to the meaning and form (esp. meaning) of Puggala as preserved in the Jaina tradition.
Since Puggala is originally a Prakrit word and Pud gala is merely a Sanskritization of the same, the etymological investigation is concerned only with the latter form. As Pointed out by Prof. TEDESCO it is possible the Buddhist proto-canon was (probably) in a kind of old Ardhamāgadhi, closely connected with the original language of the Jaina sutra (before this language was transformed into later Middle Indic and underwent western influence), and therefore, both currents of Puggala the Buddhistic and Jaina, spring from the same dialectic source-old Ardbamägadhi. And, therefore, I feel that it is not correct to treat Puggala or Poggala as a Prakritization from some hypothetical Sanskrit word. It could be a loan from non-Ary an or some Dravidian language. There are three roots with which prakrit Puggala or

Page #228

On the Etymology of 'Puggala or Poggala
Poggala appears to be connected, (1) Tamil-Putai 'to swell' 'to increase" (2) Tamil kalai to dis-integrate, to dissociatelo', and (3) Tamil Ponku or Telgu Pongu 'to swell, to increase' 11
15
Now, (I) if we combine 'puta' and kala, we get Putakala, which may indicate integration and dis-integration. It may further suggest something that integrates or disintegrates, that is Puggala. The phonetic processes assumed in this respect are :
(1) Puṭakala puḍagala>puḍgala>puggala or poggala
or (2) Putakala> putakala>pudagala pudgala and puggala or Poggala.
(II) If we take the Tamil root poňku or the Telgu pong, we have their derivatives Ponakam and Pong respectively. So Ponka or Pong+kala may also give Pongala -- Poggala.
(III) But here it is presumed that the word is from two roots, And the question is: Is it necessary that this should be so? Could it not be that the word is derived from just one root? The third alternative, therefore, may be to derive poggala from the derivative pongala of panku or pong itself. Here pongala may mean 'swelling' or 'increasing' only. It may also indirectly suggest poggala 'matter'.
We can investigatate the meanings of the word puggala or poggala. Prakrit dictionaries such as 'paia-sadda-mahanṇavo' and Ardhamagadhi Dictionary of Ratnacandra, give the following meanings referring to the Jain Canons or sutras (such as Bhagavat, Thānanga, Ayaränga etc.) (1) matter. (2) soul, (c) flesh, (4) a kind of tree, and (5) a kind of fruit,
If we compare the avove etymology of puggala, i.e. putakala or pongala with the Jain traditional etymology, and definition of Puggala say, 'पूरणाद्गलनाच्च पुद्गला:'; we may conclude that the basic meaning of puggala was obviously 'the substance that integrates and disintegrates, that is, matter', Later on, Puggala assumed the meaning of Poggali 'an empirical being' receiving matter in various forms as body, 12 food, etc. In the context of material body of a sentient being Puggala may mean 'flesh' which is one of its chief constituents. Now commentators of the Jain canolcal literature, like those of the Buddhist canons tried to interpret some words and phrases, e.g. Bahu atthiyam puggalam..etc.13 as a kind of fruit or vegetable which probably originally meant flesh etc. Thus puggala is one of such words having a primary meaning 'flesh' and the secondary, rather imposed meaning, a fruit or a tree.
Then we may take up the meanings of puggala as given in the Pali dictionary. Puggala in Buddism means (1) individual as opposed to a group, (2) person, (3) man in later philosophical (abhidhamma) literature, and (4) soul or Atman.

Page #229

16
S. M. Shaha
Out of the two original meanings of Puggala prevalent in the Jain tradition, viz. matter' and 'empirical being' the Buddhist tradition might have adopted the later meaning alongwith the term itself. In this respect I may quote Dr. A.N. UPADHYE, who says, “The Jain term for matter is Pud qala which in Buddhism means the individual, character, being and Ātman. From the shifting of its meaning, the word appears to be a later import in Buddhism alongwith Jain terms like asrava',41 In a foot-note, 15 Dr. UPADHYE quotes Mrs. C.A.F. Rhys DAVIDS-who says, "we do not know when this oddly ugly word pudgala came to be substituted for the older purisa, or pulisa, or puruşa, etc."
I may conclude saying: No doubt the word is 'oddly ugly'. Nevertheless, it has attracted many scholars and it still remains a riddle staring in our face.
Foot-notes : 1 Siddliasena on Tattvārtha-sūtra 5,1. quoted above. 2 Visuddhinagga 310. 3 P. Tedesco, Sanskrit Pudgala, body; soul: Journal of American Oriental Society,
Vol. 67, pp. 172–77, 4 Buddhist Hybrid Sanskrit Grammar and Dictionary Vol. II, Delhi, 1970, p. 347. 5 Pali-English Dictionary 6 Tedesco, op. cit. 7 Buddhaghoşa op. cit. 8 Tedesco, op. cit. 9 T. Burrow and M.B. Emencau 'Dravadian Etymological Dictionary, Oxford, 1961,
word No. 3494, p. 283. 10 T, Burrow etc, op. cit, word No. 1102, p. 93. 11 T. Burrow etc, op. cit. word No. 3658, p. 295. 12 Apart from the meaning 'body' etc. some lexicons like Hemacandra's Abhidhāna
cintāmaại give entirely different meaning of 'Pudgala' viz. beautiful'-(sundarākāra). The lexicons base this meaning on a single literary passage of doubtful authenticity from Mārkandeya Purāna. The meaning therefore, appears to be of quite late origin
and also doubtful. 13 Dasareyaliyam 5,1. 73. etc. 14 Prof. A. N. Upadhye's introduction to Prayacanasära of Kundakunda, Rajachadra
Jain Granthamälā, Agas, 1964, p. 68 15 Ibid, foot note No. 2.

Page #230

JAINA CONCEPT OF SIDDHAS
Suzuko Obira i
The states of siddhas is postulated variously by different systems o thought each according to their concept of liberation, which is ultimatel established by their ontological ground. Jainism stands on the dual principles of the soul and the matter which are the eternal substances, each plural in number, Jaina school of realism which does not subscribe to the existence of the creator God accepts these swo principles as a matter o fact that they have been in the state of bondage from times eternal. Soul: whose nature is characterised by that of the emancipated ones are consi dered to be embodied in samsāra as the earthly personalities due to their association with material karmas which are of 8 divisions and 148 sub divisions. Mokşa dawns to them when they are freed from these entire karmas, then they remain in the eternal siddhahood.
In the Agamic literature, Aupapatika 42-43, Prajña pana 3.2 and Uttara dhyayana 36.49-681 give a lengthy account of siddhas as to their nature abode and abiding mode. The Au pa patika reads, 'te nam tattha siddha ha. vamti sādiyā apajjavasiyā asarira jivaghaņā damsaņa-nāņovauttā nitthiya tha Direyanā nirayā nimmalā vitimirā visuddhā sāsayam-aņāgayaddhar kalam citthamti.2 Thus a siddha remains in siddhabood with beginning bu without end, invisible, in the form of life, endowed with kevala jñāna an darśana, accomplished, immovable, pure, eternal and so on. Işatprāg bhāra which is the abode of siddhas is described as umbrella-shaped 45,00,000 yojanas long. 8 yojanas thick, and situated one yojana below th end of the universe. Above Işataprāgbhāra up to the end of the loka, th liberated beings are said to be abiding interpenetrating each other (anno ņņasamogādhā), invisible (asarırā) having the physical extent of 2/3 O the last bodies, in the form of virya (jiva-ghanā), kevala jñāna and darsana enjoying unparalleled everlasting bliss (säsayam avvabāham suba), havin transcended the misery of the bondage of birth, old age and death (jāi-jara -marana-bamdha-vimukkā). The treatment of this subject in the Prajnapan and Uttaradhyayana is more or less similar, to which the latter adds topic of the previous lives of siddhas from the standpoints of linga, darśana sarıra, kāla, sankhyā and so on.
Tattvārthasūtra X. 7 enunciates that siddhas are to be distinguished b the application of twelve anuyogadvāras, i, e., kşetra, kala, gati, linga, tirtha caritra, pratyekabuddha-bodhita, jñāna, avaga bana, antara, sankhyā an alpabahutya. Its bbāsya explains their application by way of two day: Sambodhs 4.3-4

Page #231

18
Suzuko Ohira
called pürya-bhava-prajñāpaniya (by past life) and pratyutpanna-bhavaprajñāpaniya (by present life of siddhahood). Nandı 21, Prajñāpana 1. 7.7–10 aud Jivajīvābhi gama 1.7 likewise classify the emancipated souls according to two standpoints, i, e., anantara siddha and parampara siddha by tirtha. pratyekabuddha-bodhita, linga and sankhyā, Siddhaprabhrtas which is quoted by Malayagiri in his commentary on Nandisūtra enumerates fifteen anuyo. gadvaras for the investigation of siddhas in the sequence of the twelve list of Umäsvati with the addition of veda, utkrsta and anusamaya which are included in linga, alpabahutva aod kala in the Tattvārthasūtra. Obviously Umäsvati utilized these fifteen anuyogadvāras which had existed in the svetambara tradition, although complete list of them are not traceable in the Agamic resources, and replaced the old terms of anantara siddha and param para siddha by the new terminologies of two nayas.
Logically speaking, jivas who are absolutely released from the entire karmas should become vibhu in the loka akasa as they have no śarīras, to whom ananta jñāna, ananta darśana, ananta Virya and ananta sukha are attributed. Earthly, personalities arise to the souls in their stage of samsāra alone when they are bound with karmas. Upon separation from karias, the individualities of souls should disappear once for all, and they remain in the form of pure energy, omnipresent in the loka ākāśa, endowed with pure upayogas. In another word, all the emancipated ones should dissolve in a single universal soul as so conceived by the monistic system of Brahmavada, because their physical dimension is all pervading and because they have attained the universal qualities of siddhahood by losing their earthly individualities, Logical ground does not tolerate to surmise that the siddhas remain in 2/3 of the size of their former : bodies 4 and that they are distinguishable from their past individualities. Here the premise of the pluralisn of souls upon which realistic system of the Jainas stands suffers ontological contradiction,
Dhavala 7/2.1.7gatha 4-11/14-15 lists ninefold characteristics of siddhas, i,e., ananta jñāna, ananta darsana, ananta sukha, kşāyika samyaktva, akaşayatvarūpa cãritra, janma-inarañarabitatā, ašarıratva, nica-ūñca rabitata and panca kşāyika labdhis, Dravyasangraha 2, Gommața sāra juakanda 61 etc, mention eight guņas of siddhas, which are enumerated in the Laghu siddhabhakti 8, i.e., kṣāyika samyaktva, ananta jñāna, ananta darsana, ananta Virya, sükşmalva, avagābanatva, agurulaghutya and avyā. badhatva. These eightfold gunas seem to have become the standard of the characteristics of siddas in both traditions. They are treated in relation with karmic destrucion, that is, each one of these eight guņas are explained in relation with the annihilation of the respective mula karmas, i.e., samyaktva--nolanıya, jñāna-jñānāvarana, darśana-darśanāvarana, virya-antarāya, sükşmatva-nāma, avagalianatva-ayus, agurulaghutya-gotra,

Page #232

Jaing concept of Sildhus
and avyabädhatva---vedaniya; and akaşayatvarüpa caritra in the Dhavala which is dropped from the list of eight is derived from the eradication of mohaniya karma. These ninefold or eightfold gunos do not appear in the Agamic literature as the categorical items, therefore they are likely the later products systematized by the Karina specialists.
All these eight qualities miaus agurulaghu are mentioned with slight difference in expression in the Aupapätikz and the two other tex's as we have noted previously, Nica-ūñca rahitata in the list of nine Unas is nei. ther found therein. The inclusion of agurulaghu guna which is said to be inanifest to siddhas from the cradication of gotra karma is peculiar, because gotra karma determines the social status in samsära, of which absence in siddhabood is too self-evident to be reckoned in the context of the other characteristics. Even if we allow it to be logical to be included in the list of eight which is theoretically formulated in relation with eight mula karmas it is still strange to name it agurulaghu in place of nica-uncarabitata as so called in the ninefold list of Dhavalu. Paramütmaprakasa-ka 1.61.62.1 explains agurulagliu as follows, siddhävasthāyogyavisistagurulaghuvam pama-karmodayena praccladitain, gurutva-sabdenocca-gotra-janitam mahatt. vam bhanyate, laghutva-sabdena nica-gotra-janitam tucchatvamiti, tadubhaya-karana-bhūtena gotra-karmodayena višistāgurulaghutvam pracchädyata iti.' Its alternative explanation of agurulaghu is fantastic that it is derived by the rise of agurulaghu-game--karma, then siddhas are thrown back to samsāra once again. It seems that the commentator was satisfied with the traditional exposition of agurulaghu in the sense of Dica-utcarabitatā, and offered an alternative explanation to it which is utterly out of sense. Confusion here seems to have been derived due to the lack of grasping the correct meaning attached to agurulagbu, Agurulaghu is the quality of individuation which distinguishes one substance from the other, either it is the Java or the ajivas. It is the quality due to which similar jivas are able to be distinguished from one another, If we take the siddha's guna of agurulaghu in this sense, namely, the quality of individuation, but not in the sense of the quality derived by the annihilation gotra karma, it perfectly solves the ontological contradiction we are now confronting. It it as follows.
Jaina metaphysicians were well aware of their ontological problem that the siddhas freed from karmas are reduced to the state of oneness as much as the concept of moksa upheld by Brahmavada, which endangers their theoretical basis of the pluralism of souls. Jainism meets here the same problem that beset the classical Sankhya school which adopted the realistic position of the plurality of souls. According to the Sikhyas, individual personalities in samsāra are determined by the degrees of three gunas

Page #233

Suzuko Ohira
20
of pradhana, but once puruşas attain kaivalyahood, although in reality prakrtis are those who attain mokșa, the appearance of the individualities of prakrtis reflected in puruşas disappears once for all, which enforced them to accept the theory of the universal soul, that they have done so in later time. The same danger had to be prevented by the Jainas. Being fully conscious of this problem, the authors of the Agama including Umäsvati tried to maintain that the individualities of liberated souls are present in the siddhahood from the standpoint of their past lives, but are absent from the standpoint of their present state, and the physical size of their invisible bodies is 2/3 of their former bodies to which the application of the standpoint of past is not adopted. The Jainas persistently insisted on this point that siddhas have individual physical dimentions wbich are even classified into three kinds, i. e., maximum, medium and minimum. They avoided carefully to let thein reduce to the state of omnipresence which is exactly so maintained by the Nyāya-Vaiseşikas. The Nyāya-Vaiseşikas of realism also take the stand of the plurality of souls. Six categories are enumerated by them, i. e., dravya, guņa, karma, Sämänya, višesa and samavāya, by the total operation of which the phenomena of samsāra are explained. The category of visesa therein operates to distinguish one substance from the other. Due to this category of individuation, things. either souls or matters, are held ultimately distinguishable, that is, for instance, two similar atoms are distinctly different, and two similar souls have different individualities. Siddhas are not excluded from its application. thus their possession of distinct individualities is logically maintained,
It appears that Jaina metaphysicians got hold of this concept of visesa which enables them to save their ontological danger. For this very reason the quality of individuation called agurulaghu was introduced in the context of the other qualities of siddhas which are arranged in parallel with müla karmas. Agurulaghu guna has no place in this context, therefore it was forced to take the place of nica-üñca rabitatā which is derived by the destruction of the gotra karma. Agurulaghu guņa is thus the anomaly in the list of the eightfold guņas. This explains pretty well the correct meaning of agurulaghu in the ontological context of the state of siddhas. Then the traditional meaning attached to agurulaghu in the sense of nicaüñca rabitata derived by the extinction of gotra karma is required to be corrected. Once the quality of agurulaghu is introduced, there is no need to maintain that siddhas' physical extent is 2/3 of their former bodies. It seems to have been so maintained because the introduction of agurulaghu guna came in too late, by the time of which the abode of siddhas with its definite dimension in the total structure of loka had become firmly established, which compelled them to uphold the traditional idea of the size of siddhas' bodies without alteration,

Page #234

Jaina concept of Siddhas
21
Foot notes :
1. The Agama texts are all based on Suttagame.
2. Schubring notes that Samavaya 55b enumerates 31 virtues of siddhas. His Doctrine of Jainas, p, 329, ft. 2.
3. Abhidhanarajendra, under siddha.
4. Schubring suggests that the concept of the size of a siddha's body is derived from observing the corpse having shrunk, His Doctrine of the Jainas, p. 329.
5. Jainendra siddhanta kosa, under mokṣa,
6. ibid.
7. ibid.
8. For its full meaning refer to Pt. Sukhalalji's commentary on Tattvärthastra of Vasaka Umäsvati, p. 196 ff. ft, 1.

Page #235

AN OLD VERSION OF THE JAINA RAMAYANA* J. C. Jain
Introduction
The narration of the well-known Rama story which is given in the Vasudevahindi (VH), the Kathasaritsägara (KSS), and the Bṛhatkathāmañjarī (BKM) shows that the tale was also included in the original Bṛhat katha of Gunadha which unfortunately no longer exists as an extant work but which was used as source and model for much of ancient Indian literature. Since the Bṛhatkathaslokasangraha (BKSS) is incomplete it contains only a few stray references to the episodes. The Vasudevahindi which it is argued here contains the oldest Jaina version of the Rāmāyaṇa, raveals some interesting transformations of the popular Valmiki Rāmāyaṇa,
The Role of Vidyadharas
Gunadhya chose vidyadharas, masters of magic art, as heroes of his popular narration, "Tales of vidyadharas are, even more interesting than tales of the gods," says Siva to Parvati when she asks him to tell her some extraordinary story. The imaginative tales later form a part of the Bṛhatkatha, influencing ancient Brahmanic and Jaina literature as well. "Divine beings are always happy, whereas humans are continuously sad and grieve," proclaims Somadeva, author of the KSS, "And therefore, I want to narrate the life of the vidyadharas, who are full of mirth and variety." Somadeva's composition only sunimerizes the most essential parts of the Brhatkatha, Vidyadharas are also mentioned in the well-known versions of the Rāmāyaṇa and Mahabharata and later in Buddhist works, but in these narrations they do not appear as real heroes the way they do in the BKSS, the Kashmirian works (KSS and BKM), and Jaina narratives.
G
A particular Jain contribution to the popular Ramayana tale is that their version displays the Rakṣasas not as meat-eating damons but rather
This paper was read in London on March 13, 1974 at the conference held by the School of Oriental and African Studies, University of London, to celebrate the Quartercentenary of Tulsi Das's Rämacaritamanasa.
1 Rāmāyaṇam in the Mayanavegalambha, 240-45.
2 107-12-26; Prabhavati is telling the story of Rāmāyaṇavyttänta to Naravahanadatta, 3 Ramakhyayika (15. 1-51).
4 IV.52; XVIII.503.
5 A comparative study based on different narrations of the Vasudevahindi, the BKSS, KSS and BKM has been presented by the author in his work on the Vasudevahindi, soon to be published.
6 The earliest reference is found in the Milindapanho (267). see H, Lüders, Kleine

Page #236

An old version of the Jaina Ramayana
as vidyadharas, and the vänaras are likewise portrayed as vidyadharas. In general, the vidyadharas seem to be amiable beings, and befitting pious tradition they renounce the world and join an ascetic order. They have their own kings, laws, cities and law courts. But the vidyadhara is also represented as licentious, jealous, and an abductor of women. Moreover, the Jainas emphasize, a breech of the moral code on the part of a vidyadhara can cost him his divine dignity as well as his magic art. "A vidyadhara must not show disrespect or do injury to the Jaina shrines, to ascetics or to a Jaina couple, otherwise the vidyös will abandon him." declares Dharana, and has his law inscribed in the edicts on the jewelled walls.?
In the KSS we are told that the vidyadharas have two inythical regions (ved yard ha) in the Himalayan mountains, forming two major kingdoms assigned to the most distinguished vidyadharas. But once a certain Rsabha propiated God Śiva with such powerful austerities that he was granted soveraignty over both the regions, and therefore over all vidyadharas. The KSS description tallies with the description offered by the Jainas; the similarity between Rşabha, the first emperor of the vidyadharas, and Usabha (Rşabha), the first Tirthankara of the Jainas, is also noteworthy here. It is most probable that the Brhatkatha of Guņādhya was the common source for both versions.
The Jaina Rāmāyaṇa Presented in the Vasudevahindi
The Rāma story contained in the Vasudevahindi seems to be the oldest version of the Jain Rāmāyana and it is based more or less on Valmiki's popular version. The followiog are some of the main features of the tale:
(1) After accomplisbing the magic art pannatti, Rāvana, is honoured by the vid yadhara lords and is attended upon by them in Lanka,
The magic art Pannatti seems to have been quite popular among the vidvadharas. Dharana bestowed this magic art along with many others to Nami and Vinami (VH, 164). Pradyumna (the son of Krşņa by his queen Satyabhāma) obtained it from Kanakamala, a vidyadhari girl (92). Pradyumna gave it to Samba (son of Kršņa by Jambavati, 108), and Prabhavati bestowed it on her husband Vasudeva so that he could defeat hls enemy (308). Prajñaptikausika is mentioned in the BKSS (XX,304), the KSS (25. 258,289) and the BKM (5.160) as a guru of the vidyadharas. We are told in the KSS (111.52) that prince Naravābanadatta concentrated on the science of Prañapti, who thereupon presented herself to him, and be asked her about his parents.
Schriften, "Die Vidyadharas in der buddhistischen Literatur und Kunst," pp. 104-119 7 Vasudevahindi, 264, 20-21; Tri şaspisalākāpuru şacarita 1.3.213, 8 KSS 109, 61-74; 110.18. 9 L. Atsdorf, ZDMG, (1938) Vol. 92, p. 479.

Page #237

24
J. C. Jain
(2) A vidyadhara called Maya approaches Rāvana with a proposal of marriage to his daughter Mandodarī. The experts in reading marks predict that the first product of her womb will cause the destruction of the family. But thinking that her first child could be abandoned, she was married anyway. In the course of time, Mandodari gave birth to a girl who was enclosed in a casket and concealed by the magic art tirakkharaņi,20 and then placed under the ground of king Janaka's garden. But while the ground was being ploughed the casket was caught in the ploughshare and was handed over to the king, who entrusted the live child to his queen Dhārini and had it brought up like a daughter.
There are various versions regarding the birth of Sitā: a) since she is said to have sprung from a furrow (sita)11 made by Janaka while ploughing the ground, she is called ayonija, i.e, not womb-born, (b) According to the Mahabharata, Valmiki's Ramayana, and Vimalasūri's Paumacariya, she is the daughter of Janaka, born in a natural way. (c) In the Dasaratha Jataka, she is the daughter of king Dasaratba and the wife of her own brother Rāma. (d) In the Vasudevahindi, Guņabhadra's Uttarapurāņa (9th Century A.D.) and the Mahabhāgavata Devīpurāna (10th or Ilth Century A.D.), she is the daughter of Rāvana by his queen Mandodari. An echo of this tradition can be found in the Tibetan and Khotanese versions of the Rāmāyana dating from about the 8th or 9th Century A.D. as well as in the versions of Indonesia and Thailand. In the Tibetan version Sitā is enclosed in a copper vessel and floated on the water, where she is found and adopted by an Indian peasant who names her Rol-rñed-ma (i, e, Lilavatı ).12 In the Khotanese version a sage living on the bank of a river opens the box and rescues the girl out of compassion for her plight 18 Sita's leading to the annihilation of Ravana's family and her discovery in front of Jagaka's plough must be older than the composition of the Vasudevahindr. However, it seems that the Tibetan version of the Rāmāyana was influenced by the Brhatkatha of Guņāļhya.14
(3) The achievement of the two boons by Kekai : (1) King Dagaratha, pleased witb his queen Kekaj for her expertise in the art of serving in
10 Also tirikkharini (84) and tirikkhanani (164). Tiraskarinikā is used in the sense of a
curtain in the BKSS (XVII 81; also the Rāmāyana, il.15.20) and in the sense of a
rod (XVI1,157). 11 She is invoked as presiding over agriculture (Rgveda, IV, 57,6). Sit kura is counted
as one of the 18 taxes (Avasyaka Niryukti 1078); Byhatkalpa Bhāşu:7 (1,3647) has mentioned Strajanna (Strāyajna), a festival when cooked rice was distributed to the
monks 12 See Jan De Jong, "Three Notes on the Vasudevahindi, "Samjñāvyäkarana, Studia Indo
logica, Internationalia, 1954; Rev. Father C. Bulcke, Rāma-karhā, 1962, p. 261ff, 13 H. W. Bailey, BSO AS, Vol. X, p. 564. 14. C, Bulcke, Ibid. p. 262,

Page #238

An old version of the Jaina Ramayana
bed". (sayanovayāraviyakkhana) 15 granted her a boon. (2) Kekai led an army and got her husband released from the enemy's custody, for which she was granted another boon.
A kind of service in bed" has been described in the Vasudevahind 16 and the BKŚS17 when Buddhiseņa (Gomukha in the BKS), a close associata of Prince Samba (Naravahanadatta in the BKSS) is entertained by a young prostitute named Bhogamalini (Padmadevika in the BKS) by employing a technique of massaging known as stanapiditaka (pressing the breasts). As the original Bịhatkathā was full of passionate love stories, it might well have contained such episodes, which were later utilised by other writers, Jong and Bulke bave called this form of legend "primitive."18.
(4) After becoming infatuated by the beauty of Sita, Rāvana directs bis minister Mārīca to assume the form of an illusory deer studded with gems (rayanacitta) to in order to tempt the young warriors living in the forest as hermits. As soon as Sitā beholds the deer she asks for it as a pet. Rama follows the animal with a bow and arrow in hand. First the deer goes along slowly, but after it swiftly moves off. Rama begins to suspect that it is not an ordinary deer but an illusory one,
Earlier in the Nalajasalambha (181, 15-20) of the Vasudevahindi a very similar description is given when Nilajasā asks Vasudeva to catch a baby peacock as a plaything for her. Vasudeva later remarks that as Rama was deceived by a dcer, so was he by a peacock, Ultimately Nilakantha assumes the form of a peacock and abducts Nilajasä while Vasudeva remains helpless. In similar circumstances Ajinavati, the prototype of Nilajasa, is kidnapped by a vidhyadhara named Vikacika who flies through the sky like a hawk carrying off a cuckoo (BKÓS, XX. 202.-226). In the BKM (13.45-47) Vegavati is kidnapped by a demon (raksasa) called Manimat who assumes the form of a peacock.
This all indicates that the kidnapping of women by vidyadharas or rākşasas was common in early Indian literature, at least at the time of the author of the Byhatkatha. Under the circumstances we can easily take Sita's abduction as an important part of the Byhatkatha narration; moreover we should not forget that the wbole theme of the BỊhatkatha is based on the abduction of Madanamañjukā by the vidhyad hara Manasavega.
GO
:
15 Elsewhere called paviyarasukha, 133,2. The 16 arts of sayano pacara' are mentioned
in the Kāmasāstra (1.3.14, Jayamangala commentary), 16 102, 17-21. 17 X. 140-152. 18 See Jong's above-mentioned article; Bulcke, Ibid., p. 402. 19 Maninirmita in the Uttarapurāna (68.197). The KSS, BKM, and Harişena's Byhat.
kathakosa have all referred to a golden deer. However, Vimalasuri las ommitted this episode in his Paumacari ya with the explanation that since Räma was observing a
vow (vratastha) he could not kill a deer. Sambdhi 4.3-4

Page #239

J. C. Jain
(5) Ravana, the ruler of Lanka, his brother Vibhiṣaṇa, his sister's sons Khara and Duṣaṇa as well as the characters of Hanuman, Sugrīva, Vāli and Jatayu are all vidhyadharas.
26
Here, as in the Ramopakhyana in the Mahabharata the story of Rama (Rāmāyaṇa) begins with a long genealogy of Ravana, which is supported by Gunabhadra's Uttarapuraṇa. Though not specifically mentioned, Ravaṇa never tries to violate Sita's virtue while she is being kept in his custody in Lanka. The reason given by Guṇabhradra is that had Ravana dared to even touch Sitä he would have been deprived of his magic art of flying through the air. According to the author Ravana did not touch Sita while carrying her off, but by means of his magic art he transformed his divine car Puspaka into a palanquin, making Sita get into it by herself, 20
Similarly, the charactar of Vibhiṣaṇa has been elevated. After preparing a bridge when Rama's army (accompanied by Sugriva and protected by the vidhyadharas) reached Lanka, Vibhiṣaṇa approaches Ravana and requests him as follows: "Although unpleasant to hear, beneficial advice must be spoken by the teacher, a servant or a relative, by abducting Sita, the wife of Rama you have not done any good. It may be that the error has already been committed, but you should now return her back to her husband. It is no use destroying the family. Rama is so powerful that he killed Khara, Dusana and Vali without effort, even though, they possessed the magic art. The master should not desire even the wife of his own servant, much less the wife of a person who is powerful. The real victory of a king is his restraint of his senses. You are wise and intelligent, and so somehow or other you must succeed in your endeavors, but nevertheless you are devoted to an evil deed. That is why I am requesting you to stop. That morsel which is easily eaten, digested properly after eaten, and which proves wholesome after being digested, should be eaten. Take my friendly advice: return Sita to Rama. Let your family members be happy.'21
Also Hanuman, who is a vidyadhara and not a monkey king as in the Valmiki Rāmāyaṇa, is a well-wisher of Rama. It is he who for the first time brings news about Sita's presence in Lanka. When Rama and Lakṣamana are wondering about grieved in the forest, Hanuman approaches them and learns of their sorrow. He introduces himself as one of the vidhyadharas
20 Uttarapurana (68, 213. 207); Compare the abduction of an earth-dwelling woman, Somasiri (Madanamañjukā in the BKSS) by the vidyadhara Manasavega. He could not violate her by force because of a dangerous curse which would bring him instantaneous death, sec Vasudevahindi (227, 14-15), BKSS (XIV. 89-90), KSS (105. 69-71), and BKM (13.2.51-52).
21 Exactly the same advice is offered by Ravana's minister Marica in the Uttarapuraṇa (68.115-118).

Page #240

An old version of the Jaina Rāmāyaṇa
under the leadership of Sugriva. Then Hanuman proposes friendship with Rama, and fire is a witness to their pact,
Tatayu is another fine character. He fights with Rāvana while the latter is carrying Sītā off. Rāvaņa overpowers Jațäyu and after crossing the Kikkindhi mountain, 22 he reaches Lanka. But before his death Jatāyu is able to pass the news to Rāma, that Sita was kidnapped by Ravaņa.23
(6) When Rāvana does not listen to the advice given him by Vibbişana accompanied by his four ministers, he approaches Rāma. The vidhyadharas in Vibhışana's family join the army of Rāma and the battle between the vidhyadharas and carth-dwellers began, also a common feature of the Byhatkatha,24
(7) After Rana's army enters the city of Lankā, Lakşmaņa marches forward, Ravana intends to kill Lakşmaņa and releases his disc, but the weapon does not work. Lakşmaņa casts the same disc back at his enerny and succeeds to chop off Rāvana's head.
(8) After the war is over, Vibhışaņa brings Sitā back from Lankā, Then Vibhışāņa is coronated King of Ariñjayapura, and Sugriva of a certain city in the vidhyadhara territory (vijjaharasedhi). Rama and Sita are taken to the city of Ayodhya in a heavenly car brought by Vibhışana and Sugriva,
The Vasudevahindi, the oldest version of the Jain Rāmāyana
The following points are worth considering when estimating the Vasudevahindi's real period of composition :
(1) It is the oldest version of the Byhatkatha of Guņādhya among the presently available Sanskrit or Prakrit works.
(2) Its mention in the Viseşanavatı (610 A. D.) of Jinabhadragaņi Ksamāśramana only indicates that the work was available to him in his time.
(3) Some years ago, after making a study of archaic pecularities and taking into the consideration the use of the old vedha metre unknown out
22 The mountain's locality is not known, but it seems to be somewhere in the Hima.
laya. According to Hemacaudra, Mount Kişkindha was situated on Vánaradvipa. Kiskindhi is said to have founded Kişkindhapura on Mount Madhu where he sattled with his followers like Siva on Kailāśa (Trişastiśālākāpuru şacarita. VII, Jain Rämā.
yana, Vol. IV, p. 109, 113.) 23 In the Khotanese version of the Rāmāyana, Rāvana, while fighting with the bird
Jatayu, gathers lumps of tin red with blood and forces the bird to swallow them.
As a result Jațāyu, became heavy and died. Bailey, Ibid, p. 565. 24 The battle between Rāma and Ravana has been condemned by Harişena as a baltle
for the sake of a women costing many lives (Byhatkathakosa, 84.56-57). This has been supported by the Khotanese Rāmāyana (Ibid., pp. 568 ff.) where two senior ministers are talking about the kings of Jambudvipa, who destroyed the land for a woman's sake.

Page #241

J. C. Jain
28
side of Jain canonical literature, Alsdrof showed that this work must have been of great antiquity and closer to the date of the canonical text, 26
(4) After making a study of the mutilated and corrupted Vasudevahindi text, which was edited after consulting 12 manuscripts, and making a note of a variant (ettha padho),26 it seems that the text already existed at the time of Sanghadāsagaui, who just put it into its final shape. In that case the original text's date should be pushed back quite a bit. In this regard the Jaina versions of the Brhatkatha represented by Harivamsa purāņa of Jinasena and Trişastišalakāpuruşacarita by Hemacandra and others should also be taken into account.
(5) While considering the composition date of the Vasudevahindi one has to also consider whether the Rāma and Krşna lagends of the Jaina cosmography were borrowed from the Brhatkatha, or whether they already existed before the Bțhatkatha's composition 27
(6) In his Paumacariya (end of the 3rd century A.D.),28 Vimalasuri altacks Vālmīki's Rāmāyaṇa by saying that thc Rākşasas should not be meat-eating demons and the vānaras portrayed as lower animals lashing their tails and uprooting mountains. He has tried, in effect to 'rationalise' the tale in the Jajna version of Rāma's story, On the other hand Sanghadasagani, the author of the Vasudevahindi, simply accepts the popular tale as it existed in his day, without any conscious editorialising or protest, Most likely he follows a different tradition. It may very well be that since Vālmīki composed his Rāmāyana based on the ancient ballad's prevalent at his time, the author of the Vasudevahindi likewise based bis tale on a slightly different version arising out of some different ballads. Perhaps be followed the same version offered in the Byhatkatha,20
Whatever the case may be, the explanatory and critical tone of the Paumacariya as well as its entire language strongly suggests that the work
25 See "The Vasudevahindi, A Specimen of Archaic Jain Maharashtri," in the BSOS,
VIII, 1935-37, pp. 319-333. 26 The Vasudevahindi. 306. See author's introduction to the Vasudevahindi, to be published shortly.
dehortly. 27 See Alsdorf, "Introduction to the Harivamsapurāna - Mahāpurāna Tisashimahāpuri.
saguņālankāra by Puşpadanta, p. 121, Hamburg 1936. Here criticising the date proposd by Bühler, he formulates that Gunādhya must have flaurished at least in the
1st or 2nd Century B.C. 28 V.M. Kulkarni, Introduction to Paumacariya, ed. by Jacobi, PTS, 1962. 22 According to Lacôte, the author of the Byhatkatha draws inspiratian from the
Rāmāyana, but Vālmīki drew his heroes from national legends and old myths, whereas Gunādhya used accounts of fairy travels to the country of enchanters "Essay on Gunädhya and the Bșhatkatha," Pt. III, Ch. IV,

Page #242

An old version of the Jaina Ramayana
29
was composed after the Vasudevahindi. We can therefore assert that the Vasudevahindi must have been composed before the end of the 3rd Century A. D., the date fixed for the composition of the Paumacariya, Certainly the contents of the Rāma story contained in the Vasudevahindr reflect a very old tradition. There is no mention of an ordeal by fire imposed on Sita in the Vasudevahindi, but this episode is also absent even in the Ramopakhyana of the Mahabharata, the Uttara purāņa of Gunabhadra and the Tibetan and Khotanese versions of the Rāmāyana. Without adding too many Jaina reli. gious touches to the story, the Rāmāyaṇa as presented in the Vasudevahin? is an extant version of one of the oldest traditions of the popular tale.

Page #243

ON THE EIGHTEEN DEŠI LANGUAGES*
B. K. Kbadabadi
The Nayadhaminakahao, the sixth Anga of the Ardhamagadhi Canon. refers to the Eighteen Desi Languages more than once : (1) ag uit te ERIT arcafagcarregatitetlaarsg............. ETI Prince Megha was well versed in the Eighteen kinds of Deši Languages (2) art of agro
2275 dagar ath shower aftang 311.......... egitimataifa , In the city of Campã there lived a harlot named Devadattā who was rich........ (and) well versed in the Eighteen Deśt Languages. Similaraly we find references to the Eighteen Desi Languages in Vivagasutta, Ovavaiyasutta and Raya paseniya : ay af # 175 UTIR O g ....... 3ergotzarafaa zyr In Väniyagama there was a harlot named Kamajjhayā who was skilled in the Eighteen Desi Languages. तए णं दढपइण्णे दारए अठारसदेसीभासाविसारए ।' The boy Dadhapainna was well versed in Eighteen Deši Languages. ag oi casco antg ergitaideaalranithtarfarTQ 16 The boy Dağhapaiņņa was well versed in the Eighteen kinds of Desī Languages,
The Jinadāsagaņi in bis Nisuha Cūrni (7th century A.D.) also refers to the Eighteen Desh languages : अट्ठारसदेसीभासानिययं वा अद्धमागहं ।' or the Ardbamägadbi language which has the characteristics of the Eighteen Desi Languages.
Further Udyotanasūri, the author of the Kuvalayamala (778 A.D.) not only refers to the Eighteen Desi Languages, but also enumerates them by Illustratiog in brief the colloquial format of each of them as observed by prince Siridatta in the narrative :
इय. अट्ठारस देसीभाषाउ पुलइऊण सिरिदत्तो ।
3TOOT154 yang saa t-9128-watieg 11 Having observed these Eighteen Desi Languages, Siridatta observed a few other ones like Khasa, Parasa, Babbara etc. The following are the names
Taper accepted by the All India Oriental Conference, XXVII session, held at the Kurukshetra University, Kurukshetra, December 27, 1974. 1. Nāyādhammakalão I, I, Suttāgamle I, Gudgaun 1953, p. 957, 2. lbid, 1.3, Suttāgame I, p. 987. 3. Vivāgasutta 1.2, Suttāgame I. p. 1249. 4. Ovaväiyasutta, Suttāgame II. Gudgaun 1954, p. 32. 5. Rāyapaseniya, Sutrāgame II, p, 102. 6. Vide Intro. to Paio-Sadda-Mahannavo,, Varanasi 1963, p. 34. 7. Kuvalayamala I, Singhi Jain Series 45, Bombay, 1959, p. 153.

Page #244

On the Eighteen Debi Languages
of those provincial traders whom Prince Siridatta heard speaking in the market place :
Gollae, Majjhadese, Māgahe, Antavee, Kure, Dhakke, Sendhave, Mārue, Gujjare, Lāde, Mālave, Kannadae, Taie, Kosalae, Marahabe, Andhe. Thus the author illustrates only sixteen languages and according to A. Master, the two missing Deśt Languages are possibly Odra and Dravidi."
Moreover Cāmuṇdarāya, the author of the Kannada Carundaraya Purāna (978 A.D.), refers to the Eighteen languages. He, however, does not call them Dest. The contextual reference is to the Bharatakhanda consisting of countries like Trimägadha, Lafa, Vatsa, Gauda, Maharastra, Karduka wherein lived people speaking eighteen languages: "Trimāgadha Lata Vatsa Gauda Mahārāştra Kurdaka lakşanamappastadaśa bhaşajanaparivịta Şatkhanda-Bharatamam........."10
Lastly Bhattakalankadeva, while commenting on the opening verse of his Karņāțaka Šabdānuśasanan, a grammatical work in Sanskrit (1604 A.D.)11 refers to the Eighteen Great Languages together with seven hundred dialects. It is interesting to note here that the author does not call the eighteen languages Desz but Maha (great) and at the same time he tells us that they are well known in (Jaina) scriptures. In fact we do not find any reference to the 'Eighteen Great Languages' in any of the Jaina canonical works. The opening verse of the said work is as follows:
नमः श्री वर्धमानाय विश्वविद्यावभासिनी ।
सर्वभाषामयी भाषा प्रवृत्ता यन्मुखाम्बुजात् ।। The author's own commentary runs as follows :
"सवाः समस्ताः कर्णाटकान्ध्रमगधमालवादिनानाजनपदविकल्पैः नानात्वं प्राप्ताः.... : $#fhEn SPEEDGRAETHAT: R E#HI9T: sfa atef: 1 All languages mean those that are spoken in the various countries like Karnātak, Āndhra, Magadha, Malavä etc.... They are those Eighteen Great Languages well known in Agamas and Seven hundred dialects.
A close scrutiny of all these references to the Eighteen languages. Dest or otherwise, would yield us the following points :
8. lbid, pp. 152-153. 9. (i) For this and other details on the subject vide Dr. Upadhye's Notes, Kuvalaya
mälā II, Singhi Jaina Series 45, Bombay 1970, pp. 144-145, (ii) I may add here that the Babbaras are the northerners, mentioned as Varvaras, in the Sanskrit Purānas. Vide Concordance of Purāņa-Contents, Hoshiyarpur 1952,
p. 29. 10. Cāyundarāya Purāna, Bangalore, 1928, p. 70. 11. Karnataka Sabdānusāsanan (With commentary of the author), Ed R. Narasimha
char, Bangalore 1923,

Page #245

B, K. Khadabadi
(i) All the above noted works which contain references to the Eighteen Languages, Desi or otherwise, are Jaina works. The earliest work is the Nayadhammakahao (400 B. C),12 and the latest one is the Karņāļaka Šabdānušāsanam (1604 A. D.).
(ii) All the canonical works, the exegetical work viz., Nišitha Carni and the Kuvalayamala contain the reference as 'attharasadestbhasa' the Eighteen Desi Languages.
(iii) In the Kuvalayamala the author also enumerates these languages. Actually he enumerates, of course by illustrating them, only sixteen which include the Dravidian too. Hence it is clear that the list is arbitrary and the author is trying to adhere to the number Eighteen which by his time had duly acquired traditional or conventional importance the ultimate source of which seems to be the Nayadhammakahao.
(iv) Camundarāya does not call the Eighteen Languages of his refe. rence Debt. The context of his reference is the narration of the Adipuräna. And hence he obviously sticks to the traditional number Eighteen in this respect
(v) Bhattākalarika does not qualify the Eighteen Langnages of his reference by Defi' but by Maha' calling them Eighteen Great languages, Yet he openly announces that they are well known in the Agamas. Thus he too adheres to the traditional number Eighteen and, at the same time tries to provide rather a true linguistic picture of the country of his time by adding to it the seven hundred dialects,
To conclude, during the period round about the composition of the Nayadhammakahao (400 B. C.), there must have existed some eighteen regi. onal languages. Unfortunately we have no evidence to show which actually they were. To be well versed in the Eighteen Deśt Languages was a matter of proud accomplishment in those days. The number of Desi Languages and the context of accomplishment were taken up as a tradition and were repeated in later canonical works like Vivāgasutta, Ovaväiyasutta and Ru ya paseniya. Jinadasagani however refers to the Eighteen Desi Languages in the linguistic context i.e., while discussing the nature of the Ardbamāgadhi language. Camundaraya obviously adhers to the same number of traditional importance. So also does Bhattakalanka, but he tries to give a realistic touch to his statement by adding to it Seven hundred dialects.18 It is Udyotana who not only attempts to enumerate the Eighteen Dest Languages but also illustrates them. But we cannot take Uyotana's list as wholly and truly reflecting the linguistic picture of
12, I have taken here the approximate date of the First Redaction of the Canon. 13. This number too might have an importance of some tradition,

Page #246

On the Eighteen Debt Languages
the contemporary society. Because the number of the regional languages. making allowance for the inclusion of the Dravidian too, in 878 A.D. could not be the same as it was in the days of the Nayadhammakahao. It must have been a large one. Hence we can say with certainty that Udyo. tana too adhers to the same number of traditional importance. But the true value of this dated author's list lies in its illustrating the colloquial format of the Sixteen Languages, the galaxy of specimens of which can rarely be found elsewhere.
Thus the number Eigeteen which formerly denoted the Dest languages in the early literature of the Ardhamāgadhi Canon, has been adhered to by the later Jaina authors in Prakrit, Sanskrit and Kannada. And this number it appears was keeping for long its hold on the Kannada people to such an extent that there has come down in the Kannada language an idiom kaown as Hadinențu jatigaļu, 1 eighteen castes, possibly indicating thereby that at some juncture of the cultural history of Karnatak the importance of this numerical group of languages has been replaced by that of the same group of castes.
14. According to Shri S.B. Joshi, this idiom is connected with the Agastya legend in
the Tamil tradition. Vide Karnāļaka-Sanskytiya Pūrvapishike I, Dharwar 1967, p. 64,

Page #247

APABHRAMSA FORMS IN THE VASUDEVAHINDI
K. R. Chandra
Dr. L. Alsdorf 2 in his study of the language of Vasudevahindr, has come to the conclusion that the language of VHS, is archaic Jain Maba. rastri (having many archaic Ardhamāgadhi and Pali forms). Dr. B. J. Sandesara while reproducing the same in Introduction to the Gujarati translation of VH.4 las noted an Apabhraisa stanza from VH. Except that Ap. stanza no other Ap. forms from VH, have becn noted by them. Here an attempt has been made to throw light on some Ap. or Ap. like forms which are available in the VH.
1. Words with lapy śruti :
Eupila. (47.9, 11) and gaan (62.16). Pischel records these forms from Amg. too (ujjoviya-246 and juvalaya-231).
qealfa (pravrăjita, 21.17, 24.4). Pischel does not record it though it is common in Amg. Its formation should be explained as v pravraj ->pravrajapita=pauvanvia-pavyävia,
Extrait (dhatrı,, 27,12=a nurse). It is not noted by Pischel. It can be explained as dhe dhay (dhayati)=to suck, dha pay=to give suck dhu payitri=a nurse-dhavait-dhavī, or dhay=dhava (on the basis of atisea ziva) and then taking 7 the agentive suffix, i, e, dhavaitadhavz
SETY (utaja, 18.17). It is not recorded by Pischel, PSM6 quotes it from Paiolacchinamamala. It has 'ya' for suffix .ka' and the remaining word is 'udava' which has 'va' śruti for 'ja' of Skt. word "utaja'.
2. Use of original bases as case-forms: (1) Nom. Sg. forms : (a) fagfaga (fagfaga 0 37181-38,17, in a verse) Masc., 'a',
ending stem. (b) 5€ (#ĀT U per fah() -30.3, in a verse) Neut., 'a' ending
stem.
1. By the courtesy of the A.I.O. Conference held in Dec. 1974 at Kurukshetra.
This paper was read there in the Prakrit and Jainism Section. 9. Bulletin of the School of Oriental Studies, Vol. VIII, pp. 319, ff.
Vasudevalindi, Atmanand Jain Sabha, Bhavnagar. 1930, Introduction, pp. 15-30. PSM - Pāja-Sadda-Mahannavo.

Page #248

A pabhramsa Forms in Vasudevahindi
35 (c) सिलाजउशिलाजतु(तत्थ य सिलाजउ परिस्सवति,6.10)Neut., 'u' ending stem. (d) रज्जु (तेण"."रज्जु छूढा-70.16) Fem., 'u' ending stem.
Such forms are traceable in Amg, canon and Paumacariyam. (ii) Acc. Sg. forms : (a) There are several instances of 'a' and '1' ending original
feminine stems used as Acc. sg., e.g. कमलसेणा (56.6), कंटयसाहा (61.5), पुरिससहस्सवाहिणी (16.2), दासढी (31.19), रोवमाणी
(36.9), होती (37.21), करेमाणी (56.6) etc.. (b) सुरभिपुप्फदाम (ततो से सुरभिपुप्फदाम सेवासं (2) उरे उलएइ-(66.14)
Neut., 'e' ending stem. In the PCV1 also we find such feminine forms. 3. Shortening of ending long vowel of Fem. stems, Nom. sg:
इथि (तहा इत्थि पुरिसो नपुंसगो य कम्मव सगा जीवो-10.21). The editor has wrongly suggested इत्थी for original इस्थि.
4, Nom. Sg. form of 'a' ending Masc. base, changing in ou': ..
पायवडिउम्पादपतितः (पियदसणमूसुगो...पायवडिउ विन्नवेइ-19.15). We can not be sure of this form because there is probability of the scribe's error in writing ओ as उ.
5, Use of long vowel in place of a nasalised short vowel in Ace. Sg : (i) निज्जिय सत्तू (तो हं निजिजय सत्तू अज्जुणयं हतूर्ण ...पस्थिओ उज्जेणि-46.8), Masc.
'u' ending stem. (ii) वकलचीरी (कढिणेण वहइ रिसि वकलचीरी-19.17). Masc. i ending stem. (iii) उपलद्धी (सो....उवलद्धी करेत्ता आगतो-33.14), सुहबुद्धी (....परिभोए मुहबुद्धी
___ अणो परिकप्पेइ-15.14), असिलठ्ठी (एयं ताव असिलट्ठी गिण्हसु-48.38), Fem. ___i ending stem.
6. Appending of short na' as Inst. sg. termination (though after lengthening the preceding short vowel of the base, which is again metricausa)
। मत्तूण (मोत्तव्यो य पिएण, मत्तण य आवयंतेण ॥ -35.8 in a verse), Masc. " ending stem. Such forms are traceable in PCV. and Dhūrtākhyānam. Pischel (379) notes अट्ठीण, मुट्ठीण in Amg. but either before enclitic or in the end. Pischel (405) quotes from Ava. Erzahlungen मन्तीण metri-causa,
7. Appending of te' as Inst. sg. inflexion in a ending Masc. bases or to say that use of Loc. sg. as Inst. sg. :
1. PCV=Paumacariyam of Vimalasuri.

Page #249

मीन
K. R. Chandra हत्थे (से अम्मापियरो नियगचेडीए हत्थे पइदिवसं गद्धसहस्स वसंततिलयामाऊए विसज्जति -29.6), (सव्वाभरणाणि य....णियदासचेडीए हत्थे विसज्जेइ-31.16); (हत्थे य घेत्तण सयं घरमुवगीयाओ-70.14); गलए तेण (वग्घेण) य सो धणदेवो वीसत्थो चेव गलए घेत्तण नीओ-60.11).
In PCV. we have one such instance उसमे ( उसमे सुमंगलाए, आओ भरहो य पढमचक हरो-20.106).
Some more instances from VH. can be interpreted as Inst. Sg. though they are in Loc. Sg., e.g. सो य गलए बंधिऊण बेबयंत आणेइ-29.27. ततो तेण सा तम्मि चेव हत्थे घेत्तण जाणयं विलइया-66.25.
8. Appending of oblique inflexion •e' without lengthening the ending short vowel of Fem. bases, रज्जुए (सालरुकखस्स मूले रज्जुए वेढिऊण-61.5), Inst. Sg., 'x' ending.
9. Similarly use of Inst. plu. for Loc. plu.
वसहीहिं (वसहीहि वस्समाणा-43.16, गामंतरवस हीहि वसंतो-69.27), रुकखतरेहि (गंतूण रुकखतरेहि-55.21), - लयागहणेहिं (तओ सो सोहसहसजाय भओ गुम्म-वलि-लयागहणेहि लग्गंसमग्गसिंगो पलाओ-55,23). There is a pure Locative form too, e.g. गामंतरवसहीसु वसता-57.3.
In the Amg. canon, PCV. and Dhūrtakhyanam we can trace similar forms.
10. Use of inflexion i' in the Loc. Sg. of 'a' ending base :
नाइजगाइणि=ज्ञातिजनाकीणे (v.1. in the old Ms. of शां० (तत्थ य नाइजणाइण्णि माणब्भासे रह ठवेऊण भणिया णेण कमलसेणा-57.4).
11. Appending of the termination fee as Present Indicative of II sg :
एहि (कहिं तुम एहि-63.14) and नेहि (कीस एयं सगड नेहि-57.16, i.e. Where do you come from ?' and 'Why do you take away this cart?' respectively).
12. Appending of the termination fè of the Imperative of II sg. to the stems ending in short vowel 37, i.e. without lengthening the ending short vowel (as in Ap.):
वसहि (तोए वदिऊण भणिया! अज्जाओ ...असं कियाउ वसहि त्ति-11.26), use of plural form is for showing respect to the concerned nun by the courtesan Kuberasena.
13. Elongation of Present and Past Passive participles by appending 'यक (स्वार्थे) suffix, a tendency, that is commont in Ap. :
जीवंतय (जीवंतया मच्छा आणीया-75.10).
1. See Introduction to Sandesarăsaka by H.C. Bhayani

Page #250

Apabhramsa Forms in the Vasudevahindi
37
In the PCV. also such forms are available, e, g. 9631 fogueTET JUSSITÔT -76.8. From the VH, the instances of elongation of past passive participle with but suffix are : AEDT 5590-57.16, #FIT a pafeu T-59.27.
14. Forms and words more popular in Apabhransa and NIA languages: (1) 375F2=wortby, faithful (807577, fet à safz4? 797-65,5 Oh,
you) Unfaithful ! where is your that (dear) Vasantatilaka ?), Masc.
Voc, Sg. Piscbel does not record it. PSM quotes it from Bhavisayattakaha as an Ap. form which stands for ‘ārya’=worthy, not for 'äryaka'=grand-father, (ii) TE=3f9a (ar....feel at tage #70379-60.22)
Hem. (4.39) notes stresa as the adeśa of fi, whereas Pischel (196, 485) derives अल्लिवइ from लिप् → आ + लिप् = आलिम्पति. Our Prakrit form efnu seems to be past passive of 317, MWSED records a root= =to go, to reach and further explains 8799'a as causal of - to cause, to move, throw, cast or to deliver, surrender, ofler, present etc. Therefore, there seems to be some possibility of the origin of 3477 from the roots and stenu as its past passive form.
In Gujaratı there is atrass from 375=to give and then 24141 =given. (iii) 3117=311 + $=(5), (374- 17)=to comes stigão=coming
from Ujjayîn,-43.21). Pischel (254) records it from Hc. 4.367.1, 419.3 under Ap.
This formation is just on the line of 919, the causal of ad, from Skt. 7, from the root =to suck. (iv) ऊखली उदूखली=a mortar
(2845..... seniant 4-44.18). Pischel (66,148) records great and 31aaa from Amg, and Pkt., PSM. too records also Fer and ओक्खली but उखल or ऊखली are not noted by them.
We have ऊखली and ऊखल in Gujarati and उखली and ऊखल in Hindi. (v) gife=alfa=loose, released, ale t agaji-67.9- Hls (the
horse's) saddle was released). Pischel (238) records it under Ap. and Dr. (Smt.) R. N. Shreyan2 puts it under pure
1. Monier Williams Sanskrit--English Dictionary. 2. Shreyan=A Critical Study of Mahapurana of Puspadanta (Desya and Rare words);
p. 239,

Page #251

K. R. Chandra
Deśya word.
Its variant reading is phediya-4fee for which see further. (vi) afroja 11,28=lulls a baby to sleep, rocks in a cradle, (87511....
ERİ yfiya). ali —12,5=fullaby or rocking in a cradle, (agfase fizieu HIST). It is recorded in the PSM but as oficia i.e, to praise. Pischel does not record it. Dr. Shreyan calls it
a pure Deśya word. 1 (vii) gaue=gaHe, sons and daughters, (ator cu gegetetfor-#paal YTIT, H = HEAST).
Pischel and PSM do not record it. Dr. Shreyan records it under pure Deśya words.2 (viii) feq=rifa (fferto hurt, MWSED). Here it is used in the
sense of removing (feu aqavi-67.9.). Pischel does not rccbrd itDr. Shreyan records it under Deśya words. In
Marathî 'phedane' means 'to loosen'. (ix) FFT =171&art, brother's son (12.1). Pischel does not record it.
PSM records it from later literature. In the ARK.6 it is not
available. Compare Gujarāti alat and Hindt hátar. (x) #afaq=#fesa, mixed with, combined with, (Hyaclaufagl-6.10). Pischel
(206) records F T from the Stbānānga (512) and explains it, bbil bhedane' which is not correct. Its meaning there is--to mix, to include. The ARK also explains it in the same way quoting from the Sthānānga (p. 365).
Compare Gujarātı #a=to mix.
(xi) fate=f4417, to wash off, (aqu-faagfasetvit-35.9, with her body
(limbs) washed off with pure water). 9540201 TAASI records fazaifiset=uta (vide PSM). Pischel does not record faza. In
Rajasthani there is the word fàaco=to wash off. (xii) daireq=aaif relations by marriage, 70.10. (father-, mother-,brother
and sister-in-law)
1. Ibid. p. 264. 2. Ibid. p. 266. 3. This is a variant reading for 4. Ibid, p. 269. 5. Abhidhänarājendrakośa.
a which is already mentioned earlier,

Page #252

Apabhraíba Forms in the Vasudevahindi
Pischel does not record it. Compare Gujarati and Rajasthan
word aang
(xiii) (v.1. 2121)=xar: became, (etcent Boarei fafarar equier en fer-31,12).
stands for the root 1 and its past passive form h, along with other roots and prefixes such as अणुहूअ, पहूअ, लहुईहूअ etc., is found in earlier Prakrits. But the use of the independentform EST has become popular in the Ap. language, eg. 471 Ea
जु मारिआ.2 The above study of the langage of Vasudevahindi covers only the #ECFIT and affhausfaci portions of its first part, i.e. 1 to 76 pages only. The data analysed here proves clearly that the text has not only the forms and words (i) which are tentatively Ap., i.e. more popular in A (ii) which positively belong to old strata also, f.e. traceable ta older Pkt. literature but (iii) there are a number of forms whtch can be called as positively Apabhrarsa, Study of the remaining portion of VH is expected to bring to our notice some more Ap. material.
1. See Hc. 4. 67. (Hemcandra's Prakrit Grammer) 2. See Hc. 4. 351 and Pischel, 476,

Page #253

*DHATUPĀRĀYANAM-A REVIEW NOTE
J. M. Shukla
Ancient works on instruction1 on Sanskrit Grammar were divided under two heads, viz. Sutrapatha and Khilapātha. The latter included Dhātupātha. Ganapatha, Unādipātha and Lingānusāsana.
The earliest Dhätupatha available to us in a complete form is that of Panini, Before Panini scholarly discussion regarding enumeration and mea. ning of roots was already well-developed. Yaska's division of parts of speech into) nana, akhyāta, upasarga and nipäta and the discussion regarding all nouns being root-based testify to a detailed study of roots. Small manuals and lists of nouns and verbs were prepared for purposes of study. They were named books of enumeration (Pārāyaṇa). Booklets on nouns were called Nāma pārayana and those on roots were called Dhatupā. rāyana, It is likely that grammarians like Bhaguri, Kasakstsna, Apisali and Sakatāyana had prepared such manuals. These have not come down to us, but grammatical tradition has preserved some references from them, A number of references to the root-lists of grammars earlier than that of Panini are found in Kşirasvāmiś Kşiratarangini (1050 A. D. circa), Maitreyarakṣita's Dhätupradipa and other works, Pāṇini probably accepte considerable help from these earlier lists i, e. Dhatupārāyaņas.
Panini's Dhātupātha which can be understood as Dhatusutrapatha constitutes Dhätupātha i, e, a list of roots and Dhātvartbapātha, a list of meanings. Both these are combined into one. From cross-references between the sutras of Pāņini and the sutras of Dhatupātba, we understand that
* Dhātupārāyaṇam, Kalikälasarvajña śri Hemacandrasūriviracitam, prathamo bhāgaḥ
edited by Muni Yakovijaya and Muni municandravijayaji, Ahmedabad; price Rs.
15-00; 1973. 1. Uapdeśa and Sastravákya are the two words used for grammatical instruction;
cf. Vămana-Jayāditya "Upadiśyatenenetyupadeśaḥ Šāstravākyäni sütrapāthah Khila.
päthasca. Kāśikā on P, Sa. 'Upadesejanunāsika it", 1-3-2, 2. (a) Jinendrabuddhi understands khilpātha as Dhātupātha and accepts the suggestion
that 'ca' of Khilpāthaśca of Kašikā suggests prātipadikapätha or Ganapāțha. (b) Haradatia, however, understands Dhātupāțha, Ganapātha and Vārtikapātha by
the term khilapātha; cf. Padmanjari on Ksik on Pä. Sū. 1.3.2. 3. The word seems to have had a fairly old currency (a) Patanjali uses the word
Sabdapārāyana in Sabdapārayanam provāca nāntam jagăma, Mahābhāşya (Keilhor p.5; (b) Rudhisabdoyam kasyacid granthasya vācakali-Mahābhāşya Dipikā, p. 17, 1.1; (c) Vāmaga-Jayāditya refer to works like Dhātupārgyana and NāmapărayānaKalika; intro, verse no. 1 a.

Page #254

Dhatuparayanam-A Review Note
Panini did compose a Dhatupatha himself, although reputed commentators like Jinendrabuddhi do not accept this facts. A later tradition ascribes the list of meanings (Dhatvarthapatha) to a scholar called Bhimasena (750 A. D. about), It seems plausible that Bhimasena took considerable pains over the Dhatupaṭhas and Arthapathas known before him and over the earlier discussion in Patanjali, edited the Dhatupatha and Dhatvarthapatha and combined both into one so that we have a complete Paniniya Dhatupatha fixed for all time.
41
In confiirmity with the system of his grammar Panini divided the Dhatupatha material into ten classes (ganas), gave further sub-classes to them, the three padas viz. Parasmai, Atmane and Ubhaya were classified, made the arrangement of roots with their sub-groups according to the final consonant and accent-determination and gave a special treatment to the tenth class. Panini's Dhatupatha had brilliant commentaries from Kṣirasvami, Maitreya, Sayana and others.
The Katantra system had probably an original Dhatupatha which has been called Kalapadhatusutra by Leibisch. It was remodelled by Durgasimha, the famous commentator of Katantra grammar. A recent Dhatupaṭha work called Kāśakṛtsna Dhatupatha is claimed as older and fathered on Kasakṛtsna whom Panini has quoted. The internal evidence from the work does not support the claim,
Of the Dhatupathas belonging to systems other than that of Panini Candra Dhatupatha bas made simpler and more systematic innovations. It gives only one meaning to each root, removes accent and specifically terms particular roots as taking the vowel i' before an Ardhadhatuka affix. Among the Dhatupathas of Jain Grammarians, Jainendra's Dhatupatha represents the general system found among them. It retains the older order of class-division (gana), removes accent, gives different anubandhas, omits vedic roots and offers simpler meanings to roots (e.g. 'guptau' for 'rakṣaṇe', 'sankane' for 'sankayam', 'saithllye' for 'daurbalye' and so on. Sakatayana's Dhatupaṭha follows the Dhatupaṭha of Jainendra.
Although the general remarks presented above are not relevant in a review-note on the Dhatuparāyaṇa of Hemacandra part 1 they will be
4. (a) Ślisa Aiingane (Pa. Su 3.1.46)
Ślişa Alingane (Dhatupaṭha (IV.77) (b) Tanukarane takṣaḥ (Pa. Su. 3.1.76) Takşütanukarane (Dhatupatha 1.685)
(c) Lubho Vimohane (Dhätüpatha 1,685) Lubha Vimohane (Dhatupatha VI.12)
5. Etad gaṇakāraḥ praṣṭavyaḥ na sūtrakāraḥ anyo hi ganakaro anyasca sutrakara ityuk
tam prāk. Nyasa on käsikä on II. p. 373 (Rajasahi)
6. Ksiratarangini, Anhang II, Breslau and Zür Einführung 1.7 Sambodhi4.3-4

Page #255

42
J. M. Shukla
helpful in understanding the importance of Hemacandra's work. Hemacan. dra nanies his work Dhätupärayana not only because the name is in confirmity with the old works viz. Dhātuparāyana and Näma pārāyaṇa suggested by Patañjali, accepted by Bhartphari and mentioned by Vämana-Jayaditya, but also because in the strict sense of the term the work has a system of enumeration ( Parayana) which is better than in other Dhatupātha works. The perfection of order is carried to various sub-classes of roots and to the tenth class He treats the third (Hvādi) as a sub-class of the second (Adadi). He divides his 1980 roots into nine classes (ganas). He employs anubandhas to denote each class of root, except the first class, e.g. 'k' for 'adidi' and 'hvadi', 'c' for 'divadi', 't' for 'svādi', 't' for
udadi', 'p' for 'rudhadi', 'y' for 'lanadi', 's' for kryādi and 's' for corädi' class. He denotes the sanit roots by using anusvāra. In the bhvadi class he maintains an order of alphabetical arrangement regarding the anit, set and vet roots. Hemacandra's Dhātupärāyaṇa is a mine of roots little known to earlier and classical Sanskrit literature. For the student of lingui. sties it is invaluable.
Hemacandra's enumeration of roots is accompanied by meanings given to cach root or a cluster of roots. To these he has added his own comm. entary which is called Vivrti. The commentry is greatly indebted to Kșira. tarangint of Ksirasvami so far as general remarks are concerned. This kind of writing method was prevalent with scholarly writers. We have many general remarks common to each other in the commentaries of Ksirasvāmi, Maitreya, Sayana and others. Hemacandra refers to his own sütras of Siddhahema. sabda-nusasana and discusses particular forms arrived at by bim from roots. In adding these illustrations he has an eye on their use in literature,
The earliest edition of Dhatupārāyaṇa was published by Joh. Kirste in 1899 at Vienna under the name Haima-Dhātupārāyaṇa. He has given this name to the work against the testimony of two Deccan College mss. consulted by him, and where the work is named as Dhātupārāyana,
Muni Yasovljaya and Muni Municandravijaya have edited Dbatüpārāyanam Part 1 seventy three years after Kirste's complete edition.
The editors have probably accepted as a basis of their edition fourteen printed forms of Dhātufārāyana, prepared ealler by Munisri Harşavijayajı. Hence the present work which is called first part ends with commentary on ikši darśane', 10. 882 of the bhāvdi class, The editors claim some improvements upon the earlier complete work of Kirste. They have given numbers to the sütras quoted in the commentary. In the footnotes they have occasionally explained the formation of a word bere and there. They have sometimes given references to the remarks quoted by Hemacandra.
7. Athādádyantargano hvādayaḥ, P.162, Haima-dhâtūpārāyana (Kirste)

Page #256

3
Dhatuparayanam-A Review Note
43
Some comparisons and parallels with remarks in Madhaviya Dhatuvṛtti and Maitreya's Dhatupradipa are offered. The editors should deserve praise for this kind of enthusiastic endevour.
The editors claim that they have made use of eight palm-leaf manuscripts obtained form Patan. They do not give details about the manuscripts. The references to the readings found in those manuscripts arc sparingly given. I may be permitted to say that they have allowed themselves to accept considerable help from Kirste's edition. It is likely that they have consulted Deccan college manuscripts. However they do not refer to the readings from them. Kirste has mainly followed the Deccan College manuscripts.
1. Against a combined testimony of the mss.
Sam pa 1, Va, Pra; Sam 1, Sam 2, Tapa and Kirste in 'avayavairanyonyam dhavatiti Sarah', the editors read avayavairanyonyam sarati Dhavatili sarah (P. 12, L. 25). Here 'sarati' is unnecessary.
2. The editors read 'sankocitaḥ' iti tu kuca sabde tare' (P. 19 L. 19) against the mss. 'Khè; 'Sam 1; 'Sam 2; 'Pra'; 'Tapa'; and Kirste which read 'sankocak ititu...' (V.L. sankocika ititu...acc. to ms. 'Va'). It seems that Hemacandra might have in mind samkocaka' an agent noun, because already the participle form 'samkocita' has been noted.
3. The editors read 'daci patadbhavati patapaṭabhavati' (P. 6. 1: 12). Perhaps the reading, 'patadbhavati patadbhavati patapatabhavati' acc. mss. 'Sam 1', 'khe', 'Sampa 1', 'tapa' and Kirste is better.
to
We congratulate the editors for this publication and await the publication of the remaining portion of the work with useful indexes.

Page #257

BHOJA'S ŚRNGARAPRAKĀŚA
(Chapter XXX1-XXXVI) PRAKRIT TEXT RESTORED
V. M. Kulkarni (1) These last six chapters of Bhoja's Srigaraprakasa -(SP) quote round about 400 Prakrit verses as illustrations. The total number of Prakrit verses cited by the SP as a whole, exceeds the figure 1800. Of course, a considerable number of these verses are repetitions. Making allowance for these repetitions the fact still remains that among the various works on Sanskrit poetics it is the SP which quotes the largest number of Prakrit verses as examples. .
In this paper I propose to present my study of the Prakrit verses occurring in the last six chapters of the SP. With a view to economising space I discuss in the main body of the paper such verses only as are highly corrupt. As regards the rest I refer readers to the sources indicated in the Index given at the end of this paper. A glance at this Index (as well as the earlier obes) would show that it has not been possible for me to restore a very large number of the Prakrit verses, as the text of the Prakrit verses is highly corrupt and as some of the Prakrit sources from where Bhoja has quoted such as Harivijaya, Ravanavijaya,Madhu-mathana, Abdhimathana, Maricavadha, etc. are now lost. (1) Utsaha-viparyayo yatha (Vol IV. p. 1071)
धीरेण णिसा-आमा हिअएण समं अणिद्विआ उवएसा । उच्छाहेण सह भुआ बाहेण समं गलंति से उल्लावा ।। (धैर्येण निशा-यामाः हृदयेन समं अनिष्ठिताः उपदेशाः । उत्साहेन सह भुजौ बाष्पेण समं गलन्ति तस्य उल्लापाः ॥
-Setu. V.7 (2) Hetu-viparto yatha (Vol IV. p. 1091)
साहीणे वि पिअअमे पत्ते वि छणे ण मंडिओ अप्पा । दुग्गअ-पउत्थवइअं सअज्झिअं संठवंतीए । (स्वाधीने पि प्रियतमे प्राप्ते पि क्षणे न मण्डित आत्मा ।
दुर्गत-प्रोषितपतिका प्रतिवेशिनी संस्थापयन्त्या ।) (3) Sva-patrahara-krto yatha (Vol IV. p. 1098) -
जं जं पउत्थपइआ पिअअम-णामक्खरं लिहइ लेहे । तं तं तल्लेहणिआणुसार-गलिओ पुसइ सेओ ॥

Page #258

Bhoja's Srngāraprakāša (यद् यत् प्रोषितपतिका प्रियतम-नामाक्षरं लिखति लेखे ।
तद् तत्तलेखनिकानुसार-गलितः प्रोञ्छति(=मार्जयति) स्वेदः ॥) This gatha is included in Weber's edition (No. 841). (4) Nediyasi (avadhi-pratiksa) yatha (Vol IV. p. 1099) -
घरकज्जेण वि जो चल्लइ जत्थ धावइ तहिं तहि चेअ । घरणीए ओहिदिअहे पद्धावइ संकिअं हिअअं॥
(गृहकार्येणापि यः(१यत्र) चलति यत्र धावति तत्र तत्रव ।
- गृहिण्या अवधिदिवसे प्रधावति शंकितं हृदयम् ।।) This gātbā is not found to be quoted in any other work on poetics. I have tentatively rewritten it and given its Sanskrit chaya. (5) Manasa-pratyaksena priya-janavalokah susvapna-darsanam...tesu aparyāpta-rūpo yatha (Vol IV. p. 1103) -
सिविणअ-खण-सुत्तुट्ठिआए पुणरुत्तदसणमणाए । बालाए णिमीलिअ-लोअणाए दिवसो वि वोलीणो । (स्वप्न-क्षण-सुप्तोत्थितायाः पुनरुक्तदर्शनमनसः ।
बालाया निमीलित-लोचनाया दिवसो पि गतः (अतिक्रान्तः) ।) This quotation is highly important in that it helps us to restore one Prakrit passage in the Abhinavabharati (Vol.I, p. 307) which is extremely corrupt, and has baffled the editors, commentators and research scholars all these years. The context in which the Prakrit passage has been quoted by Abhinavagupta supports its identification with the present gatha. There is another Prakrit gātha which opens with the letters "sivina" and could be identified with Abhinavagupta's quotation. The gatha is included by Weber in his edition (No. 835). It runs as follows:
सिविणअलद्धपिअअमपुलइउग्गमणिभरेहि अंगेहिं । परिरंभणे सहाई पावउ मा णं पबोहेह ।। (स्वप्नलब्ध-प्रियतम-पुलकितोद्गम-निर्भरैरंगैः ।
परिरम्भणे सुखानि प्राप्नोतु मैनां प्रमोधयत ॥) (6) Tatra manorathopagamo yatha (Vol. IV p. 1103) -
This gātha, with slight correction, when rewritten agrees with the Gatha-saptasati (II. 37):
फुरिए वामच्छि तुए, जइ एहिइ मह पिओ ता सुइरं । मीलिअदाहिणणअणं तुइए अविअण्डं पुलोइस्सं ॥ (स्फुरिते वामाक्षि त्वयि यदि एष्यति मम प्रियः तर्हि सुचिरम् । ।
मीलितदक्षिणनयनं त्वया वितृष्णं प्रलोकयिष्यामि ॥) . (7) Pravasato grhagamanam priyapratyagamah sa dhira-nimitto yatha
(Vol. IV p. 1105) -

Page #259

46
V. M. Kulkarni
मंगलवलअं जीअं व रक्खि अंजं पउत्थवइआए । सहसत्ति दसणूससिअवाहलइआए तं भिणं ॥ (मङ्गलवलयं जीवितमिव रक्षितं यत् प्रोषितपतिकया ।
अकस्मात् दर्शनोच्छसितबाहुलतिकायां तद्भिन्नम् ।।) This gatha is cited in the Sarasvatikanthabharana (SK, p. 627) as well. In the second half the SK reads पत्तपिअ in place of सहसत्ति. (8) Madhya-nimitto yalha (Vol. IV p. 1105) -
अत्थक्कागअदिठे बहुआ जामाउअम्मि गुरुपुरओ । जरइ णिवडताणं हरिसविसटाण वलआणं ॥ (अकस्मादागतदृष्टे वधूका जामातृके गुरुपुरतः ।
क्रुध्यति निपतझ्यो हर्षविकसक्यो वलयेभ्यः ॥) (9) Krtrimo yatha (Vol. IV p. 1114)
तह अडअणाए रण पइमरणे बाहरुद्धकंठीए । अणुमरणसंकिणो जह जारस्स वि संकिअं हिअअं ।। (तथा असत्या रुदितं पतिमरणे बाष्परुद्धकण्ठया ।
अनुमरणशङ्किनो यथा जारस्यापि शङ्कितं हृदयम् ।।) __ This gatha is included by Weber in his edition (No. 873). (10) Atma-ninda yatha (Vol. IV p. 1127) -
आवाअभअअरं...दिदै । (सेतुबन्धे) यथावा तुह ताह एरिसं ... हिअअं॥
The text of these twe Prakrit verses, as presented here, is not only corrupt but it also has got mixed up. The text should read as follows:
आवाअभअअरं चिअ ण होइ दुक्खस्स दारुणं निव्वर्ण । जं महिलावीहच्छं दिटुं सहिअं च तुह मए अवसाणं ॥ (आपात-भयङ्करं एव न भवति दुःखस्य दारुणं निर्वणम् । यत् महिला-बीमत्सं दृष्टं सहितं (सोढं वा) च तव मया अवसानम् ।।)
Setu. XI.74 सहिआ रक्खस-वसइ दिटूठं तुह णाह एरिसं अवसाणं । अज्ज वि वअणिज्ज-हअं धूमाइ च्चिअ ण पज्जलइ मे हिअअं ॥ (सोढा राक्षस-वसतिः दृष्टं तव नाथ ईदृशम् अवसानम् ।
अद्यापि वचनीयहतं धूमायते एव न प्रज्वलति मे हृदयम् ॥) A comparison of this original text with the printed text in the SP would reveal the error of the scribe in leaving out t" च तुह मए अवसाणं"the words that immediately follow and copying instead "रक्खसवसई दिहwords which really belong to the next verse but which also follow afger.

Page #260

Bhoja's Śrågāraprakala
(11) (Pratikopo) yatha va किं रजिअंती सा मे...(Vol. IV p. 1138)
The editor informs us that this verse is drawn from the Setubandha. The first half of this verse is very corrupt. It should, following the source, be read as follows:
किं व जीअंतीअ तए (तुमे-पाठान्तरम्) जइ अलिअं सहि ण होज्ज राहवमरणं । अणहे उण रहुणाहे तुह में मरणविहुरं किलिम्मइ हिअअं । (किं वा जीवन्त्यात्वया सखि अलीकं यदि न भवेत् राघवमरणम् । अनघे पुनः रघुनाथे तव मे मरणविधुरं क्लाम्यति हृदयम् ॥)
___Setu. XI. 117 (12) ...tadupajnam caisa laukikab pravadah, yaduta वळिवळेळ अंग
(Vol. I V p. 1147) - This line is corrupt, but on a closer look it is easy to reconstruct it thus : वल्ली वलेइ अंग सहाव-पद्धे वि रुक्खम्मि ।
Now this line forms the second half of the following verse from the Gatha saptasati (IV.4) :
जह जह वाएइ पिओ तह तह णच्चामि चंचले पेम्मे । वल्ली वलेइ अंग सहावथरे वि रुक्खम्मि ।। (यथा यथा वादयति प्रियः तथा तथा नृत्यामि चञ्चले प्रेम्णि ।
वल्ली वलयत्यङ्ग स्वभावस्तब्धे पि वृक्षे ॥) (13) Pratinayika yatha (Vol. IV. p. 1174) -
दूरपडिबद्धराए आलिंगंतम्मि दिणअरे अवरदिसं । असहंति व्व किलिम्मइ पिअअमपच्चक्खदूसणं दिणलच्छी ।। (दूरप्रतिबद्धरागे आलिङ्गन्यमाने दिनकरे परदिशम् ।।
असहमानेव क्लाम्यति प्रियतमप्रत्यक्षदूषणं दिनलक्ष्मी ।) This Prakrit verse is cited in the SK (p. 453) as an instance of nirudbheda-samadhi. The SK reads अवऊहत्तम्मि [ ! अवऊहंतरिम अवगृहमाने (sk)]
(14) ...jo kahavi maha sahihim (Vol. IV p. 1175) -
The dots at the commencement of the gathā would seem to show that three letters are lost. But, in fact, the gatha hegins with jo kahavi". If at all the three dots might be taken to stand for "yatha va". The gatha under consideration is found in the GS (II. 44).
जो कह वि मह सहीहि छिदं लहिऊण पेसिओ हिअए । सो माणो चोरिअकामुअव्व दिठे पिए णट्ठो ।। (यः कथमपि मम सखीभिः छिद्रं लब्ध्वा प्रेषितः हृदये । स मानः चौरिककामुक इय दृष्टे प्रिये नष्टः ॥)

Page #261

V. M. Kulkarni
The two letters rvina" following the term "sahihim" in the printed text are no part of the gatha and should be dropped.
(15) Rtumatinamanuragatisaya-samsinah Cesta-Visesa-vesadayah parihara-vilasalu yatha (Vol. IV p. 1182) -
रेहइ पिअ-परिरंभण-पसारिअं सुरअ-मंदिर-दारे । हेला-हल्लाविअ-थोर-थणहरं भुअलआ-जुअलं ।। जइ ण छिवसि पुप्फवई पुरओ ता कीस वारिओ ठासि । छिक्कोसि चुलुचुलंतेहि पहाविऊण म्ह हत्थेहिं ।। (राजते प्रियपरिरम्भणप्रसारितं सुरत-मन्दिर-द्वारे । हेला-कम्पित-स्थूल-स्तनभरं भुजलतायुगलम् ॥ यदि न स्पृशसि पुष्पवती पुरतस्तहि कस्माद् वारितस्तिष्ठसि ।
स्पृष्टोऽसि स्पन्दमानाभ्यां प्रधाव्य मम हरताभ्याम् ॥) These two gathās are cited in the SK (p. 620) as well. The first gatha illustrates hela, the second, hava. The second gatha is found in the Gathasaptasati (V.81). The wrong readinings in the printed text viz. रेहक, पडिरंभण, मंदरं, हेका, भुअआजुअबंजणाइ, मासि and चिक्कोसि are corrected with the help of the passages in the SK, the GS and Hemacandra's grammar.
(16) Candratapo jyotsna yatha (Vol. IV p, 1186)::--
गोरंगउतरुणीअणो etc.
This passage is corrupt but it is restored with the help of the SK (p. 374) where it is cited as an example of the figure of speech called Tadguņa.
गोरंगउ तरुणिअणो जोण्हाई अहिसरइ सिअणेवच्छपडिच्छेओ वल्लहबद्धरइ । तच्छाहाहिं पुण चलिअउ सामलगत्तो तह मअणु मंति अहिं ।। (गौरागस्तरुणीजनो ज्योत्स्नायामभिसरति सितनेपथ्यपरिच्छदः ।
तच्छायासु पुनश्चलितः श्यामलगानस्तत्र मदनो मन्त्र्यभूत् ॥) Minor misreadings apart, the words माइगंतिअहिंतीलउवेसुवहं which, immediately follow सामलगत्तो, appear to be altogether out of place. (17) ...Ekameva Kusuma-nirbharam Salmali-vrksamasritya sunimilitakadibhiln khelana(m) krida yatha (Vol. IV p. 1191)
जोवि ण पुच्छइ तस्स वि कहेइ भग्गाई तेण वलआइं । अइउज्जुआ हआसा अहव पिओ से वराईए । (यो पि न पृच्छति तस्यापि कथयति भग्नानि तेन वलयानि अतित्रजुका हताशा अथवा प्रियस्तस्या वराक्याः ॥)

Page #262

49
Bhoja's Śrngäraprakasa The second half of this gatha is somewhat corrupt. It is corrected and rewritten with the help of the Gathāsaptasati V. 38, which reads anai (janati, SK) in place of 'pucchai (prcchati, SK) in the first quarter.
....Krtrima-vivabadi-krida nava-patrika, Tatra ca varana-vidhanadau tesam evamvidhab parihasa bhavanti, yatha (Vol. IV, p. 1192)
आसण्णकुडुंगे जुण्णदेउले बहुजुआणसंकिण्णे । थेरो पइ त्ति मा रुअसु पुत्ति दिण्णासि सुग्गामे ॥ (आसन्नलतागृहे जीर्णदेवकुले बहुयुवसंकीर्णे ।
स्थविरः पतिरिति मा रोदिहि पुत्रि दत्तासि सुग्रामे |) This gatha has been already cited in Vol. III p. 629. (18) ...tesam evamvidhah parihasa bhavanti, yatha(Vol. IV p.1193)
तत्थ वि होति सहीओ पुत्तिइ (!पुत्तिए) मा रुअसु जत्थ दिण्णासि । वंजुलणिउंजलीला तत्थ वि गिरिवाहिणी गोला ॥ (तत्रापि भवन्ति सख्यः पुत्रिके मा रोदिहि यत्र दत्तासि ।।
वेतसनिकुञ्जलीला तत्रापि गिरिवाहिनी गोदा ||) This gatha is included by Weber in his edition (Saptasataka 885). Weber reads 'puttali' in place of pullie' and 'tattha vi' in place of 'vanjula'. (19) Varsasu kadamba-nipa-haridrumadi (? haridrakadi) kusumaih
prahara(na)-bhutair dvidha balam (? dalam) vibhajya kamlnam kridah kadamba-yudhani yatha- dhanno'si re....(Vol. IV p. 1193)
घण्णो सि रे लिद्दअ हलिअसुआपण(१पीण)थणहरुच्छंगे । पेच्छंतस्स वि पइणो जं तुह कुसुमाइउणिपडंनि(कुसुमाइ णिवडंति ॥) (धन्यो सि हे हरिद्रक हलिकसुतापीनस्तनभरोत्संगे।
प्रेक्षमाणस्यापि पत्युयंत्तव कुसुमानि निपतन्ति ।) This gatha is included by Weber in his edition (Saptasataka 863). (20) Etena natyasa (? abhy usa) khadike ksubhaksika ca vyakhyata yatha (Vol. IV p. 1194) - -
मअणग्गिणा (१वाअग्गिणा) करो मे दड्ढो त्ति पुणो पुणो च्चिअ कहेइ । हलिअसुआ मलिअब्भूसदोहलि(?ली) पामरजुआणो (१जुआणे)॥ (मदनाग्निना (१ निर्वाणाग्निना) करो मे दग्ध इति पुनः पुनरेव कथयति ।
हलिकसुता मृदिताभ्यूषदोहदिनी पामरयूनि ॥) . The SK (p 669) quotes this gathu in the same context but with slightly different readings It reads vāaggina for maaņaggniņa and __maliacchusadohala' for 'maliabhasadohall' . (21) Kridante grhagamanam grha-pratyagamab, yatha (Vol. IV p.1197)
कंठावलंबिअपिओ पिअअमकंठावलंबिओ गेहं । अणुसरइ खेअ-पसिढिलगुरुआवअवो पिआसत्थो ॥ (कण्ठावलम्बितप्रियः प्रियतमकण्ठावलम्बितो गेहम् ।
अनुसरति खेद -प्रशिथिल-गुरुकावयवो प्रियासार्थः ॥) Sambodhi 4.3-4
PLLAGr

Page #263

V. M. Kulkarni
वालअ दूरे गामो पत्तलबहुला इमा अ वणराई । मा बच्च तुम उशिऊण सहिमत्थविच्छूडि अं ॥ (बालक दूरे ग्रामः पत्रबहुला इयं च वनराजो । मा ब्रजनु मामुझित्वा सखिसार्थविक्षिप्ताम् ।) सा तुइ सहत्थदिण्णं कण्णे काऊण बोरसंघडिअं । लज्जालुइणी बहुआ घरं गआ गामरच्छाए । (सा त्वया स्वहस्तदत्तं कर्ण कृत्वा बदरसंघटितम्
लज्जावती वधू गृहं गता ग्रामरथ्यया ।।) The editor has given the Sanskrit chayu of this gathu below the Prakrit text. His Sanskrit chayat corresponds with the first quarter only. He, being inisled by the opening quarter has reproduced the Sanskrit chaya of an altogether different gatha fiom the Gathasapta-satt (II.94) :
सा तुह सहत्थदिणं अज्ज वि रे सुहअ गंधरहिअं पि ।
उध्वसिअणअरधरदेव व्व ओमालिअं वहइ । It may be noted in this connection that the SK (p. 636) cites quite a different gāthä, opening with tlie same words, to illustrate "ślaghaya prema-parikşa"
सा तइ सहत्थदिण्णं फग्गुच्छणकद्दमं थणुच्छंगे । परिकुविआ इव साहइ सलाहिरी गामतरुणीणं ।। (सा त्वया स्वहस्तदत्तं फल्गू-क्षण-कर्दमं स्तनोत्सङ्गे।
परिकुपितेव गाधयति(?कथयति) श्लाघनशीला ग्रामतरुणीभ्यः ।) (22) Sakhyadnam karm ani sahaya-vyaparah, : yatha (Vol. IV p. 1197)
एहेहि (? ए एहि) किंपि तिस्सा करण णिकिव भणामि अलमहवा ।
अविआरिअकज्जारंभआरिणी मरउ ण भणिस्सं ॥ (ए एहि किमपि तस्याः कृते निष्कृप भणामि, अलमथवा । ।
अविचारितकार्यारम्भकारिणी म्रियतां न भणिष्यामि ।।) This gaiha is cited in the Kavyaprakasa (X) as an illustration of the figure of speech called (vaksyamana-visaya) Aksapa. The Kavyaprakasa text reads "Kie vi kaena' in place of lissa kaena'. Incidently, it may be noted here that the Gathāsaptašati (VII-2) reads the first half of this gātbā differenily:
ता सुहअ विलंब खणं भणामि कीअ वि कएण अलमह्वा ।
(तत् सुभग विलम्बस्व क्षणं भणामि कस्या अपि कृते, अलमथवा ।) .. (23) Dvyartha-pada-prayogo yathā (Vol. IV p. 1199) -
चंदण बलिअंदड्ढ(दढ)कंचिबंधणं दीहरं सुपरिणाहं । होइ घरे साहीणं मुसलं धण्णाण महिलाणं ।। (चन्दन-वलितं दृढकाञ्चीबन्धनं दीर्घ सुपरिणाहम् । भवति गृहे स्वाधीनं मुसलं धन्यानां महिलानाम् ||)

Page #264

Bhoja's Śrăgăra prakasa
This gātha is found in the vajjālagga (538) where we have a variant reading supariņāmam in place of suparinăham. (24) Manasyanusmaranarn mananucintanam yatha (Vol. IV p. 1217) -
म्हरिमो(?भरिमो) से सअणपरम्मुहीएँ विअलंतमाणपसराए । कईअवसुत्तुव्वत्तणथणहरप्पेलणसुहेल्लि ॥ (स्मरामस्तस्याः शयनपराङ्मुख्या विगलन्मानप्रसरायाः ।
कैतवसुप्तोद्वर्तनस्तनभरप्रेरणसुखकेलिम् ॥) This gātha is found iri the GS (IV. 68) It is also quoted in the SK (p. 639) with the introductory remark: Mänānantare striyāl Kaitavasmaranena yatha". (25) Mana-bhango māna-pradhvamsah yatha (Vol. [V p. 1217) -
अण्णोणच्छलपेसि अतुलग्गमेलीणदिट्ठिपसराई । दो वि वणे(? मण्णे) तह कअभंडणाइ समअं पहसिआई ॥ (अन्योन्य छल-प्रेषित-काकतालीयन्याय-मिलित-दृष्टि-प्रसरो ।
द्वावपि मन्ये तथा कृतकलही समकं प्रहसितौ ।।) This gatha is found in the GS (VII. 99). (26) Tesu priyagamo ighosanam priyagamana-varta yatha (Vol. IV p. 1219) -
अह आगओ त्ति णवरिअ अचासण्णो वि सच्चभामाएँ हरी । परिअणमुह च्चिअ सुओ बाह-जलंतरिअ-लोअणाएँ ण दिहो ॥ (अथ आगत इति नवरमत्यासन्नो पि सत्यभामया हरिः ।।
परिजन मुखात् एव श्रुतो बाष्प-जलान्तरित-लोचनया न दृष्टः ।।) Possibly this Prakrit verse is drawn from Sarvasena's Harivijaya, a poem, now lost. (27) Snehatirekah prema-pustih yatha (Vol. IV p. 1222)
णिम्महिअ-कुसुम-परिमल-हिअ-हिअआए वि महुअरावलिचडुला । . पढम पिअम्मि दिढी पच्छा तीएँ वि सुपाअवम्मि णिसण्णा ।। (निर्मथित-कुसुम परिमल-हृत हृदयाया अपि मधुकरावलि चट्टला ।
प्रथम प्रिये दृष्टिः पश्चात्तस्या अपि सुपादपे निषण्णा ।।) Possibly this Prakrit verse is drawn from (Sarvansea's) Harivijaya, a poem now. lost. (28) Rati-prakarsodayalh Srigara-Vrddhih yatha (Vol. IV p. 1224),
तीए सविसेस-दूमिअ-सवत्ति-हिअआए णिव्वद्धत(?-णिव्वलंत)-सिणेहैं । पिअ-गरुइआए णिमिअं सोहागणुणाण अग्गभूमीऍ परं ।। (तया सविशेष दून-सपत्नीहृदयया निष्पाद्यमान-स्नेहम् ।
प्रिय गुरुकृतया न्यस्तं सौभाग्यगुणानामग्रभूम्यां पदम् ।।) This Prakrit verse is cited in the SK (p 678) to illustrate Kathavyapini nayika.

Page #265

52
V. M. Kulkarni (29) Visvasopa jano visrambhotpatti]] yatha (Vol. IV p. 1227) - ..
पलधणुरपवआण समरसण्णापडहे जनअतणआ ।
एणोंअंति अडाए गाणुराअफणिअस्स फलं || This Prakrit passage is very corrupt. The presence of the words janaatanaa' and 'tiada' gave me the clue and I could trace the verse in the Setu-bandha (XI. 135). Its text reads as follows :
माआमोहम्मि गए सुए अ पवआण समर-सण्णाह-रवे । जणअ-तणआए णाअं (पाठान्तर-दिटूठ) तिअडा-णेहाणुराअ-भणिअस्स फलं ॥ (मायामोहे गते श्रुते च प्लवगानां समर-सन्नाह-रवे ।
जनकतनयया ज्ञात(पाठान्तरं दृष्ट) त्रिजटास्नेहानुराग-भणितस्य फलम् ॥) A glance at the two texts of the Prakrit verse would at once reveal how corrupt the text, as printed in the Srngaraprakasa, is. (30) Pura-stri-sambhramo nāgarika-ksobhaly, yatha (Vol. IV p. 1229)
संभरिअं पि ण गण्हइ गहिअं पि ण संठवेइ अंगम्मि । ठवि पि अंसुअं ण अ धरेइ रहसेण जुअइ-जणो || (संस्मृतमपि न गृह्णाति गृहीतमपि न संस्थापयति अङ्गे ।
स्थापितमपि अंशुकं न च धारयति रभसेन युवतिजनः ||) This gatha, with slight corrections, is only rewritten and its Sanskrit chaya given. (31) Adyantayo 'rasvādu picumanda-pākam yathā (Vol. IV p. 1241) --
जइ देव तुं पसण्णो मा कारिहि मज्झ माणुसं जम्म । जइ जम्म (मा पेम्म') अह (?जइ) पेम्म' मा जणे दुलहे ।।
(यदि देव त्वं प्रसन्नो मा कार्षीः मम मानुषं जन्म ।
* यदि जन्म (मा प्रेम) अथ (? यदि) प्रेम मा जने दुर्लभे ।।) This gatha, with slight variation, is included by Weber in his Saptasi taka (No. 844). (32) Anavarata-pakam kapittha-pakam yatha (Voi. IV p. 1241) -
सोत सुहं ण लगभई अन्चो पेम्मस्स +कविसमस्स । दुग्घडिअ मंचअस्स व खणे खणे पाअ-पडणेण ॥ (स्वपितुं सुखं न लभ्यतेऽहो प्रेम्णो वक्रविषमस्य ।
दुर्घटित-मञ्चकस्येव क्षणे क्षणे पादपतनेन ।) This gatha is included by Weber in his edition of Saptaśataka (NOR 910).

Page #266

" १०६५
भोजदेवविरचितः शृंगारप्रकाशः (प्रकाशाः ३१-३६) प्राकृत पद्यानां मातृकावर्णक्रमेणानुक्रमणी (यावच्छक्यं मूलस्थाननिर्देशसहिता) अंधार चिवइ चुएइ ? पृ. १०७० अज्ज मए तेण विणा - पृ. १०८६ (अग्याइ छिवइ चुवइ)
गाथा १.२९ (गाथा ७.३९)
(तुलना : सरस्वती पृ. ६१४) अंतो हुत्तं डज्झइ
अज्ज मह इमं ? , ११०४ गाथा ४, ७३
(तुलना : अज्जम्हउर्म, .प्र. (तुलना : सरस्वती पृ. ६३१)
पृ. १२१९) अंदोलण लंघिअबइसिहाए पृ. ११९६
अज्ज म्हउम ? (तुलनाः सरस्वती ,, ६६४)
(तुलना : अज्ज मह इम, अंवो (अन्वो) दुककरआरअ , १०५२
शु. प्र. ,, ११०४)
अज्जे उल्लोअणाई ? गाथा ३.७३
,, ११८७ अइकोवणा वि सासू
अणुदिअहं वदंते ? ,, १११४ ____ गाथा ५.९३
अणुसोलउण्णइ ( !=अणुसोइउ) ,, ११३३ अइरा दसिहिसु(१सि ) तुम , ११३४
न इच्छइ सेतु. ११. ९२
सेतु ११. ११५ अइराए (अ) रहुतणओ
, ११२४
अण्णपहिअम्मि एते (?एंते) , ११०० सेतु ११.१२४
अण्णदइआपसंग
"१२४०
गाथा १.४८ अखंडिए वि विअणए ? १२०८
(तुलना : सरस्वती पृ. ६८६) अब्बु(क्खु.डइ पिआ हिअए ,, १०८०
अण्णे वि हु होति छणा गाथा १. ४४
, ११९५ अगहिअदइआणुणओ ? १२१६
__ (तुलना : सरस्वती पृ. ६६९)
अण्णोण्णच्छलपेसिअ ? अघग्इ वलंत धीरं ?
, १२१७
(=अण्णोण्णकडक्वंतरपेसिअ) अच्चक्ख(अस्थक्कोरूसणं , १२१५
गाथा ७.९९ गाथा ७.७५
अवो अणुणअसुह किं (क) खिरीए ,,१२३९ (तुलना : सरस्वती पृ. ६२४)
गाथा ४.६ . अच्चलेणु धणुओ सहु ? ,, १०९३
अत्थक्काणगअदिटूठे ,१२१९
, ११०५ अच्चासमुद्धोसिअदइआ० १
(तुलना : गाथा (वे) ८२२) अच्छीई ता थइस्सै
,१२१६
अप्पाहिआइ तुह तेण
पाहिआई तुह तण , ११९८ गाथा ४.१४
____गाथा (वे) ८५९
" १०६६ अज्ज गओ ति अज्ज
अप्पेई अ जुवइजणो गाथा ३.८
अमिलिअसाअरसलिला अज्ज मए गंतव्वं
,, ११७३
सेतु ११.८९ गाथा ३.४९
,१२१४

Page #267

V. M. Kulkarni
अन्मणाचे वि जाहि: पृ. १०६४ अम्बरमगइ ( ? अहिअंतुणाई) ,, १०६५ (तुलना गाथा (वे) ८७०) अलिअपमुत्तअ विणिमीसिअ , १९६७
गाथा १.२० अवहिअ पुम्वदिसे , ११७४ (नुलनाः सरस्वती पृ. ६७५) अबरणहागअजामाउअरुस , ११०५
गाथा ७.८३ अपरिपुडणासासा
"११२२
१२११
" ११२७
KG
, ११९५
आअंबंतकओलं. पृ. १२११
गाथा २.९२ आअबलोअणाणं
,, ११८४ __ गाथा ५.७३ आणिअवलउभेओ ?
, १२९० आपुच्छणोवऊण
३, १०६२ (तुलना : गाथा(बे) ७८६ आपृ(? उ )च्छतम्मि पिए ,, १०६२ आलिहदि पिअअमा ? आलोइअ च्चिअ पिए आलोइए विसण्णा
, १११० सेतु ११.५३ - आवाअभअअरं चिअ
सेतु ११.७४ आवेअसमुक्खित्ते
,, ११२४ सेतु ११.७१ आसण्णकुडुंगे जुण्णदेउले ? ,, ११९२ आसण्णम्मि पविरळ
११८५ सेतु १०.२६ आसासेइ परिअणं
गाथा ३.८३ आळो(लो)इए विसण्णा
सेतु ११.५३ इअ रामपेम्मकित्तण
सेतु ११.१३१ इअरो जणो ण पावइ
गाथा ३.११ इ(?ई)दमहं दट्ठमणो ? इमा मसीकज्जल काल
, ११९२ उंचउरते उदुंगुववसं
१०७३ उअ जा व सा किलम्मइ १२२० उअ णिअपाअव
, १२२४ उक्कंठाणिच्छाआ
,, १०६५ (तुलना : गाथा(बे)८३८) उकहअवरहिअं=कइअवरहिअ ,, १०४९
(गाथा २.२४) उग्गामिहिअअ पम्मट्ठ ? , १२१०
अवलंबिअमाणपरम्मुहीए ? , १२१३ अवसर मरोत्तुं ( ? रोल्लु) चिअ ,, १२०९
गाथा (वे) ७०६ (ध्वन्यालोक पृ. ३५१) अवसहाजणा (तुलना:सरस्वती पृ. ६६४) अवसह पब्वअचरणेण ? ,११९५ अन्बहालदइअगइआहरो ?
, १२०६ अवहारेउ ण चिरं ?
" १२०८ असमत्तमंडण च्चि
, ११९९ गाथा १.२१ अस्सिअसोहाइसओ?
" १२२० अह आगओ ति...
३. १२१९ (हरिविजये ?) अह जललिटिम्मि( ? णिहिम्मि) ,, १०६९
(सेतु ५.१). अह तुइ सहत्यदिण्णो , ११९४
(तुलनाः सरस्वती पृ. ६६८) अह दिट्ठविक्कमम्मि , १०५८ अ ।
(हरिविजये ?) अहि अं समागमहिवि ?
" १२०० अहिसारण ण गेण्हइ (सेतु. १०, ६५)
" ११९९ अळअंघआरिअमुही , ११२२
सेतु ११.१०५
१११०
११२३
११७५
ا
ل
आहंसारणट्ठपत्थे ?

Page #268

Bhoja's Syngāraprakasa
१२०२
१०९६ १०९१
उग्गाहिअं ण भणि ? पृ. १२१३ (तुलना : गाथा (वे) ७७२). महिन ते ?
११९६ किं रजिअंती सा( ? किं पृ. ११३८ उठेसुअअसु (? मुअसु) सोअं ,, ११३७ ।। व जीअंतीअ तए। सेतु ११.१२२.
सेतु ११.११७ .
. उण्ह जउणाए जलं
१०५५ किं वग्नमाससिए उत्तरिअणेउरहार ?
(१=कि ति समाससिअव्वे) उम्पेक्खागइअदइअं
१०६८
सेतु ११.९४ (तुलना : गाथा(वे)८३४)
कीस अइ मे सुबहुसो ? ,, १२०७ एअ पिअ पेसज्जउ ? . .
कीस मलिआवइस्सं ? एअ चि पुत्ति पिअं ?
कुड्डम्मि ओहिवासररेहा ? ,, १२१९ एक्कपहरुव्वाअं हत्थं ? ,, १२१४
कुलबालिआए पेच्छह एत्तहि उत्तहे जंतहि ? .., ११८७
(तुलना गाथा (वे) ८७१ १०६७ एत्तहि पुक्किअ.... समीरण वारइ ,, १०९२
दशरूपक २. १५-१६ एविअलंतवीरं ? , १२१३
वज्जालाग ४६७) एहेहि (? ए एहि) किंपि तिस्सा ,, ११९७
कुवलअदल उत्तसिहिं ? , ११८५
कुविआ अ सच्चभामा , ११७२ (तुलना : काव्यप्रकाश उ. १० . आक्षेप उदाहरणम् )
(तुलना : सरस्वती पृ. ६४७)
. हरिविजये ! ओविज्जउ छणदिअहे ? , १०६७
केण मणे भागमणोरहेण ओसिअइण्ण (? ओसुअइ दिण्ण०),, ११८३
गाथा २.११ (तुलना : सरस्वती पृ. ५९४)
केलीएविरउसे ?
, १२१६ ओस्तपरुअ(?) पंकअमुहिं ? . , ११७५
को एसो ति पलत्तं (१ पलो8) ,, ११९१ ओहिचदेण बिहुरा ? , १०७४
. (तुलना : सरस्वती पृ. ६६५) कंठावलंबिअपिओ
, ११९७
कोडि परिठविआणण , १०७० कइया जाआ कइआ णु , ११९३
(सेतुबंधे ?) कडओ तम्मिअइ ? ..१२१९
को मं वद्धावेहइ ? कज्जलमलल्लि अंगठिं ? , १०७० को मुहल्लअजणं गमवेसा , कण्णे पडेअं हिअए पडिअं १०६० खणणिच्चळ(=ल) णीसास , ११२२ (तुलना : गाथा(वे)८३१)
सेतु ११.५६ कल्लं किर खरहिअओं ,, १०५९ खिण्णस्स उरे पइणो , ११६९ गाथा १.४६
__गाथा ३.९९ कल्लाणिज्जइसन्वा ?
,, १०५९
खिण्णस्स उवेइ(? ठवेइ) उरे , ११८४ कह मा झिज्जउ मज्झो ११७५ (तुलना : गाथा ३.९९ ) ...... (तुलना : सरस्वती पृ. ४१८
खिप्पइ हारोघ(थ)णमंडलाओ , १२०२ कह विरहपडिक्कुलाओ ?
- गाथा ५.२९ कावि वारिदकरालहुडुक्का ११९२ खुज्जवएण कह आहत्था , ११८४ कामिणीजणस्स सहसा ? , १२०१ . गमिआ कलंबबाआ ,, १०७० किं तस्स पावरेणं .
११७०
सेतु १. १५ ......
११७४

Page #269

56
V. M. Kulkarni गाज (? गज्ज) मह चिअ उवरि पृ. १०७१ सरस्वती पृ. ६६४) गाथा ६.६६
जे पउद्ध(त्थ) पईआ पृ. १०९८ गिम्हं गमेइ कहकहवि ? , १०६८
(तुलना : गाथा(वे)८४१) . गिम्हे देवग्गिमसिमइलिआई , १०९२
जंझावाओत्ति णिए
, १०६८
तुलना : गाथा २.७० गाथा १.७० (तुलना : सरस्वती . ४५०-६११)
(प्रथमचरणमात्रम्) गेहं ति पिअअमा पिअ
जंपि अलिओपआरं ? ,, १२०८ (तुलना : सरस्वती पृ. ६६८)
जं पीअं मंगलवासणए ? ॥ १०६७ गोरंगउ तरुणीअणो , ११८६
(तुलना : गाथा(वे)८३७) (तुलना : सरस्वती पृ. ३७४)
जं मुच्छिआए ण सुओ
"१०६८ घरकज्जेण वि जो चल्वइ ( ? चल्लई),,१०९९
(तुलना : सरस्वती पृ. ६७६ १०९० (तुलना : शृ.प्र. १२१९)
__गाथा (वे)७११) घरकज्जेणवि जो चलइ " १२१९ जं वहइ पीअखंडं ?
" ११७३ (तुलना शं. प्र. १०९९)
जइ देव तुमं पसण्णो ,, १२४१ घरिणीए महाणसकम्म , ११७३
गाथा (वे)८४४ गाथा १. १३
(अलंकाररत्नाकर पृ.) घरणीधणस्थगपेल्लण
(जइ)ण च्छिवसि पुप्फवई , १९८२ गाथा ३.६१
(तुलना : सरस्वती पृ. ६२०) घरसामिअस्स बच्चिअ ११६४९११७४
जणिअहरिसाणतक्खहिअआ ? , १२०० घेत्तूण पुप्फमुटिं
, ११९४
जह जह वढंति थणा , ११७३ गाथा ४.१२
गाथा ३.९२ घोलइ तहिं तहिं चिअ " १२०२ जह जह से परिउब्वइ (? परिउबइ),, १२०९ चंदणवलि दड्ढकांच "
(तुलना : सरस्वती पृ. ६३३) (तुलना : वज्जालग ५३८)
जह दिअह विरामो णवसिरी ,, १०६४ चंदाअवम्मि जाअइ " ११८६ (तुलना : गाथा(वे) ८३९) चंदो वि स सअसहोअर ? ” १०८६ जाअ सहत्थ वक्किवा ? , १०७० चलणाहअस्स पइणो
१ १२१४
जाए परलोअगए चलणोवा( ? आ)सणिसण्णस्स ,, १२१७ सेतु ११. ८० गाथा २.८
जाणइ सेह ( १ सिणेह) भणिअं ,, ११३७ चिरजीवतण ( ? चिरजीवत्तण) " १०७२ सेतु ११.११९ (तुलना : गाथा (वे) ८४७)
जाव अ ण देहि(?इ) ओहिं , १०६३ चुंबसु सहस्सहुत्तं ? "११६९ जाहिं तुम सच्चविआ ,, ११९५ चुए चडेविणुक्ककोळइइं . १२१७ जेण ठिअविअलिअधवलवलअ ? ,, ११०३ छणपडिबआए पदे ? " १०६५ जो कह वि मह सहीहिं , ११७५ गपडिवआये पहेदे ? , १०६५ गाथा २.४४ छणपिट्ठघू(स)रत्थणि , ११९६ । जोण्हारसचुण्णइअं ?
"११८६ (तुलना : गाथा(वे)८२६
जो वि ण पुच्छ इ तस्स वि , ११९१
, ११२०

Page #270

, ११२०
, १२२१
"१९९२
Bhoja's Šrăgāraprakasa
57 गाथा ५.३८
(तुलना : सरस्वती पृ. ६८४) ठाणे ठाणे वलिआ पृ. ११७३ तं दइआहिण्णाणं
पृ. १०८५ (तुलना : गाथा(वे)८७६)
सेतु १.४२ णइपूरसच्चहे( ? सच्छहे) , १२१७ तक्खणजणिअपहस्सि (?पहरिस),, १२०९ गाथा १.४५
तत्थ वि होंति सहीओ , ११९३ ण कहो(कओ) वाहविमोक्खो ,११२०
(तुलना : गाथा(वे)८८५) सेतु ११.५५
तस्साही ? ण च्छिवसि पुप्फवई= ,,११७२
तह अडअणाए रुणं
१११४ जइणच्छिवसिपुप्फवई
तुलना : गाथा (वे) ८७३ (तुलना : सरस्वती पृ ९२०)
तह तंसि गआ मोह णवर मएण अ... ? ,, ११८३ __ सेतु ११.९६ णवरिअ करावलंवण ? , १२१० तह णिमिअ च्चिअदिठी , ११२२ णवरिअ पसारिअंगी
सेतु ११.६४ सेतु ११.६७
तह सोहइ दीआगम ? णवलअपहरं अंगे
तह सा जाणई जायलोए , ११६९ (तुलना : सरस्वती पृ. ६६७)
__ (तुलना : सरस्वती पृ. ६८८) णवलअपहरतुटूठाए तं क ११९२ ता किं करेदु उजइ (? जइ तं) ,, ११९८ (तुलना : सरस्वती पृ. ६२३)
गाथा ३.२१ . (गाथा (वे)८६२).
ता कुणह कालहरणं , ११९३ ण वि तह घरम्मि दद्धे
। १०६७
(तुलना : सरस्वती पृ. ६६८) णावेविओ गुरुअणो
तामरसकोमळाओ ? , १२०१ शाकुन्तल ५.१६
ताव अ तमालकसण णिअइअदसणुक्खित्त
१७४
सेतु १०.२५ (तुलना : गाथा(वे)९५७,
ताव आरअणिवहूए
, ११८७ __ सरस्वती पृ. ६८३)
ताव सुलेअअधराहर , ११८६ जिंदणिकसुएइ ?
,, १०७५ तिहुअणमूलाहारं.
- ११३७ णिम्मरिअसंघिअम्मा तावअ १ , १२१२
.सेतु ११.८८ णिम्मविअमंडणाण वि , ११९८
तीए अणुराअपसरिअ ? , १२०९ णिवससि दुक्कसहाआ ? १२०० तीए ण[व]पल्लवेण
, ११२४ णीसेसपसुत्तजणम्मि अद्धरत्तम्मि ? ,, ११८३
- सेतु ११.१०७ णीहसवेविरसिंह ?
तीए विअलंतधीरं ?
,, १२१० णेउरकोडिवलग्गं चिहुरं , १२०६
तीए सविसेसदूमिअ. . १२२४ - गाथा २.८८
हरिविजये? णेवच्छदिण्णहिअओ
___ (तुलना : सरस्वती पृ. ६७८) तं अवलवसु (१ अवलंबसु) धीरं ,, ११३६ । तीए हिअआणुचिंतिअ १ , १२०९ सेतु ११.१२९
तु सि मए चूअंकुरदिण्णो ... ", ११९६ तं किर खणा विरज्जसि , ११६६ (तुलना : शाकुन्तल ६.२) । Sambodhi 4.3-4
९३४
" ११८५
१०६८

Page #271

V. M. Kulkarni
,, १२२२ , ११२४
१०७२
तुह्ताह एरिसं ?
पृ. ११२७ (तुलना : सरस्वती पृ. ७२७) (सहिआ रक्खसवसइ)
दइ अस्स गिम्मवम्मह ? पृ. ११८४ सेतु ११. १०२
दट्टूण उण्णमंते मेहे , १०८४ तुहच्छामो अरिदूमों ? , १२२२ तुलना : गाथा ६.३८ तुह सुंदरि घरकुड्ड ?
दटूण चिरं रोत्तूण णिब्भरं ? ,, ११३३ ।। ते अ गळि(हि)ओवएसा
दरत्तमपत्तलेहो ?
,, ११९८ सेतु ११.९८
दारद्वविअ (? ढविअ) ? ,, १२२१ तेण इस(? इर) णवलआए ,,११९२ दिअरस्स सरसमउर , ११९४ गाथा १.२८
(तुलना : सरस्वती पृ. ६६९) (तुलना : सरस्वती पृ. ६३६)
दिअरेण पिआथणए ,, ११९४ ते पुच्चि(?च्छि)ज हिंवत्तउ ? ,, १०९४ दिअरो वहुत्तिआए ,, ११९४ तो अडिअपेळ...
दिढमण्णुदूमिआए
,, १२०६ तो पुडिअवेणीब घण , ११२५ गाथा १.७४ सेतु ११.१०६
दिण्णतणूअं जणाई ?
, ११९८ तो इअ सुरअरुकारण ? ,, १२०९ दीपाअवपिंजरिआ
, ११८६ (हरविजये १)
दीहुण्णा गोसासा तो जण्णिउं (थपिउ) पत्ता , ११२३ (तुलना गाथा(वे)८४३) सेतु ११.१००
दुबै सणेण ईसालुएण ,, ९३५ तो ती(त)दटूण पुणो ,, ११३२ दूइ तुमं विअ( ? चिअ)णिउणा ,, १२०० सेतु ११.१११
गाथा २.८१ तो मुच्छिउट्रिटआए
दूरगअम्मि णिअत्तलदूर , १२१० सेतु ११.६५
दूरपडिबद्धराए
,,११७४ तो विलविअ णिच्चामा ११३४ (तुलना : सरस्वती पृ. ४५३) (१ णित्थाम)
दूरविअंभिअपसरो
१२२१ सेतु ११.८६
दूसहकआवराहं ? ,, १२१० तो से रुमंत च्छिअ हिअअ ? ,, १२०९ । देई पुलोई अपरि ?
,, ११०० तोसेविअम्मिरसिआ ? , १२२३ ।। देसविसमणामित्त ,, ११८२ थपपरिणाहे त्थइए
धउइ(? घडइ) गाअणम्मि ,, ११८५ सेतु ११.५८
धण्णो सि
, ११९३ थणवटु च्चिअ कलंचरेणु . ,, ११९३ धारेहत्थकरवत्ताइ ? , ११०० थो पि ण णीसरइ , ११४४ धीरेण समं चा(जा)मा , १०७१ गाथा १.४९
सेतु ५.७ थोआरूद महुमा , १२१५ ।
, १०७५ . (तु उना ! सरस्वती पृ. ६७०)
नि(?णि) महिअ कुमुमपरिमल , १२२२ थोघोसरंतरोंस
, १२११ पइपुरि] भो च्चिअ रहसेण , ११ (हरिविजये ?)
गाथा(वे)८७२
,, ११२५
निंदगिक सुएइ. १

Page #272

"१०६९
" १०९२
.
१२२१
Bhoja's Srigāra prakasa
59 पच्चूसागअ जितदेह पृ. ११६८ पिज्जइ पि पि मुह पृ. ११८६ गाथा ७.५३
पुप्फवइ अमि वाळअ ?
" ११६४ (तुलना : सरस्वती पृ. ६८९)
=पुष्फबई अम्हि बाल पज्जत्तयि मासु ?
गाथा (वे) ९५० =पज्जत्तवियासुब्वेल्ल
पुलइ सिद्धथउहामुग्गम
"१२२१ लीलावइ ८०
पुलउब्वेउपसाहई पत्तिअण्मेह चंदं ?
(तुलना : ग. प्र. पृ. १२२३) पडिआअहद्धसिढिलिअ ,, ११२० पुलउन्भेउवसाहकदर , १२२३ सेतु ११.५४
तुलना : शू प्र. पृ. ११०५ पढमं विटूटुमअंपो ?
,, ११८६ पुलिईअभणुज्जुअच्छे ? , ११०६ पढमपहा.... ?
,,१२००
पुहवीए होहिई पई , ११२६ पणअं पड(१ ढ)मपिआए , ११७१ सेतु ११.७७ तुलना : सरस्वती पृ. ६८६
पूरतु पणअभंगेगआ ? , १०५२ पणअ परिपूरणेण ? ,, १०४७ पोढमहिका(? ला)ण जे सुटठु , ११९८
(तुलना : सरस्वती पृ. ३३८,६३५) पम्मुट्ठपाणिआए
१०६८ पंगु (?फग्गु)च्छणणिहोस , ११९५ परिअड्ढिआइ दोण्णि वि ? ,, १०६७ (तुलना : सरस्वती पृ. ६३६. परिउंबणेण अहो ,, ११९८ गाथा ४.६९) परिदेविडं पउत्तणिअअ ,, ११२३ फुरिअं (? फुरिए) वामच्छि तुए ,, ११०३ सेतु ११.७३
गाथा २.३७ पलघणुरपवआण
, १२२७ बंधुरिअदुद्धविहअंद? ,, १९८२ (तुलना : माआमोहम्मि गए
बहलम्मि वि तमणिवहे ? , ११७४ सेतु ११.१३५)
बालअ दूरे गामो ? पसिअ सअणक्कवासे ? , ११८२ बाहजललोल्लिअ लोअण? ११०६ पलिअंति पहिअ तुह भव ? ,, १०९८ बाहोहपुरिअंगडाहाराए पहुत्तए विहडिअ सह वलअ ? ,, १२२२ तुलना : गाथा ६.१८ पाअपडणाणमुद्धे
, ११६७ भम्मइ पिआए दइओ , ११९३ =पाअपडणाणमुद्धे
भिण्णतमदुद्दिणाई
,११८६ गाथा ५.६५
सेतु १०.४४ पाअपडिओ ण गणिओ
" १२१६
भूमिणिमिअंकचळणं -,, ११८८ गाथा ५.३२
मंगलवलअं जीअं व ११०५ पिअवं थुणि अणतिहिंगोरि ? , ११०१ (तुलना : सरस्वनी पृ. ६२७) पिअसम्हरण ( ? संभरण)
मअणग्गिणा को मे , ११९४ पलोटत
(तुलना : सरस्वती पृ. ६६९ गाथा ३.२२
(वाअग्गिणा करो में) पिए सहसत्तिपहत्तितहे ? ,, ११०५ मअरद्धअ सामणुमणहि ? , १०९३
११९७
" १२११
,, १०६९

Page #273

60
V. M. Kulkarni
___" १२१४
, १०७१
११३४
" ११२६
मगाअपलद्धवल अं?
पृ. १०९१ मज्झण्ण(ग्रह)पव्यिअस्स वि
गाथा ४.९९ मटपुंभामि पई जाणिता ? मण्णे दड्ड दड्ढे ? म्हरिमो(भरिमो) से
, ११६९ मअणपरम्मुहीए
१२१७ गाथा ४.६८ मा गणइंदहोअं ?
१०८० मज्झिमरेहागअ ?
॥ ११८२ मार्गसिणीए अहिणव ?
१, १२१० मारुअमोडिअविडवं
सेतु ११.९० मा रुअमु पुसमु बाहं
सेतु ११.९.१ मिलिअणिसाअरपुरओ
सेतु ११.९७ मुधेव (? मुहेव) वेविरंगुली , १२१४ मुहयिज्झविअपर्डवं ( ? पईवं) ,, ११६७
गाथा ४.३३ मोलूण अ रहुणाह
सेतु ११.१२३ रइअंपि तण (? ता ण) , ११९६
(तुलना : सरस्वती पृ. ६६६) रणरण अरज्जदोब्बल ? , १०६७ रण्गम्मि तण रणम्मि पाणि , १२३६
गाथा ३.८७ राईण भणइ लोओ , १०७३
(तुलना : गाथा (वे) ८४५) | रायविरद्धं व कह
१०७० गाथा ४.९६ रुअइ रुअंतीए
, १०५४ __ गाथा (वे) ८४८ रेहक(१ इ) पिअ(? पिआ) , ११८२
(तुलना : सरस्वती पृ. ६२०) रोअवणवळ अरळां=लोअणवइअरलग्गं पृ. ११२५
सेतु ११.९९
लभपुसिआधरामो ल्लंबीओ ( ? लुबीओ)-अंगण,, १०९३
गाथा ४.२२ अलंकाररत्नाकर (उदाहरण ४३८) लक्खिज्जंतविसाआ
सेतु ११.११० लुलिया गहवइघूआ (तुलमा : सरस्वती
पृ. ६६४) वळिवळेळअंग (=वल्ली
वलेई अंग) गाथा ४.४ द्वितीयार्द्धम् ) वसट्ठिअम्मिसोहा ?
"१२२१ वाअस उद्दावहंति ? ,, १२२२ वा अहिवतितो दुःखर्हि ? ,,१०७३ वाडेइ विदिअं गम्मिज्ज वालिवहदिह्रसार
सेतु ११.१२६ वाहजलोल्लिं अलोअण ?
,, ११०६ विअलिअविओअविअणं , ११२२
सेतु ११.५७ विअसत्तेण मुणिज्जई ? विक्किणइ माहमासम्मि
,११७४ गाथा ३.३८
तुलना : सरस्वती पृ ५७५ विच्छिडिजई वीर ? ,, १२०० विज्झावेइ पईवं
, १०६६ (तुलना गाथा (वे) ८३६) विद्द ( ?दु)मवलअद्धणिहार ? ,, ११८६ विरहम्मि तुज्झ घरिअं , ११२६ वोसंतस्स विलासिणि हिअअं ? ,, १२०२ वेस इ (? वेवइ) ससिइ किल(? लि)म्मई
सेतु १०.५९ संजीवणोसहिं विअ
पृ. १०८४ गाथा ४.३६ सभरि पिण गण्हइ
., १२२९ सअयणे चितामिलिअं ,, १०६८
"११७४

Page #274

Bhoja's Syngāraprakasa
( १ सअणे चिंतामईअं)
गाथा २.३३ स अला णिसाअर उरि(१ री) , ११३६
सेतु ११.१२० सकअरगहवलि उत्ता
" १२१३ गाथा ६.५० सच्चं चिअ कट्ठमओ , ११९४
(तुलना : सरस्वती पृ. ६६८) सच्चं जाणई व दटुं , ११९७
गाथा १.१२
(तुलना : सरस्वती पृ. ६४६) स० चंद (? सच्छंद) रमणदसण ,, ११६९
गाथा (वे) ८९०
(तुलना : सरस्वती पृ. ६८९) समपं थपस्थिअस्स वि , १०७९
गाथा (वे) ८३२ समसोक्खदुक्खसंवढियाण ,, १११३
गाथा २.४२ स०वंग (सव्वंग)णिसण्णाए
सेतु ११.६८ सव्वंगत्ता कंचुअम्मि
, १२०२ सहसा पत्तम्मि पिए ,, १२२० सहसा मा साहिप्पउ(? साहिज्जउ) ,, १०९० । तुलना : सरस्वती पृ. ५९१ सहि माणक्खलणं
, १२१२ सहिअम्मि रामविरहे , ११३२
सेतु ११.११२ पुअईअ विहसि सहिआहि भण्णमाणा
गाथा २.४५
(सरस्वती पृ. ६८४) सहिआहिपिअविसज्जिअ पृ.११९३
(तुलना : सरस्वती
पृ. ६६७) सहिओ तुज्झ विओओ , ११२८
सेतु ११.७९ सहि साहसु सम्भावेण , १०५२
गाथा ५.५३ सहि दूति कलंबाई
गाथा २.७७ सा कुसुमेहिं गुरु ?
, १२११ सा तुई सहत्यदि गाथा २.९४ (प्रथमपादमात्रम् )
तुलना सरस्वती पृ. ६३६ सोमण्णसुंदरीण
गउडवो ८९१ सालोए च्चिअ सूरे
गाथा २.३० . साहीणे वि पिअअमे
गाथा १.३९ (सरस्वती पृ. ६४७) सिज्जुज्जइ उवआरों ? ,, ११८६ सिविणअखणसुत्तुट्टिआए , ११०३ (तुलना : गाथा (वे) ८३५
अभिनवभारती पृ. ३०७ सिहिवेहुणातअंसा
(तुलना : गाथा २,७३) सीआविओअदुक्ख सेतु १२.२२
"१०७१ सुहाए हिअअगुणिों , ११९५ सुरअसुहलालसा है ? ,, १२०० सुहउज्जअं (१ उच्छ) जणं ,, १२००
गाथा १.५०
सरस्वती पृ. ४७४ सेओल्लसव्वंगी
पृ. १२०० गाथा ५.४० (सरस्वती पृ. ६३७) सेवाणक्कमण...कामिणीसत्थो , १२३० सो उद्देसो विहिणा ण णिम्मिओ ? ,, १०७१ सोतुं (? सोत्तु) सुहं ण लंभइ , १२४१
तुलना गाथा(वे) ९१०
1, ११२५
"११८३

Page #275

V. M. Kulkarni
सोहइ विमसिहाय ? हंदी कष्णुललेगा
,, ११९७ (तुलना : सरस्वती पृ. ६३५) । हथे महामांमबलीधराओ , ११९२ हद्वेण( ? हत्थेण) ओगरि ,, ०६४
सेतु ११.४८ हरिसविअसंतवणं हरिहिइ पिअस्स णवचूअपल्लवो ,, १०९१
गाथा २.४३ हाँसआइ समाळसकोमळाई पृ. ११७०
तुलना : सरस्वती पृ. ६८३) हळपळगण पमाहिआणं , ११६८
(हल्टफलहाणपसाहिआणं)
गाथा १.७९ हिअइ खुडकइ गोड्डी
,, १०६९ तुलना : हेम प्रा. व्या.
४.३९५ वृत्तौ) हुं हुं दे भणसु पुणो
(तुलना : सरस्वती पृ. ६३८) होत पहिअम्स ज़ाआ , १०६०
गाथा १.४७ होतपिअविरहदूसह
, १०५९ .. इउग णिभरोहिअंगेहि ? , १०९० ....चतिअप्पणच्चिस १ , १२१३ .... जा... तं ? ,, १०६७ ...तितिधि विरहिणी , १०९३

Page #276

ABOUT A FORGOTTEN GRAMMARIAN DHANAPĀLA
Smt. Neelanjana S, Shah
0.0. It is a fact well-established since very ancient times but now almost forgotten that a study of the Dhatupathas formed an essential part in the process of mastering Sanskrit language and literature through that of a traditional system of Sanskrit granunar. The very basis of the Paninian School of Grammar was to explain the language by a progressive ana. lysis of words into stems and terminations, and ultimately the Yaskjan doctrine of the verbal origin of all words was implicitly accepted by the Pāni. nians. Thus Dhatujāthas formed the very hackbone of the language-study. It is, therefore, not surprising that numerous classical authors on Sanskrit Grammar commented on, and often condensed, the Dhatupathas in the light of semantic changes the language underwent. The condensation was often effccted as short-cut to the attainment of mastery by comparison and contrast as in ihe case of Daiva and various Dhatukavyas. Profound scho. larship in the field was the prime condition for those who attempted to write on the Dhātupāthas.
0.1. Among the medieval authors on this aspect of the Sanskrit Grammar, Dhanapāla is one of the few who have been simply ignored by the historians of Sanskrit Grammar. His name has hardly been mentioned in the so-far-written histories of Sanskrit Grammar, But no one interested in the history of the developments in Sanskrit Grammatical traditions, particularly pertaining to the Sanskrit Dbātupathias, can afford to ignore him in view of the fact that his opinion has been quoted not less than thirty times as that of an authority in two of the most notable treatises on the Dhātupāthas.
0.2. It is not certain whether this Dhanapala was a follower of the Pāninian or some other school of Sanskrit Grammar. But the editors of the Madhaviyā Dhāruvștti have been identifying him as Sākaļāyana Vyakhyäkära, Any bow from his opinions cited in Puruşakāra, the commentary on Daiva, and in Madhavīyā Dhātuvștti, it is clear that he agrees more with the views of Śākatāyana than with those of others.
0.3. When and where Dhanapala lived, nobody knows. But one thing is certain about his date that his lower limit cannot he lovered than the date of the author of the Puruşakāra, the commentary on Daiva (13th Century A. D)', who quotes him; and his upper limit is not higher than the
1. Pandit Yudhisthira Mimämsaka, Intro. Daiva, p. 6.

Page #277

Smt. Neelanjana S. Shah
date of Kșira wämi (1050 A. D.), the author of Kşīratarangini, a commentary on the Dhalupātha. Kșiraswami quotes the opinions of others, but not even once has he quoted Dhanapala. Therefore, Dhanapala's date might have been somewhere between eleventh and thirteenth century,
It is proposed in this article to resurrect the opinions of Dhanapala on the strength of the citations from his work, quoted by later authors. The present collected and classified data on Dhanapala's views regarding some of the controversial points about a few Sanskrit roots might serve as a source material for further research on allied material and incidentally, it might help to reinstate Dhanapāla in his proper place in the history of Sanskrit Grammar. Further, it is also possible that our Dhanapala might turn out to be identical with the one referred to by Hemacandra in the introductory verse of his Brhad-Vrtti on his own Abhidhāna-cintamani.3
1.1. Krsna Lilasuka, the author of the Puruşakāra, quotes Dhadapāla forty-seven times citing his opinion either about the meaning or about anubandhas of as many as sixty-one roots.
Sāyanācārya, the author of the Mā. Dhā. Vr. quotes him thirty times in connection with the discussion of forty-five roots.
1.2. Dhanapāla has discussed various aspects of the following 'roots :Gana 1 --Ati-adi, am, i-i, ita-kita-kati, uth-ruth luţb, rj, kuth, ghuşir, cak,
din, takş, dr, dhvan, macun (or maci), mut, yabh-jabh, yam, lad, varh-valh (denoting 'pradbānya'), barh-balh (denoting' 'paribhāṣaṇa’
etc), vanu, śikṣ, suth, sam, śubh, huds-hudr-hodr; Gana 11— Pici (or prci), Gana-111-Vişlr, Gana-11-şah, șub, Gana-VI-lis', kūn, sadir, Gona-VII-Vrji, Gana-IX-dľ,
1
Gaņa- krp, cal-sphut-ghat, chțdi (or cbrda), tanu, pat-etc, pis, bhū, yam,
vid, vaj, (and vraj), şņiba, (or sniha) and svad.4 1. 3. It may be noted that Dhanapāla agrees with śākațāyana in the case of following roots.
2. Shri S. K. Belvalkar, Systems of Sanskrit Grammar, P. 52. 3. Cf. Hemacandra's Abhidhāna-cintamani and the introductory Verse of his BỊhadvștti
thereof:- ocefagarza: 1 4. Säyana has not quoted Dhanapäla's views about following roots in his Mā. Dhā.
Vr;-am, ati-adi, taks, dhvan, yam (Gaņa I), vanu, šam, liś, vrji, dr. (Gana IX), tanu. paț...etc, pad, pis and yam (Gana X).

Page #278

About a Forgotten Grammarian Dhanapala
05 i-I, rj, din, takş, dhvan, macun, yabh-jabb, lad, vaj, varb-valh (denoting prādhānya), varh-valh (denoting paribbāşaņa etc), śam, śubh, | hudy-hudy-body, sah-suh, kün, vpjt, dr, kẹp, tang, pis, bhũ, vid, snis, and svad.
1.4. Another point of interest is that Dhanapala differs from Panini considerably. His difference from Pā. Dhātupatha is with regards to the meaning of the following roots:Gana-Imri, ghuşir, śubh, Gana-VIII-Vrji, Gana-IX-dr, Gana-X tapu, pat...etc, pad, pis, vid, vaj and svad. He notices the forms of the following roots different from those given by Pāṇini:
maci (macun), muta (pudi or pudu), barh-balh in the meaning of prādhanya (varh-valh), śıkļ (sıkr) şņiha (sniha)'.5
Panini does not read lis' alpibhave,' in tudadi class, while Dhanapāla thinks that it should be read there alongwith lis' gatau'.
Pāṇini reads 'şah' and 'şuh both in the meaning of cakyartha' (or sakyārtha'), but Dhanapala omits 'şah' and retains only şuh' in this sense He discards chodr' in the sense of 'gati' as read in Dhatupātha. He adda jabb' along with 'yabh' in the sense of smaithu a'...,
1.5. Dhanapala agrees with Maitreyarakṣita, the author of Dhātupradupa in the case of following roots :
Ghuşir, din, takş, dhvan, yam (bhvādi), laď, varb-valh, šam, cao sphut-ghat, and pat...etc.
1.6. Dhadapala agrees with Kşırasvāmi so far as the following roots are concerned ita-kita-kați, uțh, rj, ghușir, ds, dhavan, sam, şah-guh, pat etc. and șvad. 1.7, Dhanapāla and Ma. Dba. Vr. agree as rogards the following roots
Ita - kila - kați, din, dhyan, yam (bhvadi), lad, s'am, şah - şub and
sadlr. 1.8. Dhanapala agrees with Hemacandra in the case of following roots :
rj, macun, mut, yabh - jabh, lad, varh-valh (denoting 'prādbänya'), kün, cat - sphut - ghat, pat-etc. and pis. 1.9. Dhanapala agrees with Durga or Daurgas in the case of following
roots :
takş, yabh, jabb, śubh, prci, vrji and vaj. 1.10. From this comparison it is evident that Dhanapala has deeply studied
$. The forms given in the brackets indicate those noticed by Dhanapāla,

Page #279

66
Smt. Neelanjana S. Shah various traditions about Dbātupathas. It is noteworty that he never follows any of them blindly. He rather seems to be guided by the prevalent usage of his age, which fact might also have contributed to his difference of opinion from his predecessors and successors. 2.1. First of all let us discuss Ganawise the roots in the case of which he gives his opinion as regards their meaning, since more than half of the quotations are concerned with the meanings of the roots. 2.2.1 Gana I :
am--Pā. Dhātupatha reads ‘ama gatyadişu'. The commentators differ as regards the exact meaning of 'gatyādişū’. Maitreyaraksīta, Ksiraswām ir and Sayana takes 'adi' in this sūtra as suggesting the inclusion of senses 'bhakti' and 'sabda,' along with 'gati'. Dhanapala' cites the opinion of others, according to whom 'gatyadişu' indicates all nineteen meanings mentioned as the meanings of av'. 2.2.2 : Uth-ruth-luth-Dhanapala's views as cited by the author of Puruşakāra and Ma, Dhā. Vļ, in the case of these roots are contradictory. 10 According to the citations quoted in Puruşakāra, Dhanapāla would seem to have accepted only 'uib' as meaning "upaghāta'.-Kşirasvāmi is of the same opinion. According to the citations quoted in Ma.Dba. Vr., Dhanapala would seem to have accepted only 'ruth' and 'luth' as meaning “upagbata'. Pā. Dhatupatha, "Sakatāyana Dhātupatha and Haima Dhätupārāyana give all the three roots as meaning "upaghata'.
Now which of the two contradictory views really belongs to Dhanapāla ? It would, therefore be safe to conclude that the author of Puruşakāra seems to have misread Dhanapala, who seems to have accepted 'ruth' and luth' only as meaning 'upaghāta,' In view of his trend throughout the quotations, it is easily noticed that his opinion generally tallys with the opinion of Durga and his followers whenever the root is common. Ksra. svæmi has noted that the followers of Durga take only 'ruth' and 'luth' in the meaning of 'upaghāta, 22.3 Ri-Pa, Dhātupātha, Purusakāra. 11 and Mā. Dhā. Vp12 give the meaning ‘gatisthānārjanorpārjaneşu' for this root. Dhanapāla18 substitutes
6. Dhātupradipa, p. 38. 7. Kşiratarangini (abridged as Kșīrat.), p. 71. 8. Mūdhaviya Dhātuvytti (abridged as Mā. Dha. Vy.) p. 15. 9. Purusakāra, p. 92 : -37a Tewalticu 27 lg'ayfa 48917: 1 10. Ibid, p. 62 :- 3 9 49135: ; Mā, Dlā. Vr., p. 115 992219
इत्येव पेठतुः। 11, p. 53. 12. p. 87. 13. Purusakāra, p. 53 : :- feefa trata*272 : 1 .
gaya

Page #280

About a Forgotten Grammarian Dhana pala ‘ürjana' in place of, 'upärjapa’ Sakaļāyana and Kșiraśvāmi notice the same meaning. 2.2.4. Kuth-Dhanapāla restricts meaning of this root to 'pratigbata' rather than 'gati' and 'pratighāta' as given by Śakatāyana, Kșirasvāmi and Malte reyarakṣita. Pa. Dhātupātha gives only 'pratighāta' as the meaning of this root, Some Madhava seems to have accepted this restriction of Dhanapala, as Vasudeval4 notes while illustrating and discussing this root, 2.2.5. $uth-Accoring to Dhanapāla15, šuth also denotes only pratighāta and not 'gati'.
2.2.6. Ghusir-Pa. Dhätupātha, Mā.Dha.Vr.10 and Daśapadyunādi vịtti,17 assign the meaning "avisabdane to this root while Dhanapala 18 thinks that this root denotes sabdartha'. Kşirasvāmi19 and Bhagavrttikära20 assign the same meaning to this root. Sakatāyana, Durga21 and Hemacandra22 state (sabda' as the meaning of this root.
2.2.7. Cak-Pa, Dbatupātha reads "cak' twice in Gana I. First it occurs in the Sokādi sub-class where it is given as 'caka trptau pratighāte ca' and it is declared Atmanepadı. Again it occurs in Ghaladi sub-class where it means only trpti' and is Parasmaipadı. Dhanapala assigns the meaning "trpti' to 'cak' read in Sokādi group and allots the meaning 'trpti and pratighăta' to Ghatādi "cak'. In the case of this root he again differs from Pā, Dhatupātha in that he declares Ghatādi 'cak' to be Ātmanepadi, while all other Dbatupāthas and commentators read it Parasmaipadj. 2.2.8. Din-Pā. Dhātupātha furnishes 'vibayasā gatau', as its meaning. Dhan apala virtually accepts the same viz Akāśagamana. Kşiraswāmi28. Purusakara 24 and Hemacandra25 on the other hand furnish the meaning 'vihaya šām gatau'. Dhanapala26 rejects this meaning. He seems to bave found in used in the sense of flying to the sky (in the case of human or celestia.
14, p. 141 : 370 gfaqlara yalat Fina: 1 15. Puru sakāra, p. 63 :- gfagaratga yaq: 16. p. 169. 17. p. 93. 18. Puruşakāra, p. 102. :- Taare fa a railwara Mife #ITT: 1 19. Kșirat., p. 92. 20. Bhāgavytti Sankalanam, p. 36. 21, Puru sakāra, p. 102 :- rom fat " i g tot slā 271921471 22. Haimadhātu pārāyana, p. 61. 23. p. 149. 24. p. 26. 25. p. 71. 26. Mă, Dhā. V r., p. 269:- althafa 45 TL 774aarestui ar TALI

Page #281

Smt. Neelanjana S. Shah beings). Šākaļāyana 27 Maitreyarakṣita28 and Sāyaṇa29 agree with Dhaga. pala, In the case of assigning the meaning to this root, Dhanapala seems to have followed the worthy tradition of Candra School of Sanskrit Grammar. 229. Takş-All authors and commentators of various Dhātupāthas agree in giving 'vacana' as meaning of this root. There is dispute regarding the meaning of 'tvacana', whether to explain it as 'tvaggrahaņa' or 'amvarana' Out of these two, Dhanapala prefers the latter, perhaps, because Durga80 favours it.
The author of Puruşakara31 also seems to be in favour of this meaning, His arguments run thus :- 'samvarana', as the meaning of 'tvacana' is antaranga, because Pă. Dhātupātha has stated 'vaca samvarane,' The other meaning 'tvaggrahanarūpa' 'is krdvęttisiddha' and therefore bahiranga' as it is derived on the basis of Ast 3-1-25. 2.2.20 śubh– Pā. Dhātupātha furnishes the meaning 'bhāṣaṇe bimśayāmi. tyanye' for this root. Dhanapala32 alongwith Durga replaces 'bhāsane' instead of bbāşane.' As has been pointed out by Dr. Pulsule.33 bhäsane' seems to be the correct reading and due to the confusion of sibilants, bhāzane' was adopted by Ksirasvāmi, Hemacaadra and others. 2.31. Gaņa VI :
Śadir- This root is read both in Ganas I and VI, Dhanapala 84 agrees with Pa. Dhalupātha in noticing this root with the meanings 'visaran agatyavasådapeşu' in both Gaņas. Sākațāyana36 and Hemacandra88 take tudadi 'sadir' to mean “avasādana' only. While Maitreyarakṣita87 attests the mean. ing 'visarana' to this root. 23:2. Gaņa VII :
Věji - Dhanapala and śākațāyana38 are the only Grammarians who furnish the meaning 'varana' for this root insted of 'varjana'. Ksırasvāmi, Maitreyarakṣita and Sayaņa read 'vrji varjane'.
27. Dhātusūtra, no, 174. 28. Dhātupradipa, p. 70, 29. Mā. Dhā. Vr., p. 269 :- 31 faize Tati 30. Kşfrat, p. 93 :- raufhla zni: 31. p. 107. 32. Ibid, p. 90 :- 34a sta z got: 1... 9797771277777 Tur gft: 33. The Sanskrit Dhätupāthas. p. 133. 34. Puruşakāra, p. 76 :- gateladana 29915: 1 35. Dhātusutra, no. 890. 36. Haimadhätupārāyaṇa, b, 116. 37. Dhätupradipa, p. 116. 38. Puruşakār:g, P, 50 :- 22 Featur. sfa waqtarifZITATI

Page #282

Aboui a Forgotten Grammarian Dhanapala . 69 2.4.1. Gaņa IX :
Dr.-In the case of this root also, Dhanapala and Sakatayana 30 differ from all other grammarians, as they assign the meaning bhaya' to this root instead of "vidārana,' Hemacandra 40 while stating drs' vidāraņe' notes bhaye' ityanye’. Daśapadyuņādivștti41 reads dp bhaye (kryadi).' 2.5.1. Gaņa X:
Krp-Pa, Dhatupatha gives the sutras 'bhuvo avakalkane' and 'krpesca.' The question regarding the exact meaning of 'kịp' has puzzled the grammarians. Dhanapala42 wbile trying to elucidate it states 'krpestādarthye' and supplies 'avakalpayati' as the illustration. The author of Puruşakara 43 explains it as follows:- here according to Dhanapāla «krp', denotes the same meaning i. e avakalpana' as denoted by the preceding root bhu'.
Almost all commentators on various Dhatupāthas assign one meaning to both these roots,44 Only Kşırasvāmi 45 provides different illustrations for -bhu' and krp' and assigns separate meanings to the roots. Maitreyarakṣita, the author of Puruşakāra and Sayaņa agree with the interpretation of Dhanapala,
2.5.2. Cat-sphut-ghat-Dhanapala46 assigns the meaning 'bhedane' to 'ca!' 'spbut' and samghata to 'ghat'. He further states that these roots take causal, when they denote the above mentioned meanings. Dbanapāla does not connect the succeeding Dhātusūtra hantyarthāśca' with these dhātusūtras. He seems to take it independently as Kşīrasvāmi.47 Of course Kșīrasvāmi assigns the meaning 'bhedane' to 'ghať also, śākața yana48 does not assign separate meanings to this roots, he simply states "cața-sphuţa--ghata ca hantyarthah.' 2.5.3. Tany--In the case of this root, Dhanapala's opinion is inferred by Pandit Yudhisthira Mimāmsaka 40 on the analogy of S'ākatāyan's Dhātu.
39. Ibid, p. 37 :- 4771913821122177 #ret a
c r earea: 40. Haimadhātupārāyana, p. 241. 41, p373. 42. Purusakara, p. 11. 43, Ibid :- arquitetsfa fg geuratate ragica wazů: 1 44. Only sākatāyana gives 37948977as the meaning for this root, while others read
भू कृप अवकल्कने । 45, Ksirat., p. 302. 46. Puruşakāra, p. 56 :- TaizearTE AT Egz Hah, searcala: razyfa 1
घट च संघाते । चकारात् पूर्वी चात्राथें णिचमुत्पादयतः इतिः । 47. Kșirat, p. 299. 48. Dhātusūtra, no, 1109. 49. Puru şakāra, p. 83, footnote 3 :- a . FOTO 347 gtafgaratfafar' Vella
हिंसनयोरिति' वा अंशस्त्रुटितः । यतः शाकटायनधातुपाठेऽत्र 'तनुश्रद्धोपहिंसायाम्' इति पठ्यते (arba7 9264).
.

Page #283

10
Smt. Neelanjana S. Shah
Sütra, because the first portion of the sentence is nissing. Dhanapāla and Sākațayana read 'tanu sraddhopahirisäyām,' while 'tanu śraddhopakaranayoh' is found in Pa. Dbatupātha, Dhātupradipa, Puruşakära and Mā. Dha. Vr. While assigning the meaning to this root, Dhanapāla seems to have been influenced by Candra tradition of Sanskrit Grammar; as is clear from a remark by Hemacandra.50
2.5.4. Pls - Dhanapalast reads this root with other roots tuj, pij-etc.which mean 'himsābaladane'. According to Kşırasvami. Maitreyarakṣita and Purusakara this root denotes 'gati' only, Dhanapala has perhaps followed Sākatayana32, according to whom this root denotes the meanings such as "himsabaladaqaniketana' along with tuj, pij and others.
2.5.5. Yam-Pā, Dhātupātha reads. Yama ca pariveşane' in Gaga X. But as noted by Puruşakära, Dhanapāla 53 seems to opine that in Curādi also ‘yam' denotes 'apariveşana.' Mā-Dha-Vr.,54 criticises this view as 'anārsa'. All other commentators read 'yama ca pariveşane.'
2.5.6. Vid Dhanapala differs from Pā, Dhātupātha in assigning the mean. ing of "vid'. Pā. Dbātupātha gives 'vida cetanakhyānanivāsesu'. Dhanapala55 substitutes 'pipātaneşu' instead of 'nivāseşu'. Sakatyana Dhātupāth a gives vida nivāsanesu,' Generally Dhanapāla agrees with Sākatāyana, therefore, it must be 'pivāsanesu', rather than 'nipataneşu.' No other Dhatupätbakāra nor any commentator thereof has stated in ‘nipātaneşu' as the meaning denoted by vid'.
It is noteworthy that Halayudha's Kavirahasya56 gives "vida cetapakhyānavivāseşu.'
2.5.7. Vaj-(Vraj) Pā-Dhātupātha gives 'vraja margasarhskäragatyoh'. Dhana. pāla places’67 margaņa: in place of märga'.
It is not known whether Dhanapala read 'vaj or vraj'. Maitreyaraksta and Ma-Dha-Vrttikära read 'vraj, śākaļāyana, Kşirasvāmi and Kršņa Lilasuka read only 'vaj” while Hemacandra reads both, Originally only 'vaj seems to have been read, since it is common to almost all the Dhātupachas.
50. Haimadhātupārāyana, p. 285;-afénagfifa FETITEL 51. Puruşakāra, p. 111 :-gfafafafanfar95erafaag sfa 29913: 1 52. Dhātusūtra, no. 1041. 53. p. 92:- Atsaftago sfà faifa91 54. p. 548:-effer ausartacü çfa 95T aparati 55. Puruşākāra, p. 78:-faqiaaroafa 49917877212777 56. p. 8 :-faz Saareqrafaarag sta attretat : 57. Puruşākāra, p. 50:- :-Au sfa yaga: 1

Page #284

About a Forgotten Grammarian Dhanapala
71
'Vraj' seems to have been smuggled in later Dbatupathas on account of its association with 'vaj' in Gana I as observed by Dr. Pulsuless, It may be taken that originally 'vaj' alone appeared here.
The word 'gati', found in the definition here, is absent in many Dhatupathas, therefore, it may be taken to be a latter addition. Now we have 'margasamskära' and 'marganasamskara' to deal with, Between these two 'marganasamskara' seems preferable, because it conforms to the actual usage of the language. Hemacandra has explained it as meaning 'perfect or trim an arrow.'
From this discussion, it is clear, that Dhanapala has chosen the right meaning for 'vaj'.00 There is every possibility of his being influenced by Durga, because Kṣiraswami has noted similar opinion of Durga,
2.5.8. Pat...etc-Pa. Dhatupaṭha gives the group of roots which are described as 'bhāṣārthāḥ'. Sākaṭāyana2 and Sayanas also take these roots to be bhaṣārthaḥ. Ksirasvami, 04 Maitreyarakṣita65 and Hemacandra describe these roots as bhasarthaḥ. According to Puruaskara, Dhanapala" also takes these roots as bhāsārthah. Dr. Pulsulees has suggested in his thesis that bhāṣārthaḥ has a better claim to acceptance, because it is found in older Dhatupaṭhas. Moreover, he suggests that the Dhatusutra 'Pata...etc, bhāṣärthaḥ' means that these roots have meanings which are current in the language, because none of these roots either means 'to speak' or 'to shine'.
After describing these roots as bhāṣārthah, Dhanapala interprets the sutra in a queer way. These roots 'pat etc.' form their present stem with 'nic' when they are used transitively. Other bhasartha roots also form their present stem with 'nic' under similar circumstances. Puruşakāra bitterly criticises this view of Dhanapala.
2.5.9. Pad--Pa. Dhatupatha reads 'vada samdeśavacane', but Dhanapala® gives
58. The Sanskrit Dhatupathas, P. 153.
59. Haimadhātupārāyaṇa, P. 251 -
t t I'
60. Anyhow, Dhanapala, as quoted by Ma. Dha. Vr. replaces 'marge ca'. It seem to be a scribal mistake.
61. Kşirat., P. 287 :- वज मार्गणसंस्कारे इति दुर्गः ।
62. Ma. Dha. Vr., p. 561.
63. Dhatusutra, no. 1136,
64. Ksirat, p. 304.
65. Dhatupradipa, p. 144.
66. Haimadhaiupārāyaṇa, p. 265.
67.
P. 41 :- धनपाल: पुनरथैवामु दण्डकं व्यावष्टे
'अन्ये च ये धातवः ते च णिचमुत्पादयन्ति ।
एते पटादथः सर्वे णिचमुत्पादयन्ति ।
68. The Sanskrit Dhatupathas, p. 126.
69. Puruşakāra, p. 77 :- धनपालस्तु पद सन्देशवचने, पादयति, पदति, अन्यत्र पदयते इति । Pandit Yudhisthira Mimämsaka notes here that in this sentences, we get innumerable variants, such as वद, वादयति, and वदति, वादयते ।

Page #285

72
Smt, Neelanjana S, Shah
*pada sariidešavacane? No other Grammarian has ascribed this meaning to this root i.e. pad. Anyhow Dhanapala must have noted this meaning of the root in the language current in his times. 2.5.10. Svad--Pā. Dhatupatba reads svada asvadane' while Dhanapalayo and Ksirasvāmil assign the meaning 'samvarana' to this root, Hemacandra72 takes a note of this view,
In the case of following roots, Dhanapala distinguishes between the usages of Aryas and Dramidas - ati-adi, lad and vişlr. 2.6.1. Ati-adi (Gana 1). All Dhatupathas read “ati adi bandhane'. Dhanapala" is the first Grammarian who has distinctly pointed out that Āryas use 'adi' and Dramidas use “ati' 2.6.2. Lad (Gana 1)-Pa. Dhätupātha reads "jihyon mathane ladih'. Sākatayana, Maitreyarakṣita, Hemacandra and Saysana74 give the meaning in the same words. Ksiratarangiņi reads jihvonmathanayoh ladih. Actually, if we dissolve the compound jihvon mathane! as Dvanda compound, it would give the same meaning as 'jihvonmanthanayoh', but if we dissolve it as şaşthi tatpuruşa, it would be confined to the activity of the tongue.
Dbana pälars has drawn our attention to the fact that Aryas read it as jihyonmanthanyoh', He himself has given jihyonmathane ladih', which presents the Dramida tradition. Was Dhanapāla a Grammarian, who leaned more towards Dramida tradition rather than the Aryan one ?
2.6.3. Vislr Gana Ill).-Dhanapala76 points out the difference from the view point of Aryas and Dramidas as regards the anubandha of this root. Pa-Dhatupatha reads 'vislr vyāptau'. Āryas read it as 'udit' and Dramidas reads it as Irdit.' Sakatayana, Kşirasvāmi and all others give this root as 'vişls vāptau'. Are they all following the Dramidian tradition ? 3.1. The following roots viz. 'cak trptau' (belonging to Ghaţadi sub class of Gaņa I) and .bhū, prāptāvātmanepadi” (Gaņa X) are read Parasmaipad; by Dhanapala.
3.2. Cak - we have already noted that Dhanapala differs from others as regards the meaning of this root. He again differs as regards the pade of this root. The author of Pā-Dhatupatha, Ksrasvāmi, Krsna Lilasuk:
70. Puruşakāra, p. 70. 71. Kirat, p. 305. 72. Haimadhātupārāyana, p 88 :-facut Batearen, dasūt grua 73. Mā. Dhā. Vt.. p. 73 :-377 29tas: art after gofra spiafra: da 74, p. 25. 75. Purusakāra, p. 66:-Pathufe: 1 anaifonia feparaulfifa 1:1 76. Ibid, p. 104 :-Arafartafea, afacrat great sfà 19:1

Page #286

About a l'orgotten Grammarian Dhanapala
and Sayana read this root, as Parasmaipadı. Dhanapāla77 thinks that it is again read here for the sake of mitsamjna' and he therefore, declares it to be Ātmancpadı, 3.3 Bhū Präptāvātmanepadi (Gana X). - This dbātusūtra means that this root forms its present stem with •ņic' when it denotes prāpti and takes Ātmanepada. But there is an option expressed by 'va' in sutra, therefore, the commentators differ videly in the interpretation of this Sutra. The problem is, which pada this root would take when there is ņicabhāva'.
Dhanapäla78 favours Parasmaipada even in the absence of 'nic'. Purusakära strongly supports the view of Dhapapala by quoting Paribbāşāvrtti and Nyāyasamgraha of Hemahamsagani. Sudhakara74 favours Parasmaipada of 'bhu' in the absence of 'nic and considers 'sa rastramabhavat (Tai, Bra, 1-7-7), correct from the grammatical point of view. 3.4. On the other hand Maitreyarakṣita80 favours Ātmanepada of bhu' in the absence of inic'. Sāyaṇa supports him and while favouring Ātmanepada, he quotes Kaiyata's commentary explaining Mabābhāsya on Ast 6-4-8. Apy how Puruşakāra strongly refutes this view and argues that in this Dhāļusafra bhu praptau va' nic is the principal topic (mabāpraksta), therefore the option should be about Atmanepada which is a subsequent statement (anantara. prakrta) 81: 4.1 Dhanapala differs from Pā. Dhātupātha in the case of anybandhas of the following two roots macun' and 'chdi. 4.1.1. Macun (Gana) I) - Pa, Dhatupātha gives ‘maci dharạnochrāyapūja: nesu' Bụt Dhapapala and S'ākațāyana read it as macun' instead of maci', Hemacandra agrees with Dhanapāla as regards the form of this root. ! 4.1.2. Chrdi (Gana X) Pā.-Dbātupatha reads "cbrdı sandipane'. But Dhae pāla and Sakațāyapa82 prefer the form 'chỉda' instead of chrdı.
The author of Dhātukavya88 notes thiş view.
77. Ibid, p. 39 :-29 gatrzaufaä alhaagcaranda aforat Area arat selena
च इति घटादौ घटादयो मितः इति मित्संज्ञार्थं पाठ मन्यमानस्तत्राप्यात्मनेपदमुदाजहार । 78. ibid, p. 11 :- 49912193194) aifuaqet q qcha sfadera 79. Ibid, 80. Dhätupradipa, p. 146:1FlamHaqaifa garot 7 sat afa aqazit maqella
वचनं केवलाणिज़न्ताच्चात्मनेपदं यथा स्यात् इति । 81. Puruşakāra p. 111 :-xaracainatate aplacarea facaq: galda, 7 gaÅETARTET
fgfore: 82. Ibid, p. 79:-qat fara gara 479/7874212at 83. P. 223 :- fara a sfare i Sambod hi 4. 3-4

Page #287

74
Smt, Neelanjana S. Shah
5.1, Prci (Gana II)--In the case of this root Dhanapala84 introduces option as regards its form. It is given as “prci samparcane' by Pā. Dbātupātha. Dramidas read the root as 'prci', wbile others like Nandisvāmi read it as 'prci' or 'prci'. Dhanapāla agrees with Nandisvāmi, 5.1.1. In the case of 'prcr' also, the opinion of Dhanapala as quoted by Ma-Dha-Vr.86 differs from that referred to by Puruşakara. Dhanapala according to Mā. Dba. Vr. would like to read this root as 'udit' with Durga. Kaśyapa and Nandi. It will be interesting to note that Sakațāyana reads 'pijun", 'prjun' and 'prcbain' in Gana II. 5.1.2 Anyhow Sayana favours 'prci', because Kasika, while commenting on Așt, 3-2-142 has given the verdict by the sentence 'prcı' samparke iti rudhadirgļhyate na tvadādih.' 6.1 Dhanapala discusses the problems of categorisation of the following two roots under one or the other Gaņa, 'Dhvan' (Gaņa I) and lis' (Gana VI).
6,1.1. Dhvan-The opinion of Dhanapala86 in the case of this root is not clear, It seems that Dhanapala reads this root under Ghatadi sub-class of Gana I and he assigns the meaning sabda' to it. 6.1.2. lis-Pa-Dhātupātba reads lisa alpibhave' in Gana IV and lisa gatau' in Gana VI. But Dhanapala87 thinks desirable that “lisa alpibhāve' should be read in Gaņa VI too.
Pandit Yudbisthira Mimāṁsaką88 has remarked that from the quotation given in Purusakāra, it can be inferred that both Kşirasvāmi and Krsna Lilāśuka must have had a dual classification (dvispātha) of the root be. fore them. However we do not get a double classification in the Kşiratarangini, It must be noted that no other Dhātupātbakara or commentator reads 'lisa alpibhāve under Tudādi, 7.1, Dhanapala interprets the following dbātusūtras 'yamo' pariveşane, glasnayanuvamāṁ ca' and 'samo darśane' from the point of view of their ‘mittva.'
84, Puruşakāra, p. 46 :-277 yaifa g41%:-gra sfa efter: afa afraifa çfa i
धनपालश्च सर्व नन्दिस्वामिवदेवास्थित । 85. P. 336 :-'gail #797* sfaca sfa f1749afq49910169: 1 86. Puruşakāra p. 84 :-aan 7 saat graa sfa hafa: 1 IT Farf 2791719ta
argenti 87. libd. p. 99 :- fast Breathie faile: 1 Taifa na afic Farfuaquet: 1 fant strate
तुदादिः । तयोरनुमतोऽयं पाठः। 88. Ibid :-farqiget attrakoni garat agera i 7211 957317faer altrafia 'Faster
अल्पीभावे' 'लिश गतौ' इति तुदादावेव द्विष्पाठः प्रतीयते ।

Page #288

About a Forgotten Grammerian Dhana pala
75
71.1. Yamo'pariveşaņe (Gaņa I). In this Dhātusütra, a uvrtti of the words 'na' and 'mit' comes from the preceding dhātusūtras. Therefore, the sūtra would convey that 'yam' is not mit when it is used in the sense otber than 'pariveșana' as Maitreyarakṣitago has put it. Dhanapalaoo also agrees with this interpretation. Kişņa Lilāśuka and Sāyaṇasi in support of this view of Dhanapala, quote from Kāśikā and Jinendra's Nyāsa on Ast. 1-3-89, Kşicasvamio2 holds quite an opposite view. According to him, yam' gets 'mit sajñā' when used in the sense of 'aparivesaņa, Grammarians of Candra, Kaumāra and Bhoja Schouls interpret it similarly. Sāyaṇao3 refutes this view in strong words and finds fault with them for ignoring 'na'.
7.1.2. Vanu (Gana 1)-This root occurs in the Dhātusütra “gläsnāvanuyamam ca'. Dhanapālas states in the case of 'vanu' that it is included in Ghatadi by Dramidas. For them this root is always .mit samjñaka,' while Aryas treat It as 'mit' optionally.
7.1.3. Samo darśane'- This Dbātusütra also gets anuvrtti of 'na' and 'mit from the preceeding sūtras, Therefore Dhanapalaos is right in interpreting it thus. Sam' is not 'mit samjñaka' in the meaning of darśana. Kşirasvāmios reads samo darśane', but ignores the anuvịtti of 'na'. Therefore according to him the meaning of the dhātusūtra is not different from that of Dhanapala as Sāyanao7 has noted. Dhanapala's views are found in Puruşakāra as regards the forms of the following roots given in Pa-Dhātupātha as, inut, barh-balh (in the sense of prädhānya), varh - valh (in the sense of paribhāşaņa, etc.) sıkļ, kuń, and şņiha. 8,1.1. Mut (Gaņa 1)- According to the quotation given in Puruşakara Dhanapāla gives 'puļi' instead of 'muța' in the sense of pramardana,' w
89. Dhātupradipa, p. 56 :- 379fagot afrap feta i . 90. Puru şakara, p. 93 :_fragot få fat i wara fat qayda qá agla i 91. Mā. Dha. Vr., p. 201. 92. Kșirāt, p. 113 :-htsafaqot 1 47 À 572767 qffamierzgar füşt! 1 93. Mā. Dhā. Vr., p. 201 :-47 Farferent arealdea afe90793 fira glas 2017
तद् वृत्तिविरुद्धम् । 94. Puruşakāra, p. 83 :-4a9iet G 7 413-a azifag gf afhET: 1 aat
(नित्यं) मित्संज्ञा । आर्यास्तु विभाषामित्त्वमिच्छन्ति । 95. Ibid, p. 94 :-5291575 gala Haatrywar Garantia gründt" mit! 96. Kşırat, p. 113. 97. Ma, Dkā. Vy., p. 201 :-275 faith, agraden enesta sfâ qe qeraraua faa' sfa
021763 qayta tota: I 98. P. 57.

Page #289

76
Smt. Neelanjana S. Shah
the quotation in Mā Dha. Vr9 reads muda.' Which of these two forms must have been intended by Dhanapala ? Sakațāyaṇa reads 'pudu'. Thereforo 'pudi' is more probale. On the other hand muda' is not impossible. Because Ksirasvāmi reads 'mudi pramardane'. 8.1.2. Barh-balh and varh-valh (Gana I)- Dhanapala100 differs from Pa. Dhatupatha in the case of the first pair. Instead of bach-balb, he substita utes varh-valh in the meaning of prādbänya.' In this he seems to follow Sakatayana, but differs from Ksirasvāmi, Krsna Lilasuka and Sāyana,
As regards the form of varh-valh' (meaning paribhāsaņa etc.), Dljanapalalol as quoted by Sāyaṇa reads barh-balh in the sense of paribhāşaņa etc.
8.1.3. Śikṣ (Gana I)-Dhanapāla 102 here points out that Āryas read it as *ørkt.' Ma, dha. Vp.108 names some Kaśyapa along with Dhanapala as holditig this view.
Of course, all authors of Dhātupāțhas and commentators read śıkr secane'. Bhattikāvya has also used śiśike (XIV, 76). - The only support we get for this view of Dhanapala is that of Bhāgavrtti. If the explanatory sentence of Mahābhāşya on Ast, 6-1-64, Bhāgavrttikärato a teads 'sikr" before sekr'. But Purusakāra considers this form as being unproper for usage.
8.1.4, kun (Gaņa VI). Pa.-Dhatupātha reads 'kun sabde' in Gaņa VI. Dhanapāla105 refers to the opinion of some who also read kūn, because äkūtam' is current in the usage, Ma - Dhā, Vr.106 while referring to this opinion of Dhanapāla, notices that Ātreya, Maitreya, Kaśyapa, Sudhākara and Sammalākāra also read it as dirghānta. Not only that he quotes Kalyala's Pradipa on Mahabhāgya's explanation of Ast, 1-2-9 and points out Hat Kaiyata also favours dirghānta.
8.1.6. Snih (Gaņa X)-Pa. Dbātupātha reads. 'şņiha suehane', while Dhanapala107 prefers 'sniha' as the form for this root,
8.1.7. Dhanapalaios does not read 'i-1'.
99. P. 113. TOD. Purušakāra, p. 114 :-e a qala' antiara
i m e of Haufalegagi 101. Mo. Dhā. Vr., p. 166. 102. Puruşakāra, p. 42 :-Ele preraf: grafa 99918: 1 103. P. 76. 104. Bhāgavpttisakalanam p. 32:-HT497 a las gafafa 284 105. Puruşakāra, P. 28 :-347 efeta fiat al afafa tratare sia uapa: 1 106. P. 479. 107. Puruşakāra, p. 114:-ffagfa eraihan alargar: 108. Ibid, P. 22 :-3097 gawarafa ofagra aqai fac 799125T142114771: 1

Page #290

About a Forgotten Granımerian Dhanapala
77
8.1.8 Dhanapala's opinion about these three roots is found only in Ma.Dha. Vr., 100 and not in Puruşakära. Pa.Dhaturatha reads "ita-kita-katī' in the meaning of 'gati'. But Maitreyarakṣitallo reads four roots here, ita-kitakata-1. But Dhanapala reads only three roots 'ita-kita-kati', as Ksırasvāmi and Dbātuvșttikāra.
8.1.9. Yabh-Jabh (Gana I).-Pā. Dhatupatha reads only ‘yabh maithune', Dhanapalal11 takes 'jabh' also to indicate this meaning. SakatTyanalla and Hemacandra 118 also read 'yabh-jabh maithune'. Ksiratarangin '14 notes the view of Daurgas as reading jabh' to denote 'maithune' or course Puru sakāra does not agree with this view of Dhana pāla. He argues that Nyäsakära, while commenting on Aşt. 7-1-61 gives jabha, irbhigātraviname'. Kašikā also while explaining Ast. 7-2-10 gives 'rabhiśca bhänteśvatha maithune yabhiḥ.'
8.1.10. huds, hüdr and hody (Gana 1)-Pā. Dhatupātha reads all three roots in the meaning of 'gati'. But Dhana pala and Sākatāyanal15 accept only būdr and hodr in the meaning of 'gati'. They opine that "hods denotes apadare gati'.
8.1.11. Dị (Gaņa 1)-Dhanapāla considers dp bhaye' of Gaņa I, quite different from dr of Gana VI, Maitreyaraksita116 believes that 'df vidarane of Gana VI is read here for the sake of 'mittva', but Dhanapala117 illustrates the form darati' which indicates that he takes it to be a different root altogether.
8.1.12. Şah-sub (Gaņa IV)--Pā. Dhatupatha reads both 'şaha şuha sakyārthe'. Dhanapala118 rejects 'şah' and accepts only (suh' as denoting this meaning. Kşirasvami and Sāyana also read only 'şuh' in this meaning.
8.1.13. In Puruşakara, we get Dhanapala's view about the interpretation of the Dhātusūtra "asvada sakarmakāt' as it is read in Pa. Dhātupätha,
There are two problems involved in this sūtra. First is as regards
109. Ma. ha. Vr., p. 111 :-4779862eerat. plan aralarga: 1 ' 110. Dhatupradipa, p. 29. 111. Puruşakāra p. 91 :-*127 sfa 2915 112. Dhatūsutra no. 430. 113. Haimadhātupărayana, p. 47. 114. P. 152 :- 7 sfa alof: i 115. Puruşakāra, p. 65:-67 sfa y az#2177t i 116. Dhātupradipa, p. 57 :-facicüt life: att E Hù facaref gama qt:
राभ्युपगमे दरतीत्येके इति । 117. Puruşakāra, p. 37 :-499rafaifiqurarareg gradare: 1 118. Ibid, p. 114 :-€ GT 740134 ga preten waaralanti
ara

Page #291

78
Smt. Neclanjana S. Shah
the interpretation of the word 'āsvadab'. Some grammarians understand an' to be an upsarga to 'svad'. Others take an as indicating abhividhi'.
From Dhanaprla's illustration asvādayati kşiram' quoted in Purusakara, it is clear that he understands and to be an upsarga, Krşna Lilāśuka and Sayana take it in the sense of “abbividhi', on the analogy of other Dhatusütrás, 'ā kusmad', adhrsadva etc,
The second point is regarding the interpretation of the word "sakarmakať. Maitreyarakṣital19 has explained it as 'sanıbhavikarmatva'. According to him, this Dhatusutra means that the roots up to 'svada' form their present stem with inic' if there is the possibility of Karma'.
The other view is that of Kșirasvāmi, who explains 'sakarmakat' as that having karına. It can be inferred that Dhanapala secms to hold this view, because his illustration contains karma'.
9.1. The above study of these stray views of Dhanapala as quoted by his successors, shows that he was a gran marian of a high order.
His opinions about the roots are supported by veteran grammarians like Kaiyala, Jayaditya, Jjnendra ctc. He seems to have thoroughly studied all the facets of the roots and did not accept the Dhātupāthas rigidly. The spoken language seems to have been the final authority for him. He did not accept nor reject any opinion of his predecessors, because it belonged to a particular School. If we take Durga as a commentator in Katantra School, Dhanapala might seems to have accepted many a point from this school too. Finally, it is noteworthy that he has carefully noticed the differences in the speech of Dramidas aud Aryas.
119. Dhatupradipa, p. 143

Page #292

THE 'NĀGA BANDHA' AND THE SPAÑCĀNGAVIRA' CEILING
M. A. Dhaky
While writing The ceiling of the Temples in Gujarati, J. M. Nanavati and I had to forego detailed discussion on two popular 'illustrative' types of ceiliogs met inside the halls of the fifteenth century Western Indian Jaina temples. That was because no helpful light then seemed coming from the mediaval manuals in Sanskrit on architecture, nor from other contem. poraneous writings incidentally taking notice of such ceilings. The first type depicts Krsna trampling or humbling the serpant Kāliya in the River Yamutā: the second shows a curious human figure possessing five bodies commonly sharing a head and a single pair of arms, one of the arms usually carrying a dagger in striking posture2.
In the first case the illustration could be identified without difficulty on the basis of the wellknown narration of the Krsna-lylā legends, but the authority of the văstusastra-s behind the selfsame depiction was still wanting. In the second no identification could be attempted since no parallels of motif could be traced and nothing seemed explaining the idea underlylag the motif. As for the kaliya-mardana scene, a significant reference has of late been traced in the wellknown Western Indian västi work, the A parajitaprccha of Bhuvanadeva' (ca. 3rd quarter of the 12th century) and has been discussed by me elsewheret. The present paper is intended to focus more on the second motif and to identify if not quite explain it on the basis of the literary evidence which I of late could trace.
The fifteenth century temples which illustrate one or both of these two types of ceilings are : one of the five Jaina temples at Jesalmereb and the Dharana vibāra at Rāṇakpur (1440 and later), both in Rājasthāna, and the so called Melak-vasahi (anc. Kharatara-vasabi) atop Mt. Girnar (1455) in Saurastra." And one more instance, which is anterior to these all since datable to around 1320, is the beautiful though misnamed Bhulavaṇi temple, also known as Vimala-vasi (anc. Kharatara-vasahi) on Mt. Satrunjaya, again in Sausāstra, illustrated and discussed here,
The identification of these two illustrative types becomes possible on account of some pilgrims' psalms written in the fifteenth century a propos of Satruñjaya and Girnar temples mentioned in the foregoing para, Referring briefly to the plan and interior arrangement of the 'Kharatara-vasahi on Satruñjaya hills, the unknown author of the Satrunjaya caitya paripāļi thus mentious: There is, inside, (the ceiling depicting) nagabundha, and again (the one sbowing) the alluring pañcānga vira:'

Page #293

80
M. A. Dhaky
Taham Dagaba bandha pūna bhusaņa vīra-pañcānga moha-1; 13,
The contemporaneous author Depala, a merited poet of his times, spe. cially wrote a short but charming song in old Gujaration Satruñjaya's selfsame Kharatara-vasahi, wherein be too takes note of the two aforenoted ceilings.40 The poet remarks : '[And indeed] one forgets hunger and thirst while lost in intently watching the pancanga-vira and the nagabandha (ceilings)':
bhukha ana-i trisa visara-i-e Pancānga-Vara nāgabandha nihāļatan. 7
Turning now to the kharatara-vasahi at Girnär, we encounter a specific reference made in a hitberto unpublished]'1 Girnar-cait ya-pari pati of the nagabandha and the pañcanga-vira (ceilings) along with pūtali-S icons of apsaras-nāyika-s in the rangamand apa (theatrical hall) of the selfsame temple :
Rangamandapināgabandha ajhala-u pūtali-e mandapi mana vāla-u Pañcānga-vira vasekhi-j-e mālā-khāça-i maņdapa jāņu, 29
As for the nagabandha (snake-tangle) ceiling, it is obviously derived from the earlier Kaliya-damana type. in Instances of the latter type, the naga-s and the nägint-s are shown in half human form, generally three on either side of the central figure of Kysna trampling Kaliya. But in the nagabandha type, the human-figural representation of the praying nõga-s and nägini-s is subdued and reduced in significance, and it is the 'coils' which receive prominance, forming in many and multiple folds, a inesh or a complex tangle : (cf. figs. 1 & 3). I, at this point, reproduce the exquisite ceiling in the mukhacatuşki (entrance-porch) of the mandapa (hall) of the siva temple at Müla-Madhavapura (ca, early 11th century) for comparison (fig. 5), and this would demonstrate how inside of two to three centuries the changes took place in the details, even when the conception remained unchanged.
As for the significance of the Pancanga-vica ceiling, what its symbolism could be, is hard to guess. Vira is of course a 'warrior' or a 'hero of the battle field.' The dagger in the hand so signifies, just as it explains the motive. But what about the five bodies' ? Does it mean a hero possessing or revealing in battle the strength or prowess equivalent of five men ? Or is be one of the Fifty-two Vira-spirits of the folk tales ? Some explanation of this may be there in ancient literature, but until it is found, it must remain both curious and mysterious !
Notes and References :
1. Cf. author's long paper (written conjointly with J. M. Nanavaçi) covering the entire
issue of the Bulletin of Museum and Picture Gallery, Baroda, namely vols, XVI-XVII, Baroda 1963.

Page #294

COM
3
Pañcānga-vira ceiling, Kharatara-vasahi, S'atruñjaya, ca. 1320 A. D. (Copyright L. D. Institute of Indology, Ahmedabad).
Pancānga-vīra ceiling Dharaņa-vihāra, Rāņakapura, 1440 A. D. (Copyright M. A. Dhaky)

Page #295

w A4
WAS
=*3*2
*
3
*
*****
Nāgabandha ceiling Kharatara-vasahi, S'atrunjaya, ca. 1320 A. D. (Copyright L. D. Institute of Indology, Ahmedabad ).
Pancāngavīra ceiling, Dharaṇa-vihāra, Rāmakapura, 1440 A. D. (Copyright M. A. Dhaky ).

Page #296

Nāgadamana or Kāliya-mardana ceiling mukhacatuṣki S'iva temple, Mūla-Mādhavpur, ca. carly 11th century. (Copyright and courtesy, Archaeological Research Society, Porbandar).

Page #297

125
NA
SMS
URBANE
See
SUS
VW
SRL
Alāu Pārsvanātha temple, Nāgadā, Mewar, Rajasthan, ca. 2nd quarter of the 11th century. ( By courtesy and assistance, The
American Institute of Indian Studies, Varanasi ).

Page #298

The Nagaban.tha' and the 'Pancāngavira' Ceiling
81
2. We then classed it under "Kautuki (curious) figures". 3. Ed. Popatbhai Ambashankar Mankad, Gaekwad's Oriental Series, No. CXV, Baroda,
1950, chap. 218/36
4. Cf. 'Nāga damana ni Chata ane Vástuśāstra-vidhana' (Guj.), Purātana, Porbandara
1973. pp. 122-123 & fig. contra p. 38,
5. Cf. H. Bhisham Pal, The Temples of Rajasthan, Alwar-Jaipur 1969, fig. 91. The
author docs not say in which temple at Jesalmere docs it occur. One of my older notes, which however is unsupported by source-reference, mentions this type of ceiling in tbe Laksmana Vihāra there. Whether this is the same, or otherwise, I am
unable to decide since never visited Jesalmere. 6. Pt. Ambalal Premchand Shah, Ranakpur-Në Parcatırıhî (Guj) First Ed, Bhavnagar
V. S. 2012 (A, D. 1956), fig. 23; here see figs. 3&4. These are located in the central bay of the lowermost storey of the two storied (Western) balāşaka (entry-hall), and the forebay of the second storey of the selfsame balayaka. There is one more ceiling of the nāgabandha type in this temple, in the Southern Meghanāda hall, in the
upper storey there. 7. See Sarabhai Nawab, Jaina Tirthas in India and Their Architecture, Ahmedabad 1944
fig. 195.
8. I am discussing that temple at some length (in collaboration with Shri Amritlal
Trivedi) in Satrunjaya Malātirtha-11ās Jaina-mandiro (Glj.),now in the final stage.
9. Ed. Shriyut Sarabhai Manilal Nawab, "Pandarmä Saikā-ni Satrunjaya Caitya-Pari.
vāti (Guj.) Sri Jaina Satya Prakāša, Year 12, No. 3, Sr. No. 135, dt. 15-12-46, pp. 96-97.
10. I am at present editing this in a special compilation of hitherto unknown psalms,
11. Smt. Vidhatriben Vora and myself are editing this psalm at present,
APPENDIX
The Girnär-caitya-pari päļi, as mentioned earlier, takes notice of the nāgabandha ceilings in the Kbaratara-vasahi, on the Girnar hills. But the ceiling there surely does not betray the nägabandha motif : Instead, one meets Vişnu encircled by human figures, whether the gopa-s (young cowherds or demons being vanquished by Him, it is hard to decide : (Cf. Nawab fig. 197). A third ceiling in the Kharatara-vasahi on Satrunjaya also depicts the same theme. One more instance is a huge stele found from near the older temple of Madhavarāya at Madhavapura in Saurāşğra and now transferred to the Junagadh Museum, The purport of this theme is still unclear, but it surely is not the nägahandha, and the writer of the Girnar-caitya-parpai mistook the motif it seems. Sambodhi 4.3-4

Page #299

M. A, Dhaky
LIST OF ILLUSTRATIONS 1. Pañcānga-vira ceiling, Kharatara-vasahi, Šatruñjaya, ca: 1320 A. D.
(Copyright L. D. Institute of Indology, Ahmedabad) 2. Pancūnga-vira ceiling, Dharana-vibāra, Rāṇakpur, 1440 A. D.
(Copyright M. A. Dhaky.) 3. Nagabandha ceiling, Kharatara-vasabi, Śatruñjaya, ca. 1323 A. D.
(Copyright L. D. Iustitute of Indology, Ahmedabad) 4. Pañcāiga-vira ceiling, Dharaṇa vihāra, Rāṇakpur, 1440. A. D.
(Copyright M. A. Dhaky) 5. Nāgadamana or Kaliya-mardana ceiling, mukhacatuṣki, śiva temple, müla
Madhavapura, ca, early 11th century. (Copyright and courtesy Archaeolo. gical Research Society, Porbandar.)

Page #300

NĀGADĀ'S ANCIENT JAINA TEMPLE
M. A. Dhaky Nāgadā (anc. Nāgabrda, var. Nāgadraha) was one of the capital-clties of the Guhila-s of Mewar (anc. Medapāta), particularly in the later part of the tenth century. The temple of Lakulisa (972) in the Ekalingaji group, the Vişņu temple in the gorge (ca. 972) close to Ekalingajia and the famous twin temples called Sas-bahu temples at the ancient site of Nāgada bear witness to the foregone statement. Nāgadā was also known as a Jaina centre of some consequence as gleaned from the later medieval Svetambara Jaina literature4. The svetambara Jaina temple at Nagada, however, seem to date from the fourteenth and the fifteenth centuries and although they merit attention, the focus of discussion for the present paper is the solitory Digambara Jaina shrine, which, being relatively earlier in date, is of some significance from the standpoint of the earlier history of the local style. D. R. Bhandarkar has briefly noticed this temple. But the present paper is intended to give fuller details of its structure and date.
I will first describe the temple, locally known as Alau Parsvanatha, and next analyse its elements. The temple (see plate) consists of two structures, the prāsada (temple proper) and the rangamandapa (theatrical hall), the latter structure being rebuilt at some later date, either in the fourteenth or possibly in the fifteenth century as judged from the nature of its great central ceiling: (not illustrated). The hall being unimportant for our study, I shall not enlarge upon its details. The temple is built of crude marble and faces the east.
The prāsāda is about 27 ft. in basal 'width and its plan is organized on the principle of bhadra (central offset) made up of subhadra (middle proliferation) flanked by upa-bhadra-s (subsidiary sections), and pratiratha (companion of the bhadra) and karņa (corner or angle) in the proportion approximately of 4:1,1. Its pitha (base), which is of the Sadhārana' class of the Western Indian vustusastra-s, rests over a bhitta-plinth. Its mould.. ings in sequence are the jādyakumbha (inverted cyma recta) having a decoration of thakariku-s (caitya-dormers) evenly distributed at measured intervals, the karņaka or the knife-edged arris, and a plain paffika (band). The moulded rödibandha (podium) of the wall, particularly its kumbha (pitcher) as well as the kalasa (torus) mouldings, has no figural or other kind of carving excepting the usual thakari-s for the kapõtali (cyma-cornice) which tops over the kalasa. The tall recessed jangha (middle section of the wall) likewise has no carving and its monotony is partly relieved by the presence of a medil gräsa pattika-band. Each of the three bhadra-s have a shallow

Page #301

M. A. Dhaky
khattaka (niche) harbouring a seated figure of Jina Parsvanatha. Above the jangha is the customary bharana (echinus), unfluted though in this particular case. (On the bhadra-parts, however, the bharana is replaced by a paṭṭikā bearing a small seated figure of Jina Parsva with attendents. This is followed by a kapōtali and the khuracchadya (ribbed cyma-awning).
The śikhara (spire) is composed of thirty-seven andaka-s, this way summed up:
84
Śriga-s (spirelets) :
Śrnga-s
Urahsṛnga-s (half leaning spires) Mulasṛnga (central or main spire)
1st pańkti (row) : 2nd pankti
:
5 × 4 = 20
4 x 1 =
4
3 X 4
12
1
Total 37
The rathika-s (framed niches) along the bhadra-points show standing nude figures of Parsvanatha with fly-whisk-bearers flanking him on either side, The usual udgama-pedinient (to top the nicho) is absent here". The sikhara is beautifully carved with the jala i.e. the caitya-mesh pattern. The total form of the sikhara seems fairly balanced and the shape of the mulasriga is particularly charming, its curvature delineated like the profile of the lotus-bud, recalling the famous injunction of the vastusastra-s, namely padmakōsaṁ samalikhēts.
The sukanāsa has been rendered in receding stages and its profile-elements show rather simply carved lozenges. The door-frame of the sanctum is partly restored, the left side though seeming older and original; it is composed of bakulikä-padma, bähya and patra type of sakha-jambs.
The dedication, by association of the images of Jina Parsva in significant positions, undoubtedly must have been to Him, as Bhandarkar has also noticed. There are two inscriptions, one of S. 1356/A.D. 1300, and the other of S. 1391/A, D. 1335, referring to the renovation of an alaka (niche). Both refer to the temple as of Parsvanatha and the first mentions Mulasangha of the Digambara sect." But the temple, as judged by its style, is surely earlier. Its wall treatment recalls of the Sas-bahu (ca. 1000), but the structure as a whole seems at least a quarter of a century later than the latter temples. The walls also remind of the Mahavira temple at Sewadi near Phalana, earlier dated by me to after 1000.10 The presence of karnaka in lieu of kumuda in the base makes it posterior to the tenth century temples. While the form of the thakari-s and the jala over the sikhara-faces would favour a date sometime in the second quarter of eleventh century; the style is Maru-Gurjara, somewhat local in inflexion though it seems.
At a later date, possibly in the fifteenth century, the interior of the garbhagṛha was treated as though the temple were an Aṣṭāpada shrine.

Page #302

Nagada's Ancient Jaina Temple
85
The temple, though largely inornate, is important in that its sikhara is almost intact and thus is one of the rather fewer examples of relatively earlier Māru-Gurjara temples in Western India which have preserved that feature. It also demonstrates, to a smaller extent though, the small advances of the local style made after the Sas-bahu temples.
Notes :
1. Cf. R. C. Agrawal, "Khajuraho of Rajasthana : The Temple of Ambika at Tagal",
Arts Asiatiques, Tome X, Fasicule 1, Paris 1964, 2. See author's article, 'The Mahävira temple at Alar and Vişnu temple, Ellingaji,' Jour
nal of the Asiatic Society of Calcutta, Vol.XIV, 1972. No. 1. 3. I am discussing the 'Sás-babu' temples in detail elsewhere, 4. From a few castya-paripāti psalms. 5. Progress Report of the Archaeological Survey of India, Western circle for the year
1904-05, p. 62. 6. Cf. Aparājitapyocha of Bhuvanadeva, G.O.S. No. CXV, ed. Popatbhai Anbashankar
Mankad, Baroda 1950, vss. 21-23. 7. The urahsynga itself here seems to be also a functional substitute of the wilgama. 8. The Samarānganasul radhāra of Bhöjadēva of Mälava (ca. 1035-1055) and the para
jitaprcchā (ca, third quarter of the 12th cent.) occasionally use this metaphor apropos
the curvature of the sikhara. 9. Progress Report of the Archaeological Survey of India, Western Circle for the year
1905-06.p. 63. 10. “Some Early Jaina temples in Western India." Shri Mahavir Jaina Vidyala Golden
Jubilee Volume, Bombay 1968, p. 340.

Page #303

BACTERIA, ALGAE AND FUNGI AS FOUND IN THE
JAINA LITERATURE
J. C. Sikdar
Bacteria :
Occurrence of Bacteria :
The account of the types of plants-subtile and gross as given in the Jaina Agamas throws a welcome light upon the plant kingdom, touching upon the life of both subtile and gross plants, and bacterial living in plant's body, as there are not many places in the world devoid of bacteria2. They are also mentioned as individual earth-lives, water-lives, fire-lives and windlives. These earth quadrates of the Jainas are called bacteria in modern Biology and their life is explained in the following manner :
“They have been found as 16 feet deep in soil, they are most numerous in the top 6 inches of soil, where it is estimated that there are about 100,000 per cubic centimeter. They are found in fresh and salt-water, and even in the ice of glacier. They are abundant in air, in liquids, such as, milk, and in and on the bodies of animals and plants both living and dead."4 The Jaina view on the earth quadrates is well supported by Biology as it appears from the study of their life.
It is further stated in the Jaina Agamas that earth, roots, bulbs, stems, branches, twigs, barks, leaves, flowers, fruits, and seeds of plants are
I "So nunam mūlā matajivaphudā..biyajivaphuda," Bhagavati sūtra, 7.3.275.
"Älue mulae...jāva anamtajivā vivibasattā,” Ibid., 7.3.276. "Tiviha rukkha pannattā, tamjahā-sarkhejjajiviyā asamkhejjajīviyā anamtajiviya', Ibid. 8,3.324. 'Uttaradhya yana sülra 36.96, e.g. aluka, mülaka, etc. contain bacteria, Pannavanā sülra, I. 40,ff. "Mūlā vi asamklejjajīviyā....pupphā anegajīviyā 1" Gomma/
asāra, (jivakanda), v. 189, p. 117. 2 Bhagavatī sūtra 33, 1. 844. Uttarādhya yana 36,68, the earth quadrates and plant
bacteria are found throughout the world, Biology, p. 132, C, A, Villee. 3 "Pudhavi ya āu agani ya vāu," Sūtrakytānga, Book I, Lecture 7. I, p. 153. Bhagavati
süfra, 33.1. Utrarādhyayana sāfra, 36,70, 84, 92, 108, 117, Paunavanā sūtra 1.19.55, Ekendriyajīvapannavanā, pp. 13-27. Gommaļasära, (Jivakānda), v. 89, p. 68. Lokapra
kāśa, 4th Sarga, v. 25, 5th Sarga v, 1, ff, 4 Biology p. 132

Page #304

Bactreria, Algae and Fungi as Found in the Jaina Literature
87
Inbabited by bacteria". So they absorb sap or minerals from the soil by the combined action of the suction force which is connected with transpiration pull and root pressure. Roots, bulbs, barks, tendrils, stems, leaves, flowers, fruits and seeds, when clean breaking, are host (individual souled plants), when not clear breaking ( they ) are (non-host) individual."
Cell Structure or Figure and Size of Earth Quadrates.
The bodily figures of the earth quadrates (i.e, earth-, water-, fire-, and air-bacteria), are respectively speaking ( circular ) like masura grain (lentil), (round like a drop of water; (cylindrical like a bundle of needles, (and oblong like) a flag. The bodies of plants and mobile bacteria are of various sorts. The size of the body of earth-, water-, fire-, and air-bacteria is the innumerable part of a cubic-finger, Therefore, these are not visible as separate entities but in masslo only.
The Jaina views regarding the figure and size of earth quadrates are supported by modern Biology in the following manner : "Bacteria cells are very small, from less then 1 to 10 microns in lengh and from 0.2 to 1 micron in width. The majority of bacterial species exist as single celled forms, but some occur as filaments of loosely joined cells, Because of their small size and
5 Bhagavatī sūtra, 7.3.275. Pannavaņā sūtra 1.40, 41.
"Kamdassa vă mulassa vā sālākhamdhassa vāvi bahulatari / Challi sāna mtajiyā patteyajiya tu tanukadari //"
Gommalasāra, Jivakānda v. 189, p. 117. 6 Bhagavatı sutra, 7.3.275
Mülam syāt bhumisambaddhaṁ tatra kandaḥ samāsritaḥ I Tatra skandha iti mitho bijāntāh syuryutā same 5.107. "Ataḥ prthvīgatarasamaharanti....phalasaṁgatarin,' 5.108.
Lokaprukāša, 5.302–33; 5.107-108. 7 Mule kamde challipavālasāla dalakusumabije I Samabhamge sadi namtā asame sadi homti patteya II.'
Gommaasāra, Jivakanda, v, 188, p. 117 8 'Masuramyubimdusuikalabadhayasanniho have deho I
pudhavi ādi caunham', Gommaļasāra (Jivakända), v. 201 9 Ibid., "Tarutasakāyā aņeyavihā l' v. 201, p. 122. 10 Ibid. (Comm,), p. 122.
Take a glass of a fresh water. Every drop of it is a mass of water-bodied bacteria which are obviously invisible to us. Under a microscope a drop of water is seen to possess many minute animalculae. These are not water-bodied bacteria, Waterbodied bacteria have water and that alone as the matter of their bodies. These ani. malculae are two or more sensed beings which live in water,

Page #305

88
J. C. Sikdar
general similarity of structure, the classification of bacteria usually depends on physiological or biochemical characters rather than morphologic ones. There are rodlike forms called bacilli, spherical form, called cocci, and spiral forms. The bacilli may occur as single rods or as in the bacillus causing anthrax, as long chains of rods joined together. Diphtheria, typhoid fever, tuberculosis and leprosy are all caused by bacilli. The spherical forms occuar singly in some species; in groups of two (e. g. the gonococcus, the agent causing gonorrhea ); in tong chains ( spherical bacteria which exist in long chains are called streptococci) ; or in irregular clumps, resembling bunches of grapes (spherical bacteria which occur in such clumps are called staphylococci). There are two types of spiral forms; the spirilla, which are less coiled and sometimes resemble a comma (the one causing cholera looks like this); and the spirochetes, which are highly coiled and resemble a corkscrew. The ruost widely known of the latter is the one causing syphilis."'11
Reproduction of Bacteria.
Bacteria-earth quadrates and bacterla in plants reproduce asexually ( samürcchima12 ). It is stated in the Jaina Agamasis that “Some beings are born in trees and grow in trees that are originated by trees, come forth as their roots, bulbs, stems, branches, twigs, leaves, flowers, fruits and seeds."14
"Some beings are born in earths and grow in earth particles that are the origin of various things and come forth as Kuhana.''15
" Some beings are born in water, grow in particles of water that are the origion of various things and come forth as paņaga (fungus ), sevāla ( algae ), etc."16
It bas already been pointed out that numerable, innumerable and infinite bacteria inhabit the roots, bulbs, stems, branches, twigs, leaves,
11 Biology, p. 132 12 Acāränga sūtra, I 1.81. Sütyakytaiga, 1.7.1. A 13 Satıā rukklajoniyā rukkhasambhavā... sukkhesu mūlattāc kamdattäe khamdatiae tayattäe sälattāe pavālattāe patiattāe pupphattae phalattae biyattāe viuttaṁti 1'
Stilrakytānga 11.3.46. 14 SBE. XLV. 11.3.5, p. 320.
one soul, jiva, pervades the whole tree; it is the soul of the tree, separate souls (jivas), however, reside in the roots, etc. as bacteria,
15 'Sattā pudhavijoniya.. kūhanattāe ctc.' 1 Sūtrakytānga, 11.3.54. 16 "Satta udagajoniya panagattāe sevālattae, etc.' 1, Ibid.

Page #306

Bacteria, Algae and Fungi as Found in the Jaina Litcrature
flowers, fruits and seeds of some sadbāraṇasargra vanaspatis including kubana, sevāla, etc. It is not clearly stated bow the asexual reproduction of the plant bacteria takes place,
" Futher, some beings are born in water, grow in water, and come forth as water-body, which is produced hy wind, condensed by wind, it goes upwards, when there is an upward wind, it goes downwards, when there is a downward wind, it goes in a horizontal direction, when there is a borizontal wind; its varieties are hoar-frost, snow, mist, hail-stones, dew and rain.":17
Some beings, born tn water, come forth in water bodies, in the water produced by other water bodies,"918
“Some beings born in water come forth as movable creatures."19
“Some beings come forth as fire-bodies in the manifold animate or inanimate bodies of movable or immovable creatures, ""20
« Some being are born as wind bodies, grow In wind bodies and come forth in wind-bodies."'21
6. Some beings are earth, gravel, sand, stones, rocks, rock salt, fron, copper, tin, lead, silver, gold, and diamond, orpiment, vermilion, realgar, sāsaka, antimony, coral, abhrapatala (mica ), abhravalūkā, hyacinth, natron, anka, crystal, lo hitākşa, emajald, masāragalla, bhujamokaka sapphire, candana, red chalk, hamsagarbha, pulaka, and sulphur, candraprabha, lapis, lazuli, jalakanta add süryakanta,"22 ( a kind of gem).
It is not clearly explained by the. Jainācāryas how does the repro. duction of bacteria-earth quadrates and plant bacteria take place. But it is suggestive from the reference to their birth and death with remarkable speed at the rate of innumerable one-sensed bacteria per instant (or moment) (Samaya), of infinite bacteria in common plant body, e.g. those of aluka (white
17 Satta nānāvihajoniyā...väyasarosiddham...vāyapariggahiyam uddhavãesu uddbabhig
bhavati, aheväesu ahebhāgi bhavati, tiriyavāesu tiriyabhägi bhavati, tamjaha os
himae....suddhodae,' Sutrakytänga 11.3.59. 18 'Sattā udagajoniyāņań....udagajoniesu udagattie viuftamti l', Ibid., 11.3.59. 19 Saita udgajoriyanam.... tasapanattīe viuttamii', Ibid. 20 'Ihegatiyā sattā... agaņikāyattāe viutati l' Ibid 11.3.60. 21 'Ihegativā sattā.... vāyukkāyattñe viuțfamti, 1' Ibid. 22 Thegatiyā sattā ......pudhavittäe şakkarattae....jāva sürakamtaffãe viufțarti 1,'
Ibid., 11.3.61

Page #307

J. C. Sikdar
potato), surana, etc. 23 and of nigodas (micro-organisms-viruses) 24 that bacteria reproduce asexually by simple fission-the cell simply divides into two cells, etc.
90
The Jaina view on the reproduction of bacteria is supported by modern biology in the following manner: "Bacteria generally reproduce asexually by simple fission, the cell division occurs in bacteria with remarkable speed, some bacteria dividing once every twenty minutes. At this rate, if there were plenty of food and nothing to interfere, one bacteria could give rise to about 2,50,000 bacteria within six hours. This explains why the entrance of relatively few pathegenic bacteria in a human being can quickly resuit in disease symptoms. Fortunately for all other forms of life, bacteria cannot reproduce at this rate for a very long time, for they soon are checked by a lack of food, or by the accumulation of waste products."25
BACTERIAL METABOLISM
Like other organisms bacteria have a host of enzymes that mediate and regulate their metabolic processes. A few bacteria are autotrophic 6-they can synthesize their needed organic compounds from simple inorganic substances, present environment, through their pores, 27 Most bacteria are either saprophytes, getting their food from the dead bodies of plants or animals or from organic substances produced by plants or animals or parasites (anusuya) living in or on the living body of a dlant or animal 29.
23 Anusamayam-asamkhijja, cgimdiya humti ya cavarti '
Candrasuri, Byhatsamgrahan, 1st edition. V. S. 1993, 274, p. 28.
Vanakaio anamta, ikkikkão bijaṁ nigoyão,
'Niccani masamkho bhago, anamta jivo cayai, etc.. Ibid., v. 275, p. 28.
24 Ibid., v. 275, p. 28.
See also other editions of Brhatsangrahani by Umedcand Raycand for this reference. 'Anusamayamasamkhijja egimdiya humti ya cavamti' v. 436 p. 243,
Vanakäio anamta, ikkikkão-vijam nigoyão |
Niccanimasaṁklio bhago anamta-jivo cayai ei //' Ibid., v. 436.
25 Biology, p. 135.
26 Autotrophs are self-nourishing, e. g. photosynthetic green plants and chemosynthetic iron bacteria which oxidize ferrous to ferric iron.
27 'Lomahara egimdiya,' Brhatsaṁgrahan, v. 200, p. 81.
'Sarjrenoyahāro, taya ya phase ya lomāhārā, Ibid., v. 117, p. 124.
28 They absorb their required organic nutrients directly through the cell membrane.
29 'Thegatiya satta.....näṇavihāņam tasathavaraṇam poggalanam sariresu vã, sacittes u vā anusuyatãe viuṭṭamti.'
'te jivä tesim ṇāṇāvihāṇam....päṇāṇam sinehamähäremti ' etc. Sutrakytänga II, 3.58.

Page #308

Bacteria, Algae and Fungi as Found in the Jaina Literature
91
Other micro-organisms (Nigodas)
Much smaller than bacteria (arth quadrates and plant bacteria) are other forms called Nigodas 30 (micro-organisms or viruses). There are two kinds of Nigodas, viz. Nigodakā and Nigodjiva31 (Nitya Nigodas and Itara Nigodas).fine and gross. 3. They may be identified with bacteriophages and rikettsias. With the exception of the last, these are too small to be seen with ordinary microscopes and can be photographed only.33 These Nigodas can be classified as plant; their status in the world of living thing is clear, But these forms exhibit some, but not all of the usual characteristics3d of living things, as some Nigodas who do not attain change, 6 wbile some36 are born and die and again, return to the original state, 87
Types of Nigodas:
There are stated to be two kinds of Nigodas from the point of their size, viz, fine and gross (sūkşma and bādara).38 Sakşua Nigodas are of two kinds, viz. paryäptaka (developed) and aparyā ptaka (undeveloped). Badara Nigodas also are of two kinds, viz. paryāptaka (developed) and aparyāptaka (undeveloped).
Nigodajivas are of two kinds, viz, Sükşma Nigod jevas (fine Nigodjivas) and Badara Nigodajivas (Gross Nigodajivas). Sukşma Nigod jivas are of two types, viz, paryāptakas (developed) and aparyaptakas (undeveloped). Badara Nigodajivas also are of two types, viz, paryāptaka (developed) and aparyāptaka (undeveloped). 39
30 Bhagavatī sūtra, 25, 5. 749.
Pangavaņā sūtra, 1.55. 102 Lokaprakasa 1.4. v. 32 ff. Nigoda Saytrimsikā
Gomma asāra. (Jivakānda 73.) 31 'Duvihāniuda pannatta, tamnjahā-piuyaga ya niuyajıva ya,
Bhagavatı sütra, 25.5.749. 32 'Suhumaniuda ya,' Ibid. 33 Blology, p. 138. 34 Size, shape, metabolism, movement, irritability, growth, reproduction, etc. 35 Byhatsamgrahani, v. 277, 36 Atthi anartajivă, jehim na patto tasaipariņāmo, uppajjanti, cayamti puno vi tattheva
tatheva 1, Byhatsangraham v. 277. 37 Ibid. 38 Bhagavatī satra, 12.2.443. Jiyābhigama sūtra, p. 997. 39 Ibid.

Page #309

j. C. Sikdar
92
Nigodas are innumerable from the substantial point of view, and thus paryāptaka and aparyāptaka nigodas also.40 Sükşma Nigodas are innumerable from the substantial point of view, thus Suksma paryäptaka and aparyaptakas also and Badara Nigodas, Badara-paryāptakas-and Bādara-aparva. ptaka also 41 should be known.
Nigodajīvas
Nigoda vas are infinite in number from the substantial point of view. thus paryāptakas and a paryāptakas also, thus Sūksmanigodajivas also. paryāptakas also, aparyāptakas also, badarabigodajīvas also, paryāptakas also, aparyäptakas also49 should be regarded.
Nigodas are infinite in number from the modal point of view, thus paryāptakas and aparyāptakas also, thus sükşmanigoda paryāptakas and aparyāptakas also, thus sükşma nigodaparyāptakas and aparyäptakas thus badaranigodas also, paryāptakas and aparyāptakas also 43, should be known.
Nigoda jivas also are thus of seven classes and all are infinite in number from the model point of view. 44
Next the Jivābhigama sutta discusses the comparative numbers (alpatvabahutya) of all types of Nigodas and Nigodajivas from the substantial and modal points of view,46
These ultramicroscopic forms of living beings (nigodas), which take their game from the very fact that they are tiny enough exists in infinite number in common nigodśarira 46 Nigodas do not really reproduce themselves, but they are reproduced in infinite number by the enzymic machinery present in other living cells, as it is suggested by the statement that in the common body where one sou) dies there takes place the death of infinite
40 Niudānam.... davvatthayāe.....no samkhejjā asam khejjā no anamtā evam pajjättagkvi
appajja ttagāvi,' Jīvàbhigama, p. 998. 41 "Suhümaniudānam....davvätthayae..... no samkhejjā no anamtā, evam pajjattagāvi
apajjattagāvi evam bāyarāvi pajjattagävi appajjattagāvi, no samkhejjā asarkhejjā no
anantā l', Ibid., p. 998, 42 (Ņiuyajivānam davvatthayãe....anamtā evam pajjatlagāvi appajjatlagāvi, evam-subu.
maņiuyajivavi pajjaltagāvi appajjattagăvi bādaraạiuyajivāvi pajjattagāvi appájjattagavi',
Ibid., p. 999 43 'Niudă nam bhamte padesaţthayāe....anamtā evam suhūmaniuyāvi pajjattagavi
appajjattagāvi paesatthayae sa vve anamtā evam, bāyaraniuyävi pajjattagāvi appaj.
jațțagāvi paesatthayae savye anamtā 1. lbid. 44 'Evam şiudajivāvi sattayihä paesatthayāe savve anamtā l'Ibid., p. 1000. 45 Ibid., pp. 1000-1007, 46 Ni=Niyatām, gār=bhūmim, kşetrañ, nivāsa manantānantajivānāṁ dadätīti nigodan
Gommaļasāra (Jivakända), v. 191, (comm.), P. 118,

Page #310

Bacteria, Aigae and Fungi as Found in the Jaina Literature
93
souls with it, when one soul is börn, there takes place thc birth of infinite souls there.47
Estimates of the size of Nigodas have been made in several different ways : The size of the body of a fine bodied and non-developable nigodaorganism in the third instant after it las taken birth in its nucleus (yoni) is an innumerable part of one (cubic) finger (anguli). This is the minimum (bodily size). The maximum size is found in the fish born in the last and the biggest ocean called Svayambhuramaņa of the world. 48
The body of fine bodicd non-developable Nigoda in a plant body is oblong in the first instant of its birth, square in the second instant, and in the third instant it contracts and become circular (or spherical). In the circular state the dimeusions of its body are at the ininimum, after the third instant it begins to grow, 49 i. e, it varies widely in size.
The Jaina view about the size of Nigoda finds support in modern Bio. logy to some extent in the following manger : Viruses vary widely in size: one of the largest-The psittacosis virus, the cause of a disease transmitted by parrots and other birds is about 275 millimicrons in diameter, and one of the smallest, the one causing foot and mouth disease of cattle is 10 mllimicrons in diameter. The electron microscope reveals that some viruses are spherical and others are rod-shaped,50
By the operation of the common (Sadhārana) body making karma the body of Nigodas become group-souled. They are gross and fine 51 That is to say, their bodies become group-souled like huge colonies of viruses of modern Biology,62 Although individual virus particles cannot be seen, virus infected cells frequently contain, inclusion bodies" (i.e, group-souled bodies of Nigodas), which are visible with ordinary microscope. These are believed to be huge colonies of viruses 08
47 Jatthekka marai jivo tattha du maranam have anamtānari
Vakkamai jattha ekko vakkamanam tattha añantānam', Gs., vi., 93. 48 "Suhamanigoda apajjayassa jādassa tadiyasamayamhi
angula asarnkhägarn ahannamukkassayarn macche" Gommalasära, v. 94. 49 Ibid, (Comm.), p. 70 50 Biolog p. 139. 51 "Sähāranodayena nigodasarira havatiti samanna I
Te puna duvihä jivā bādarasu humátti vinneya II',
Gommatasära Jivakända, v, 191, p. 118. 52 "Biology, p. 139.
Ni Niyatām, gām=bhumin, kşetrarh' niväsamanantānantajīvānāṁ dadátīti nigodam, That which is the abode of infinite
souls (viruses) in huge colonies is called nigoda in Jaina Biology, GS. p. 118 53 Biology, p. 139

Page #311

94
J. C. Sikdar
It appears from the study of Jaina Biology that some Nigodas like viruses parasitize bacteria (earth quadrates and becteria in plant): they are filtrable and will grow only in the presence of living cells in cultures of bacteria, which they cause to swell and dissolve. These Nigodas are found in nature wherever, bacteria occur-"and especially abundant in the instestine of man and other animals' (Kuksikrmi). They may be compared with Bacteriophages of modern Biology 54. "Electron micrographs show that some are about 5 millimicrons in diameter (they vary considerably in size, and that they may be spherical, comma-sbaped, or they may have a tail and resemble a ping pong paddle55". Some Nigodas like Rickettsias of modern Biology (resembling viruses) will multiply only within living cells. Their cellular structure is similar in most respects of that of bacteria as already defined. Some are spherical, others are rod-shaped, and they vary in lengtb. This Jaina view is supported by Biology in this way that Ricke. ttsias resemble viruscs in that with a single exception (a non pathogenic parasite of the sheep tick), they will multiply only within living cells. Their cellular structure is similar in most respects to that of bacteria. Some are spherical, others rod-shaped, and they vary in length from 300 to 2000 milljmicrons. They are larger than viruses and hence are noufiltrable and just barely visible under the microscope"'56.
ALGAE (SEVĀLA) According to the Jaina Āgāmas, the more primitive plants, which peither form embryos during development nor have vascular tissues, e.g. sevāla67 (algae) and paņaga 58 (fungus) may be identical with Thallophytes of modern Biology. The Thallophytes are classified into two kinds, viz. algae (sevāla), 'those that have chlorophyll and can live independently and fungi (panaga) 60 (those that lack chlorophyll and must live as sap. rophytes or parasites) (aņusuyattae).
54 Ibid., pp. 140-141, 55 Ibid., p. 141. 56 Ibid., p. 142. 57 'panagattāe sevālattāe, elc.' Sutrakytanga II. 3.55 Pannavaņā, I. 51, p. 21. Panaga
sevālabhumi-phoda ya I', Jivavicârn 8 58 Urtarādhyayana sūtra, 36, 103-104. 'Pannavaņā 1.51., p. 21. 'panagā sevāla-bhūmiphoda
ya I' Juvavicāra, v. 8. 59 Biology, p. 145. 60 Ibid, Sūtrakytänga, II.3.55.

Page #312

Bacteria, Algae and Fungi as Found in the Jaina Literature
95
Algae are primarily inhabitants of water (Jalaruha) 1,-fresh or salt water, but according to Biology, "few of them live on rock surfaces and on the bark of tree. The ones living in such comparatively dry places usually remain dormant when water is absent"62
Algae are important food producers by virtue of their tremendous numbers. as all of the photosynthesis in fresh water or in the sea is carried on by algae. According to Biology, there are many kinds of algae, such as, blue-green algae, green algae, brown algae, red algae, etc68.
Fungi (paņaga):
The simple plants that lack chlorophyll are called fungi (panaga). The true fungi include rust, smuts, mushrooms, toad-stood, etc. They are of five colours-red, yellow, grey (or cloudy), blask and white84.
In a fungus, such as, the mushroom (kuhana), the mycelium is below ground; the mushroom cap that is eaten is a fruiting body that grows out from the mycelium. According to modern Biology "Fungi are either saprophytic or parasitic and are found universally wherever organic material is available; they grow best in dark, moist habitats86.
61 Pannavaņā, 1,51; Panaga also is jalaruha 62 Biology p. 145 63 Ibid., pp. 147-152 64 Jivavicāra. p. 133.. 65 Biology, p. 155

Page #313

THE PARAMĀRA EMPEROR BHOJA THE GREAT AND KAVI DHANAPĀLA: A STUDY IN THEIR MUTUAL
RELATIONSHIP*
N, M. Kansara,
The Jaina historical tradition preserved in the chronicles composed by Prabhacandra and Merutunga tallies with the internal evidence of the Tilakamanajari in testifying to the fact that the Paramara King Väkpatiraja Muñja conferred the title "Sarasvanz" on Kavi Dhanapāla. But it is not certain whether he enjoyed the same favour from Munja's successor Sindhuraja, who, as has been described by Padmagupta alias Parimala, ruled from Ujjayini, though Dhāra also might have been continued as one of the seats of the sovereign, Otherwise, why should Sindhurāja ask Parimal, instead of Dhanapala, to compose an epic on his history ? Or perhaps Dhanapāla might not have been adjudged as sufficiently mature poetically, as compared to Parimala, to execute the task satisfactorily. But Dhanapala could not have been converted to Jainism by that time. It was after at least twelve years of Bhoja's rule that Dhanapāla was won over by Jainism.2 This might have been after 1111 A D. Before that, he was a staunch Brahmin well-versed in the Veda, Smrti, Stoma and sacrificial ritual.By this time Dhanapala must have been at least fifty-seven years of age. Till then his relations with Bhoja must have been very cordial and he was considered as one of the indispensable scholars of Bhoja's famous assembly of five hundred pundits.
But, according to the Jaina tradition as preserved in the Prabhāvakacarita (PRC) and Prabandhacintamani (PC) this relation steadily deteriorated arter the change of faith by the well-versed staunch Brahmin pundit like Dhanapāla whom the Jainas seem to have considered a prize catch and a valuable asset, since he is said to have turned out to be a worthy defender of their faith-rather worthier-in tbat he was a royally recognized superior to all other pundits of Bhoja's court and a prized product of the Brahmanical faith in which they were trying to make inroads. This must have put Bhoja himself on the defensive in favour of the Brahmanaical religion, a staunch votary of which he himself was. The anecdota about the dialogues between Bhoja and Dhanapala seem to emphasize the elocutionary skill and a superior convincing power of Dhanapala who is ever shown to have defended Jainism and deprecated Brahmanical Hinduism. The dialogues generally concern such aspects of the Brahmanical faith as the status of Siva as a Yogi par excellence iuspite of his having married with Parvati, the violence involved in the sacrificial

Page #314

The Paramāra Emperor Bhoja and Dhanapala : Mutual Relationship
97
ritual, the cow-worship, the practice of hunting, the ceremony of investing Mahakala with sacred fibre-garland (pavitrāro pana), the superiority of the Jaina faith and of its founder Tirthankaras to the Brahmanical gods, and, above all this, the bold outspokenness and loyalty of Dhanapala in favour of his newly acquired Jaina faith.
The following incidents have been preserved by the popular Jaina tradition as a proof of his having gradually acquired considerable stanchness in his faith,
(1) Once when Dhanapāla accompanied Bhoja to the Mahukula temple (probably at Ujjayini), the poet would not come in front of the idol of Śiva even though he was called thrice by the king. When the latter asked the reason, Dhanapāla replied that as the god was in company of his wife he felt it improper to witness it. Of course he used to visit the temple before he acquired the "true faith", i, e. Jainism, but that was because he was then as ignorant as a child. He further added that it was the ancient sensuous people like the king who had, on the strength of their regal power, started such an absurd worship of male and famale organs. The king, however, thought that the poet was rather joking, though, according to Bhoja, the joke had a grain of truth in it ! This seems to have occured very shortly after Dhadapāla's conversion to Jainism as is evident from the question of the king, who was clearly surprised, as to why the poet had been paying homage to the same Mahakala for so long
time till that day. Moreover, the poet also seems to be sufficiently advanced in age-at least fifty-seven-to be able to talk with the king on such equal terms.
(2) The next incident might have been in cotinuation of the above one when they came out of the temple. The king asked the poet why Bhrngiriti looked lean. The poet bluntly, though poetically, brought out the mental confusion on the part of Bhțngiriți at the incoherent conduct of his lord Śiva. viz.. if he intended to remain unclad, why keep a bow? If he wanted to keep a bow, why have the ashes ? Well, If he wanted to apply the ashes to his body, why have anything to do with a woman? And if he wanted the company of a woman, what was the sense in having the enmity with Cupid ? Poor Bbạngi was, thus, worn by anxiety as to the real intentions of his master ! This incident has been noticed, but with scanty background, by Merutunga. 10
(3) The third incident, not found in the PRC, but preserved by Meru. tunga in his PC, seems to have followed in sequence to the above one. Once the courtiers of Bhoja reported to him about the concentration of Dhanapāla in Jina-worship. At that the king gave him basket of flowers and ordered him to pay homage to all the deities in the city. Dhanapala

Page #315

98
N. M. Kansara
did go round, but he worshipped only at the Jaina temples and return The spy, who had pursued him, reported the matter to the king who later on enquired of the poet how he worshipped the deities. The poet replied that he worshipped there only where he had a scope, and added that he had no scope before Vişnu due to the invariable presence of his bride, nor before Rudra due to his being perpetually embraced by his wife, nor before Brahmu due to his being ever engrossed in meditation that one could disturb only at the risk of incurring a curse, nor before Vinayaka due to the necessity of avoiding a touch at the dish full of sweet-balls, nor before Candikā due to the fear of Mahişāsura running towards him out of the pain consequent to an onslought of her trident and spear, nor before Hanuman due to the fear of getting a slap as he is short-tempered. Moreover, how can one offer a garland to one who had no head nor a head-dress, to one who had no forehead; how can one dance or sing to one who had no eyes nor ears; how can one salute to one who had no feet 211 The poet, then added that he had a scope for worshipping only at the Jaina temples where the eyes of the deity were beautifully liquid like the nector. the face was always smiling and cheerful, and the demeanour was ever peaceful, 12
(4) Another incident is connected with the investiture ceremony (papi. trāropana) of Mahakāla (probably at Ujjayini), when the king remarked about the lack of an investiture ceremony on the part of the Jaina deities, who must, therefore, be without the sacred thread (a-pavitra), and hence impure by oblique implication, Dhanapala retorted that it was only the impure (a-pavitraka) ones who need a purifier (pavitraka); since the Jaina Tirthankaras were ever pure, they did not stand in ueed of any purifier like a thread, 18
(5) The next one also is connected with the above incident, as it seems to have occured at the porch of the Mahakāla temple where the king pointed out to the poet a sculpture and asked the reason why the Love. god depicted therein was giving a clap in the palm of his beloved Rati, The poet gave a sharply intelligent reply saying that Siva, though wellknown as an ideal of abstinence, has been even now clasping to his body his beloved out of the fear of separation. And poor public believe that he has conquered the lust. It is for this reason that the Love-god is amused and enjoys a joke with his beloved !
(6) Another incident, omitted by Prabhācandra but noticed by Merutunga, concerns the cow-worship against which Dhana pāla remarks that a cow is in no way superior to any other comparable animal. And if she is to be worshipped inspite of the absence of any special quality in her, why should a buffalo be not worshipped 214 Merutunga bas connected this dialo. gue with the occasion of a donation of cows to Dhanapala,

Page #316

The Paramara Emperor Bhoja and Dhanapala : Mutual Relationship 99
(7) The next one criticizes in one full sweep the Brāhmaṇico-puranic beliefs about the cow-worship, the tree-worship, the sacrificial killing of a goat for attainig to heaven, the Sraddha ceremony, the untrustworthiness of the gods, the belief in sacrificial oblations reaching the gods through fire, and the authority of the Śruti,16
(8) Another incident censures the violence at the sacrificial ritual. The poet believed that the poor grass-eating animals deserved to be pitied rather than killed. Further he remarked caustically that if it be argued that the sacarificed animal attains to heaven, why do the sacrificer not offer their parents in the sacrificial fire and pack them off securely to the heaven.16
(9) The next incident has its roots in the caustic remarks again st hunting. Bhoja seems to have been enraged to the extent of thinking to get him secretly murdered so as not to be liable to public censure and consequent defamation.17 But the poet was accidently saved by his poetically skillful answer to the king's question as to why the old woman, passing on the road, was shakiug her head. The poet said that she was wondering whether be (i, e., Bhoja) was the famous Nandi, Murari, Cupid, Kubera, Vidyadhara, Indra, the Moon or Brahma; but at last she came to realise that he was but king Bhoja himself, superior to all of them !18
(10) Another incident is intended to emphasize the truthful propbetic authority of the Jaina Tīrthankaras in general, according to Merutunga, 19 and of Dhanapala in particular, according to Prabhācandra.20 The poet was asked as to by wbich door the king would go out of the temple. Dhanapala wrote the answer which was safely secured in a sealed envelope. Merutunga bolds that the poet pointed out to the answer being contained in the work entitled "Arhac-cūdamani'. According to Prabhacandra, the king then got a bole bored into the roof and went out through it !21 Merutunga, however makes the king get out through the underground passage dug in the middle of the temple hall.22 Next morning the envelope was opened and the king read the answer which tallied with what he had done. Prabhācandra's version praises a wise man's eye in the form of intelligence, while that of Merutunga eulogizes the truthfulness, and hence trustworthiness, of the Jaina works.28
(11) The next incident testifies to almost superhuman prophetic and poetic genius of Dhanapala. A traveller from Setubandha arrived at the court of Bhoja with a few fragments of inscriptional poetry and reported about the inscription on the temple submerged under the waters of the ocean. The traveller had brought a resin dye of it which contained a couple of incomplete verses. Dhanapala completed them and asserted that it must needs tally with the readings of the original ones on the temple

Page #317

100
N, M. Kansara
walls 24 Merutunga adds that while the other courtpoets tried their hands unsuccessfully at completing the verses, Dhanapala could do it in a moment, 26
(12) Another one dwells upon Dhanapala's typically Jainistic attitude to public works of munificence, such as, building tanks and etc. Once the king asked him how much merit was earned by constructing huge tanks. The poet unexpectedly replied in a satirical tone pointing out to the possibiilty of equally huge demrit due to the death of the acquatic cretures in the event of the tank getting dried up due to the lack of sufficient rains. 26
(13) The next incident seems to have occured at a very advanced age in the life of Dhanapala, who was called back from his voluntary exile from Malwa. When the king asked him about the condition of his long uninha. bited house, the poet brought out, in a paronomasiaic though pathetically poetic reply, the similarity between his own delapidated dusty Servantless house and the king's palace with the goldeu uteusils, highly adorned servants and elephants.27
(14) The PC preserves in one incident the attitude of his contemporaries towards Dhanapāla, who once eulogized Bhoja in a verse which metaphorically depicted the celestial Ganges as being but a chalk-mark put by Brahma as he started counting the best of human kings, 28 When the other court-poets ridiculed his metaphor as unrealistic aud farfetched, Dhanapāla paid them back in their own coin by citing similar uorealistic instances from the Ramayana and the Mahabharata, adding that those very court-poets blindly praised those popular works.28
y
It should be noted that there is not the slightest indication of the strained relations between Bhoja and Dhanapāla in the latter's prose romance, the Tilakamañarı (TM), the eulogistic tenor in the introductory verses of which does not warrant the above religious rivalry between a staunch Saivite and an equally staunch Jaina. The introductory verses and the contents of the TM definitely indicate that Dhana pāla composed his prose-romance after his conversion to Jainism, which fact afforded ample scope for expression of such a relationship. But the poet might have thought it quite out of place-especially in view of his deep regard for the paternal patronage by Muñja and long-standing personal friendship with Bhoja - to give vent to his personal opinion on such an occasion like the auspicious commencement of his life's labour of love, i. e. tbe TM. More properly, it is the popular tradition and the Jaina one in particuler - which would have an interest enough to preserve such minute, though minor, details. If one would take them at their face value, one would have to be thank. fu] to both Prabhācandra and Merutunga for affording such a peep into the oblivions of the past, In view of the facts that some of the points of

Page #318

The Paramara Emperor Bhoja and Dhana pāla : Mutual Relationship 101 the Brāhmanico-Puranic faith, criticized by Dhanapala in the incidents recounted above, have also been made the target of their satirical salvoes by veteran Jaina authors like Haribhadrasuri in his Dhuttakkhāna (i, e. Dhārtakhyāna), by Amitagati in his Dharmaparikṣā, and by Soma deva in his rašastilaka-campū, one has to believe that at least Prabhacandra, though not Merutunga, cannot possibly be charged with baving fabricated the incidents with the sole intention of using Dhanapala and his prestige in favour of the propagation of the Jajna faith. In his thesis on Māgha Dr. Manmohanlal Sharma has up-held the reliability of some of the basic data supplied by the Prabandbas. 30
Historical data reveals that Bhoja was a impirial monarch whose writ ran over almost the whole of North India, and who was an unrivalled patron of men of letters in his days. Naturally he must have been very proud, almost to the extent of being jealous of impatient, of his Saivite faith; of his power, patronage and unsurpassable scholarship of his assembly. Prabhācandra has noticed a few instances of Bhoja's anxiety to guard the honour of his assembly of scholars, even at the cost of the life of the adversary. Thus it is said that he almost decided to murder Dhanapala whose caustic digs at the weak points of certain Hindu religious beliefs enraged him.31 Again, he is said to have staked one lac coins for each of the five hundred scholars of his assembly to meet the challenge of Vadim vetāla sāntisüri, who is said to have returned alive on the strength of Dhanapala's precautionary measures.32 A similar, though more serious, incident has been recorded by Prabhacandra with reference to Sūrācārya, a Jaina monk, who, due to his haughty scholarship, severely criticised the introductory verse of Bhoja's Sarasvati,kanthabharaṇa, a work on Sanskrit Grammar, and obliquely abused the king to have committed a great poetic crime in composing a verse suggestive of conjugal relations with the wife of one's nephew.38 It was, again, due to Dhana pala's active assistance that Sūrācārya could be safely smuggled out of the strong police ring clamped around the Jaina monastery and transported beyond the pale of Malava territory, 34 In his ambitious zeal to reconcile all the systems of Indian pbilosopby, Bhoja is recorded to have had recource to dictatorial method when he rounded up various scholars of different faiths and confined them in a dungeon from which they were to be set free only if they arrive at a unanimous decision 135 And the desired unanimity did come off, not with regard to the systems, but about how to save one's life !! And the credit for setting the king on the right track by convincing him of the impossibility of such a unanimity and abondoning the crude method is said to have gone to the above-mentioned Sūrācārya, If we take these traditional anec. dotes at their face value, we have no ground to disbelieve the incident which narrates how at the conclusion of the public recital of the Tilakamanjari.

Page #319

102
N. M. Kansara
katha by the poet in the court, Bhoja asked of the poet to introduce five vital changes in the story, and when the poet, over and above refusing to comply, denouned the king for trespassing into the forbidden field of literature, the enraged royal patron threw the manuscript into the fire of the oven placed before him as a heater in the winter season.36 Dr. D. C. Ganguly says that we have no evidence to corroborate the story of Bhoja having burnt the original first manuscript of the TM,37 But we do have some lurking evidence in a couple of missing links88 in the story of the TM which would support the Jaina tradition that the original work was about twelve thousand syllables (gramthas) in extent, but that the portion of about three thousand syllables (grainthas) in extent, which was unfortunately not read out by the poet to his young-aged daughter of extraordinariy sliarp nemory, could not be restored,39 The poet, however, is said to have harmonized the missing links somehow. It is also significant that the oldest Ms. of the work was written in the V. Sam. 1130, i, e, about 1073 A. D., at Jesalniere and nowhere in Malwa. And there is nothing impossible in the incident in view of the imperial nature of the royal patrun of the poet and their mutual rivalry in scholarship as well as in their religious beliefs
Another point worth noting - a unique one in the whole history of the Sapskrit literature --- is the composition of the Sanskrit prose-romance na the Srigāramañjari-katha (SMK) by Bhoja. It was composed most probably after the composition of the TM by Dhanapala, who composed his prose... romance probably after Bhoja composed the Campū-ramayana. The SMK was composed probaly because Dhadapala relused to fall in line with the wish of Bhoja to have his name installed as the hero of the TM, in the same manner as Bana obliged his patron, King Harsa, compared to whom Bhoja was definitely a far greater scholar and a partron of the scholars. The apologetic tone of Bhoja in the beginning of the SMK with regard to describing his own capital city Dhāra and resorting to the device of putting the description about his own self as the hero of the story in the mouth of a fountain-doll is very remarkable 40 And Bboja, unobliged by Dhanapāla, had to indulge in this direct literary action to get himself immortalized in view of the imperial patron's then justifiable expections from the foremost of his court-poets, especially when there was such a glorious precedent formed by Bana, one can easily gauge the degree of impatience on the part of Bhoja whose hopes were lost at the refusal by Dhanapala in the matter. It might also have been that none of the other court-poets possessed the quality and the talent requisite for composing such an inimitable work with Bhoja himself as the hero, a work which would stand a fair comparision with Bāņa's Harşacaritam. On the evidence of the workmanship as revealed in the TM, it would seem that Dhanapala was the only

Page #320

The Paramāra Emperor Bhoja ard Dhenarzla : Mutual Relationship
103
poet in Bhoja's assembly who could hear the brunt of such a responsible and tough commission. In the absence of the availability of this poet Bhoja, seems to have been constrained to compose a work which might serve as an illustration of different types of love (râga) as the Erotic (šķīgāra) was his most favourite sentiment. And, possibly, this might have been the principal cause behind Dhanapala's refusal to comply with Bhoja's request to put his name in the place of Meghavāhana and that of Dhara in that of Ayodhyā. This might also have nipped in the bud even a lurking hope of Bhoja about the now-converted Jaina poet ever composing another work, of the Akhyāyika type, to commemmorate him. The difference of their mutually hostile religious faiths seem to have constituted a gulf too unbridgeably wide for the imperial order made to the poet, who was a senior in age and scholarship and favoured even by the present patron's predecessor like Muñja, and further who was too popular with the people to be disposed off easily, much less to be coarsed into composing a work of art to order. A sort of an inherent contempt of a Jaina poet for a Savite royal, but junior, patron surely precluded the possibility of his ever being dazzled by the king's personality so as to command an instantaneous natural eulogistic inspiration. Otherwise, a poet like Dhanapala, who admired Bāņa for his Harşacaritam which fetched its author boundless famedi could not have resisted a similar temptation to such a fame for himself: especially when the opportunity for such an undertaking had come uninvi. ted. It is significant that Dhanapala praises Bhoja elaborately for his personal handsomeness and valour only. As to his scholarship, however, he briefly calls him 'acquainted with the entire literature (nih-sesa-vaimaya-vid) and nothing more, Bhoja's craving for literary fame must have been whetted by Dhanapala's work, which far surpassed the former's Campū-ramayana-indirectly criticized by the latter in general terms in the introductory verses of the TM and ultimately seems to have resulted in a direct request by the emperor to his favourite court-poet, who but refused to oblige. And taking recourse to the rather justifiable grounds in view of his own considerable talents, Bhoja seems to have seized the opportunity of incidentally immortalizing himself and his capital city of Dhara rather with a vengeance, 42 while principally writing a work illustrating his main thesis of Raga-śrgāra treated in his magnum opus, the śrngäraprakasa,48 This is a unique instance of the religious difference of opinion depriving us another historical Sanskrit prose-romance-an Akhyāyika on the life of Bhoja--which could have successfully contended with Bana's Harşacaritam. And Bhoja amply deserved such an honour in view of his brilliant career, profoundly extensive scholarship and munificient patronage, the qualities that are beautifully summed up in a versed in the Udayapur Prasasti inscripton,

Page #321

104
References:
Based on a part of Chapter I and that of Chapter V of my Ph. D. thesis on the TM, submitted in 1970 to the M. S. university, Baroda. The references are to the page and line numbers of the Nirnaya Sagara Edition (2nd), 1938, TM (N), while the readings are according to the Critical Text determined after collating more than ten original Mss, of the TM. Since the Critical Edition is in press and not yet published the references are given to TM (N).
1. cf TM (N), Intro. Vs. 53cd: Aksunno 'pi vivikta-sukti-racane yaḥ sarva-vidyabdhina/ Shri-munjena sarasvatiti sadasi kṣoni-bhṛtā vyahṛtaḥ//; also, cf. PRC, 17,271; pura jyāyān maharajas tvām utsangopa vesitam/Praheti birudam sarasvati//
te 'stu śri-kurcala
2 According to PRC, 17, 73, Bhoja banned for 12 years, the entry of Svetambara Jaina monks in Malwa, consquent to the conversion of Dhanapala's younger brother Sobhana; Dhanapala was converted to Jainism after that period was over. Bhoja was the king when he ordered the ban.
3. cf. PRC, 17, 53: Veda-smṛti-śruti-stoma-paragah pandito 'grajaḥ/Kṛtyäkṛtyeşu nisnätaḥ..//etc, concerning Dhanapāla,
4. The year of Dhanapala's birth can be fixed tentatively at about 955 A. D. For detal's on this point see Chapter III of my thesis. Bhoja was coronated by about 999 A. D. Sobhana could not have met Dhanapala before the expiry of the period of twelve year ban, i e., before 1011-12 A. D. Thus, Dhanapala must have attained the age of atleast fifty-seven before he was converted to Jainism.
5. cf. PRC, 17, 119; Kramena dhanapalaś ca dharma-tattva-vicaksanah/Drdha-samyaktva-nişṭhābhir dhvasta-mithya-matir babhau//
6. cf. PRC. 17,122: Devo 'sti sakti-sambaddho vriḍaya na vilokyate//
B
N. M. Kansara
7. cf., ibid., vs. 123: Raja 'ha divaseṣvetavatsu kim tvidṛso 'rcitaḥ/Bhavatā prāla so 'ham ca balatväl lajjito na hi//
8. cf., ibid., vs. 125ff.: Kama-seva-paraiḥ pracyair api bhupair bhavadṛśaib/Balitvad arcanam tv asya pravartitam ihedṛśaḥ//
9. See supra, ft. nt. 7.
0. cf. PC, p. 39 (Singhi Jaina Granthamala Series Edn.).
1. cf. ibid., p. 40.
2, cf. ibid.
3. cf. PRC, 17, 157.
1. cf. ibid., vs. 163.
5. cf. PC (SJGM), p. 38.
6. PRC, 17, 134; also cf. PC (SJGM), p. 38 ff.
7. cf. PRC. 17. 151-155; PC (SJGM), p. 42.
18. cf. PRC, 17, 139 ff. Śri-bhojaḥ kupitas tasya 'pasavya-vacana-kramaiḥ/Dadhyav
amum haniṣyāmi vibruvantaṁ dvija-bruvam//etc.
19. cf. PC(SJGM); p. 39.
20. cf. PRC, 17, 163.
21. cf-, ibid., vss. 166-168.
22 cf. PC(SJGM), P. 39,
23. cf. PRC, 17,171 ff; also cf. PC (SJGM), p. 39.
24. cf. PRC, 17, 177 ff.; PC(SJGM), p. 41.
25. cf. PC (SJGM), p. 40.
26. cf. PRC, 17, 177 ff.; PC(SJGM), 40.
27. cf. PRC, 17,185-190; PC(SJGM), p. 39.

Page #322

The Paramara Emperor Bhoja and Dhanapala : Mutual Relationship
105
28 cf. PRC, 17, 285 : Ppthu-kārta-svara-pātram bhuşita-nihsesaparijanam deva/Vilasat
karenu-gahanam samprati sam am āvayoḥ sadanaml. With reference to the king's place it means pythu-kārtasvara-pătram 'having broad golden utensils', bluşita-nih. sesa-parijanam 'having the servants all of whom are adorned', vilasar-karenu-gahanam 'packed with the sportive female elephants ; with reference to the house of Dhanapāla it means pythuka-ārtasvara-patram 'having the utensils that make a loud jarring noise (due to being worn out and hence broken), bhi-sitariseşa-parijanam 'all the servants wherein are lying on the ground (or with the reading bhusita, 'adorned
with the lack of servants', vilasatka-reril-gahanam 'packed with the heaps of dust'. 29. cf. PC(SJGM), pp. 41-42. 30. cf. Mahakavi Māgha, pp. 83-90; also, Dr. G. C. Choudhary. Political History of
Northern India from Jaina Sources, pp. 3-4. 31, cf, PRC, 17,139. 32. cf. ibid.. 16, 53 cd, and 60. 33, cf. ibid., 18, 153 ff. 195. 34. cf., ibid., 18. 35, cf., ibid., 18, 111 ff. 36. cf. PRC. 17. 37. History of Paranára Dynasty, p. 284 38. cf. Tila kamañjari-gāra of Pallipala Dhanapāla, (rit. Ed. by N. M. Kansara, Intro.,
pp. 25 ff. 39. cf. PRC, 17, 221-222 : PC (SJGM), p. 41 40. cf. SMK, p. 7: ..ity abhidhäya 're yantra-putraka, yady apy asmat-parişadah
sammatam tathā 'pi nija-gunā 'vişkar anam avagitam iva pratibhāsate/Tad rāja
varnanam bhavān eva bhanatu" ity ablihitah..sa bhanitum ärebhe 41. cf. TM(N), Intro. vs. 27. 42. cf., (1) the decription of Ayodhya in the TM(N), pp. 7-12 with that of Dhāra in
the SMK, pp. 2-7; (2) The description of King Megliavāhana in the TM (N), pp. 7-10 and rather long-drawn descriptions of Srngāramañjari and her mother Vimala
bilă in the SMK, pp. 10-14 and pp. 14-18 recpectively. 43. cf. SMK, Intro., Chap. V, pp. 55--73. 44, cf. Epigraphica Indica, Vol. I, pp. 233--238, vs. 18 Sadhitam vihitam dattam pitam
tad yan na kena-cit/Kim anyat kavirājasya sri-bbojasya praśasyatell
c. 17. 221-222 : PO
o re yantra-putraka, yady watibhāsate/Tad rāja

Page #323

स्वाध्याय ।
दलसुख मालवणिया जैनविषय को लेकर अनेक पुस्तकें प्रकाशित होती है और प्राकृत भाषा · में भी पुस्तकें प्रकाशित होती रहती हैं, किन्तु विद्वानों की शिकायत है, कि उन्हे उनका पता ही नहीं लगता । अतएव संबोधि में प्रत्येक अंक में नवीन प्रकाशित पुस्तकों का सामान्य परिचय देने का निश्चय किया गया है । लेखकों और प्रकाशकों से निवेदन है कि वे अपनी पुस्तकें भेजें । यदि पुस्तकें भेज न सकें तो उनका परिचय - ग्रन्थनाम, भाषा, प्रकाशक, प्रकाशन स्थान पृष्ठ, मूल्य और प्रकाशन वर्ष- लिखकर भेजे ।
जैनाचार्य रविपेणकृत 'पद्मपुराग' और तुलसीकृत 'रामचरितमानस'-ले० डॉ... रमाकान्त शुक्ल, प्र० वाणी परिपद्, दिल्ली, पृ० ४८०+१६, मू० साठ रुपये । ई० १९७४।
डो० रमाकान्त शुक्ल धन्यवाद के पात्र हैं कि उन्होंने इस ग्रन्थ में एक जैनाचार्यकी काव्यकला का परिचय ही नहीं दिया किन्तु पद्मपुराण की विषय वस्तु की तुलना भी रामचरितमानसके साथ की । यद्यपि ग्रन्थ के नाम के साथ 'पुराण' शब्द लगा हुआ है फिर भी. इस ग्रन्थ का स्थान महाकाव्य में है-अतएव उस दृष्टि से भी इसका अध्ययन जरूरी था
और डो. रमाकान्त ने अपने इस Ph. D. के लिए लिखे गये महानिबन्धमें एक तटस्थ विद्वान को शोभा दें इस तरह परीक्षण किया है । केवल रामचरितमानसके साथ ही नहीं किन्तु कालिदास.
आदि अन्य महाकविओं की कृतिओं के साथ भी तुलना की गई है और रविषेणसे. • पूर्वकालीन कविओं का प्रभाव इस पुराण में किस प्रकार से है यह जो दिखाया है वह
डो. रमाकान्त शुक्लके महाकाव्यों का दीर्घकालीन विशेष अध्ययन कितना गहरा है यह सिद्ध करने के लिए पर्याप्त है । आशा करता हूँ कि डो. रमाकान्त शुक्ल को जो जैन महाकाव्यों में रस मिला है वह सतत बढेगा और ऐसे अन्य ग्रन्थ वे लिखकर विद्वज्जगत् को ऋणी बनाएँगे।
चितेरों के महावीर-ले० डा. प्रेमसुमन जैन । प्र० अमर जैन साहित्य संस्थान, उदयपुर । पृ० १७८ । मू० छह रुपये । ई० १९७५ ।
भ० महावीर के २५०० वें निर्वाण महोत्सव के प्रसंग में भ. महावीर के विषय में जो निबन्ध प्रतियोगिता हुई थी उसमें जैन ट्रस्ट कलकत्ता की ओरसे इस ग्रन्थको पुरस्कार मिला है । यह ग्रन्थ एक निबन्ध के रूप में नहीं लिखा गया किन्तु उपन्यासके रूपमें लिखा गया है । इसमें लेखकने केवल पुरानी परंपरा का ही उपयोग नहीं किया किन्तु भ. महावीर के जीवनकी आधुनिक व्याख्याओं का भी उपयोग किया है । अतएव यह उपन्यास केवल उपन्यास ही नहीं रहा किन्तु प्रेरणादायी जीवन साहित्य भी बन गया है ।
श्रमण महावीर-ले० मुनि नथमल, प्र० जैन विश्व भारती, लाडनूं, पृ०. ३६०, मू० सोलह रुपये । ई० १९७५ (?)
मुनि श्री नथमलजी विचार-पूत निबन्ध लेखक के रूप में तो सुप्रसिद्ध हैं ही। अब वे हमारे समक्ष उपन्यास लेखक के रूप में भी इस ग्रन्थ में उपस्थित हैं । भ० महावीर के जीवन

Page #324

स्वाध्याय
107 के विविध प्रसंगों को रोचक उपन्यास शैली में इसमें वर्णित किया गया है । उपन्यास में यह जरूरी नहीं होता कि जिस रूप में वह लिखा गया है उसी रूप में वह घटना घटी हो या जिस रूप में किसी का वक्तव्य दिया गया हो वह उसी रूप में हो । यदि पूर्वाचार्यों ने * महावीर के जीवन के साथ वास्तविक नहीं ऐसी अनेक कथाओं का संकलन कर दिया. हो तो आधुनिक लेखक भी ऐसी छूट ले तो वह सह्य होनी चाहिए। छूट की मर्यादा यही हो सकती है कि भ० महावीर के जीवन में उनके आदर्शों के विरुद्ध कोई घटना का लेखन . न हो और उनके उच्चादर्शको समर्थन मिले ऐसी घटना ही वर्णित हो । ... तीर्थंकर महावीर और उनका सर्वोदय तीर्थ-लेखक-डो० हुकमचन्द भारिल्ल, प्र० पंडित टोडरमल ट्रस्ट, जयपुर, पृ० २०४, मू० पांच रुपये । ई० १९७४ ।
. डॉ. हुकमचन्द भारिल्ल की यह कृति भ० महावीर के जीवन के पूर्वभवों से लेकर जीवनका प्रारंभ करती है और जैन पुराणों में जो उनका जीवन दिया गया है उसे सुचारु रूपसे इसमें उपस्थित किया गया है । भ० महावीर के उपदेशों को विस्तार से दिया गया है । मुख्यतः दिगंबर ग्रन्थों के आधार से ही जीवन और उपदेशों का संकलन है।
तीर्थंकर महावीर-लेखक श्री मधुकर मुनि, श्री रतन मुनि, श्री श्रीचन्द सुराना 'सरस'; प्र० सन्मति ज्ञानपीठ, आग्रा आदि, पृ० २९१, म० दश रुपये । ई० १९७४
श्वेताम्बर आगमों और अन्य ग्रन्थों के आधार पर भ० महावीर का जीवन तीन विद्वानोंने मिलकर लिखा है । लेखनशैली रोचक है । भाषाप्रवाह आकर्षक है।
राजेन्द्र कोष में 'अ', प्रवचनकार श्री जयन्तविजयजी, प्र० श्री राजेन्द्रसूरि प्रकाशन मंदिर, अहमदाबाद आदि । पृ० ४१२। मू० ८ रु० वि०सं० २०३० ।
प्रवचनकार श्रीजयन्तविजयजीने 'अभिधान राजेन्द्रकोष' के 'अ' से प्रारंभ होनेवाले शब्दों में से ३० शब्द लेकर उनकी व्याख्या की है। किन्तु व्याख्यानों को अकारादि क्रमसे न, देकर वीरवाणी, पतन का मार्ग, इत्यादि विषयों को लेकर है । उनमें 'अर्हत् प्रवचन' 'अशरीरी' जैसे शब्दों को लेकर विवेचना की गई है। . अखिल भारतीय तेरापंथ परिचय ग्रन्थ, सं० मनोहर छाजेर, प्र० अखिल भारतीय तेरापंथ युवक परिषद, बंगलूर । पृ० ४६१ । मू० रु० ३५ । ई० १९७२ ।
समग्र भारतवर्ष में श्वे० तेरापंथ संप्रदाय का जो संगठन है उसका परिचय इस ग्रन्थ से मिलता है। परिवारों के सदस्यों की पूरी सूची दी गई है । प्रमुख व्यक्तिओं के फोटो भी हैं ।
श्री हेमचन्द्राचार्यरचित योगशास्त्र-हिन्दी अनुवाद सहित, अनुवादक-मुनि श्री पदमविजयजी, सं० मुनि श्री नेमिचन्द्रजी, प्र० श्री निग्रन्थ साहित्य प्रकाशन संघ, दिल्ली. ६ । पृ० ६१७। भू० २५ रु० । ई० १९७५ । . इस ग्रन्थ में योगशास्त्र का मूल संस्कृत तथा उसका हिन्दी अनुवाद और स्वोपज्ञ संस्कृत टीका का केवल हिन्दी अनुवाद मुद्रित है । अनुवाद सुवाच्य है । - मुनिराज श्रीमत्क्षमाकल्याण जी गुम्फित-श्री अष्टाह्निका व्याख्यानम् , सं० तथा अनु०. मुनि जयन्त विजय, प्र० श्री राजेन्द्रसूरि साहित्य प्रकाशन मंदिर, अहमदाबाद, पृ० १३१, मू० २ रु० । द्वितीय आ०, वि० सं० २०३० । ....मूल संस्कृत ग्रन्थ नो गुजराती अने हिन्दी अनुवाद मूळ साथे आमां मुद्रित छे...

Page #325

१०८
दलसुखमावणिया
समणसुत्तंi - प्र० सर्वसेवा संघ, वाराणसी, पृ० २७६, मू० सादा १०रु, पक्की १२रु । ई० १९७५ ।
आचार्य विनोबा भावे के प्रयत्न से जैनों के सभी सम्प्रदायों को मान्य हो ऐसा यह ग्रन्थ प्रकाशित हुआ है । सभी संप्रदायों के आचार्य और विद्वानों की एक संगीति करके इस ग्रन्थ को मान्यता भी दी गई है । यह इसका विशेष महत्त्व है । इसमें भ० महावीर के उपदेश को प्राकृत भाषा में लिखे गये आगम आदि ग्रन्थों से संकलित किया गया है। भगवान् महावीर आधुनिक संदर्भ में, संपादक- डो० नरेन्द्र भानावत, प्र० अखिल भारतीय साधुमार्गी जैन संघ, बीकानेर, पृ० ३४४ | म्० ४०रु० । ई० १९७४ | भगवान् महावीर के जीवन के सम्बंध में सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक, दार्शनिक, वैज्ञानिक, मनोवैज्ञानिक और सांस्कृतिक सन्दर्भ में अनेक विद्वानों के लेखों का संग्रह बड़े परिश्रम और सूझ बूझ से सम्पादकने किया है ।
निर्वाणशिखा संपादक - श्री कन्हैयालाल फूलगर आदि, प्र० - मित्र परिषद, कलकत्ता, ई० १९७४ | मूल्य दिया नहीं ।
विद्वानों के लेखों २५०० वें निर्वाण
लेख हिन्दी
भ० महावीर २५००वाँ निर्वाण महोत्सव के निमित्त से अनेक का संग्रह | विषय है, भ० महावीर और जैनधर्म तथा भ० महावीर के को ले कर महोत्सव जो हो रहा है उसके कार्यक्रम आदिका भी परिचय है । और अंग्रेजी में है ।
देवाधिदेव भगवान महावीर ले० मुनिश्री तत्त्वानन्द विजयजी, प्र० अर्हत्वात्सल्य प्रकाशन, मुंबई, पृ ४०४, मू० दश रुपिया ।
आ पुस्तकमा भ० महावीरना मात्र अतिशयोतुं विस्तारथी विवेचन छे.
Hemacandra's Dvyasrayakavya-A Literary and cultural Study by Satya Pal Narang M. A., Ph. D. Published by Devavāni Prakasana, Delhi-32, pp. 283, Rs. 30, A.D. 1972.
Dr. Satya Pal Narang for his Ph. D. thesis has studied Hemacandra's Dvyasrayakavya in various aspects :-Mythological, Historical, Grammatical, Geographical, Political, Sociological, Economical, Religious etc. Evalution of the book as a historical and a poetical work is also. attempted and also in the beginning of the book life and works of Hemacandra are examined in detail. Thus nothing is left out of the view of the author.
Vakpatiraja's Gaudavaho, Edited and translated by Prof. N. G. Sura, Publised by Prakrit Text Society, P. T.S. No. 18, Ahmedabad, pp. 100+ 178-+-340 Price Rs. 25. A.D. 1975.
Prof. Suru has not only trauslated this difficult text but has supplied the text with copious notes and an introduction dealing with the author and his Gaudavaho. Dr. P. L. Vaidya has rightly observed in his Forword "Prof. Suru's English translation is at once faithful and fluent. His notes are scholarly and cover a wide range of his classical studies. His Introduc tion is a scholarly piece, judiciously touching almost all the aspects of the

Page #326

स्वाध्याय
१०९
noem and its author. His exposition of the choice topics from the poem, his observation on the stark realism of Väkpati's discriptions, and his sketch of the society, as revealed in the poem, have really raised Väkpati to a higher pedestal in the galaxy of our classical poets."
Sramana Bhagavan Mahavira : by K. C. Lalwani, Pub. Minerra Associates (Publications) PVT. Ltd, 7-B Lake place, Calcutta 700029, pp. 206, Rs. 36/-; 1975.
Herein Prof. Lalvani who is a social scientist has presented the life and doctrine of Mahāvira that would appeal to the rational mind, Apart from a brief life-sketch and Mahavira's philosophy and religious ideas the author has discussed his scientific doctrines such as cosmology, biology, physics etc.
Dharmaratnākara of Jayasena : Ed. Dr. A. N. Upadhye; Published by Jaina Sanskriti Samraksaka Sangha, Sholapur, 1974, pp. 544-464; Price Rs. 20.
Jayasena composed this work in A.D. 998 in Sanskrit and Dr. Upadhye bas critically edited the text for the first time and it is translated into Hindi by Pt. Jinadas Parshvanath Phadakule. Subjects dealt with by the author are-consequences of Punya and Papa, Fruits of Abhayadāna, Ābāra dana etc., Sadhupuja, Dana and its Fruits, Jianadana, Ausadha-dana, Rise of Samyaktva, Limits of Samyaktva, Pratimas etc.. As usual Dr. Upadhye has given an extenstive Introduction and various Appendices.
जिनवाणी : जैन संस्कृति और राजस्थान-विशेषांक. अप्रैल-जुलाई, १९७५, पृ० ४९६, प्र० सम्यग्ज्ञान प्रचारक मण्डल, बापू बाजार, जयपुर-३., इस · अंकका मूल्य दश रुपया ।
जिनवाणी पत्रिका का यह विशेषांक अनेक संपादकों के तथा अनेक लेखकों के सहकार से उच्च कोटिका बना है। इसमें जैन संस्कृति के विषय के लेखों के अलावा राजस्थान में जैन संस्कृति का विकास, राजस्थान का सांस्कृतिक विकास और जैनधर्मानुयायी-इन दो विभागों में विद्वानों के लेख हैं। अन्त में परिचर्चा में अनेक विद्वानों ने राजस्थान के सांस्कृतिक विकास में जैन धर्म एवं संस्कृतिका योगदान इस विषय की परिचर्चा की है । इस पत्रिका के प्रधान संपादक प्रो. डो. नरेन्द्र भानावत की सूझ और परिश्रम के कारण यह विशेषांक अभ्यासी के लिए पठनीय बना है।
__ कोण ओळखे छे महावीरने ? श्री अमरचंद देवकरण गांधी, सेलम-२, ए लखेल अने मार्च ७५ मां स्वयं प्रकाशित पुस्तिका वितरण माटे छे. ट्रंकामां भ. महावीरना व्यक्तित्वने सारो ऊठाव आप्यो छे..
तुलसी प्रज्ञा--जैन विश्वभारती, लाडनू (राजस्थान) की त्रैमासिक पत्रिका, जनवरी ७५ से प्रकाशित होने लगी है । जैन विद्या के विविध विषयों के संशोधनात्मक लेख हिन्दीअंग्रेजी में मुद्रित हैं। संपादक श्री प्रो. डो. महावीरराज गेलडा के प्रयास से यह पत्रिका जैनविद्या के विकास में योगदान करेगी ऐसी आशा बंधती है ।

Page #327

PAÑCA-PARAMEȘTHI-STUTI
( In Apabhramía ) From Vilāsavai-Kabā of Saharana ]
R. M, Shah
Siddhasenasuri alias Sahārana' Kavi (11th cent. A.D.) is famous for his Vilasavai-Kaba, an Apabbramsa Mahakāvya. The piece selected occurs in 11th Sandhi of the VK, as a prayer of five Parameschis offered Sanatkumāra, the hero of the Mabākavya.
• In the Prasasti of the VK, the author says that he is wellknown for his stotras which are cited by people all over the country.'2 Unfortunately, most of these stotras are lost. The stotra published hercwith is, thus, the only example to show the learned poet's mastery over stotra-composition,
The stotra consists of the prayer to Panca Paraneșthis. Stanzas 2-5 are dedicated to Jinas, St. 6-9 to Siddhas, St. 10-13 to Acāryas, St, 14-18 to Upadhyāyas, St. 19-23 to Sadhus. St. 24-26 are general. The conclud ing stanza 27 contains the namamudras-Siddhasūri and Saharaṇa of the poet as was the custom with Apabhramsa writers.
The poet used four different metres in the Stuti(i) Chaddania (St, 1); (li) Vadanaka (Sts. 2-13)
(iii) Lalataka (Sts. 14-23) and (iv) Madanavatāra (Sts. 24-27),
. Both Mss. (po and go) used for text-construction are photostat copies of the palmleaf mss. of Jesalmer.3
1 Visāsayai-Kahā with critical study edited by Dr. R. M. Shah is to be published
shortly by L. D. Institute of Indology, Ahmedabad. 2 साहारणो त्ति नाम सुपसिद्धो अत्थि पुव्व-नामेणं । . ab-491 FFA afersifa hili
-VK, Prasasti. 3 Catalogue of Sanskrit and Prakrit Mss., Jesalmer Cellection, Ed, by Muni Punyavi.
jayji, Ahmedabad, 1972. pp. 111-112.

Page #328

कइ - साहारण - विरइया पंच परमेट्टि थुई
नमिमो अरहंत, उत्तम - सत्तहं, नमिमो उज्झायहं, कय - सज्झायहं जयहिं जिणिद इंद-वंदियकम अक्खय- मोक्ख सोक्स्ख - निहि कारण जयहिं सुनिम्मल नाण-दिवायर चतीसह अइस एहिं समिद्धा जयहिं परमु इस्सरिउ लहंता भर - एरवय-विदेहुप्पन्ना जयहिं निविड- मिच्छत्त-विणासण जयहि भव्वहं पडिबोहु करंता जयहिं सिद्ध निर्द्धत कम्मया एकतीस वर-गुण-समिद्धया जयहिं एग अहवा अणेगया जे कुलिंगे तित्थयर सिद्धया बुद्ध-बह सबुद्ध सासया मुक्क-काय कय- दुक्ख छेयया तिविह- काळे तिविहे वि जे वए दिवस - रत्ति- बहु-मेय - ठाणया आयरिय जयंतु महा-गुणिणी जिण तिथे पत्तेवि सिद्धि गया जिणवरेहि अत्थु सुंदरु कहिउ तिथयर-हृत्थु मत्थइ चडिउ संयमेव विदिण्ण पहाण -पया नइ सूरि-पईव न होति जणे चउदस-नव- पुण्वाइ-धरा ...विहरहि उज्जुप्त कसाय - जए
नमिमो सिद्धहं गणहरहं । नमिमो सव्वहं मुनिवरहं ॥ १ ॥ मोह - महारि - मल्ल. हय - विक्कम । दुत्तर भव-समुद्द- उत्तारण ॥२॥ तित्थ - पवत्तणम्मि विहियायर | दारुण - विसय- सुहेसु अगिद्धा ||३|| अट्ठ वि पाडिहेर अरहंता । परम-रूव नानाविह वण्णा ||४|| निणवरिंद अपडिय - सासण | ती - अणाय जे विहरंता ||५|| मुक्क-रोग-जर-मरण- जम्मया । जे अतित्थे तित्थे विसिद्धया ||६|| जे सलिंगे गिहि-लिंगे संगया । जे य अजिण पत्तेय-बुद्धया ||७|| इत्थि पुरिस अहवा नपुंसया । ते जयंतु पन्नरस - भेयया ॥८॥ दीव जलहि सिद्धा य पव्वए । ते जयंतु सिद्धा पहाणया ||९|| सोर्हेति जेहिं सहिया मुणिणो । सुरीहि चरिज्जद्द तं च सया ॥१०॥ सुतेण जेहिं सो संगहिउ । मणि जाह मंतु सुंदरु पडिउ ॥ ११ ॥ ते गणहर-देव जयंति जया । मिच्छत्त तिमिरु को हणइ खणे ॥१२॥ बहु- सुय पंच - विहायार - परा । आयरिय जयंति सया वि नए ॥ १३ ॥

Page #329

११२
पुणु जयहिं उज्झाय कय-निच्च-सज्झाय । जे बारसंगाई
घोसंति चंगाई ॥१४॥ पाति मुणि-सत्थु जाणंति परमत्थु । जे पवर-मइ-जुत्त
तव-चरण-उज्जुत्त ॥१५॥ उत्तम-विहाणेण
उवएस-दाणेण । जे भव्य तारेति
दोग्गइ निवारेति ॥१६॥ आगमह सुत्ताई
जेसिं सुसुत्ताई । जीहागे निवसंति
मणयं पि न खसंति ॥१७॥ जे विमल-नाणेण
उज्जोय-करणेण । दीवय अविज्झाय
ते जयहिं उज्झाय ॥१८॥ जयंतु सब्ब-साहुणो अणंग-चंद-राहुणो । खमाइ-धम्म-धारया
तबुग्ग-तेय-सारया ॥१९॥ सिद्धि-विमोवि दुब्बला विढत्त सार-संबला । सोलंग-भार-वाहिणो भव्वाण कप्प-साहिणो ॥२०॥ सज्झाय झाण-वावडा गुणेहिं लोग-पायडा । गुरूण भत्ति-संतया वितत्थ-मूल-मंतया ॥२१॥ पयंत दंत-इंदिया
जयम्मि जे अणिंदिया । भन्वाण मोह-नासया अमुक्क-गच्छ-वासया ॥२२॥ विभिन्न-माण-कुंजरा पणढ-मोह-पंजरा । अण्णाण-रुक्ख-भंजया जयंतु सव्व संजया ॥२३॥ एवं तेलोक-पुज्जा महा-सत्तया सिद्धि-सिद्धंगणाए समासत्तया । धम्म-वबहार-करणम्मि जे सेद्विणो संथुया ते मए पंच परमेट्ठिणो ॥२४॥ दुक्करो जेहिं घोरो तवो चिण्णओ जेहिं भव्वाण मोक्ख-पहो दिण्णभो । जेहिं संसार-रयणायरो तिण्णओ जेहिं मिच्छत्त-गुरु-पवओ भिन्नओ ॥२५॥ जाण नामेण दुरियाई जति खयं पाव-सत्तूण जे सत्थु अइतिक्खयं । जाण नामेण पावेति सुहमग्गलं पंच-परमेद्विणो देंतु ते मंगलं ॥२६॥
जिणवरा सिद्ध-सूरीहिं संजुत्तया थुणिय उज्झाय साहू य तिहिं गुत्तया । देंतु बोहिं समाहिं च सुह-कारणा भीम-भव-खुत्त-सत्ताण साहारणा ॥२७॥

Page #330

संघपति-नयणागर-रास (सं. १४७४ की भटनेर से मथुरा यात्रा)
संपा. भंवर लाल नाहटा अब तक अज्ञात १५ वीं शताब्दी के तीन तीर्थयात्रा-संघों के रास यहाँ प्रकाशित किये जा रहे हैं । इन रासों की एक मात्र प्रति तत्कालीन लिखित हमारे संग्रह श्री अभय जैन ग्रन्थालय, बीकानेर में हैं । ये तीनों रास तीन तीर्थस्थानों के यात्राओं के विवरण सम्बन्धी है । ये तीनों संद्य भिन्न भिन्न संघपतियों ने राजस्थानवर्ती भटनेर से निकाले थे ।
संबत १४७९ में भटनेर से मथुरा महातीर्थ का यात्री-संघ निकला था जिसके संघपति नाहरवंशीय नयणागर थे । इसमें भटनेर से मथुरा जाते व आते हुवे जो जो स्थान रास्ते में पड़े उनका अच्छा वर्णन है । _ पहले पार्श्वनाथ और सुपार्श्वनाथ को भावपूर्वक प्रणाम करके फिर मनोवांछित देनेवाली कुलदेवी वांघुल को नमन कर कवि मथुरा तीर्थ के यात्रारंभ कराने वाले संघपति नयणागर का रास वर्णन करता है। - जंबूद्वीप-भरतक्षेत्र में भटनेर प्रसिद्ध है जहाँ बलवान हमीर राव राज्य करता है । वहां राजहंस की भाँति उभय-पक्ष-शुद्ध नाहर वंश में नागदेव साह हुए, जिनके १ खिमधर २ गोरिकु ३ फम्मण ४ कुलधर ५ कमलागर पांच पुत्र धर्मात्मा और देव-गुरु-भक्त थे । खिमघर के पुत्र १ सुंगागर २ गुज्जा ३ गुल्लागर ४ ठक्कुर थे। गुल्ला का पुत्र डालण और उसके १. मोहिल व २ धन्नागर पुन हुए । मोहिल की पत्नी जगसीही की कुक्षी से उत्पन्न नयणागर कुल में दीपक के सदृश है जिनकी पत्नी का नाम गूजरी है । धन्नागर की स्त्री साधारण की पुत्री और वयरा, हल्हा, रयणसीह परिवार की जननी है । . एक दिन नयणागर ने संघपति विनका, वीधउ, गुन्ना के पुत्र वइरा, भुल्लण के पुत्र, सज्जन, धन्ना के पुत्र वल्हा, हल्ला आदि परिवार को एकत्र करके मथुरापुरी सिद्धक्षेत्र की यात्रा द्वारा सात क्षेत्रों में द्रव्य व्यय कर जन्म सफल करने का मनोरथ कहा । वीघउ, और वहरो के प्रसन्नतापूर्वक समर्थन करने पर वड़गच्छ के मुनिशेखरसूरि-श्रीतिलकसूरि-भद्रेश्वरसूरि-मुनीश्वरसूरि के पसाय से ऋषभदेव भगवान को देवालय में स्थापन कर गूजरी देवी के भरि नयणागर और पोपा के कुलशंगार करमागर संघपति सहित मिती वैशाख वदि २ को संघ का प्रयाण हुआ। नाना वाजित्रों की ध्वनि से गगनमंडल गर्जने लगा, ब्राह्मण, भाट याचकरूपी दादुर-मोर शोर मचा रहे थे, एवं श्वेताम्बर मुनियों के मिस चतुर्दिक कीर्ति-धवलित हो रही थी । संघ प्रथम प्रयाण में ही लद्दोहर आ गया । फिर नौहर-गोगासर के मार्ग से हिसार कोट पह'चे, सरसा का बहुत सा संघ यहाँ आ मिला । छः दर्शन के लोगों का पोषण कर स्थानस्थान पर भक्ति करते हुए संघ सहित संघपति नयणागर बहादुरपुर आये । नागरिक लोगों ने बड़े समारोह से नगरप्रवेश कराया । खेमा-गूडर ताण कर संघ का पड़ाव हुआ । दिलावर खान ने नाना प्रकार से संघपति को सम्मानित किया । अनेक उत्सवों और शान्तिक पौष्टिक विधि सहित वाजे गाजे से सं. १४७९ मिती वैशाख शुक्ल १० भृगुवार के दिन शुभ

Page #331

मुहर्त में चतुर्विध संघ सहित श्री मुनीश्वरसूरिजी ने संघपति-तिलक किया । जेल्ही और चंभी आशीर्वाद देतो भामणा लेती थी। संघपति नयणा-गृजरी दंपति ने जीमनवार आदि करके मुयश प्राप्त किया । शुभ मुहूर्त में संघपति ने भोजा के नन्दन केल्हू, दूगड़ मीहागर के पुत्र देवराज, झांझण के वंशज अर्जुन के पुत्र सांगागर और वायेल वंश के सिक्खा के पुत्र सोनूइन चारों वीर पुरुषों को संपकार्य को सुचारू संचालनार्थ 'महाधर' पद पर स्थापित किए। संघपति करमा के पुत्र कालागर, पाल्हा के पुत्र मूलराज, सिंघराज के पुत्र सरवण के पुत्र संसारचंद्रको संघपति स्थापित किए । चारों दिशाओं से अपार संघ आकर मिला, जिनशासन का जयजयकार हुआ।
बहादुरपुर से प्रयाण कर मानवनइ (मानव नदी ) के तीर पर चलते हुए विषम घाटी सहारपुर होता हुआ आनन्दपूर्वक उल्लंघन कर पहाड़िय नगर पहुंचे । वहाँ से दूसरी दिशा में चलकर 'कामइधागढ' और सहारपुर होता हुआ आनन्दपूर्वक संघ मथुरापुरी पहुंचा । दूर से ही पवित्र जिनस्तूप के दर्शन हो गए, संघपति नयणा जो मोहिल का नन्दन
और गूजरी देवी का भर्तार था-ने संघ का पड़ाव यमुना तट पर डाला । नदी की तरल तरंगों को देखकर संघपति प्रसन्न हो गया। सीह मलिक उदार था, जिन प्रतिमाओं के दर्शन हुए । नारियल, फलादि भेंटकर कपूर और पुष्पों से अर्चा की । पार्श्वनाथ-सुपार्श्वनाथ और महावीर प्रभु के न्हवण-विलेपन-ध्वजारोपणादि से पापों का नाश किया । सिद्धक्षेत्र में केवली भगवान जम्बूस्वामी के स्तूप की वन्दना की । भावभक्तिपूर्वक चलते हुए स्तूप प्रदक्षिणा देकर जन्म सफल किया और भव भव में तीन जगत के देवाधिदेव पाच-सुपाच-वोरप्रभु की सेवा प्राप्त हो ऐसी भावना की ।
- मथुरा से लौट कर निर्भय पंचानन सिंह की भांति संघसहित संघपति सहार नगर होते हुए पहाडिय नगर पहुंचे । विउहा पार्श्वनाथ का बहुमान पूर्वक नमन कर पहाड़ी मार्ग उल्लंघनकर भुवहंड पार्श्वनाथ की वन्दना कर जहाँ जहाँ से संघ आया था, अपना अपना मार्ग पकड़ा । तेजारहपुर आकर नयणागर संघपति संघ सहित हिसार कोट के मार्ग से भटनेर पहुँचे ।

Page #332

प्रथम भाषा
पहिलउं पासु सुपासुनाहु भाविहि पणमेवी । अनु मणवंछिय देइ माइ वाघुल कुलदेवी ॥ नयणागर-संघपत्ति-रासु मनरंगि भणीजइ । मथुरापुरि-तीरस्थ-जात्र आरंभु थुणीजइ ॥१॥ जंबूदीवह भरहखेति भटनयरु पसिद्धउ । राजु करइ हमीरराउ भुयबलिहि समिद्धउ ॥ नाहरवंसिहि रायहंसु बिहु-पक्व-पवित्तउ । पुहवि पयड्ड नगदेउ साहु धण-कण-संजुत्तउ ॥२॥ पंच पुत्त तमु मेरु जेम अविचल धर धीर । खिमधर गोरिकु पुरुषरयण फम्मण वर वीर ॥ कुलधर कमलागर पवीण तिणि वंसि पवित्त । धम्मधुरंधर देवगुरुह भत्तिहिं संजुत्त ॥३॥ खिमधर पुत्त पवित्त चारि पहिलउ सुंगागरु । गुज्जउ बीजउ पुत्तु सधरु अगणिउ गुल्लागरु ॥ चउथउ ठक्कुरु नामि दीण-जण-मण-आसासणु । विणय विवेक विचार सार गुण धम्मह कारणु ॥४॥ गुल्लासंभवु धर-पवीणु डालणु गुणआगरु । डालण-नंदण वेवि थुणउ मोहिल धन्नागरु ॥ मोहिल वर घरधरणि राम जिम सीता राणी । जगसीही निय-पुत्त-जुत्त परिवार-समाणी ॥५॥ तासु कुक्खि गुणरयणरासि हंबउ पभणीजइ । कुलदीपकु चहु देसि सयलि नयणउ जाणीजइ ।।। नयणा-संघपति-घरणि नाम गूजरि सुपहाणी । भागि सुभागिहिं रयणकुक्खि गुण गउरि-समाणी ॥६॥

Page #333

साधारणधिय धम्मि सघर धन्नागर घरणी । वयरा हल्हा रयणसोह परिवारह जणणी ।। इय निय-परियण-कलत-पुत्त-परिवार-संजुत्तउ । सोहइ महियलि महिमवंतु नयणउ जयवंतउ ॥७॥
॥ घात ॥ जंबुदीविहि,जंबुदीविहि नयरु भटनयरु तिह राजा हंबीरवरो न्याय चाय चहुदिसि पसिद्धउ तह नाहर-वंसि धरु नागदेउ खिमधरु समिद्धउ गुल्ला साख-सिंगार-करो डालण कुलिहि पवित्तु धम्म-कम्म-उज्जोय-करु नयणागरु जयवंतु ॥८॥
द्वितीय भाषा .. . . अन्न दिवस नयणागरिहिं मेलिउ निय-परिवारु । त विक्कागरु संघपत्ति तहिं त वीघउ बुद्धि-भंडारु ॥१॥ त गुन्ना-नंदणु अतुलबलो वइरो वीनवि ताम । त भुल्लण-संघपति-कुमरु त सज्जणु सच्चउ नामु ॥२॥ त धन्ना-सुतु वल्हउ सधरो त हल्लड सुयण-सहारु । त निय-मनि धरि उच्छाहु धणउ वीनवियउ परिवारु ॥३॥ सिद्धखेतु मथुरापुरिय तीरथ-जात्र करेसु । सप्त खेति वितु वावि करे हउ जीविय-फल देसु ॥४॥ त वीधउ वइरो वयणु सुणि मणि वियसिय पभणति । जात करहु कुलु उद्धरहु जिम जगि जस पसरंति ॥५॥ त वडगच्छिहि मुणिसिहरसुरे सिरियतिलय सुरिराय । तसु पट्टि भदेसरसरि गुरो मुणिसरसूरि पसाय ॥६॥ देवालइ थिरु थप्पियउ नाभि-नरिंद-मल्हारु । त प्रस्थानउ करि गहगहए गुजरि-तणउ भतारु ॥७॥ वइसाखह वदि बीय दिणे पोपा-कुल-सिंगारु ।। त करमागर-संघपति-सहिउ चालइ संघु अपारु ॥८॥

Page #334

त भुंगल - मद्दल - संख - सरे गयणंगणि गर्जति । मग्गण- बंभण भट्ट - मिसिं ददुर मोर रसंति ॥९॥ सेयंबर - सुणिवर - मिसिहिं धवलय चहुदिसि कित्ति | लोहरि संघु आवियर पढन पाणइ झति ॥ १० ॥ त नहर - गोगासर - पहिहिं कोटि हिसार पहुत्तु । सरसा-पट्टण संधु तर्हि तिहि आवियर बहु ॥ ११ ॥ त छदंसण पोषइ सुपरे ठामि ठामि बहु भक्ति । बहादुरपुर आवियउ नयणागरु संघपत्ति ॥ १२ ॥ त पइसारउ उच्छवि करए नयरलोड वित्धारि । पंच सह गडयहि तहिं जिण सासण-मज्झारि ॥१३॥
|| घात || अन्न दिवसिहि, अन्न दिवसिहि मेलि परिवारु
काजु करिव भणिय भाव भगति वीनवइ संघपति देवालय थपियउ सुहमुहुत्ति सिरि-पढम-जिणपति भट्टिय यरह आदि करे पहुतउ नयरि हिसारि नयणागरु तहि आवियर बहादुरपुरह मझारि ||१४||
*
तृतीय भाषा
नयरि बहादुरपुरवरिहिं |
खेमा गूडर ताणी खान दिलावर - मानू ए लाघउ नयणइ बहु परिहिं ॥ १ । उत्सव करइ बहूतू ए विक्रम चउद गुणासियड़ | मासि वसंत वइसाखी ए भृगुवासरि तिथि दसमीए ॥२॥ सासणदेवि पसाए संति पुष्टि करि विधिसहिय । मंगल गायहिं नारी ए अयहव सूहव गहगहिय || ३ || पंच सबद विसथारी ए वादित्र वाजई महुरसरे चतुर - नगर - नर-नारी ए संघपति - जयजयकार करे ||४|| संघविणि अनु संघपत्ति ए संघु चतुव्बिंधु मेलि करे सुह लगनिहि सुमुहुत्तीए तिलकु कियउ धनु धनु जंपर राया ए संघपति अतिहि सुहावणउ जेल्ही दियह असीसा ए चंभी लीयइ भामणउ || ६ ||
मुनीसरसुरे ||५||

Page #335

जेमणवार विसाला ए संघपति नयणइ सुपरि किय लोय भणइ जयकारू ए गुजरिवरि जगि सुजसु लिय ।। कप्पड़ कणय कवाई ए नालकेरि संघ-पूज करे ।। मग्गणजण आणंदी ए नयणइ संघपति निघुट नरे ॥८॥ संघाहिविइ सुमुहुत्ती ए चारि महाधर थापियइ । केल्हू अति गुणवंतू ए भोजा-नंदणु जंपियइ ॥९॥ दूगड-वंसि पसिद्ध ए मीहागर संघपति-तणउ । देवराजु पुनिवंतू ए धर्मकाजि महियलि थुणउ ॥१०॥ झाझण-कुलह नरिंदू ए अरजुन-संभवु सधर नरो । सांगागरु जयवंतू ए वावेल गोत्र-पवित्र-करो ॥११॥ सोनू सुयण-सधारू ए सिक्खा-नंदनु जाणियए। ए चारइ नरवीरा ए संघपतिकाजि वखाणियए ॥१२॥ संघपति करमा-कुमरह कालागर तह तिलकु कियउ । धाल्हा-कुल-नह-चंदू ए मूलराजु संघपति ठविय उ ॥१३॥ सरवण-कुलि साधारू ए सिंधराज-नंदनु सबलो । संसारचंदु उदारू ए संधभार हुअ धुरि धवलो ॥१४॥ चहु दिसि संधु अपारू ए मिलियउ संख न जाणियइ । जिणसासणि जयकारू ए सयल लोय वस्खाणियइ ॥१५॥
॥ घात॥ वंसि नाहरसि नाहर सगुणु संघपत्ति नयणागरि उच्चउ करवि मेलि संघु बहु देसि हुँतउ खेमा गूडर ताणि करे सयल-लोय-मनि वचनि वसबउ वइसाखह सुदि दसमि दिणि महियलि महिमावंतु तिलकु लिय उ संघाहिवइ कोडि जुग्ग जयवंतु ॥१६॥
चतुर्थ भाषा सयलु संघो तह चालियओ, माल्हंतडे, मानवनइ कइ तीरि । विषम घाटी उल्लंघि करे, सुणि सुंदरि, पहुतु पहाडिय-नयरि ॥१॥ संघु दिगंतर चालियउ, माल्हंतडे, कामइधगढ़ि संपत्तु । सहारपुरिहि संघु गहगहिउ, सुणि सुंदरि, मथुरपुरीहिं पहुत्तु ॥२॥

Page #336

दुरिहिं नयणिहिं पेखियओ, सुणि सुंदरि, विहु जिणधूभु पवित्तु । यमुनातीर अवासियउ संधु, सुंदरि मोहिल - तणउ सुपुत्तु || ३ || तरल - तरंगिहिं रंजियउ, माल्हंतडे, गूजरि-तणउ भतारु । जिणवर बिंब पयासई ए, सुणि सुंदरि सीहो मलिकु उदारु || ४ || फलनालियरिहिं भेटि करे, माल्हंतडे, चरचई फूलि कपूरि । मह मणोरह पूरिस ए, माल्हंतडे, पापु पणासिय दूरि ||५|| न्हवण विलेपण पूज धज, माल्हंतडे, पास सुपास जिदि । वीर जिणेसर पूजियउ, माल्हंतडे, नयणागर आनंद ||६|| केवलि जंबूथूभु नमि, माल्हंतडे, सिद्धखेत्रहि जोहारि । भावि भगत मोकलावई ए, माल्हंतडे, थूभ प्रदक्षण सारि ॥७॥ भलउ सहू नितु माणियउ पुणु देजे भवि भवि निज पयसेव । पास सुपास प्रभु वीर जिण, माल्हंतडे, त्रिजगदेवाधिदेव ॥८॥ संघपति तह हिव चालई ए, माल्हंतडे, पंथिहिं पयड्डु अबीहु । अरियण-गय- घड भंजई ए, माल्हंतडे, जिसउ पंचायण सीहु ||२|| नयर सहार आवियउ, माल्हंतडे, संघु पहाडिय थानि । विउहा पासु नमति करे, सुणि सुंदरि, संघपति अति बहुमानि ॥ १०॥ गिरिवट नइ उल्लंधि करे, माल्हंतडे, भुवहंड पास नमेवि । जो जिहत संघ आविउ सुणि सुंदरि सो मनि पंथु लहेवि || ११ || तेजारइ पुरि आवि करे, माल्हंतडे, नयणागर संघपत्ति । कोटि हिसारह पंथु लेई, सुणि सुंदरि, देवगुरह पयभति ॥ १२ ॥ भट्टयरि संघु आवियउ, माल्हंतडे, पइसारउ बहु भावि । वइरो वल्हो रंजियउ, सुणि सुंदरि, मंगल धवल वधावि ॥ १३ ॥ पूनकलस सिरि ठाव करे, माल्हंतडे, अयहव सुहव नारि । मोहिलनंदनु चिर जयउ ए, सुणि सुंदरि, उच्छव घरि घरि वारि || १४ || मथुरापुरि जिणु वंदियउ, माल्हंतडे, मुनिसरसूति पसाई 1 रयणसूरि गहिउ, सुणि सुंदरि, ऊलटु हियइ न माइ ||१५|| सहिय सुआसिणि रंजियइ, माल्हंतडे, नयण दियहिं आसीस | पुत्र- कलत्र-घण-कण - सहियउ, सुणि सुंदरि, जीवउ कोडि वरीस ॥१६॥

Page #337

न्यायविशारद महामहोपाध्याय श्रीमद्यशोविजयगणि विरचित
सिद्धनामकोश संपादक पं. अमृतलाल मोहनलाल भोजक महोपाध्याय श्री यशोविजयकृत अनेक ग्रन्थो अप्राप्य छे. तेमा आ 'सिद्धनामकोश' उपलब्ध थयो छे. अने तेने अहों बे प्रतिओना आधारे सर्व प्रथम संपादित कर्यो छे.
१. ज० संज्ञक प्रति-- आर्य श्री जम्बूस्वामि जैन मुक्ताबाई आगममन्दिरसत्क पू० आचार्य श्री विजयरैवतसूरिसंगृहीत पूज्यपाद आचार्य श्री विजयजम्बूसूरि हस्तलिखित चिद्रंजनकोश डभोई (गुजरात) मां प्रस्तुत सिद्धनामकोश नी प्रति सुरक्षित छे. पत्र संख्या ६ छे. प्रत्येक पृष्ठिमां १५ पंक्ति छे. छठा पत्रनी पहेली पृष्ठिनी आठमी पंक्तिमा सिद्धनामकोश पूर्ण थाय छे. प्रत्येक पंक्तिमा ४४ अथवा ४५ अक्षर छे. कोईक पंक्तिमा ४८ अक्षर पण छे. प्रत्येक पृष्ठिनी छहीथो दसमी पंक्तिना मध्य भागमा लेखके अक्षर लख्या विना कोरो भाग राखीने शोभन (रिक्ताक्षरशोभन) बनाव्युं छे. ते आ प्रमाणे-छठीथी दसमी पंक्तिना मध्यभागमां अनुक्रमे ३-६-९-६-३ अक्षर जेटलो कोरो भाग छे. प्रत्येक पत्रनी बीजी पूंठीनी जमणी बाजुना (जोनारनी) हांसिया (मार्जीन) ना नीचेना भागमां ते ते पत्रनो क्रमांक लख्यो छे. अने डाबी बाजुना हांसियाना उपरना भागमा 'सिद्धनाम' लखीने आ कृतिनुं नाम सूचव्यु छे अने तेनी नीचे ते ते पत्रना क्रमांक लख्यो छे. प्रत्येक पृष्ठनी उपर नीचेनो अ? इंच भाग कोरो राख्यो छे. अने बाजू एक एक इंच कोरी छे अर्थात् प्रत्येक पृष्ठिमां ८१४३१. इंच लम्बाई पहोळाईमां आ कोश लखायेलो छे. प्रत्येक पृष्ठिनी प्रत्येक पंक्तिना आरम्भ अने अन्तने आवरीने ऊभी बे लाल लीटीओ दोरेली छे अने प्रत्येक पृष्ठिना बन्ने छेडे ऊभी एक लाल लीटी दोरेली छे. लम्बाई पहोळाई ९१४४१ इंच प्रमाण छे. अन्तमां "लिखित राजनगरे सं० १७३९ वर्षे इति श्रेयः" आ प्रमाणे टूकी पुष्पिका छे. कर्ताना सत्तासमयमां आ प्रति लखायेली छे. 'सिद्धनामकोश' नी साद्यन्त-संपूर्ण वाचना आ प्रतिथी ज उपलब्ध छे ए दृष्टिए आ प्रतिनुं महत्त्व अतिघणुं छे.
२ य० संज्ञक प्रति-अहीं उपर जणावेली प्रति मळयानी जाण में प० पू० पं० श्री यशोविजयजी महाराजने (मुम्बई) करी. अने 'सिद्धनामकोश' संपादित करीने 'संबोधि' त्रिमासिकमां प्रकाशित करी रह्यो छु, एम पण में जणाव्यु. तेओश्रीए विना विलंबे तेमने पण प्राप्त थयेली . 'सिद्धनामकोश नी प्रतिनी मने जाण करी. उपरांत जणाव्यु के तेमने प्राप्त थयेली प्रतिनु प्रथम पत्र नथी. आम छतां तेटलो भाग जतो करीने पण तेओ तेनु सम्पादन प्रकाशन करवानी तैयारोमा हता तेवे वखते में तेओश्रीने सम्पूर्ण प्रति मळयानी जाण करी. अने तेमनी पासेनी प्रतिनो उपयोग करवा माटे विनंति करी. आथी अतिप्रसन्न भावे तेमणे तेमनी पासेनी प्रतिनी फोटोस्टेट कॉपी कढ़ावीने मने मोकलावी. आ फोटोकॉपीने जोतां ज में अन्तःप्रमोद पूर्वक धन्यता अनुभवी. आ प्रति पूज्यपाद महोपाध्यायजी श्रीयशोविजयजी महाराजना स्वहस्ते लखायेली छे. श्रीयशोविजयजी महाराजे पोतानी अनेक रचनाओ स्वहस्ते लखेलो छे, अने अन्त मां लेखक तरीके पोताना नामनो उल्लेख प्रायः करता नथी. आ प्रमाणे प्रस्तुत सिद्धनामकोशना अन्तमां पण तेमणे लेखक तरीके पोतानु' नाम नथी लख्यु'. आम छतां तेमणे स्वहस्ताक्षररूपे ज्यां पोतानु नाम लत्यु छे तेवी प्रतिओना आधारे पूज्यपाद आगमप्रभा कर मुनिवर्य

Page #338

महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिसमुच्चितः
श्रीपुण्यविजयजी महाराजे, तेमना स्वहस्ते लखायेली अने लेखकना नामोल्लेख विनानी अनेक प्रतिओ निर्णीत करी छे. आवी केटलीक प्रतिओ लालभाई दलपतभाई भारतीय संस्कृति विद्यामन्दिरमा सुरक्षित मुनि श्री पुण्यविजयजीना संग्रहमां विद्यमान छे उपरांत डद्देलाना उपाश्रय ( अमदावाद, ना ज्ञानभण्डारमां पण वैराग्यरतिग्रन्थ छे. पू० पा० उ० श्रीयशोविजयजी महाराजना हस्ताक्षरनी चकासणीना प्रसंगोमां पू० पा० आगमप्रभाकरजीनी पासे बेसीने जोवा - शीखवानुं सौभाग्य मने अनेक वार प्राप्त थयेलं. आथी ज प्रस्तुत य० संज्ञक प्रतिनी फोटोकॉपी जोईने आल्हाद थयो. उपरांत विशेष स्पष्टता माटे ला० द० विद्यामन्दिरमांना अह जणावेला संग्रहनी पू० पा० उपाध्यायजीए स्वहस्ते लखेली प्रतिओनी साथै प्रस्तुत फोटोकॉपीना अक्षरो मेळवतां सविशेष खात्री थई के आ य० संज्ञकप्रति कर्ताए पोते ज लखेली छे. कुल पांच पत्रमां लखाएली आ प्रतिनुं प्रथम पत्र नष्ट थयुं छे. तेथी प्रारम्भथी द्वितीयशतकना तेरमा लोकना उत्तरार्धना प्रथम अक्षर सुधीनो पाठ मेळवी शकायो नथी. पांचमा पत्रनी बीजी पृष्ठिनी आठमी पंक्तिमा आ कोश पूर्ण थाय छे. प्रत्येक पत्रनी प्रत्येक पृष्टिमां १५ पंक्तिओ छे. प्रत्येक पंक्तिमा ओछामां ओछा ४१ अने वधुमां वधु ५६ अक्षरो छे.
संपादन कर्यु छे केटलांक
उपर जणावेली बे प्रतिओना आधारे सिद्धनामकोश' नुं स्थानोमां पाठभेदो छे. तेमां मुख्यत्वे ' य०' प्रतिना पाठ मूळमां स्वीकार्या छे. आम छतां कोईक स्थानमा 'जे० ' प्रतिना पाठने पण प्राधान्य आप्युं छे. उ० श्रीयशोविजयजीए, स्वहस्ते लखेली 'वैराग्यरति' नी प्रतिमां एकज स्थानना विकल्परूपे पोते ज योजेला पाठभेद अनेक स्थानोमां लख्या छे. आथी 'जं०' प्रतिमां आवता पाठभेदो कदाच सुगमता माटे पोते ज नोध्या होय तेवी प्रतिना आधारे आ 'जं०' प्रति लखाई होय ए संभवित छे. 'जं०' प्रति कर्ताना सत्तासमयमा ज लखाएली होई तेर्मा अन्यकृत पाठभेद थवानी शक्यता ओछी संभवे ए पण हकीकत छे. 'जं०' प्रति संपूर्ण होवाथी प्रस्तुत कोशनी पूरी वाचना आपे छे. 'य० ' प्रति कर्ताए लखेली छे तथा 'जं०' प्रतिमां आवता कोइक अशुद्ध स्थानमां शुद्ध पाठ आपे छे. आ रीते आ बन्ने प्रतिओनुं आगवुं महत्त्व छे. प्रस्तुत संपादनमां प्रत्येक शब्दनी पछी जे क्रमांक आप्यो छे ते बन्ने प्रतिओमां छे ते प्रमाणे ज छे.
सिद्धनामकोश
अति प्राचीन समयथी प्रत्येक सम्प्रदायमा पोत- पोताना आराध्य देव - देवीओनी स्तवना रूपे अनेक स्तुति--स्तोत्रो रचायां छे. स्तुति-स्तोत्रोनो एकाग्रताथी पाठ करनारने लौकिक-अलौकिक लाभ अचूक थाय छे. आ हेतुथी प्राचीनतम समयथी अर्वाचीन समय सुधीमां विविध स्तुति - स्तोत्रोनी रचना अने तेनो पाठ करवानी परंपरा सचवाइ रही छे.
अनेकविध वस्तुनिरूपण रूपे रचायेलां स्तुति स्तोत्रोमा आराध्य देव-देवीओनां नामोकीर्तनरूपे रचायेलां स्तोत्रो पण ठीक ठीक प्रमाणमां उपलब्ध छे. तेमां य अष्टोत्तरशतनामस्तोत्र अने सहस्रनामस्तोत्रो पण रचायेलां छे.
श्रमण-ब्राह्मणपरंपरामां विविध सहस्रनामस्तोत्रो रचायां छे. श्रमणपरंपरा मां - - आचार्य श्री - जिनसेनकृत 'जिनसहस्रनास्तोत्र,' आचार्य श्री हेमचन्द्रसूरिकृत 'अर्हन्नामसहस्रसमुच्चय', आशाघरकृत 'जिनसहस्रनामस्तोत्र' जोवहर्षगणिविरचित ''जनसहस्रनामस्तोत्र, '
पं.
संबोधी ४. ३-४

Page #339

सिद्धनामकोशः
बाह्मणपरंपरामां पण 'शिवसहस्रनामस्तोत्र,' गणेशसहस्रनामस्तोत्र,' 'अम्बिकासहस्रनामस्तोत्र,' 'विष्णुसहस्रनामस्तोत्र' आदि अनेक सहस्रनामस्तोत्रो रचायेलां छे.
महापुरुषोनु योगबल ज एबुं होय छे के तेमना हाथे दोरायेली रेखाओ पण माणसने सिद्धिदायक यन्त्र काम आपे. अने तेमना अंतरनी ऊमिथी रचायेलां स्तोत्रो तेना पाठकने
आ लोक तथा परलोकमां सुख-शांति आपे ज. प्रस्तुत 'सिद्भसहस्रनामकोश' तेवा प्रकारनी रचना छे. आ हकीकत कर्ताए पण उपान्त्य लोकमां जणावी छे.
प्रस्तुत सिद्धनामकोशने दस प्रकाशमां पृथक्कृत करीने ग्रन्थकारे तेना दस विभाग दव्या छे. एकथी नव सुधीना प्रत्येक प्रकाशमां 'सिद्ध' शब्दना पर्यायरूप सो शब्दोने अने अतिम दसमा प्रकाशमां एक सो आट शब्दोने संगृहीत कर्या छे. आ रीते आ कोश 'सिद्ध शब्दना १००८ शब्दोनो संग्रह छे.
जेम सुप्रसिद्ध आचार्य श्री हेमचन्द्रसूरिए महाराजा कुमारपालदेव माटे रचेला वीतरागस्तोत्रना प्रत्येक विभागना अन्तमां 'श्रीकुमारपालभूपालसुभूषिते' लख्यु छे तेम प्रस्तुत सिद्धनामकोशना प्रत्येक विभाग-प्रकाशना अन्तमां आवेली पुष्पिकामां "सा "पनजी' सुश्रषिते" लखेलुं छे. आथी जाणी शकाय छे के प्रस्तुत सिद्धनामकोशनी रचना, राजनगर (अमदावाद) वास्तव्य संघमुख्य रनन शाह ना पुत्र संघमुख्य पनजी शाहना माटे थएली छे, जुओ प्रत्येक प्रकाशना अन्तनी पुष्पिका, पनजी शाहना पिताना नामनो उल्लेख दसमा प्रकाशना अन्तनी पुष्पिकामां छे.
प्रत्येक प्रकाशना अंतमा आवती पुष्पिकार्मा आ कोशने 'सिद्धनामकोश'ना नामथी ज ज उल्लेख्यो छे तेथी में आ नामने ज मुख्य गण्यु छे. आम छतां 'य'० प्रतिमां . दसमा शतकनी पुष्पिका पछी समग्र रचनाना अंतने सूचवती 'सम्पूर्णमिदं सिद्धसहस्रनामप्रकरणम' आ पुष्पिकाना आधारे आ कोश- बीजु नाम 'सिद्धसहस्रनामप्रकरण' पण ग्रंथकारने अभिमत छे.
ग्रन्थकारनो नामोल्लेख आवे छे ते सर्वान्तिम शार्दूलविक्रीडित छंद सिवाय समन रचना अनुष्टुप् छंदमां छे.
. प्रथम प्रकाशना त्रीजा श्लोकथी दसमा शतकना बारमा श्लोक सुधीमां सिद्धनां १००८ नाम छे प्रथम श्लोकमां-'जेमना प्रणिधानथी इन्द्रसंबंधि श्रीनी प्राप्ति, ए तो आनुषंगिक फल छे पण मुख्य फल तो महोदय=सिद्धिनी प्राप्ति छे एवा सिद्धर्नु अमे ध्यान करीए छीए" एम जणाव्युं छे. अने बीजा श्लोकमां-"सिद्धनां १००८ नामनु स्मरण, ए सज्जनोने शरणरूप छे तथा सर्व मंगलोमां श्रेष्ठ मंगलरूप छे." एम जणाव्यु छे.
दसमा शतकना बारमा श्लोक पछीना प्रथम श्लोकमां-“जेओ प्रभातमा जागरूकपणे आ . एक हजार आठ सिद्धनामनो पाठ करे छे तेओ वारं वार स्वर्गनां सुख भोगवीने सिद्धि मोक्ष ने पामे छे, एमां संशय नथी." एम जणावीने सिद्धनामकोशना पाठनु माहात्म्य सूचव्यु छे. अने अंतिम शार्दूलविक्रीडितछंदमां कर्ताए पोतानो परिचय आ प्रमाणे आप्यो छे-"गणोना समूहथी स्वच्छ अने सामर्थ्य गा धामरूप, श्रीविजयदेवसूरि सुगुरुना गच्छमां श्रेष्ठ सामर्थ्यने पामेला जीतविजय नामना प्राज्ञ पुरुष छे..तेमना गुरुभाई अने ज्ञानिओमा श्रेष्ठ एवा नय

Page #340

११
. महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिसमुञ्चितः वेजयजीना बालक-शिष्य यशोविजय नामना मुनिए आ [सिद्धनामकोशरूप] किंचित् तत्त्वने का छे." नहोपाध्याय श्रीयशोविजयजी
जैन श्वेतांबर मूर्तिपूजक परंपरामां आजथो २८८ वर्ष पूर्वे, भारतना मूर्धन्य विद्वानो अने संतोनी आगली होळमां मनायेला न्यायविशारद महामहोपाध्याय श्रीमद् यशोविजयजी महाराजना जन्मसंवत विषे जुदां जुदां विधानो थयां छे. ज्यारे तेमनो निर्वाणसंवत १७४३ छे, एमां खास मतभेद नथी. निर्वाणसंवतना संबंधमां प्रसिद्ध विद्वान प्रो० श्री हीरालाल र० कापडियाए वि० सं० १७४५ने प्राधान्य आप्युं छे, अने ते उ० श्री यशोविजयजी कृत 'प्रतिक्रमणहेतुगर्भसज्झाय'ना रचनासंवतना “युग युग मुनि विधु" पाठनो अर्थ वि० सं० १७४४ मानीने. पण प्रो० कापडियाना विधान पछीना वर्षीमां पूज्यपाद आगमप्रभाकर मुनिवर्य श्री पुण्यविजयजी महाराजने 'प्रतिक्रमणहेतुगर्भसज्झाय'नी वि० सं० १७४३ मां लखायेली प्रति मळी छे, आथी हवे प्रस्तुत निर्वाणसंवत १७४३ मानवामां आपत्ति नथी..
उ० श्री यशोविजयजोना जीवन अने कवननो परिचय अनेक विद्वानोए विस्तारथी आपेलो होवाथी अहीं ते सबंधमां प्रो० कापडिया रचित 'यशोदोहन' ग्रंथ तथा ५० पू० पं० श्री यशोविजयजी महाराजे संपादित करेला अने तेमनी प्रेरणाथी संपादित थयेला उ० श्री यशोविज जो रचित ग्रंथो जोवानो भलामण करूं छु. आ ग्रंथो 'यशोभारतीप्रकाशन' तरफथी प्रकाशित यया छे.
उच्चारादिना कारणे जेमने संस्कृत भाषा अघरी लागती होय तेवा धर्माभिमुख वर्गनी अभ्यर्थनाथी के विशेष उपयोगितानी दृष्टिए सर्वसाधारण लोकभाषामा 'सिद्धसहस्रनामवर्णनछंद' नी रचना पण उ० श्री यशोविजयजीए करी छे. आ छंदनी संपूर्ण प्रति उपलब्ध थई नथी. जे भाग उपलब्ध छे तेनुं प्रथम प्रकाशन 'श्रीमद् यशोविजयोपाध्यायविरचित गूर्जरसाहित्यसंग्रह' नामना ग्रंथमां थयु छे, जुओ तेनुं १३३ मुं पृष्ठ प्रकाशक बावचंद गोपालजी-मुबई. आना आधारे, जैनधर्मप्रसारक सभा (भावनगर) तरफथी प्रसिद्ध थयेली 'अर्हन्नामसहस्रसमुच्चय' नामनी पुस्तिकामां आपेलां विविध स्तोत्रोनी साथे आ 'सिद्धसहस्रनामवर्णन छंद'ने पुनः मुद्रित कर्यो छे. आ पुनः मुद्रणमां, प्रस्तुत छंदना कर्ता उ० श्री यशोविजयजी हशे के केम? एवी शंका जणावी छे. एनी सामे 'यशोदोहन' ग्रन्थमां प्रो० कापडियाए प्रस्तुत छंदना कर्ता 30 श्री यशोविजयजी केम न होई शके ? तेम जणाव्युं छे. प्रो० कापडियाना आ विधानने प्रस्तत सिद्धनामकोश' पुष्टि आपे छे. प्रसिद्ध थयेला 'सिद्धसहस्रनामवर्णनछंद'मा एक हजार नाम नथी ए बराबर, पण तेना प्रारंभमां मङ्गलाचरण नथी तेथी अनुमान करी शकाय के 'सिद्धनामकोश' नी जेम 'सिद्धसहस्रनामवर्णनछंद'मां पण एक सो के तेथी वधारे शब्दोना समुच्चयरूपे विभागो कर्या होय जेमांनो अन्तिम विभाग प्राप्त थयो छे, जे अहो जणाव्या प्रमाणे मुद्रित थयो छे. .
प्रस्तुत कोशना संपादन कार्य माटे पोताना ग्रंथसंग्रहनी हस्तलिखित प्रति उदारभावे उपयोग करवा माटे आपी छे ते बदल पूज्यपाद आगमप्रज्ञ आचार्य भगवंत श्रीविजयजंबूसूरी

Page #341

१२
सिद्धनामकोशः श्वरजीनो तथा परम पूज्य पं० श्री यशोविजयजी गणिवरनो विनीत भावे उपकार मान छ.
__'य०' प्रतिना लेखकनो निर्णय करवा माटे लालभाई दलपतभाई भारतीय संस्कृति विद्यामन्दिरना मुख्यनियामक श्री दलसुखभाई मालवणियाए उ० श्री यशोविजयजीना स्वहस्ते लखायेली प्रतिओ जोवानी अनुकूळता करी आपो ते बदल तेमना प्रत्ये आभारनी लागणी व्यक्त करूं छु.
'य' प्रतिनी लिपि साथे उ० श्री यशोविजयजीए लखेला ग्रंथोनी लिपिनी सरखामणी करवामां सहायक थवा बदल लक्ष्मणभाई भोजक प्रत्ये कृतज्ञभाव जणाबु छु.

Page #342

न्यायविशारदमहामहोपाध्यायश्रीमद्यशोविजयगणिसमुच्चितः सिद्धनामकोशः
ऐन्द्री श्रीः प्रणिधानस्य फलं यस्यानुषङ्गिकम् । मुख्य महोदयप्राप्तिस्तं सिद्धं प्रणिदध्महे ॥ | १ |
तस्याष्टसहस्राख्यास्मरणं शरणं सताम् । मङ्गलानां च सर्वेषां परमं मङ्गलं स्मृतम् ॥२॥ अनादिशुद्धः १ शुद्धात्मा २ स्वयंज्योतिः ३ स्वयम्प्रभुः ४ | केवल: ५ केवली ६ ज्ञानी ७ केवलात्मा ८ कलोज्झितः ९ ||३|| सार्द्धसत्त्रि कलातीतो १० न्यूनाधिक कलानिधिः ११ ॥ Dear १२ नन्तात्मा १३ऽनन्तप्राप्ति १४ रनन्तजित् १५ ||४|| परमेष्ठी १६ परब्रह्म १७ परमात्मा १८ सनातनः १९ । सदाशिवः २० पर ज्योतिः २१ ध्रुवः २२ सिद्धो २३ निरञ्जनः २४ ॥५॥ अनन्तरूपो २५ऽनन्ताख्य २ ६ स्तथारूप २ ७स्तथागतः २८ ।
यथारूपो २९ यथा जातो ३० यथाख्यातो ३१ यथास्थितः ३२ ॥६॥ लोकाप्रमौलि ३३ लोकेशो ३४ लोकालोकविलोककः ३५ । लोकेडयो ३६ लोकपो ३७ लोकत्राता ३८ लोकाग्रशेखरः ३९ ॥७॥ विश्वदृग् ४० विश्वतश्चक्षुः ४१ विश्वतः पाणि४ २ रात्मभूः ४३ । स्वयम्भू ४४ र्विश्वतो बाहु४५ विश्वात्मा ४६ विश्वतोमुखः ४७ ||८|| विश्वकृ ४ ८ द्विश्वरूपश्च ४९ विश्वव्यापी ५० विधु५१ विधिः ५२ । विश्वशीर्षो ५३ नमद्विश्वो ५४ विश्वाधारश्च ५५ विश्वसुः ५६ ||९|| विश्वम्भर [:] ५७ शिवो ५८ विश्वावतारो ५९ विश्वदर्पणः ६० । विश्वख्यातो ६१ जयो ६२ मृत्युञ्जयो ६३ मृत्युनिवारण ६४ ॥ १० ॥ सर्वादिः ६५ सर्वगः ६६ सर्वजनीनः ६७ सर्वदर्शनः ६८ ।
सुश्रुतः ६९ सुस्थितः ७० सुस्थः ७१ पुराणः ७२ प्राक्तनो ७३ विभुः ७४ ॥११॥ विधिशेषो ७५ विधेः सारः ७६ परो विधि- निषेधतः ७७ । प्रशान्तवाह्य ७८ निर्वाच्यो ७ ९ दि सभागपरिक्षयी (१) ८० ॥ १२ ॥ अपदी ८१ नक्षरो ८२ निच्छो ८३ ह्यतद्वयावृत्तिलक्षणः ८४ । ब्रह्मचर्यफलीभूतो ८५ ब्रह्मो ८६ ब्रह्मपदस्थितः ८७ ||१३||

Page #343

१४
सिद्धनामकोशः
आत्मवान् ८८ वेदवान् ८९ विष्णु ९० ब्रह्मवान् ९१ ब्रह्मसम्भवः ९२ । सूक्ष्मः ९३ परात्परो ९४ जेता ९५ जयी ९६ सर्वमलोज्झितः ९७ ॥१४॥ उपासनानां फलदः ९८ उपास्यत्वेन देशितः ९९ ।
सर्वाविप्रतिपन्नश्च १०० कृषोष्टकुशलानि नः ॥ १५ ॥
॥ इति महोपाध्यायश्री यशोविजयगणिमुच्चिते राजनगरवास्तव्य सङ्घमुख्यसाह 'पनजी' सुश्रूषिते सिद्धनामकोशे प्रथमशतकप्रकाशः ॥ | १ ||
धर्मवि१द्धर्मकृ२द्धर्मी ३ धर्मात्मा ४ धर्मदेशक: ५ । सुधर्मा ६ धर्मदो ७ धर्म नायको ८ धर्मसारथिः ९ ॥१॥ दशधर्मा १० नन्तधर्मा ११ धर्मधारः १२ स्वधर्मगः १३ । परधर्मविनिर्मुक्तो १४ धर्मप्रापी १५ विधर्मभृत् १६ ॥२॥ धर्मचक्री १७ महाधर्मा १८ धर्ममूर्ति: १९ सुधर्मदृग् २० । धर्माङ्ग २१ धर्मसन्यासी २२ धर्माधर्मविवर्जितः २३ ॥३॥ धर्मोत्तरो २४ धर्म कीर्ति २५र्धर्ममुद् २६ धर्ममण्डलः २७ । धर्मानोघा २८ धर्ममौलि२९र्धर्माग्री ३० धर्मशासनः ३१ ॥४॥ धर्मक्षमी ३२ धर्ममृदु३३ र्धर्मजु ३४धर्म संयमः ३५ ।
धर्मसत्यो ३६ धर्मतपा ३७ धर्मब्रह्मा ३८ शुचिस्तत[:] ३९ ॥ ५ ॥ धर्मत्यागी ४० धर्ममुक्ति ४ १र्धर्मस्थो ४२ धर्मशाश्वतः ४३ । धर्मलभ्यो ४४ धर्मसेव्यो ४५ धर्मश्रद्धावशंवदः ४६ ||६||
धर्मधातुः ४७ क्षमाधातुः ४८ शुद्धधातु४ ९रधातुभाग् ५० । श्रीपातश्च ५१ निपातश्च ५२ हृीपातः ५३ पातकक्षयी ५४ ॥ ७॥ श्रेष्ठः ५५ स्थविष्ठः ५६ स्थविरो ५७ ज्येष्ठः ५८ प्रष्ठः ५९ पुरोहितः ६० । गरिष्ठधी ६१ररिष्टच्छिद् ६२ बहिष्ठो ६३ निष्ठ एव च ६४ ॥ ८ ॥ व्योममूर्ति६५रमूर्तिश्चा६ ६न्तरिक्षात्मा६७ नभोमयः ६८ ।
गगनात्मा ६९ महाकाश७० श्वाम्बरात्मा ७१ निरम्बरः ७२ ॥ ९ ॥ सुयज्वा ७३ यज्ञपुरुषो ७४ यज्ञाङ्ग७५ममृतं ७६ हविः ७७ । धर्मयज्ञो ७८ महावीरो ७९ यजमानो ८० नियाजभाग ८१ ॥ १० ॥ मन्त्रमूर्ति ८२ मन्त्र चीजं ८३ मन्त्रन्यासश्च ८४ मन्त्रराट् ८५ । महामन्त्रो ८६ मन्त्रपति ८७६ ( ६ ) स्थानं ८८ सुमन्त्रभूः ८९ ॥ ११ ॥

Page #344

महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिसमुच्चितः चिन्मन्त्रो ९० मन्त्रसंस्थानो ९१ मन्त्रेड्यो ९२ मन्त्रपूजितः ९३ । मन्त्रमात्रः ९४ स्फुरन्मन्त्रो ९५ मन्त्रदेवश्च ९६ मान्त्रिकः ९७ ॥१२॥
ञ्चमङ्गलमन्त्रश्च ९८. सर्वमन्त्रावतारवान् ९९ । मन्त्रप्रत्यक्षरूपो २०० यस्तस्मै भगवते नमः ॥१३॥ - ॥ इति महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिसमुच्चिते राजनगरवास्तव्यसङ्घमुख्य-मा पनजी'सुश्रूषिते सिद्धनामकोशे द्वितीयशतकप्रकाशः ॥२॥
जगनाथो १ जगज्ज्येष्ठो २ जगत्स्वामी ३ जगत्पिता ४ । अगन्नेता ५ जगद्धर्ता ६ जगबन्धुज्जगद्गुरुः ८ ॥१॥ जगत्त्राता ९ जगत्पाता १० जगद्रक्षो ११ जगत्सवः १२ । जगदीशो १३ जगत्स्रष्टा १४ जगद्वन्द्यो १५ जगद्वितः १६॥२॥ जगत्पति १७जगन्मान्यो १८ जगच्छास्ता १९ जगन्मुखम् २० । जगच्चक्षु२१र्जगन्मित्रं २२ जगदीपो २३ जगत्सुहृत् २४ ॥३॥ जगत्ज्यो २५ जगद्धयेयो २६ जगद्वि२७ज्जगदर्यमा २८१ जगन्माता २९ जगभ्राता ३० जगभानु३१जगन्मणिः ३२ ॥४॥ जगदैर्यो ३३ जगच्चिन्त्यो ३४ जगत्काम्यो ३५ जगत्प्रियः ३६ । जगद्धेतु३ जगत्केतु ३८र्जगत्सीमा ३९ जगन्निधिः ४० ॥५।। जगवैद्यो ४१ जगज्ज्योति४२र्जगत्पोषी ४३ जगवृषः ४४ । जगत्पूषा ४५ जंगधूर्यो ४६ जगद्बीजं ४७ जगत्तरः ४८ ॥६॥ जगत्सारो ४९ जगन्मूलं ५० सिद्धार्थः ५१ सिद्धशासनः ५२ । सिद्धस्थानः ५३ सुसिद्धान्तः ५४ सिद्धगी: ५५ सिद्धधीः ५६ सुधीः ५७ ॥७ भवाब्ध्यगस्ति५८र्भवहृद्५९ भवच्छि६०दपुनर्भवः ६१। कालातीतो ६२ भवातीतो ६३ भयातोतः ६४ कलातिगः ६५ ॥८॥ गुणातीतो ६६ रजोऽतीतः ६७ कल्पातीतः ६८ कुलातिगः ६९। वर्णातीतः ७० पदातीतो ७१ मार्गातीतो७२ऽक्षरातिगः ७३ ॥९॥ वाक्यातीतः ७४ स्मयातीतो ७५ वाचोऽतीतो ७६ नयातिगः ७७ ।
१. य० संज्ञकप्रतेः प्रथमं पत्रं विनष्टम्, अतो द्वितीयपत्रस्य प्रथमपृष्ठेः प्रारम्भः "प्र. त्यक्षरूपो" इत्यतो विद्यते ।। २. नमः ॥१३॥ द्वितीयशतकप्रकाशः २॥० ॥ ३ गत्सहृत् य० ॥ ४. जगद्गुरुः य० ।। ५. जगद्वि २७जेगद जं० ॥ ६. यो य० ।। ७. जगदुर्यो ज० ॥ ८. सिद्धातः य० ॥

Page #345

सिद्धनामकोशः वृत्त्यतीतः ७८ स्पृहातीतो ७९ न्यासातीतो ८० जनातिगः ८१ ॥१०॥ छन्दोऽतीतो ८२ जनातीतो ८३ लोकातीतो ८१ लया तेगः ८५ । योगातीत ८६स्तपोऽतीतो ८७ व्रतातीतो ८८ यमातिगः ८९ ॥११॥ ध्यानातीतो९० मनोऽतीत९१श्चिन्तातीत ९२श्चयातिगः ९३ । लेपातीतो ९४ गदातीतो ९५ कामातीत९६स्तमोऽतिगः ९७ ॥१२॥ वेदात तो ९८ वयोऽतीतः ९९ सर्वातीतश्च ३०० यः प्रभुः । कर्मेन्धनानि दह्यन्ते तस्य ध्यानाग्निना क्षणात्' ।।१३॥
॥इति महोपाध्यायश्रीयशोविजय-गणिसमुच्चिते समुख्य-सा पनजी-: सुश्रूषिते श्रीसिद्धनामकोशे तृतीयशतकप्रकाशः ॥३॥
अमृतात्मा १ऽमृतोद्भूतो२ऽमृतस्रष्टा३ऽमृतोद्भवः ४ । अमृतीघो५ऽमृताधारो६ऽमृताङ्गोऽमृतसंस्थितिः ८ ॥१॥ कृतज्ञः ९ कृतकृत्यश्च १० कृतधर्मा ११ कृतक्रतुः १२ । कृतवेदः १३ कृतात्मा च १४ संस्कृताप्ति १५रसंस्कृतः १६ ॥२॥ भावः १७ स्वभावो १८ निर्वगों १९ मुख्यवर्गो २०ऽपवर्गभाग २१ । सत्ता २२ पदार्थः २३ पूर्णार्थो २४ लक्षणार्थ२५ स्त्रिलक्षणः २६ ॥शा पभेशः २७ पद्मसम्भूतिः २८ पद्मभूः २५ पनविष्टरः ३० । हृत्पमस्थो ३१ महापमः ३२ पद्मः ३३ पद्मासनोदयः ३४ ॥४॥ हिरण्यगर्भः ३५ श्रोगर्भो ३६ विरञ्चि ३७ऎहिणश्च ३८ कः ३९ । वेदगर्भः ४० शतानन्दः ४१ पुराणज्ञः ४२ पुराणगः ४३ ॥५॥ विश्वरेता ४४ हंसर्गति ४५महामश्च ४६ हंसराह ४७ । प्रजापतिः ४८ प्रजानाथो ४९ हिरण्येशो ५० हिरण्मयः ५१ ॥६॥ हृषीकेशो ५२ नभःकेशः ५३ स्थाणु५४र्जिष्णु: ५५ पितामहः ५६ । भिषग्वरो ५७ऽगदङ्कारो ५८ वैद्यो ५९ वस्तगदो ६०ऽगदः ६१ ॥७॥ वरदः ६२ पारदः ६३ श्रीदः ६४ सिद्धिदः ६५ सर्वेशमैदः ६६ । वर्षीयान् ६७ वृषभो ६८ वर्षो ६९ वृषकेतु७०वृषध्वनः ७१ ॥८॥ महाबोधि७२वर्द्धमानो ७३ महर्द्धि७४वृद्धिलक्षणः ७५।। अहानि-वृद्धि७६स्तुल्यात्मा ७७ त्रिलिङ्गो ७८ऽतिस्त्रिलिङ्गकः ७९ ॥९॥ १. 'तू ॥१३॥ श्रीसिद्धनाम जं० ॥ २. गति४५र्धर्महंस जं० ॥

Page #346

महोपाध्याय श्रीयशोविजयगणिसमुच्चितः
निरक्षः ८० कृतभूरक्षो ८१ रक्षोहन्ता ८२ स्वरक्षितः ८३ |
"आत्मेक्षणः ८४ क्षणमयः ८५ शुभंयुः ८६ पुष्कलेक्षणः ८७ ॥ १० ॥ त्रयीमय ८८ केतु ८९र्धारावाही ९० त्रयोधरः ९९ ।
तेजोमय ९२स्त्रेता ९३ दशपारमितेश्वरः ९४ ॥ ११ ॥ त्रयीतनु ९५स्त्रयोगीतः ९६ पिटेकायदेशितः ९७ । त्रिस्थ ९८स्त्रिकरणोन्मुक्त ९९खि ब्रह्मप्रकृतिः ४०० श्रिये ॥ १२ ॥
॥ इति महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिसमुच्चिते सङ्घमुख्य-मा 'पनजी' सुपिते श्रीसिद्धनामकोशे चतुर्थशतकप्रकाशः ॥ ४॥
शक्तो १ निरेजः २ कूटस्थः ३ शीलेशः ४ शीलनायकः ५१ शैलेशः ६ प्राप्तशैलेशि७र्निश्चयी८ व्यवहारमुक् ९ ॥१॥ अनुपाधि १० रुपाधिनित् ११ सर्वोपाधिविशुद्धिमान् १२ । अनाचार्यो १३ऽनुपाध्यायो १४ गुरु १५र्गुरुशिरोमणिः १६ ॥२॥ स्वयम्बुद्धो १७ विबुद्धश्च १८ सम्बुद्धो १९ बुद्धजागरः २० । तुरीयावस्थित २१स्तुर्यः २२ सिद्धजागरिकात्रयः २३ ॥३॥ अशस्त्रः २४ शस्त्रमुक् २५ शस्त्रोज्झितः २६ शस्त्रविवर्जितः २७ । अशस्त्री २८ परमाशस्त्रो २९ शस्त्र भी ३० रकुतोभयः ३१ || ४ || दयासिन्धु ३२ र्दयापालो ३३ दयनेता ३४ दयानिधिः ३५ । दयालः ३६ स्वदयाचिह्नो ३७ दयाश्रेष्ठो ३८ दयोदयः ३९ ॥५॥ दयास्थाय ४० दयास्थानं ४१ सर्वशुद्धदयामयः ४२ ।
१७
दयापात्र ४३ दयामात्रो ४४ दयाव्याप्तो ४५ दयोन्नतिः ४६ ॥६॥ आत्माराम ४७श्चिदाराम ४ ८श्चिद्रामो ४९ रामसत्तमः ५० । श्रीरामः ५१ केवलारामो ५२ दयारामो ५३ विरामवान् ५४ ॥७॥ अनन्मरामो५५ऽति (ती) रामो ५६ महारामो ५७ मनोरमः ५८ । स्वतोरामः ५९ स्वयंरामः ६० केवल राम ६१ एव च ||८|| महेन्द्रार्क्ष्यो ६२ महेन्द्रेड्यो ६३ महेन्द्रो ६४तीन्द्रियार्थदृक् ६५ । अनिन्द्रियो ६ ६ ऽहमिन्द्रांच्य६ ७डतान्द्रो ६ ८तीन्द्रियदृक् ६९ स्वदृक् ७० ॥ ९ ३. श्रिये ॥ १२ ॥ श्रीसिद्धनामकोशे
१. आत्येक्षणः ज० ॥ २ पितृकं य० ॥ चतुर्थप्रकाशः ॥ ४॥ जं० ॥। ४. केवलाराम जं० ॥

Page #347

सिद्धनामकोशः भूतात्मा ७१ भूतभृद् ७२ भूतरक्षी ७३ भूताभयङ्करः ७४ । प्रभवो ७५ विभवो ७६ भूताधारो ७७ मतानुपग्रहः ७८ ॥१०॥ अन्तप्राणो ७९ महाप्राणः ८० प्राणदः ८१ प्राणितेश्वरः ८२ । प्राणेशः ८३ प्राणदयितः ८४ प्राणायः ८५ प्राणवल्लभः ८६ ॥११॥ प्राणोत्तर: ८७ प्राणगति ८८रप्राणः ८९ प्राणिनामिनः ९० । अग्राह्यो ९१ गहनं ९२ गूह्य ९३ प्रणवः ९४ प्रणवोत्सवः ९५ ॥१२॥ प्राणायामप्रकटितः ९६ प्राण मन्त्री ९७ जपञ्जपः ९८ । द्रष्टा ९९ कलङ्कलीभावः ५०० सिद्धः सिद्धिं ददातु नः ॥१३॥
॥ इति महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिसमुच्चिते राजनगरवास्तव्यसङ्गमुख्य-सा पनजी'सुश्रूषिते श्रीसिद्धनामकोशे पश्चमशतकप्रकाशः ॥५॥
महाशिवो १ महाज्योतिरमहासिद्धो ३ महाध्रुवः ४ । महादृष्टि५ महाप्राप्ति महारूपो ७ महायशाः ८॥१॥ महात्राता ९ महाचक्षु १ महाधारो ११ महाविधिः १२ । महाविभु १३र्महासारो १४ महावेदो १५ महागमः १६ ॥२॥ महोपास्यो १७ महाध्येयो १८ महाव्यापी १९ महामहः २० । महानाथो २१ महाज्येष्ठो २२ महास्वामी २३ महासुहृत् २४ ॥३॥ महानष्टा २५ महावन्यो २६ महामान्यो २७ महामुनिः २८ । महापूज्यो २९ महाभ्राता ३० महाकाम्यो ३१ महाप्रियः ३२ ॥४॥ महाहेतु३ ३महासीमा ३४ महावेधो ३५ महौषधः ३६ । महामार्गो ३७ महान्यासो ३८ महापूषा ३९ महाचलः ४० ॥५॥ महामूर्ति ४१महाचक्री ४२ महाराजो ४३ महानयः ४४।। महाकीर्ति ४५महास्फूर्ति४६ महासत्यो ४७ महातपाः ४८ ॥६॥ महामुक्ति ४९र्महात्यागी ५० महाब्रह्मा ५१ महाशुचिः ५२ । महाघातु५३महाप्रष्ठो ५४ महायज्वा ५५ महाहविः ५६ ॥७॥ महाव्योम ५७ महाबीजं ५८ महामात्रो ५९ महाधृतिः ६० । महाकृती ६१ महाभावो ६२ महावर्गो ६३ महाधरः ६४ ॥८॥ महासनो ६५ महाभूति६६महेशश्च ६७ महावृषः ६८ । महाशिष्टि ६९महादेशो ७० महाज्ञश्च ७१ महाव्रतः ७२ । ९॥ १. नः॥१३।। श्रीसिद्धनामकोशे पञ्चमशतकः प्र जं० ।। २. महाकृनि६१महाय०॥

Page #348

महोपाध्याय श्री यशोविजयगणसमुच्चितः
महागति७ ३ महास्थाष्णु ७४ महावृद्धि ७५ महाक्षणः ७६ । महागुरु७७र्महाणुश्च ७८ महावेशमा ७९ महावशी ८० ॥ १०॥ महाशको ८१ महाशीलो ८२ महाचार्यो ८३ महागुणः ८४ | महादयो ८५ महापात्रो ८६ महाव्याप्ति ८ ७र्महोन्नतिः ८८ ॥ ११ ॥ महार्णवो ८९ महामेरु ९० महाशास्त्रो ९१ महाधनः ९२ । महावसु ९३ महावेदो ९४ महापोतो ९५ महागृहम् ९६ ॥ १२ ॥ महादित्यो ९७ महासोमो ९८ महाप्रज्ञाकर ९ ९स्तथा । महाकवितारच ६०० श्रेयांसि वितनोतु नः ॥ १३॥
१९
॥ इति महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिसमुच्चिते [राजनगरवास्तव्य )] सङ्घमुख्य - सा 'पनजी' सुश्रूषिते श्रीसिद्धनामकोशे पशतकप्रकाशः ||६|| विजयो १ वैजयन्तश्च २ जयन्त ३ श्वापराजितः ४ । सर्वार्थसिद्ध५स्तीर्थार्चः ६ स्वयम्भूरमणो ७ जयः ८ ॥ १ ॥
सदातनः ९ सदाज्ञानः १० सदासत्यः ११ सदाश्रयः १२ । सदा सुहृत् १३ सदा सौख्यः १४ सदाविद्यः १५ सदोदयः १६ ॥ २ ॥ सदायोगः १७ सदाभोगः १८ सदातृप्तः १९ सदानघः २० । सदास्नातः २१ सदालेपः २२ सदोद्द्योतः २३ सदास्थितिः २४ ॥३॥ अतुल्यो २५ सदृशो २६ कल्पो २७८समानो २८ सवया २९ नगः ३० । अगो ३१ नगाधिराजश्च ३२ स्थावरो ३३ जङ्गमाश्रयः ३४ ॥४॥ प्रक्षीणबन्धः ३५ कामारिः ३६ प्रेमाणपरिधिः ३७ प्रधीः ३८ । कृतानन्दः ३९ कृतामोद : ४० कृतशर्मा ४१ कृतोदयः ४२ ॥५॥ कृतान्तसृद् ४३ कृतान्तच्छित् ४४ कृतान्तज्ञः ४५ कृतान्तहृत् ४६ । समयः ४७ समयातीतो ४८ विषमो ४९ विषमात्रजित् ५० ॥६॥ जितारि ५१रजितो ५२ धर्ममेघो५३ मोघश्च ५४ शम्भवः ५५ । सुप्रतिष्ठो ५६ दृढरथो ५७ विश्वसेनो ५८ महारथः ५९ ||७|| चिन्तामणिः ६० सुरमणिः ६१ कामकुम्भः ६२ सुरद्रुमः ६३ । रोहणो ६४ दक्षिणावर्तः ६५ कामधेनु६ ६ रकश्मलः ६७ ॥८॥ चिन्तितार्थप्रद ६ ८श्चैत्य ६ ९ श्चिरच्छाय ७० श्चिरस्थितिः ७१ । जैवातृको७२ऽनभिज्ञानो ७३ विस्पर्शः ७४ स्पर्शगोचरः ७५ ॥ ९ ॥
१. नः ॥ १३ ॥ श्रीसिद्वनामकोशे षष्ठशत जं० ॥ २. प्रमाणापरिधिः जं० ॥

Page #349

सिद्धनामकोशः असम्मोहाप्य ७६ उन्नेयः ७७ पुरुहूतो७८ऽवतारमुक् ७९ । दशलाक्षणिको ८० देशो८१ऽनुद्देशो ८२ऽनुपचारभूः ८३ ॥१०॥ बन्धुरो ८४ रुचिर ८५श्चारु८६र्बन्धू ८७ रुच्यश्च ८८ शोभनः ८९ । शतशावः ९० शतक्षश्च ९१ शततारः ९२ शताध्वगः ९३ ॥११॥ शतोपायः ९४ शताख्यानः ९५ शतकीर्तिः ९६ शतायः ९७ । शतगृह्यः ९८ शतोद्गीथः ९९ शतवृत्तिः ७०० श्रियेऽस्तु नः ॥१२॥
॥ इति महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिसमुच्चिते [राजनगरवास्तव्य महमुख्य-सा 'पनजी' सुश्रूपिते श्रीसिद्धनामकोशे सप्तमशत[क]प्रकाशः ॥७॥
धीशो. १ धियः पति २धीन्द्रो ३ धिषणः ४ शेमुखोधरः ५ । धोगणो ६ घीसमूहश्च ७ गीष्पतिश्च ८ गिरांपतिः ९ ॥१॥ वाचस्पति १०र्वचः स्रष्टा ११ बृहदात्मा १२ बृहस्पतिः १३ । बहदारण्यको[]द्योती १४ मनीषीशो १५ मनीषितः १६ ॥२॥ नयोत्क्रान्तो १७ नयोद्भेदी १८ ज्ञानगर्भः १९ प्रभास्वरः २० । रत्नगर्भो २१ दयागर्भः २२ पुण्यगर्भः २३ खगर्भगः २४ ॥३॥ लक्ष्मीशः २५ कमलानाथो २६ निमन्तु२७मन्तुमोचनः २८ । . आशामोचन २९ उद्दाम ३० भाशा विश्रामभाजनम् ३१ ॥४॥ धर्मयूपो ३२ धर्मगणो ३३ धर्मनेमि३४रकर्मठः ३५ । धर्मचक्रायुधो ३६ धर्मघोषणो ३७ धर्मपोषणः ३८ ॥५॥ स्पृहामुक्तः ३९ स्पृहात्यागी ४० स्पृहापशुः ४१ स्पॅहोशितः ४२ । दूरस्थो ४३ दूरदग् ४४ दूरपथ४५स्तथ्य ४६स्तिथिप्रणीः ४७ ॥६॥ अध्यात्मगम्यो ४८ऽध्यात्माङ्गो ४९ऽध्यात्माप्यो५०ऽध्यात्मलोचनः ५१ । अध्यात्माधित्यको५२ऽध्यात्मकैलाशो५३ऽध्यात्मशासनः ५४ ॥७॥ अध्यात्मवासो५५ऽध्यात्मा! ५६ऽध्यात्मार्को ५७ऽध्यात्मभास्करः ५८ । अध्यात्मांशु५९नाध्यात्मः ६० स्वाध्यात्मो६१ऽध्यात्मसङ्ग्रहः ६२ ॥८॥ अध्यात्मकोटि६३रध्यात्मसारो६४ऽध्यात्मपरिग्रहः ६५ । अध्यात्मसृष्टि६६रध्यात्मपवित्रो६७ऽध्यात्मपारगः ६८ ॥९॥
१. "म्मोहाख्य ७६ ० ।। २. °स्तु वः ॥१२।। श्रीसिद्धनाम जं० ॥ ३. मनीषीष्टो १५ जं० ।। ४. स्वगर्भगः २४ जं० ।। ५. स्पृहाधनः ४२ जं० ॥ ६. त्मसङ्ग्रहः ५४ जं० ॥ ७. "त्मशासनः ६२ जं० ।।

Page #350

महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिसमुच्चितः
अध्यात्मपूर्णो ६ ९ऽध्यात्मेष्टो७०ऽध्यात्मादयो७१७ध्यात्मसंश्रयः ७२ । अध्यात्मयज्ञो ७३ऽध्यात्मेन्द्रो ७४ऽध्यात्मेनो ७५ व्यात्मवासितः ७६ ॥१०॥ अध्यात्मभाव्यो७७ध्यात्मेो७८व्यात्माच्या ७९९व्यात्ममतः ८० । अध्यात्मरङ्गो ८१ऽध्यात्मार्थो ८ २ऽध्यात्माग्रो ८३७व्याममन्दिरम ८४ ॥११॥ अध्यात्मपूतो ८५ऽध्यात्मास्थो ८ ६ऽध्यात्माज्ञो८७व्यात्मसंवरः ८८ | अध्यात्मस्थो ८९sध्यात्मधनो९०ऽध्यात्मज्ञो ९१व्यात्मविष्टः २२ ॥१२॥ अध्यात्मपीठो९ ३ऽध्यात्मेलो ९४ध्यात्मेनो९५ऽध्यात्मसन्ततः ९६ । प्रध्यात्मो ९७ऽध्यात्मसन्तानो९८६य्यात्माख्यो ऽप्यात्मवि८००न्मुदे ॥१३॥
२१
॥ इति महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिसमुच्चिते [राजनगरवास्तव्य ] सङ्घमुख्य-सा' पनजी' मुषिते श्रीसिद्धनामकोशेऽष्टमरात [क]] प्रकाश ः ||८||
अभो १दो २ वो ३ नादो ४ स्वरो५ स्वानो ६ स्वनो७तिः ८ । अवृद्धि९रगुणो १० बिन्दु ११ राव सर्गो १२ग १ ३कनः १४ ॥ १ ॥ अहसो १५ मातृको १६ प्रत्याहारो १७घोषो १ ८नुपाहितः १९ । अनामा २० प्रातिपदिको २१ समास २२ऽविग्रही २३ग्रहः २४ ||२|| अनाख्यातो २५ऽकृदन्त २६ श्चातद्धितो २७नणु (नाणादिकः २८ |
योगो २९रूढि ३० रस्तो भो ३ १८च्छन्दा ३२ श्चाप्यनलङ्कृतिः ३३ ॥३॥ अपातो ३४ऽलम्बनो ३५ क्रान्ति ३६ रराशि ३७रनहर्गणः ३८ ।
अनतो ३९ नुन्नत ४० लग्नो ४ १६नुच्चो ४२ नीचो ४३ दिगन्तरः ४४ || ४ || अर्को ४५नाको ४६ नाट्यो ४ ७विभवो ४८ तनुभावकः ४९ । स्थायो ५० रसो५१ श्लो५२ गाथ५ ३काव्यो५ ४ गीति ५५ पिङ्गलः ५६॥५ अनिघण्टु५ ७३नध्यायो५८ऽसंहितो५९ऽवैद्यको६ •ऽव्यथः ६१ । अग्रामो६२९मूर्च्छनो६ ३ऽवाद्यो ६४ नेपथ्यो६ ५ऽनिङ्गितो६ ६ऽलयः ६७ ||६|| पश्यत्यात्मा६ ८ऽघनो६९ भाषो७० ह्यवै खरि७१रमध्यमः ७२ । अश्वेतो७३७पाटलो ७४७श्यामो ७५नोलो ७६७७पीतिमा ७८ ॥ ७॥
१. भावो ७७ जं० ॥। २ 'ध्यात्मायो ?ङ्गो) ८२ जं० ॥। ३. ध्यात्मेजो ९४ ध्यात्मे जो (१ड्यो) ९५ जं० ॥ ४ प्राध्याप्यो ९७ य० ॥ ५ न्मुदे ||१३|| श्रीसिकोशेऽष्टम जं० ॥ ६. अयोगो२९ भूमि ३० रस्ताभो ३१ जं० ॥ ७ कायो य० || ८. रनध्येयो ५८ जं० ॥

Page #351

सिद्धनामकोशः अतिक्तो७९ऽमधुरो ८० ऽनम्लो ८ १७कपायो८२ऽलवणो८३ऽकटुः ८४ । असौगन्ध्यो ८५ऽपदौर्गन्ध्यो ८६ऽनुष्णो ८७ऽशीतो ८८ऽस्वरो८९ऽमृदुः ९० ॥८॥ अस्निग्धो ९१ऽगौरवो९२ऽक्षो९३ऽसंस्थानो९४ऽलघु९५रस्मयः ९६ । अवेदो ९७ वेद सङ्गीतः ९८ श्रीयुक्तः ९९ श्रीपतिः ९०० श्रिये ॥९॥
॥ इति महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिसमुच्चिते [राजनगरवास्तव्य] सङ्घमुख्यसाह पन नी'मुश्रूपिते श्रीसिद्धनामकोशे नवमशतकप्रकाशः ॥९॥
आदिदेवो १ युगादोशो २ युगेशो ३ युगपो ४ युगः ५। उपज्ञा ६ समयोपज्ञ७मप्रत्यूहो ८ महाबलः ९ ॥१॥ शिवनाति १० महाशान्ति ? १ निर्वृतः १२ संवृतो १३ऽवृतः १४ । अरहा १५ अरुहो१६ऽरोह १७ आद्यध्येयः १८ पदोत्तरः १९ ॥२। आत्मरक्षा२०ऽऽत्मकवच२१मात्मत्राता२२ऽऽत्मपञ्जरम् २३ ।। अकुण्ठ२४स्यम्बकः २५ सार्वः २६ शर्वः २७ सर्वेश्वरो २८ मृडः २९ ॥३॥ आधेडय ३० आधचारित्र३१ माद्यमन्त्रः ३२ ऋगादिमः ३३ । आधवा ३४ गाद्य भू३५राधनेता३६ऽऽद्यर्षि ३७र्वृषादिमः ३८ ॥४॥ आधमेघः ३९ प्रधानाद्यः ४०श्माद्यो ४१ नाद्यो४२ निराक्रियः ४३ । नन्छो ४४ नादीनवो ४५ नन्द्याव? ४६ऽर्हः ४७ स्वस्तिको ४८ऽस्तिकः ४९ ॥५॥ प्रोढो५०ऽनूढो ५१ मन्त्रशिखो ५२ दीप्तो५३ऽरिघ्नो ५४ निरन्तरः ५५ । भद्रो५६ऽनीदृ५७गनिन्थस्थो५८ऽयुतसिद्धः ५९ सुसंयुतः ६० ॥६॥ अलोकस्कृग् ६१ लोकमध्यो ६२ लोकमान्यो ६३ विसंशयः ६४ । जागरूकः ६५ सदोन्निद्रो ६६ निस्तन्द्रो ६७ निःप्रमीलदृग् ६८ ॥७॥ अनिमेषो ६९ निमेषेन्द्रः ७० प्रमाकर्ता ७१ प्रमाप्यकः ७२ । प्रमाणं च ७३ प्रमाप्तम्प्रदानं ७४ शुद्धप्रमाश्रयः ७५ ।।८॥ प्रमापादानः ७६ सम्बन्धी प्रमायाः ७७ स्वप्रमोद्गतः ७८ । मार्गों ७९ मार्गप्रभु८० र्गिस्वामी ८१ मार्ग विशोधकः ८२ ॥९॥
१. °यः ९६ । अना९७ऽस्त्र्य९८ऽनपुषा संज्ञः ९९ श्रिये सिद्धान्तदेवता १०० ॥९॥ य० ॥ २. ॥९॥ श्रीसिद्धनाम जं० ॥ ३. शतप्र य० ॥४. युगनायकः ४॥ उपज्ञा ५ जं०, मूलगत 'युगपो ४ युगः ५' इति शब्दद्वयस्थाने जं० प्रतौ 'युगनायकः' इत्ये. कशब्दोल्लेखाद् या शब्दक्रमाङ्कविषये एकाङ्कन्यूनता जाता सा नवमश्लोकोत्तरार्द्धगतशब्दचतुष्क स्थाने शब्दपञ्चकोल्लेखात् क्रमाङ्कसंवादिनी बभूव ।। ५. मार्गो ७८ मार्गेश७९सन्मागौं ८०
८२ ||९|| जं० ॥

Page #352

महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिसमुच्चितः एकधी ८३रेका ८४रेकवेश्मै ८५कस्थिति ८६रेकभूः ८७ । एकोद्भव ८८५चैकमार्गः ८९ एकधामै ९० कशामनः ९१ ॥१०॥ एकातपत्र ९२ एकाज्ञ ९३ एकाग्र२.४ चैकमन्दिर: ९५॥ गभस्ति९६स्तरणि ९७स्तारः ९८ सविता ९९ वान्तनाशनः १००० ॥११॥ चतुष्कभागष्टगुणो २ दीनपो ३ भक्तवत्सलः ५ । कृपालुः ५ स्फीतकरुणो ६ धीरः ७ श्रीरमणः ८ श्रिये ॥१२॥
+'॥ इति महोपाध्यायश्रीयशोविनयगणिम् मुच्चिते [गजनगरवास्तव्य]सङ्घमुख्य-सा रतन सुत-सा पनजी'मुश्रूषिते श्रीसिद्धनामकोशे
दशमशतकप्रकाशः ॥१०॥
॥ सम्पूर्णमिदं श्रीसिद्धसहस्रनामप्रकरणम् ॥ 'अष्टोत्तरं नामसहसमेतत् पठन्ति ये प्रातरपप्रमीलाः । ते स्वर्गलीलामनुभूय भूयः सिद्धालयं यान्ति न संशयोऽत्र ॥१॥ गच्छे श्रीविजयादिदेवसुगुरोः स्वच्छे गुणानां गणैः,
प्रौढिं प्रौढिमधाम्नि जीतविजयप्राज्ञाः परामैयरुः । तत्सातीर्थ्यभृतां नयादिविजयप्राज्ञोत्तमानां शिशुस्तत्त्वं किञ्चिदिदं यशोविजय इत्याख्या मृदाख्यातवान् ॥२॥
॥ इति श्रीसिद्धनामानि ।।
४
१. → एतच्चिह्नद्वयान्तर्गतः पाठो जं० संज्ञकातौ नास्ति ।। २. उपेन्द्रवज्राछन्दः ।। . ३. शार्दूलविक्रीडितच्छन्दः । उपेन्द्रवज्रा-शार्दूलविक्रीडितच्छन्दसौ विहाय शेषरचनाऽनुष्टुप्छन्दोमयो शेया ॥ ४. 'इति श्रीसिद्धनामानि' इति य० प्रतौ नास्ति ।। ५. नि ॥ लिखितं राजनगरे सं० १७३९ वर्षे इति श्रेयः ॥ इति जं० प्रतौ लेखकलिखिता पुष्पिकाऽस्ति ।

Page #353

अनुबन्धफलगर्भा श्रीगौतमस्तुतिः ।
संपादक
पं. बाबुभाई सवचंद शाही
पं. हरिशंकर अंबाशंकर पंड्या भगवान महावीरना प्रथम शिष्य श्रीगौतम गणधरनी स्तुतिरूप आ कृति चमत्कारिक अने आल्हादक छे. गौतमस्वामीनु नाम जैनसंघमां अनेक रोते मंगळदायक गणवामां आवे छे. आधी ज अनेक स्तुतिओ स्तोत्रो तेमज रासो वगेरे तेमना नामधी उपलब्ध छे. तेओ जन्मे त्राह्मण होवा छतां भगवान महावीरनो एक ज वार उपदेश सांभळी तेमणे जैनधर्म अंगीकार कर्यो हतो. अने आजीवन तेनुं पालन करी तेओ मोक्षगामी चन्या हता. प्रस्तुत कृतिना कर्ता नंदिधर्मगणि छे. कवि प्रतिष्ठा सोमविरचित सोमसौभाग्य काव्य (प्रकाशक, जैन ज्ञानप्रसारक मण्डळ, मुंबाई, ईस्वीसन १९०५) ना दशमा सर्गना श्लोक ६० (पान १९२) मा कर्ता विषे नीचे प्रमाणे परिचय मळे छे. आ सिवाय तेमने अंगे अथवा तेमनी बीनी कृतिओ अंगे माहिती उपलब्ध भई शकी नथी. सद्व्याख्यानकला चमत्कृतसभो रत्नप्रभः पण्डितः शीलप्रोज्ज्वलशीलभद्रविबुधश्चारित्रिणामग्रणीः ।
तत्त दुर्गमशास्त्रपाठनकलास्पृक् नन्दिधर्मस्तथा
त्रेताग्निप्रतिमास्त्रयस्त्रिभुवने भान्ति स्म तेजोभरैः ॥ ६० ॥
"उत्तम व्याख्यानकळाथी सभाने चमत्कार पमाडनारा पण्डित रत्नप्रभसूरि, उज्ज्वळ शीलनु आचरण करनार पंडित शीलभद्रसूरि अने चारित्रीओम अग्रेसर तथा ते ते दुर्गम शास्त्रो
आचार्यो त्राणे जगतमा पोताना
भाववानी कळाने धारण करनारा नंदिधर्मसूरि आ त्रणे अपूर्व तेजना समूहथी त्रेता अग्निनी जेम शोभता हता "
उपरना लोकमां "दुर्गम शास्त्रोने भणाववानी कळाने धारण करनारा " आ प्रमाणे विशेषण आपवाथी तेओ अपूर्व कोटिना विद्वान थयेल होय तेम जणाय छे.
प्रस्तुत कृतिनी संक्षिप्त रचनामां पण तेमणे व्याकरणमां आपेल धातुओना मुख्य मुख्य सघळा अनुबंधोनुं फल गर्भित रीते समाई जाय तेवा धातुओना प्रयोगोनी गुंथणी करवा पूर्वक श्री गौतमस्वामीनी स्तुति करेल छे.
स्तुतिना अवचूरिकर्ता पण असाधारण विद्वान छे. तेओए स्तुतिकारना सघळा प्रयोगोने संक्षेपथी पण विशद रीते अवचूरिमां वर्णव्या छे. तेमणे अंते पोतानु नाम सूचवेल नथी आधी ते अंगे प्रकाश पाथरी शकायो नथी.
आ कृतिनु संपादन वे प्रतिओने आधारे करवामां आवेल छे.
(१) लालभाई दलपतभाई भारतीय संस्कृति विद्यामन्दिर, अमदावाद. आ ज्ञानभंडारनी प्रतिनो क्रमांक १५९५४ छे. प्रतिनां पत्र २ छे. परिमाण २६४११.५ से. मी. छे. प्रति सुवाच्य तेमन आकर्षक रीते लखायेली छे. परंतु पानु चोंटी गयेल होवाथी केटलाक अक्षरो वांची शकाया न हता जे बीजी पाटणनी प्रतिने आधारे पूर्ण करवामां आव्या छे, प्रति पंचपाठमा लखायेली छे. आ प्रतिनी ला संज्ञा राखेली छे,

Page #354

१५
श्रीगौतमस्तुतिः । (२) आ प्रति श्री हेमचन्द्राचार्य ज्ञानभंडार, पाटणमा रहेल प्रवर्तक श्रीकान्तिविजयजी ज्ञानभंडारनी छे. तेनो नंबर १२२९६ छे. पत्र. १ छे. परिमाण २६५४१९१५ से. मी. छे. प्रति सूक्ष्म अक्षरथी पंचपाठमां सुवाच्य रीते लावायेलो छे. आ प्रनिनी पा. संज्ञा रावधामा आवेली छे.
प्रथम प्रतिमां नव प्रलोकमां स्तुति समाप्त थाय छे. बीजी प्रतिमा स्तुतिना दशा लोक छे. आठमा अने नवमा लोकनो भावार्थ लाभग सत्रो छ, पण शाब्दिक रचनामा फेरफार छे. दशमो श्लोक उपसंहार-सूचक छे.
ला. द. भा. सं. विद्यामंदिरवाळी प्रतिमा स्तुतिनी अवचूरि विस्तारथी आपवामा आयो छे. परंतु कोई कोई स्थाने साधारण अशुद्धि छे. पाटणवाळी प्रतिमा अमुक अमुक स्थाने अवचूरि संक्षिप्त करेली छे. जे पाठांतर उपरथी जोई शकाशे. पाटणवाळी प्रतिमा आठमा थी दशमा लोक सुधीनो अवचूरि भिन्नतावाळी छे. जे आमां पाछळ आपवामां आवी छे. अवचूरि हावाथी स्तुतिनो भावार्थ समजवामां सरळता थाय छे..
आ संपादनमा नीचे प्रमाणे पुस्तकोनो उपयोग करवामां आवेल छे. (१) श्री सिद्ध हेमचन्द्र व्याकरण.
(प्रकाशक : आणंदजी कल्याणजी पेढी. अमदावाद. वि. सं. १९९१) (२) श्री सिद्धहेम शब्दानुशासन. (प्रकाशक : जैन ग्रन्थ प्रकाशक सभा.. अमदाबाद.
वि. सं. १९९८) (३) श्री हैमप्रकाश महाव्याकरण उत्तरार्ध, (प्रकाशक : श्री श्रुतज्ञान अमीधारा शानमन्दिर
. मु. वेडा. वि. सं. २०१०) (४) श्री हैमबृहत्प्रक्रिया (प्रकाशक : हेमचन्द्र ग्रन्थमाला, अमदावाद ई. स. १९३१) (५) सिद्धान्तकौमुदी व्याकरण.
(२)

Page #355

श्री गौतमस्तुतिः अनुबन्धफलगर्भा ।
श्री गौतमाय नमः ।
श्रीवर्धमान शिष्याग्रणीर्महिमधाम ! गौतमाहगुरो ! | अनुबन्धफल श्लोकैस्त्वामज्ञोऽपि स्तुवन्नस्मि ॥ १॥ आर्या || अस्यावचूरिर्लिख्यते, यथा
हे * श्रोगौतमाहगुरो ! अनुबन्धा अकारादिकारपर्यन्तानां यत्फलं तदाधारत्वेनाधारस्याधेयोपचारात् फलमेव ये प्रयोगाः तेषां तैर्वा ये लोका वृत्तविशेषास्तैः कृत्वा त्वामज्ञोऽप्यहं स्तुवन्नस्मीति योगः । अत्र श्री वर्धमान - शिष्याग्रणीरिति पदं श्रीवीरस्येव श्रीगोतमस्यापि भृशं स्तुत्यर्हतां प्रतिपादयति । महिमेत्यादि तु यदज्ञोऽप्यनन्तगुणं भगवन्तं स्तोतुं शक्नोति, तत्र भगवद्धेतुरित्यर्थं व्यक्ति तथा श्लोकैरिति पदं प्राय आर्यानिबद्धायामप्यस्यां स्तुतौ न दुष्टम् ।
"भवइ य इत्थ सिलोगो पेहेइ हिआणुसासणं" इत्यादावपि तथा दर्शनात् । बैन् वृत्तरचनामनु लक्षीकृत्य ये फलभूताः श्लोका यशांसि तैर्हेतुभिः काव्यं भवतीत्यर्थान्तरसूचनाच्च । न च यैशसां काव्यफलभूतत्वमयुक्तं, "काव्यं यशसे" इत्यादिवचनात् । अथानुबन्धाः--अकारः सर्वत्र उच्चारणार्थः । यथा “असक भुवि” (अदा० है. बृ.प्र.पू. ५४२) वर्तमा० मिवि अस्मीति ॥ १ ॥
अथ प्रस्तुतस्तुतिमाह
मिन्नेधमानमुद् यो भजते नन्दन् भवन्तमस्त्वाऽन्यत् । विष्णुमसित्वा तमचिक्रीडत् श्रीर्नाविजच्चैस्मात् ॥२॥
'मिन्नेत्यादि । स्निह्यवर्धमान हर्षोऽते एव नन्दन् समृद्धिमान् । यः कैश्चिदन्यद् गृहकार्यचिन्तनादि अस्त्वा क्षिप्त्वा भवन्तं भजते । तं नर ं श्रीलक्ष्मीर्विष्णुं स्वप्राणप्रियमसित्वा मुक्त्वाऽचिक्रीडत् व्यलीलसदिति । ( नु) यथा स्वप्राणेश
* गौ० पा. । १. ० हपर्यन्तानाम् पा । २. भगवानेव हेतु ० पा । ३. अथवा बन्धं पा. । ४. कीर्तयः पा. ५. ०भिरित्यर्थव्यक्तेः पा । ६. कीर्त्तीनां पा । ७. काव्यस्य पा. । ८. काव्यं कुर्वीत कीर्तये इत्युक्तेः पा. ।
काव्यं यशसेऽर्थकृते व्यवहारविदे शिवेतरक्षतये ।
सद्यः परनिर्वृतये कान्तासंमिततयोपदेशयुजे ॥ इति सम्पूर्णा कारिका. (का. प्र. प्रथम उ.-३ का. २)
९. अथ स्तुतिमाह पा । १०. निन्द्यान्यकृत्यमस्त्वा त्वाम् पा । ११. तस्मा० पा. । १२. 'त.....मान्' अयं पाठो नास्ति ला. । १३. कश्चिद् गर्हितापरगृहव्यापारं पा. । १४. ननु पा. । १५. ० शमसित्वा पा ।

Page #356

श्रीगौतमस्तुतिः। मुक्त्वा श्रीरमुं नरमचिक्रीडत्तथाऽमुमपि मुक्त्वा कदाचिदन्यः कश्चित् क्रीडितो भविण्यतीत्याह- नाविजच्चास्मान्न पृथगभूदित्यर्थः । इह हरिप्रियासंपदोरमेदेम उपन्यासः 'कलासंपदोः कामध्वजे मकरमत्स्ययो रित्यादिना तथा प्रतिपादनात् । भजते इत्यत्र वर्तमानापरो निर्देशो भगवतो मुक्तिप्राप्तत्वेन साक्षादाश्रयणाऽयोगेऽपि मनसाSSश्रयणेप्येतत्फलमित्यर्थव्यक्त्यर्थम् । अचिक्रीडदित्यत्र चातीतत्वेन निर्देशश्वेद विनय भजसि तर्हि दुःशिष्यो जात एवेत्यादाविव भजननैरन्तर्येणावश्यकफलसद्भावल्यापनार्थः । एवमग्रेऽपि स्वयं ज्ञेयम् ॥२॥
न च भजनमेव फलवदपि तु स्तवनमपीति तत्फलमाह-- नेन्दोर्यदवैक्षीज्जगदगमच्च प्राकटीत्तदस्य यशः । योऽनुद्विग्नमनास्त्वाममोहितः स्तोष्यते नेतः ॥३॥
'नेन्दो रिति । हे नेतः ! स्वामिन् । न मुह्यतीति हे अमोहितर मूढतामुक्त ! [अनुद्विग्नमनाः] अभग्नचेता यस्त्वां स्तोष्यते तस्य जनस्य तद्यशः प्राकटीत् प्रकटोऽभूत् । यत् इन्दोचन्द्रसकाशान्नावैक्षीदौज्ज्वल्येन न पृथगभूत् । जगद कर्मतापन्नम् अगमञ्च व्यापच्चेति । मा भूत् स्तुतिकर्तुः स्वात्मनि यशःप्रकाशनादनौचित्यं स्तुतेरुपलक्षणमात्रत्वं च । न च स्तुतिकाल एव यशःप्रादुर्भावोऽपि तु तदभिप्राये प्रागपीति ज्ञापनार्थं च स्तोष्यते इत्यत्र भविष्यन्तीपरो निर्देशः ॥३॥
भजनस्तुत्योरभावे भगवद्वाक्याराधनेऽपि फलमाह--- त्वदमोग्धृतप्रियङ्कर ! प्रशिश्रियाणापरागवाक्यं यः। सेवेतैष ऋतीयितविपदापोत्फुल्लसारधिम् ॥४॥
त्वदित्यादि । त्वत्सम्बन्धि । न मुह्यति न शास्त्रार्थे विपर्यस्यतीति अमोग्ध अत एव धातूनामनेकार्थत्वात् । ऋतं सत्यं प्रियङ्करं हितं 'उपसर्गेण धात्वर्थो बलाद'न्यत्र नीयते' । इत्युक्तेः प्रशिश्रियाणं प्रशान्तम् अपरागं नीरागं च वाक्यं वचो यः सेवेत । एष जन ऋतीयितापद्' गतव्यसनः सन्नुत्फुल्लसारर्धिमुल्लसत्स्थिरसम्पदम् आप लेभे इत्यर्थः । 'अमोग्धृत' इत्यत्र "ऋतो वा तौ च (सि.हे.सू.१-२-४) इति
१. कदाचिद्० पा. । २. नास्ति 'कदाचिद्' पदम् पा. । ३ ०० पा. । ४. ०र्थः पा. । ५. योऽभग्नचेतास्त्वां पा. । ६. स्थ० पा. । ७. यदिन्दो० पा. । ८. । ०श्चन्द्रात् पा. । ९. रशक्ती पा. । १०. तीति पा. । ११. तथा 'उप० पा । सिद्धान्तकौमुद्याम् भूधातुस्थले उद्धृतमिदम् 'प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत्' । इत्युत्तरार्धम् ।

Page #357

श्रीनन्दिधर्मग णिविरचिता
सूत्रेण ऋता सह ऋदेव । न च प्रशिश्रियाणेत्यत्र *रेफसंयुक्तेन पकारेण छन्दोभङ्गः शङ्कनीयः। पादादिस्थितरेफसंयुक्तव्यञ्जनेन प्राग्गुरुत्वायोगात् । 'अल्पव्ययेन सुन्दरि ! ग्राम्यजनो मिष्टमश्नाति' इत्यादावपि तथादर्शनेन ।
मथोदाहरणानि - आत् 'आदित' (सि. हे. सू. ४-४-७१ ) इति सूत्रेण कयोरादौ इनिषेधार्थी, यथाऽत्र 'त्रिमिदाचू स्नेहने' ( है बृ. प्र. पृ. ५५२) मिद् । अकर्मकत्वात् 'गत्यर्थाकर्मक०' (सि. हे. सू. ५ - १ - ११ ) इति [आादिना ] कर्तरि 'ज्ञानेच्छाचार्थजीत०' (सि.हे.सू.५-२-९२ ) इति [आदिना] सैति के इडभावात् क्तैस्य दस्य च नवे मिन्नेति ।
इत् । 'इङितः कर्तरि' (सि.हे. सू. ३-३-२२) सूत्रेण कर्तर्यात्मनेपदार्थो, यथा'एधि वृद्धौ' (भ्वा०है.बृ.प्र.पू. ५१६) एधू आत्मनेपदित्वादनिशि शैवमागमे च धमानेति ।
ईत् 'ईगित:' (सि.हे.सू.३-३-९५) इत्यनेन फलवति कर्तर्यात्मनेपदार्थो यथा 'येथा 'भजीं सेवायाम्' (भ्वा० है. बृ. प्र. पृ. ५२४) भज् वर्तमाना ते शत्रू भजते इति ।
-12-30
उत् “उदितः स्वरान्नोन्तः” (सि. हे. सु. ४-४-९८) इति नागमार्थो यथा - ' नदु समृद्धी' (भ्वा ० है . बृ. प्र. पृ. ५०४ ) नद् उदित्वान्नोन्तः शत्रादौ च नन्दन्निति । 'ऋदुदितः' (सि.हे. सू. १-४-७० ) इत्यनेन च नागमार्थो यथा- न शतरि । तथा 'भांकू दीप्तौ' (अदादि है. बृ.प्र.पू. ५४८) भा 'भातेर्ड वतुः ' ( उणादि. सू. ६६. सि.कौ ) इति वति(तो) उभयत्र घुटि ऋदित्वादुदित्वाच्च नोन्ते नन्दन् भवन्तम् इति च ।
ऊत् " ऊदितो वा" (सि.हे. सू. ४ - ४ - ४२ ) इति क्त्वादो इविकल्पार्थो यथा । ‘असूच् क्षेपणे' (है.बृ. प्र. पृ. ५५४) । अस् । क्वायां विकल्पादिटि वाऽस्त्वा - Sसित्वा चेति ।
* 'हे' इति विकल्पेन गुरुत्वविधानात् । इद सूत्र मङ्गादास महोदयैः स्वकीयछन्दोमञ्जय पिङ्गलसूत्रस्थमिति लिखितं परन्तु पिङ्गलसूत्रे क्वापि न दृश्यते । १. ०स्थेन पा. । २. तरुण सर्षपशाकं नवौदनं पिच्छिलानि च दधीनि । इति पूर्वार्धम् । पादान्तलघोर्विकल्पेन गुरुत्वे दृष्टान्तरूपेणोद्धृतोऽयं छन्दोमञ्जर्याम् । ३. ०नात् पा । ४ नास्ति पा. ।
५.
“रदादमूर्च्छमदः क्तयोर्दस्य च" (सि.हे.सू. ४-२ - ६९ ) । ६. रीति सू० पा. । ७. (सि.हे.सू. ५-२-२० ) । ८. शबू मागमादौ च पा. (सि.हे.सू. ३-४-७१) । ९. (सि. हे. सू. ४ - ४ - ११४ ) | १०. इति पा० । ११. नास्ति पा. । १२. शवि पा. । १३. 'णिदु कुत्सायाम्' (है.वृ.प्र.पू. ५०४) निदू 'ऋवर्णव्यञ्जनाद्...'(सि.हे.सू.५-१-१७) इति कर्मणि ध्यणि नोन्ते च निन्द्येति पा. ।

Page #358

श्रीगौतमस्तुतिः। ऋत् "उपान्त्यस्यासमानलोपि शास्वृदितो ?" (सि.हे.सू. ४ --२-- ३५) इनि ङपरे णौ उपान्त्यहस्वाभावार्थो यथा-'क्रोड 'विहारे' (ह.ब.प्र.वा.पु.५०१) क्रोह णिगि अद्यतन्यां 'णिश्रि....'(सि.हे.सू.३-४-५८) इति डे "द्वित्वादी च प्राग हवाभावादचिक्रीडत् इति ।
ऋत् ऋ[दि]द्....'(सि.हे.सू.३-४-६५) इत्यनेन विकल्पनार्थी यथा'विज़ की पृथग्भावे' (है.ब.प्र.पृ.५५०)विज़, अद्यतन्याम् दिवि अलि पक्षे सिचि वृद्धचादौ चाविजदवैक्षीच्चेति ।
लत् । 'लदिद्युतादि.... (सि.हे.सू.३-४-६ ४)इत्यों यथा... ग गौ' (है.बृ.प्र.पृ.५०८) । गम् अद्यतन्यां दिवि अङि चागमदिति ।
एत । "व्यञ्जनादेवोपान्त्यस्यातः" (सि. हे.सू.१-३-१७) इत्यनेन मूत्रेण प्राप्ताया अपि "न श्विजागृशसि क्षण सचेदितः” (सि.हे.सू.४-३-४९) इत्यनेन वृद्धनिषेधार्थो यथा-'अपूर्वः कटे वर्षावरणयोः' (है.ब.प्र.स्वा.५००) कद अधनन्यां दिवि सिचि "इंट ईति" सिग्लुगादौ च वृद्धेरभावात् प्राकटीदिति ।
ऐत । "डीयश्वथैदितः क्तयोः' (सि.हे.सू.४-४-६१) इत्यनेनेडभावार्थी तथा ओत् "सूयत्यायोदितः" (सि.हे.सू. ४-२-७०) इत्यनेन लियोनकारार्थो यथा उत्पूर्व "ओविजेप् भयचलनयोः” (है.ब.प्र.पृ. ५६८)विज क्ते इडभावे तस्य नत्वे कादेशस्यासत्त्वात् विजो जैस्य गत्वे पश्चात् नञ्योगे चानुद्विग्नेति ।
__औत्-'धूगौदित' (सि.है.सू.४-४-३८)इत्यनेनेटिकल्पार्थो यथा-'मुहोच वैचित्त्ये' (है.बृ.प्र.पृ. ५५४) मुहू तूंचि तृनि" वा गुणे नञ्योगे इटि पक्षे हस्य पत्वे तुर्धत्वे घस्य गत्वे च अमोहित(त) अमोग्धृ चेति ।
__ अनुस्वारः । 'एकस्वरादनुस्वारेतः (सि.है.सू.४-४-५६) इत्यनेनेडभावार्थों ‘ण्टुंग्क् स्तुतौ' (है.बृ.प्र.पृ.५४६)। टु तस्य स्तु भविष्यन्ती स्यते । तथा 'णींग प्रापणे' णी 'पाठे धात्वादे........'(सि.हे.सू. २-३-९७) इति नी तृचि उभयत्रेडभावे च गुणे च स्तोष्यते नेतरिति च । १. विहायसा गतौ पा.। २. 'द्विर्धातुः...'(सि.हे.सू.४-१-१) इत्यादिना । ३. 'ऋदि
च्छ्वि ...'पा. । ४. पा. प्रतावयं पाठो नास्ति । ५. ला. प्रताविदं नास्ति । ६. नास्ति पा. प्रतौ । ७. 'इट्' इति ला. । ८. क्तक्तवत्वोः । ९. 'चजः कगम्' (मि.हे. सू.२-१-८६) । १०. 'णकतचौ' (सि.हे.सू. ५-१-४८)। ११. "तृन शील..." (सि.हे.सू. ५-२-२७) । १२. भ्वादेर्दादेघः (सि.हे.सू.२-१-८३) । १३. "अधश्चनु.
त्तिथोधः” (सि,हे.सू. २-१-७९)। १४. "तृतीयस्तृतीयचतुर्थे” (सि.हे.स.१.३ -- ४९)। १५. “षः सोऽष्टथै...” (सि.हे.सू.२-३-९८) ।

Page #359

श्रीनन्दिधर्मग णिविरचिता
ककारो गुणाभावार्थों यथा 'ऋ' प्रापणे [च]' ( है. बृ. प्र. पू. ४९४) प्रत्यये तथा 'प्रीग्णू तर्पणे' (है. बृ.प्र. पृ. ५८४) प्री 'नाम्युपान्त्य श्री कृ-गु-ज्ञः कः (सि. हे.सु. ५१-५४ ) इति के प्रत्ययस्य कित्त्वाद् गुणाभावे 'संयोगात्' (सि. हे. सू. २- १ - ५२ ) इति इयि च 'ऋत (क्षेम ) प्रिय' (सि. हे. सू. ५- १ - १०५ ) इति च खः ।
३०
ख 'स्वित्य नव्ययारुषोर्मोन्तो हूस्वच' (सि. हे. सू. ३-२-१११ ) इत्यनेन मागमार्थो यथा प्रियं करोतीति । 'क्षेमप्रियमद्र भद्रा खाण' (सि. हे. सू. ५-१-१०५) इति खे मागमे गुणे प्रियंकरेति ।
ग । 'इगित:' ( सि. हे. सू. ३-३-९५ ) इत्यनेनात्मनेपदार्थो यथा प्रात् 'श्रिग् सेवायाम्' (है.बृ.प्र.पृ.५२२) श्रि कर्तरि कानप्रत्यये 'द्वित्वादौ च प्रशिश्रियानेति ।
घः । ' तेsनिटश्चनोः कगौ षिति' (सि.हे . सू. ४-१-१११ ) इत्यनेन कलगस्वार्थो यथा-'रब्जी रागे' (है. बृ. प्र. पृ. ५२४) रज्जू । रज्यतेऽनेन 'व्यञ्जनाद घञ्' (सि. हे . सू. ५-३-१३२) इति करणे ञि (ञ्) 'घं (त्रि) भावकरणे' (सि. हे. सू. ४-२-५२) इत्यनुस्वारलुकि । ' व भाषणे' ( है. बृ. प्र. पृ. ४५० ) वच् 'ऋवर्णव्यञ्जनाद् ध्यण' (सि. हे. सू. ५-१-१७) इति ध्यणि उभयत्र प्राग् वृद्धौ गत्वे कत्वे च रागवाक्यं चेति ।
ङ. "इङितः कर्तरि" (सि. हे.सू. ३-३-३२) इत्यात्मनेपदार्थो गुणाभावार्थश्च यथा - 'सेवृङ् सेवने' (है.बृ.प्र. पृ. ५२० ) सेव् सप्तम्या ईत शवि सेवेतेति । तथा 'ऋति (त)घृणा - गति - स्पर्धेषु' (है. बृ. प्र. पू. ५०३ ) ऋत् "ऋतेङयः " (सि.हे.सू. ३-४-२) इति ङीये गुणाभावे क्तादौ च ऋतीयितेति ।
ञिः "ज्ञानेच्छा[च]र्था(र्थ)जीच्छील्यादिभ्यः कः " ( सि. हे. सू. ५-२-९२) इत्यनेन संति तार्थो बस्तु वृद्ध्यर्थो यथा उत्पूर्वो'दल त्रिफला विसरणे' (है.बृ. प्र. पू. ५०९) फल सति के फुल्लोत्फुल्ल "क्षीव.... फुल्लोत्फुल्ल" ( है मप्रकाश. पृ. ८६५) इति निपाते चोत्फुल्लेति । तथा 'सृ गतौ' (है. बृ.प्र. पृ.४९४) । सृ “सर्त्तेः स्थिरव्याधिबलमत्स्ये” (सि. हे. सू. ५-३-१७) इति घनि वृद्धौ च सारेति । स्मत्रे साधनिकाविस्तरः स्वयं ज्ञेयोऽनुबन्धफलमात्र प्रकटनार्थत्वादस्या एवमग्रेऽपि ॥ ४ ॥ १. नाम्युपान्श्य ह कृग राज्ञः कः ला, नाम्युपान्त्य प्री कृ श त्रः कः पा । २. करोति पा. । ३. " तत्र....कानौ ” (सि. हे. सू. ५-२-२ ) । ४. ५. ञ् पा. । ६. ज पा । ७. ० षङि पा. । सर्वत्र । १०. अनुबन्धमात्र० पा. ।
"द्विर्धातुः ०" सि. हे.सू.. (४-१-१ ) ८. वर्तमानायामित्यर्थः । ९. अत्र

Page #360

भोगौतमस्तुतिः। अथ प्रस्तुतस्तुतिमाहपुष्पन्धयीमिव स्थितिकरी तवानन्दथुप्रदेऽहिकजे । यः स्वाकृत्रिमभक्तिं चकार तमभक्त भजका श्रीः ॥५॥
यः कश्चित्तवानन्दथुप्रदे समृद्धिप्रदायिनि अंहिकजे पादप पुष्पन्धयीमिव सौरभलोभोपनतभृङ्गीमिव निजसम्यग्भक्ति स्थितिकरी] स्थितिकरणशीलां चकार तं नरं भजतादित्यशास्यमाना भजका श्रीलंकमारभक्काशिश्रियादिति । अत्र श्रियाः श्रयणेन श्रीमत्वादिपम सादृश्यं भगवहिकजे निश्चीयते अन एवं भृङ्गयुपमानं युक्तिमत् इति। . अत्रोदाहरणानि-'ट:' 'अणयेकग्ननटिताम्' (सि.हे.सू.२-४२०) इत्यनेन ड्यर्थः । टुस्तु "दिवतोऽथुः" (सि.हे.मू. ५-३-८३) इत्यथुप्रत्ययार्थो यथा-पुष्पं धयतीति । “शुनीस्तनमुञ्जकुलास्यपुष्पात् दधैः" (सि.हे.सू.५१-११९) इति खशि मागमे धातोष्टित्वात् ङ्यां पुष्पन्धयीमिति । स्थितिं करोतीति "हेतुतच्छीलानुकूले....” (सि.हे.सू. ५-१-१०३) इत्यादिना दे गुणे टित्त्वाञ्च ड्यो स्थितिकरीति । तथा आपूर्वः "टुनदु समृद्धौ” (है.ब.प्र.पृ.५० ४) नद् भाषे अथौ आनन्दथुरिति ।
ड: "डित्यन्त्यस्वरादेः" (सि.हे.स. २--१-११४) इत्यनेनान्त्यस्वरलो. पार्थः, डुस्तु “ड्वितस्त्रिमक तस्कृतम्" (सि.हे.सू. ५-३-८४) इत्यनेन त्रिमगों यथा-आनन्दधुं प्रददातीति "प्राज्ञश्च” (सि.है.सू.५-१-७९) इति डे के जल तस्मात् जात "अजातेः पञ्चम्याः” (सि.हे.सू. ५-१-१७०) इति हे अन्यस्वरलोपादानन्दथुप्रदे कजे चेति । तथा करणेन निवृत्ते तमि(ति) त्रिमकि नगि चाकृत्रिमेति ।
णस्तु वृद्धयों यथा-"डुकृङ् करणे" (है.ब.प्र.पृ.५२२) कृ परोक्षाणाव णित्त्वाद् वृद्धौ द्वित्वादौ चकार इति ।
नस्तु "इच्चापुंसोनिक्याप्परे” (सि.हे.सू. २-१-१०७) इत्यनेन इदभावार्थों यथा भजतादिति "आशिष्यकन्" (सि.हे.सू. ५-१-७०) इत्यानि स्त्रियां नित्वादिदभावे भजकेति ॥५॥
१. तन्छीलां । २. वात्र । ३. “परोक्षे" (सि.हे.सू. ५-२-१२) । ४. "द्विर्षातुः परोक्षाले प्रा। स्वरे स्वरविधेः" (सि.हे.सू. ४-१-१)। .

Page #361

३२
श्रीनन्दिधर्मगणिविरचिता
अथाविरतस्यापि भगवतः कियामात्रस्तुतेर्भोगादिफलमाह - योऽकृत्यकृत् कान्तपाशदास्या स्वं संप्रयच्छते । सोऽपि चेत्पजातीयमुत्तया स्तौति ते क्रियाम् ॥६॥
चन्द्रावदातवदना निर्जरलीलावती तमाश्लिष्येत् । Haatratori मां स्मरार्दितामव वदन्तीति ॥ ७॥ युग्मम् ॥
यः कश्चिद कार्यकारी निन्या कान्ता कान्तपाशा, सा चासौ दासी च तया सम्प्रदानभूतया एवं द्रव्यं रागातिरेकादहं त्वद्वरागोऽस्मीत्यात्मानं वा संप्रयच्छते दत्ते । सोऽप्येवंविधाकार्यकार्यपि पट्टी प्रकारोऽस्याः सौ पटुजातीया 1 सा चासौ मुच्च तस्या भावो, मुत्ता तथा । चेद्यदि कासौ मुलोन्मूलितमारविकारः क चाहं नराधमः स्मरवशगत्वेन दास्याः कामुक इत्येवं स्वकर्म निन्दन् ते तव क्रियां स्तौति प्रशंसति ॥ ६ ॥
तर्हि तं नरमिन्दुज्ज्वलमुखी देवाङ्गना जरारहितान्यस्त्री वा त्वदीयैशरणप्राप्तां मदनातु मामव रक्षेति वदन्ती आश्लिष्येत् आलिङ्गे दित्यर्थः ।
अथोदाहरणानि - पकारो " ह्रस्वस्य तः पिव्कृति" (सि. हे. सू. ४-४ - ११३) इति तागमार्थः । " क्यङ्मानि पित्तद्धिते" (सि.हे. सू. ३- २ - ५० ) इत्यनेन पुंवद्भावार्थश्च यथा- न क्रियत इति " कृवृषि........" इति (सि.हे. सू. ५-१-४२) इति सूत्रण क्यपि नञो नकारस्यात्वे अकृत्यं तत्करोति इति किपि तल्लुकि पित्त्वादुभयत्र तागमेऽकृत्यकृत् इति । तथा निन्द्या कान्ता * " निन्द्ये पाश (पि) " (सि. हे. सू. ७ - ३ - ४) पित्वत्पु वद्भावे कान्त *पाशेति ।
मस्तु "दामैः सम्प्रदानेऽधर्म्य आत्मने चै" (सि.हे. सू. २-२-५२ ) इत्यत्र विशेषणार्थः । यथा संप्राभ्यां 'दाम् दाने' (है. बृ. प्र. पू. ४९०) दा वर्तमाना ते शवि "श्रौति...." (सि.हे. सू. ४ - २ - १०८) इत्यादिना यच्छादेशे सम्प्रदाने तृतीयायां दास्या स्वं सम्प्रयच्छते इति ।
१. " दामः सम्प्रदानेऽधर्म्य आत्मने च" (सि.हे. सू. २ - २ - ५२ ) इति तृतीया ।
२. अयं पाठः पा. प्रतिस्थ: । ला प्रतौ तु 'सा पटुजातीयमुत्ता तया' इत्येवमस्ति । ३. ० ला । ४. यमव ला. । ५. आलिलिङ्गतमामचिरा देवाश्लिक्षतीत्यर्थः पा. । • नास्ति पा । ७. "नजत्" (सि. हे. सू. ३-२ - १२५ ) । ८. * * एतच्चिह्नान्तर्वर्त्तिपाठो नष्टः प्रेतौ । एवं ९-१०-११ अकेषु अपि ।

Page #362

न
श्रीगौतमस्तुतिः। रस्तु “रिति” (सि.हे.सू. ३-२-५८) इति सूत्रेण पुंवद्भावार्थो यथा पदवी प्रकारो अस्याः 'प्रकारे जातीयर' (रि) (सि.हे.सू. ७-२-७५) पुंवभाषे च पटुजातीय इति ।
लस्तु "तिलैस्तुलिन्" मिन्न्यनि ण्यैणि स्त्र्युक्ताः" (है. लि. स्त्री. अ. का. ६) इत्यनेन स्त्रीलिङ्गार्थो यथा मुदो 'भावे त्वतल्' (सि.हे.सू. ७-१-५५) इति तलि लित्वाद् "आत्" (सि.हे.सू. २-४-१८) इति सूत्रेणाऽऽपि टादौ च मुत्तयेति ।
वः 'उत और्विति व्यञ्जनेऽद्वे:' (सि.हे.सू.४-३-५९) इत्यादौ 'अवौ दा....' (सि.हे.सू. ३-३-६) इत्यादौ च विशेषणार्थों यथा 'एटुंग्क् स्तुतौ' (है.ब.प्र.पृ. ५४६) ण्टु तस्य स्तु वर्तमाना तिवि वित्त्वाद् गुणे औत्वे च स्तौति इति, तथा अव पूर्वो 'दैव शोधने' (है बु.प्र.पृ.४९५) दै 'मात्सन्ध्यक्षरस्य' (सि.हे.सू.४२-१) इति 'दा' क्ते वित्त्वाहासंज्ञाभावे दतोऽभावादवदातेति ।
शः 'क्यः शिति' (सि.हे.सू.३-४-७०) इत्यादौ विशेषणार्थो यथा-क्रियते इति, 'कृगः श च् (च) वा' (सि.हे.सू.५-३-१००) शचि (शे) शित्त्वात् क्ये 'रिः शक्याशोर्ये' (सि.हे .सू. ४-३-११०) इति रित्वे आबादौ च क्रियामिति ।
पः 'षितोऽङ्' (सि.हे.सू.५-३-१०७) इत्यनेनाङों यथा, 'जट्र भूषालू जरसि' (है.ब. प्र.पृ. ५५१) न षित्वादङि "ऋवर्णदृशोऽङि' (सि.हे.सू. ४३-७) इति गुणे निर्योगाग्निजरेति ।
सस्तु "नाम सिदव्यञ्जने' (सि. है.सू.१-१-२१) इत्यनेन पदत्वार्थों यथा-भवत इदं इति ईयसि सित्त्वात्पदत्वे भवदीयेति ।
. आकारः कचित् भ्वाधुपलक्षणार्थो" यथा-'अव रक्षणे' (ह.ब. प्र. पृ. ५१०] अव् पञ्चम्या हौ भ्वादित्वात् शवि हेर्लकि अब इति । तथा "वद व्यक्तायां वाचि" (है. बृ. प्र. पृ. ५३१) वद् शतरि भ्वादित्वात् शवि "यशवः" (सि. हे. सू२-१ -११६) इति शवः परस्यातुरन्तादेशे वदन्ती चेति । अका
१. "तिलस्तु" अय पाठो नास्ति पा. । २. ण्यपि - व्युक्ता' अय' पाठः ला. प्रती नास्ति पा. प्रतौ तु वर्तते । ३. 'दांवकू लवने (है.बृ.प्र.पृ ५३४) इति पाठः पा. । ४. "क्यः शिति" (सि.हे.सु. ३-४--७०) इति सूत्रेण । ५. “अतः प्रत्ययाल्लुक् (सि.हे.स. ४-२-८५) इति सूत्रेण अपि इति अधिक पा. ।

Page #363

श्रीनन्दिधर्मणिविरचिता रस्य · वाघुपलक्षणेऽनियतत्वादल्पफलत्वाच्च पृथगत्रैव दर्शनम् । अत एवावेति वेदन्तोति न्याय्ये आद्यनुबन्धान्विहायाशेषाणामपि शेषानुबन्धानां समाप्तिद्योतनार्थ इतिशब्दस्यान्त्योपन्यासः । तेनात्र ये *छजझा ठढ थदध फवभाः तथा अन्त्यविसर्गौ च अनुबन्धा नोक्तास्ते न सन्तीत्यवसेयमिति ॥७॥
- अथ यस्य भक्त्यादिर्यथाभिलाषमिष्टार्थ फलैः पम्फुलोति स भगवानेव किमपि व्यावयेते
जहि जाडयमस्य दोषान् दुनु पकं क्षिप तमांसि रुन्धि शुचम् । तनु च मुदं सच्चक्रे मुषाण कुमुदं प्रथय सुपथम् ॥८॥ इत्येव यः समुद्यंयमीति भास्वद्गुणैर्जगत्युदितः ।
स त्वं निजदर्शनतस्तनुता दिन ! सपदि नः सुदिनम् ॥९॥ [युग्मम] .. जहीत्यादि । भास्वद्भिर्दीप्रै स्वतः सूर्यस्य सम्बन्धिभिर्जाड्यापहारादिभिर्गुणैः कृत्वा जगत्युदितः सन् जाडयं जडत्वं शैत्यं च जहि हिन्धि । दोषान् रागद्वेषादीन् निशां च अस्य क्षिप । पy पापं कर्दमं च दुनु अपतापय । तमांसि अज्ञानानि अन्धकाराणि च क्षिप नुद । तथा सच्चक्रे विद्वत्समूहे प्रधानकोके च शुचं खेदं रुन्धि आवृणु मुदं प्रीति तनु च विस्तारय । कुमुदं कुत्सितप्रीति कैरवं च मुषाण लुण्टय । सुपथं साधुमार्ग निरपायाध्वानं च प्रथय प्रवर्तय ॥८॥ ___इत्येव यो भगवान् समुधंयमीति भृशं पुनःपुनर्वा समुद्यच्छति स त्वं है इन ! हे स्वामिन् ! पक्षे हे अर्क ! निजदर्शनतः स्वकीयमतात् स्वसाक्षात्कारात् वा नोऽस्माकं सपदि सुदिनं तनुतादिति ।
अत्र जहीत्यादिषु सर्वेषु क्रियापदेषु “प्रत्यये नवा...." (सि. हे. सू. ५४-४३) इति सूत्रेण हिः ।
'अथानुबन्धाः-ककारोऽदादेरुपलक्षणार्थों यथा 'हनंक हिंसागत्योः' । (है. ब.प्र पृ. ५४१) हन् प्रत्ययाभावे "शासस्हनः शाध्ये धिजहि" (सि.हे.सू. ४-२८४) इत्यनेन ह्यन्तस्य हनः जहीति ।
१. नास्ति ला. । २. * * एतच्चिह्नान्तर्गतपाठस्थाने पूच्छाजाद्य इति पाठः पा. प्रतो । ३. पा. प्रतौ अस्य लोकस्य स्थाने एवं श्लोकोऽस्ति... हन्ति तमोऽस्यति दोषान् दुनोति पकं च डिपति जडिमानम् ।।
सच्चक्रस्योग्रशुचं छिनत्ति तनुते ततश्च मुदम् ॥८॥ ४. अदादित्वात् ।

Page #364

श्रीगौतमस्तुतिः। चस्तु दिवादेर्यथा--"असूचू क्षेपणे" (है, बृ, प्र. पृ. ५५४) अस् हौ दिवादित्वात् श्ये 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' (सि. हे. सू. ४-२ .८५) इति सूत्रेण हे कि अस्येति ।
टः स्वादेर्यथा “टुदुटू उपतापे" (है. ब. अ. पृ. ५५९] दु हौ स्वादित्वात् नौ 'असंयोगाद् ओः' (सि. हे. सू. ४-२-८६) इति हेर्लुकि दुनु इति ।
तस्तुदादेर्यथा--'क्षिपीत् प्रेरणे' (है. बृ. प्र. पृ. ५६१) क्षिप् हिः तुदादित्वात् शे हेर्लु के क्षिपेति ।
*पैस्तु रु*धादेर्यथा--'रुधुं*पी आवर*णे' (है. बृ. प्र. पृ. ५६७) रुधू हिः रुधादित्वात् 'रुधां स्वरात्........' (सि.हे.सू. ३-४-८२) इति ने "नात्योलक्” (सि. हे. सू. ४-२-९०) इति अल्लुकि ['हुधुटोहेधिः' (सि. हे. सू. ४-२-८३) इति हस्य धादेशे] 'धुटोधुटि....' (सि. हे.सू. १-३-४८) इति रुधो धस्य लुकि च रुन्धि इति ।
यस्तनादेर्यथा 'तनुयी विस्तारे' (है.बृ.प्र.पृ.५६९) तन् हौ तनादित्वादुप्रत्यये हे कि तनु इति ।
शः कयादेर्यथा-'मुषशू स्तेये' (है.बु.प्र.पृ. ५७४) मुष् हो क्रयादित्वात् नाप्रत्यये 'व्यञ्जनात् नाहेरानः' (सि. हे. सू. ३-४-८०) इति श्नायुकस्य हेरानादेशे णत्वे च मुषाण इति ।
___णचुरादेर्यथा 'प्रथण् प्रख्याने' (है. ब. प्र. पृ. ५७६) प्रथ हो चुरादित्वात् णिचि शवि गुणे अयिर्ल(लु)कि च प्रथय इति । यङ्लुक् (प) वेति कि(पि)त्करणं यङ्लुबन्ताः सर्वेऽपि धातवोऽदादौ शवनर्हाः परस्मैपदिनश्चेति ज्ञापनार्थ यथा समुभ्यां 'य{ उपरमे' (है.बृ.प्र.पृ.५०८) यम् यङो लुपि तिवि द्वित्वादौ ईति च 'समुधंयमीति ॥९॥ इत्यनुबन्धफलगर्भा श्रीगौतमस्तुतेरवचूरिः समाप्तः(प्ता)।
॥श्री॥ [पा. प्रतौ तु दश श्लोकाः सन्ति, तत्राष्टमनवमौ भावार्थतः ला. प्रतिस्थाष्टमनवमाभ्यां तुल्यौ केवलं प्रयोगतो भिन्नौ । दशमश्लोके तु गौतमस्वामिनो भक्तिर्याचिता -तिकारेण । अयम् दशमः श्लोको नास्ति ला. प्रतौ ।
१. एतच्चिह्नान्तर्वर्ती पाठो ला. प्रतौ त्रुटितः । २.-३. * * एतच्चिदान्त. गतः पाठः ला, प्रतौ त्रुटितः अनुमानतः पूरितः । ४. प्रवत: आन्तिवियन सानम'२. पाट. १५३१ न. २४८. प्रति न-१२२८६ पत्र-1

Page #365

३६
श्रीमन्दिधर्मगणिविरचिता
पा. प्रतिस्थाष्टम नवमदशम श्लोकानामवचूरिस्तु इयम् ]
अथ भगवतः कांश्चिद् वाग्गुणानाह
हन्ति तमोऽस्यति दोपान् दुनोति पङ्क' च डिपति जडिमानम् । सच्चक्रस्योशुचं छिनत्ति तनुते ततश्च मुदम् ||८|| आर्या ॥
1
इन्तीत्यादि - स्फुरद् गुणैस्तेजस्वित्वादिभिः कृत्वा भास्वतो देदीप्यमानस्य विवस्वतो वा भवतो गवां वाचां पक्षे रुचां च विलासस्तमोऽज्ञानमन्धकारं च हन्ति हिनस्ति दोषान् द्वेषादीन् निशां च अस्यति क्षिपति पङ्कं पापं कर्दमं च पुनर्दुमोति उपतापयति, जडिमानं जाड्यं शैत्यं च डिपति क्षेपयति (क्षिपति ) । चक्रस्य विद्वत्समूहस्य प्रधानकोकस्य च उग्रशुचं तीत्रविषादं छिनत्ति खण्डयति । ततश्च शुक्छेदनानन्तरं पुनर्मुदं हर्षे तनुते विस्मा (स्ता ) रयति ||८||
कुमुदं मुष्णाति पुनः पद्मोल्लासं प्रपञ्श्चयत्यनिशम् ।
राष्टि गोविलासः स्फुरद्गुणैर्भास्वतो भवतः || ९ || युग्मम् || तथा कुमुदं कुत्सितप्रीति कैरवं च मुष्णाति लुण्टयति । पद्माया लक्ष्म्याः पद्मानां कमलानां चोल्लासं प्रपञ्चयति प्रकटयतीत्येवमवमनिशं निरन्तरं निशाविरामं च गोविलासो राराष्टि भृशं शोभते इत्यर्थः ।
,
1
1
अनुबन्धाः | ककारोऽदादेरुपलक्षणार्थी यथा 'हनंक हिंसागत्योः ' वर्त० तिव् । अदादित्वात् प्रत्ययाभावे हन्ति इति । चस्तु दिवादेर्यथा 'असूच् क्षेपणे' अस् तिबू, दिवादित्वात् श्ये अस्यति इति । टः स्वादेर्यथा 'टुडंट् उपतापे' दुति स्वादित्वात् "नुः "उश्नो: " (सि. हे. सू. ४-३ - २) इति गुणे दुनोति इति । तस्तुदादेर्यथा "डिपत् क्षेपे" (है. बृ. प्र. पू. ५६६) डिप् तिबू तुदादित्वात् शे डिपति इति । पस्तु रुधादेर्यथा 'छिपी द्वैधीकरणे' छिद् रुधादित्वात् स्वरात् न छिनत्ति श्न इति । यस्तनादेर्यथा 'तनूयी विस्तारे' तन् । वर्तमाना ते, तनादित्वात् ङः, इति ॥ ८ ॥ शः कचादेर्यथा - 'मुपशू स्तेये' मुष् तिव् क्रयादित्वात् श्रा तस्य णत्वे मुष्णाति इति । णचुरादेर्यथा प्रात् ' पण् विस्तारे' (है. बृ.प्र.पू. ५७४) पच् ति चुरादित्वात् णिचि नोन्ते शवि गुणे अयि च प्रपञ्चयति इति । यङ्लुक् (पू) वेति कि(पित्करणं यङ्लुबन्ताः सर्वेऽपि धातवोऽदादौ शवा (व) नहीं: परस्मै - पदिनश्चेति ज्ञापनार्थं, यथा “राजि (ज) ग टुभ्राजि (ज) ग् दीप्तो' (है. बृ.प्र.पू. ५२४) राज् यङो लुपि तिवि द्वित्वषत्वादौ च राराष्ट्रि इति || ९ || || युग्मम्॥
तनुते

Page #366

श्री गौतमस्तुतिः ।
इत्यभिन्नुत्य भवन्तं जगदुत्तम ! गौतम ! प्रशमवन्तम् । याचे न किञ्चिदपरं भूयात् त्वयि भक्तिरेव परम् ॥१०॥
३७
इत्यनुबन्धफलेन [ युक्ता ] श्री गौतमस्वामिस्तुतिः सम्पूर्णा ॥ देवतानां गुरूणां च नाम नोपपदं विना उच्चरेदित्यादिवचनात् हे जगदुत्तम ! गौतम ! युगप्रधानेन्द्र भूते ! मौतमेत्यत्र गौतमगोत्रभवत्वेनेन्द्र मूत्यग्निभूतिवायुभूती मांसामान्यनिर्देशेऽपि श्रीवर्धमान शिष्याग्रणीरित्यनेनेन्द्र भूतिरेव गृह्यते। मुख्यगणधरत्वेन तस्यै (स्य) शिष्याप्रणीत्वोपपत्तेः इति प्रागुक्तप्रकारेण भवन्तं प्रशमवन्तमुपशमरसोपेतम् अभित्य स्तुत्वा किञ्चिदपरं श्रीयशुद्धिस्वर्गादिकं न याचे नाभ्यर्थये परं केवलं त्वयि भवद्विषये सर्वोपेयार्थसाधनी भक्तिरेव भूयात् सम्प यताम इति ।
इत्यनुबन्धफलगर्भा श्रीगौतमस्तवावचूरिः ।

Page #367

सिद्धिसरिकृत पाटण-चैत्य-परिपाटी (सं. १५७६) "
संपादक-भोगीलाल ज. सांडेसरा मध्य कालमा रचायेलु तिहासिक जैन गुजराती साहित्य भाषा अने साहित्यना विकासनी दृष्टिए तो अगत्यर्नु छे, परन्तु ए साहित्य मात्र जैन समाजनी ज नहि, पण तत्कालीन गुजरातनी धार्मिक-सामाजिक स्थिति उपर अनेकविध प्रकाश पाडे छे. व्यक्तिगत आचार्यों के गुरुओ विषे विस्तृत रासाओं उपरांत नानकडां स्तवनो के फागुओ रचायेलां छे. जैन तीर्थोनु वर्णन करती के एनो वृत्तान्त आलेखती अनेक नानी मोटी कृतिओ मळे छे. जूनी तीर्थमालाओ के चैत्यपरिपाटीओना केटलाक संग्रहो प्रगट थया छे. केटलांक विशिष्ट' नगरोनी चैत्यपरिपाटीओ ते ते नगरोना स्थानिक इतिहास माटे पण कामनी छे.
गुजरातनी ऐतिहासिक पाटनगरी पाटण विषे एक करतां वधु चैत्यपरिपाटीओ मळे छे ते, ए महानगरनां स्थळनामोनो अने स्थानिक वसतीमां धार्मिक-सांप्रदायिक फेरफारोनो अभ्यास करवा माटे उपयोगी छे. सं. १६४८ (ई. स. १५९२)मां ललितप्रभसूरिए अने सं. १७२९ (ई. स. १६७३)मां हर्षविजये रचेली 'पाटण-चैत्य-परिपाटी'नु संपादन मुनि श्री कल्याणविजयजीए कयु छे (प्रकाशक-श्री हंसविजयजी जैन लायब्रेरी, अमदावाद, सं. १९८२). सं.१८२१ (ई. स. १७६५)मा उपाध्याय ज्ञानसागरजीए 'तीर्थमाला स्तवन' रच्यु छे, तेमां पाटणनी चैत्यपरिपाटीनो पण समावेश थाय छे (जुओ 'जैन सत्य प्रकाश, वर्ष ८, अङ्क १२, सप्टेम्बर १९४३). आ मुद्रित चैत्यपरिपाटीओ उपरांत सं. १६१३ (ई. स. १५५७)मां १९३ कडीमां रचायेली, सिंधराजकृत 'पाटण-चैत्य-परिपाटी'नी हस्तप्रत अमदावादमां पगथियाना उपाश्रयना भंडारमा छे.
पाटणनी उपलब्ध चैत्यपरिपाटीओमां सौथी जूनी, सिद्धिसूरिकृत 'पाटण-चैत्य-परिपाटी' पण अप्रगट हतो, जे अहों प्रसिद्ध करवानी तक लउ छु. सद्गत पंन्यास श्री रमणिकविजयजी महाराज पासे जोयेली चार पत्रनी हस्तलिखित प्रत उपरथी एनी नकल सने १९५०मां जेसलमेर खाते में करी लीधी हती. हस्तपतमां लेखनसंवत नथी, पण लिपि उपरथी विक्रमना सोळमा सैकाना अंतमां के सत्तरमा सैकाना प्रारंभमा एनी नकल थई जणाय छे. रचनावर्ष परत्वे कृतिने अन्ते
'छिहत्तरइ वरसइ, मनह हरिसइ सिद्धसूरिंदइ कहीं' ए उल्लेखमा छिहत्तरइ' अर्थात छोतेर ए, कृतिनु भाषास्वरूप जोतां, सं. १५७६ संभवे छे.' एटले के सिद्धिसूरिकृत 'पाटण-चैत्य-परिपाटी ई. स. १५२०मां रचायेली गणाय. सं. १६१६ (ई. स. १५६०) मां 'सिंहासन-बत्रीसी' रचनार सिद्धिसूरि' आ चैत्यपरिपाटी रचनार सिद्धिसूरिथी अभिन्न हशे के केम ए निश्चितपणे कहेवु शक्य नथी. 'पाटण-चैत्य-परिपाटी' ए जो सिद्धिसूरिनी प्रारं
१. चतुर्भुजकृत 'भ्रमरगीता'ने अन्ते 'छिहुतरि कीधु छूटवा भेटवा श्री भगवान' ए उल्लेखमां 'छिहुतरि'ने सं. १५७६ गणवामां आन्यो छे ए सरखावो. ('प्राचीन फागुसंग्रह', कान्यांक-१९).
२. 'जैन गुर्जर कविओ', भाग १, पृ. २०६

Page #368

पाटण-चैत्य-परिपाटी
भेक कृति होय तो चालीस वर्ष बाद तेओ 'सिंहासन-बत्रीसी' जेवी रचना करे ए संभवित छे.
एक हस्तप्रत उपरथी संपादन कयु होई मूल हस्तप्रतनो पाठ यथावत् अहीं आप्यो छे. एमां महोल्लानां नाम काळां बीबांमां छाप्यां छे. उपर्युक्त सर्व चैत्य परिपाटीओ, स्थानिक जूना दस्तावेजो, हस्तप्रतोनी · पुष्पिकाओ, पट्टावलिओ आदिने आधारे पाटण तेमज गुजरातनां अन्य नगरोनां स्थळनामो विषे विस्तृत अध्ययन करवाने अवकाश छे. लंडन आदि श्चिमनां महानगरो विषे आवां आधारभूत अध्ययन थयेलां छे.

Page #369

पाटण-चैत्य-परिपाटी निय गुरु पय पणमेवि, सरसति सामिणि मनि परीय, होयडा हरप धरेवि, गोयम गणहर अणुसरिय, पभणिसु चेतप्रवाडि अणहिलपुर पट्टण तणीय, मुझ मनि परीय रहाडि, दिउ मति निरमल अतिघणीय. १ देश शरोमणि देश, गुज्जरधर जगि जाणीयए, वावि सरोवर कूव वणसइ विविह वखाणीयए, नयनानंद सुचंग नरसमुद्र पट्टणनगर, गढ मढ पोलि उतंग, जसु सम महियलि नवि अवर. २ धर्मवंत बहु लोइ निवसइ जन्थ दयासहित, उवयारी सहु कोई, विनय विवेक गुणे भरित, दान पुण्यनी वात करइ जिहां अति....रडीय, पुण्य पुरष विख्यात वसइ ति ऊची सेरडीय. ३ मनि घरि अविचल भाव, तिहां प्रणमउं जिण सोलमउ ए, त्रिभुवन केरु राउ, भवीयां भगतिइ नितु नमउ ए, अष्ट करम दल भंजि शवरमणी सयवर वरिउ ए, मोह मयण मद गंनि उपशमरस जिणि आदर्यउ ए. ! दीठइ परमाणंद, अंगिहिं अतिघण ऊपजए, वंदिसु पूनिम चंग, भवभयथी नवि धूनीयए, संतिकरण जगदेव, सेवा सार ई इन्द्र सवे, मुनिवर तू महादेव, दइ दरिसण मुझ भवह भवे. ५
वस्त संति जिणवर संति जिणवर भावि वंदेवि, शकस्तव थुति तवन भणि, दूरि करवि ासायण निरत्तिहिं, भवसय संचिय पाप सवि, टालइ सूधइ ध्यानि, ऊंची सेरी वलि सुपरि भेट्या श्रीवर्धमान, ६
हिव भास हिव साऊकइ पणमिसु पासो, समरथ स्वामी लीलविलासो, दोठइ मनि उल्हासो, त्रेवीसम जिण पावविहंडण, दुष्ट महारिपु दूरि विहंडन, मंडन सुक्खनिवासो. ४

Page #370

पाटण- चैत्य- परिपाटी
अगर कपूर अनइ कस्तूरी, पूजइ चंदनि केसर चूरी,
पूरी मन आणंद,
अतिहि मनोहर जसु प्रासाद, गावई गायण जिण जसवाद, सुणियइ नव नव नाद.
इणि परि उत्सव उत्तिम करता, सुपरि सुपुण्य भंडार सुभरता, सरता भेट्यउ नेमि, महूकर मनह मनोरथ पूरइ, पास पंचासरह भाव विचूरह, सार संसारइ लेमि. चम्मह भुवनि संति जिण गरुड, जाइ सेवंती दमणउ मरुउ, पूजउ मन उल्हासे, वासपूज्य वंदउ बहु भावई, जसु डरता भय मूलि न आवई, Res for अषय निवासे. सिरि देसलहर aut प्रसाद, भेटिस पास मनह अवसादई, पूरेइ प्रत्यासार, पलीवालउ श्रीमदिनिणेसर, आंबिलीउ स्वामी नेमीसर, नागमहि नाम सुविहार..
शांतिनाथ बोकडीयां भुवई, थाइसु निरमल अरिहंत धुणणई, गुण गाइस सुविचार, महावीर भवभावठि भंजइ, भावहडउ त्रिभुवन मन रंजइ, पीपलइ प्रत्यासार. कोरटवालइ शांतिजिणंदो, चिंतामणि आवइ आणंदो, चितामणि पास जिणंदो, वासपूज्य पूजउ मन भावई जिन सुषसंपद निज घरि आवई, परा कोटडी सुहावइ. अष्टापदि चंद्रप्रभ देव, नरे नरपति बहु सारई सेव,
ऊपनउ ऊलट हेव, अष्ट करम चूरइ अट्टम जिण, दीठउ नयणे धन्न ति अम्ह दिन, जगबंधव जगदेव. वाजईं मद्दल अतिहिं रसाल, तिवली ताल अनइ कंसाल,
गावई अपछर बाल,
१०
११
१२
१३
१४
४१

Page #371

सिधिसूरिकृत आरत्तो मंगले उझमाल, चरचई चंदनि गुणे विसाल,
प्रभुतनु अति सुकमाल.
वस्त एम सुपरइ एम सुपरई नमो जिणराइ, चंद्रप्रभ चंदन समउ, भवह पाप संतापहारण, त्रिकरण सुद्धे जे नमई ताह एह आनंद कारण, परतर पीपलियां भवनि पणमि उ स्वामी संति, आंगडीयावाडा भणी जिण भेटण मुझ पंति.
भास पदमप्रभ छट्ठर नमउं ए, परिहरि मनह' प्रमाद त, कुगति कुमति दूरई गमउ ए, सुणियइ घंटह नाद त, . ." चणहटडी संतीसर ए सिरि सोलमउ जिणंद त, दरसणि दोषम बहु हरए, निज कुल केरउ चंद त. . १७ भाणसोल्यां परतर तणउ ए, सिरि संतीसर सामि, पटुआवाडाइ जिण नमिउ ए, जाई पाप सुनामि त, सगर कूइ संपइ करए, पास प्रगट अवतार त, बीजइ भवनि सुकृत भरए, कंसारवाडइ गुणसार त, १८ साहवाडइ मुनि सुव्रत ए, वीसभउ पूरइ आस त, अंगिहिं धरी महाव्रत ए, जिणि कीउ सिद्धिहि वास त, बाबरकोटिहिं नमिसु जिण, पास गुणे सुविशाल त, नारिंगपूरि वंछी करण, चरचिसु कुसमह माल त. जोगीवाडइ जागता ए, पास अनइ महावीर त, वंछीय जन सुख आपता ए, समरथ साहसघोर त, जलचउकई जगि जाणीयइ ए, मल्लिनाथ जसवंत, जीरावलउ वषाणीयए, जिणि नामइ हुइ संति.
२० रातकावाडइ रतननिधि, पास जिणेसर दिदै त, पाल्हणपुरवाडइ नमउं ए, जसु दरसण गुण इट्ट त,
१. आ स्थान हाल निश्चित थई शकतु नथी. ___ २. पाटणना बजारमा चीतारानी खडकी पासे अगाउ पटवावाडो हतो एम सद्गत आचाय विजयमेघसूरिजीए वातवातमां कडं हतु.
परतण गुण इद्र त.

Page #372

पाटण-चत्य-परिपाटी विरमवाडइ वंदिसु ए, जिनवर गुणि अभिराम त, फोफलियावाडइ निरषिमुं, जाई पातक नामि त. त्रिहुं भुवने भावठिहरण, गुणगण महि विख्यात त, मदनमलण वंछितकरण, जसु अधिका अवदात त. विवंदणीकवाडवाडइ भणउ ए, धम्में पयासणहार त, लहुडपणा लगि गुणनिल उ ए, निज कुल्लतणउ सिंगार त. भीमपड्डि भणसिउं भल ए, भाभउ पारसनाथ त, कमठमाण जीणई मल्यु ए, मुगतिपुरीन3 साथ त, कुमरपणइ नवकार कही, थापिउ जिणि धरणिंद त. दीप लेई उपप्तग्ग सही पहुत उ सिद्धि जिणंद त. मन आणंदइ आपणइ ए, आलस अगि निवारि त, पाडइ साह करणा तणइ ए, सीतलनाथ जुहारि त, अति मूरति रलीयामणी ए, हरष न हीयडइ माइ त, सामलइ दीठइ रति घणी ए, पेतल वसही थाइ त.
वस्त पास जिणवर पास जिणवर नाण मई दिए, किरि जाणे सुरतरु फलिउ, कामवेलि मई वेगि पामीय, भुवन विचित्र सोहामणउ, नमिउ भावि मई सीस नामोय, आससेण रायह कुमर, वम्मादेवि मल्हार, जसु महिमा जागइ जगति, वंश इखाग सिंगार.
भाषा
भावन भावई चंगी, बासी अति नवरंगी. चामर ढालई पाखलि, नाचई छदिहिं आगली. वाजई वाजिन सार, गावई गुण मुविचार, इक नर चरचई चंदनि, इक नर साचवई मज्जन, इम लेई फूलह माल, करई इक दीप अमाल, इक फूल ढोवई आगलि, इक डहई धूप अनग्गल. ३, सन्दर्भ उपरथी आ स्थान हालनो भाभानो पाडो स भवे छे.
२९
.

Page #373

सिद्धिसूरिकृत
سم
سم
سم
للع
ب ه
चावलि चउक :पूरावई, नेवज वेगि अणावई, ढोवइं जल पुणि आणी, निज निज भाविहि जाणी. घणी विधि निरषीय पूय, शांति भेटण सज हुआ, मुरहीयावाडइ सुहाणउ, करमहणण सपराणउ. बीजइ भुवणइं पास, नमिसुं धरि उल्लास, कटकीयावाडाइ कउतिग, मूरति दोठी ए झिगमिग. कंबोयु पास जिणंद, नव नव करइ आणंद, धवली पर्व सुधन्न, भेटिसु गुणि हि संपुन्न. जिणवर सारइ काज, सफल जनम मुझ आज, ढं ढेरवाडइ पूनमीया, वीर जिणेसर नमिया. कोकावाडइ पास, नव नव पूरइ आस, खेत्रपालवाडइ दीठा, लोचनि अमोय पइट्टा, टालइ सगलाइ दुक्ख, आपइ शवपद सुक्ख, पारी वावि सुहाणी, संभल बोलउ वाणी, वोर जिणेसर सार, पामिउ भवनउ पार. सोवनवरण सोहावउ, भवियण नित मनि ध्यावउ, सतकर जसु छइ देह, करनिवारण एह.
वस्त वीर वंदो वीर वंदी चरम जिणराइ, जसु मानइं सुरराइ सवि, नर नरिंद बहु सेव सारई, धम्मपयासण दयापर, कुगइ कुमइ मिच्छित्त वारइ, तत्त्व त्रिणि पयास कर, गुण गाव्या संखेवि, नमिस देव मनि भाव धरि, सालवीवाडइ हेव,
भास त्रिसेरीइ त्रिभुवनकउ राउ, नमिसु नेमि मनि धरि बहु भाउ, यादववंशविभूषण सामि, जसु आगलि बल छंडिउ कामि. कामवेलि सरिसी कामिनी, नवयौवन गजगतिगामिनी, चंद्रवदनि रतिरूप समान, कमलनयन तन चपकवानि, छडि राजमति नेह निवारि, देह दान पहुतउ गिरनारि, रेवतकाचलि सदा सोहंति, दीठ उ स्वामो मन मोहंति.
३८

Page #374

पाटण-चैत्य-परिपाटी बीजइ भुवनि जिणेसर नमी, कुमति कदाग्रह सदा अवगी, कल्हरबाडइ पणमउं देव, छंडि पाप निर्मल थि३ हेव. दिनाकरवाडइ देव जुगादि, बोडइ कोधा कर्म अनादि,
आदि करण नइ समरथ धीर, धांधलबाडइ पणामसु धार. ४१ सत्रागवाडइ रिसहेसर सामि, करवीनती हिब शर नाम, पूनावाडइ परगट मल्ल, हायातणा जिणि टाच्या सत्य. आदि जिणंद नमउं कर जोडि, जेहनइ नामि न आवइ पोडि, हिव आवी पणमिसु गोलवाडि, सगला काज सिराइइ चाडि. ४३ मूलनायक सवि सुपनउ साथ, पार्खाल बंद पारसनाथ, कर्म चिंतामणि चिंता हइ, पापपंक साव दूरई करइ. पीतलिनउ दोसइ रूयडउ, भाग्यविशाल गुणे गख्यडर, भगति करई तिहां श्रावक भला, दयावंत दीसइ गुणनीला. नवइ धरि निरषउं नयणे वली, दीटइ दरसाण पूजई रली, जइ ए मूरति ताहरी मिली, दूरई नाटा जाइं अली,
वस्त एम निरण्या एम निरण्या सयल प्रासाद, अति सचित्र सोहामणा सुरविमाण समवडई सोहई, चंद्रोवा पहिरावणी करि अपुव्व तोरणे मोहई, नव नव कविलाई सहित भेटचा श्रोजिनराइ, घर देवाला मोटका भेटण ऊलट थाइ.
(भास) पारिषि वंश विभूषण, सा भमरोली, देवालउ अतिचंग त, नमतां नावइ दूषण सा भम०, नव नव थाइ रंग त. ४८ कोरणी करि अतिरुयडउ, सा भम०, भमरी दंतह सार त, दीवइ सोहइ सूयडउ, सा भम०, मोहई मन मोती हार त. ४९ झूमणां झांझा बोलीइ, सा भम०, घंटह तणा निनाद त, अमर विमाण किम हिणवउ, सा भम०, दीठइ अमृत सवाद त. ५० धन विजउ पारषि, सा भम०, जेणि कराव्यु एह, नमि आणंदई आपणइ, सा भम०, निरषि शवनउ गेह.

Page #375

सिद्धिसूरिकृत दोठउ अति रलीयामणउ, सा भम०, स्वामी अति धन धन त, नमिउ जिणेसर मन सुद्धई, सा भम०, नरसिंह नरह रतन्न. ५२ तसु धरि प्रतिमा रूयडी, सा भम०, अलवेसर दातार त, भणसाली महिपति घरहिं, सा भन०, नमिउ जिणेतर सार त. ५३ अतिहिं अपूरव दीसत उ, सा भम०, सकल जिणेसर सामि त, ठाकुरसी परि सुष करइतउ, सा भम०, दीठउ अतिहिं रसाल त, धापूनइ घरि ध्याविस्य उं, सा भम०, पास गुणे सुविशाल त. ५४ बे कर जोडी वीनवउं, सा भम०, भारे सुकृत भंडार त, देवदया परगुण निधि, सा भम०, स्वामी तूं दातार त. तह तूठइ सुष संपजइ, सा भम०, तई तूठइ नवि रोग, महियलि जस नित विस्तरइ, सा भम०, पामइ सयल संयोग. ५६ वाडी दउलतिपूरि सह), सा भम०, भवियण सारई सेव, ' वडली, वावडी, कउंणगिरई सा भम०, नमसि सीस नमेवि. ५७ कतउपुरि पणमउं सदा, सा भम०, मगलीपुरि जिणचंद त, इण परि चेत्रपवाडि करी, सा भम०, भेट्या संति जिणंद त. ५८ शरणाइत र समरथ, सा भम०, तुझ नमइं इंद नरिंद त, चउविह संघह कारणि, सा भम०, दिनि दिन दिउ आणंद त. ५९ पट्टणि प्रसिद्धी, हरषि किद्धी, चेतप्रवाडि सुहामणी, भगतां गुणतां श्रवणि सुणतां, अतिहिं छह रलीयामणी, पभण्या जि केइ नमउं, तइ भवर जे छइ ते सही, छिहत्तरइ वरसइ, मन हारेसह सिद्धहरिंदई कही.
इति श्रीपत्तन-चेत्र-प्रवाडि समाप्ता॥

Page #376

tanfasat जैनविहारशतकम् सं. नगीन जी. शाह
In the pages that follow a small work entitled Jainavibarağataka bas been edited on the basis of the ms. belonging to the Muni Punyavijaya Collection preserved in the L, D. Lastitute of Indology, Ahmedabad. The ms, bears the serial No. 1969. Its size is 26 cms, x ll cms. It has fivc folios. Each sido of the folio has 17 lines and each line has 58 letters. The script is legible. The condition of the ms, is good. It belongs to c, 1550 A. D. It does not contain the normal colophon which always occurs at the end of the ms, The name of the author is not given anywhere in the ms. Only the title of the work occurs at the end of the ms, This is the o Ey ms. of the present work, that I have come across. The ms. seems to have been written by the author himself, In the ms. many quarters and phrases have been rejected by putting yellow paint on them-Dot because they are grammati. cally Incorrect or otherwise corrupt but because more poetical and better chiselled quarters and phrases have occurred to the mind of the composer, And he has given these newly found quarters and phrases in the margin, The script of these quarters and phrases given in the margin resembles that of the usual writing of the text.
The subject-matter of this short poem is the Jalna temple in general. The poet displays his luxuriant rhetorical skill in describing it. So, the poem has become highly ornate. The poet refers to small caityas and says that with these caityas around the main temple looks like a fully blown golden lotus having a hundred petals. He mentions candrašala and rangašala and other architectural details. His description of falabhanjikas carved at the ends of torana is very interesting. He has composed all the verses (102) in sragdhara metre.

Page #377

अज्ञातकविकृतम् जैनविहारशतकम्
श्री शारदायै नमः उद्यन्माणिक्यमाला बहलत रमिलन्निर्यदळूरपूरध्वस्तध्वान्तप्रतानाप्रतिमविरचितानुत्तरोद्धानचैत्यम् । काश्चिल्लक्ष्मी जगाहे जलनिधिवसनाम्भोधिशायिप्रियायाप्रचूडारत्न महोयः शिरसि विनिहितं ज(नालीभुवेव (१) ॥१॥
आकाशे पारवश्यान्नलिनतनुरुहो निस्सहायावलम्बो नित्यप्राचीप्रतीचीजलधिपुलिनभूसीमभूमभ्रमीभिः । अन्तःसञ्जातखेदादिव दिवसमणिः शक्नुवन्नाभिगन्तुं कुत्रापि छानाऽस्या जिनपतिवसतेः क्षोणिमालम्ब्य तस्थौ ॥२॥ अध्नेन स्थास्नुनेव प्रमथिततमसा येन चैत्येन नित्यं व्यक्ति भूमौ निशाह्रोः कथमपि न हृदा विन्दतां कौतुकेन । तल्लक्ष्मी निर्निमेषं स्वनयनविषयीकुर्वतां कोविदानां वृन्दं वृन्दारकाणामिव पुरि सुमनोवक्षसां भासते स्म ॥३॥ आशासारङ्गचक्षुःसमुदयसदनप्राङ्गणाध्वन्यदेश्यस्फूर्जज्ज्योतिर्वितानप्रकटितपरिधिभ्राजिजैनेन्द्रधाम्ना । उद्भिन्नैव वैः स्वैर्दशशतकिरणो येन मन्येऽभिभूतः साम्यायाम्भोधिशय्यं परिचरति हरि सोऽनुसायं समेत्य ॥४॥ रुद्रस्याप्युत्तमाङ्गे हठकृतवसतेर्बिभ्रतोऽपि त्रिशूलं लक्ष्म छिद्रेण राज्ञः सममपि महसां राशिमादाय विमः । प्रासादं पद्मजन्मा प्रवणमणिगणाकीर्णमेनं व्यधत्त स्यान्नैवं चण्डरश्मेरिव हिमकिरणस्यास्य किं न प्रतापः ॥५॥ कोकानामिन्दुकान्ताप्रहरविरहिणामश्रुभिर्व्याकुलानां बन्धूनां याचतां स्वां वसतिमनुदिनं तत्कृपालुधरायाम् । उघन्माणिक्यवप्रोपधिपरिधियुगाधाय मूर्ति द्वितीयां
विनः प्रासाददम्भाद्गगनमणिरसौ निर्मिमीते स्म वासम् ॥६॥ १ सूर्यः बना।

Page #378

जैनविहारशतकम् स्वत्पादस्पर्शभाग्यैरभवमहमहो नन्दनोल्लासिलक्ष्मीबिस्फूर्जद्भद्रशालो धनकनकमयः देवराजाभिगम्यः । शम्भो । चैतन्यभूयं प्रवितर किमदो वक्तुकामः सुमेरु. मन्ये प्राकारदम्भादररियुगगरुत्कुण्डलीभूय मेले ॥७॥ मूर्छद्ग निनादप्रबल जलभरानन्तराम्भोदमालामाघद्विाद्विलासैः स्फुरदुरुकिरणैः सोदरत्वं दधानः ।
रौप्यैश्चैत्यैरनुच्चैः स्फुरति परिवृतः सर्वतो यो विहारः प्रोन्मीलत्कुन्दवृन्दैरिव परिकलितश्चम्पको जृम्भमाणः ॥८॥ निर्याताम्भोदरोधप्रसृमर किरणप्रस्फुरत् शारदीनश्यामारामोपयन्तुर्विशदिमललितज्योत्स्नया स्पर्धमानैः क्षुद्रैश्चैत्यैः पीतः कमपि नयनयोर्यस्तनोति प्रमोदं प्रोत्फुल्लत्पुण्डरीकैरिव कनकमयः कुड्मलः शातपत्रः ॥९॥ पारावाराम्बरेयान्तरनिचितकृतस्याप्तभृमीन्दुगेहो नीचैःप्रस्थापितस्याशनिमणिपटलीक्लप्तपाटस्य दम्भात् । उश्मः(?) संसाररङ्गाङ्गणनट नजुषां यातनाः कुर्वतीनां सप्तानां दुर्गतीनां प्रतिघधनमनाः यः प्रहर्तुं प्रवृत्तः ॥१०॥ क्षिप्तैर्यत्पादकाधःकनकनिधिघटैरित्यमुष्मिन्ननव्ये जाते जैनेन्द्रगेहे प्रणयतु सुजनोऽमुं परावृत्य कश्चित् । कुक्ष्यन्तर्लब्धलीलैरिव सुतमणिभिर्वाहिनी कान्तकाञ्ची मन्ये तैरेव कुम्भैः समजनि भुवने पमगर्भेति नाम्ना ॥११॥ विस्फुर्जद्वजराजी जिनपतिसदनोद्दामपादप्रपञ्चां यस्मिन् संभाव्य भव्या इति निजमनसा तर्कमातन्वते स्म । सर्वासां दुर्गतीनां विदलयितुमना भूधराणामिवायं वज्री श्रीमद्विहारः सममुदितरुषा प्राहिणोद् वज्रलेखाः ॥१२॥ भास्वत्स्वर्णादिमुख्यान्निजविभवभरैः स्पर्धमानास्त्रिलोकी जैत्रान्निर्जित्य जिष्णुः क्षणमिह निखिलान् वीरमानी विहारः । पातालं पादकेनासममहिमजुषा स्वात्मना भूमिलोकं शुजैरभ्रंकषैः स्वैर्निखिलदिवमिवाक्रम्य मन्येऽधितस्थौ ॥१३॥...

Page #379

NO
अक्षातकविकृतम् दीपैर्गेहेषु भेगिरिगहनगुहास्वौषधीभिबिलेषु व्यालस्फूर्जन्मणीभिः शशिमिहिरकरैर्नक्तमह्रीति खिन्नम् । नालंभूष्णुनिवस्तुं क्वचिदपि तमसां सङ्करः कांदिशीको यस्मिन् मन्ये शरण्ये शरणमिव गतो नीलभित्तिच्छले न ॥१४॥ यस्मिन् विस्मेरलीलाचलदलपटलारब्धकेलीमरालीनिस्यन्दिस्यन्दबिन्दून्मिपित कुमुदिनीगौरिमस्पर्धिधर्मा । रेजे सोपानपङ्क्तिः पवितुमिव विभोर्नित्यभक्त्या नभस्त उच्चैरुच्चस्तरङ्गीभवदमलपया जनुकन्योत्ततार ॥१५॥ प्रीत्या पौरन्दरीयालयपरपदवीचन्द्रशालां विशालामारोद कामुकानां वृषभरसुभगं भावुकानां जनानाम् । निर्वागण्यनानामणिगणकलितस्फीतसोपानदम्भा'चक्रे निश्रेणिकेवावनिबेलिनिलयस्वर्ललामेन येन ॥१६॥ उद्धेलानन्दपाथोनिघिबहलपयःशुद्धभावावरुद्धा यस्मिन्नभ्येत्य भक्किं भगवति विदधत्यङ्गभाजां समूहाः। तेषां न स्यात् कदाचित् कुगतिगतिरिति व्याहरन् यो विहारो रेखाश्चक्रे किमष्टोत्तरशतगणिताः स्वीयसोपानदम्भात् ॥१७॥ त्वत्पादाम्भोजभक्तिप्रणयनवशतः सर्वतस्तुङ्गभावा धुर्यत्वं दानभाजां वसतिरपि पुनर्यावदाशावसानम् ।
भेऽस्माभिः पुनस्त्वं प्रणयजिनमहानन्दलोलानिवासं जानीमो दिग्गजेन्द्रा इति गदितुमदश्चित्रदम्भाद् भजन्ते ॥१८॥ प्रासादे तोरणान्तःपरिलिखितवपुःशालभञ्जीप्रसूनश्रेणीसन्दर्भमालाङ्कितकरकमला यत्र लीलायते स्म । 'शङ्के स्वायंवरस्रक्वलित करतला सिद्धिशातोदरीयं तिष्ठत्यस्मिन् वरीतुं वरमभिलषितं सञ्चरद्यज्जनेषु ॥१९॥ प्रेवन्माणिक्यमालाबहलतरमिलल्लोललीलार्चिरम्भःस्तोमप्रक्षालितोर्वीतलमलिनतमोजालजम्बालमालः । प्राकारो धाम्नि शम्भोरवचनविषयवैभवं स्माऽऽबिभर्ति।
स्वर्भाणोर्भीरुभानू रचितचय इव क्षोणिपीठेऽध्युवास ॥२०॥ १. बलिनियम् पातालम् ।

Page #380

जैनविहारशतकम् दुर्जेयो जैत्रभावासहचरपटलीकीलनाव्याकुलानां निर्णश्यत्प्राणभाजामिह निजशरणीभावमभ्यागतानाम् । : एतद्द्वेष्यानिवान्तदैलयितुमसावीहमानो विहारः प्राञ्चवज्रोपलानां निचयपरिचितं निर्मिमीते स्म दण्डम् ॥२१॥ निर्यज्ज्योतिर्जटालज्वलदनलशिखालोललीलायमानः .. स्वीयप्राश्चद्विभूषाविदलितनलिनीनायकावर्वगर्वः । यस्मिन्नुद्दामरत्नप्रकरपरिचितो मण्डपो दीप्यते स्म ' शङ्के सङ्केतगेहः सह मिलितुमदः कामुकैः सिद्धिलक्ष्म्याः ॥२२॥ स्फूर्जद्गर्जन्नभस्योन्नतसजलमीलन्नुतजीमूतमालाधिकारिध्वानघण्टाबधिरितभुवनो मण्डपोऽस्मिंश्चकासे । मन्ये स्वर्लोकभूमीतलबलिनिलयक्षीरसिन्धूद्वहायाः उत्तालं सूत्रधार्याः कनकमणिमयी नर्तितुं रङ्गशाला ॥२३॥ अन्तर्नीलोपलश्रीस्फुरदरुणमणीश्रेणिसंदर्भगर्भा यस्मिन् ज्योतिस्तरङ्गीभवदमलपयश्चान्द्रभूमी बभासे । मन्ये मत्तालिमाला बहलतरदलल्लोललीलादलाली शोणाम्भोजन्मपुझा शिवहरिणदृशः खेलितुं केलिवापी ॥२४॥ पूर्व निर्मथ्य सारं कनकशिस्वरिणा दत्तवानेष शेष गुप्तं यत् किञ्चिदास्ते तदपि पुनरितो विष्णुरादातुकामः । तद् दुःख मे कृपालो व्यपनय निखिलं वक्तुमित्याजगाम काप्यस्मिन् दुग्धपाथोनिधिरिव विधुरः स्फाटिकोर्वामिषेण ॥२५॥ प्रासादे कुम्भ-भद्रासन-शफरयुगा-ऽऽदर्शक-स्वस्तिकाथैरष्टाभिः सान्द्रचन्द्रोपलदलकलितैर्वस्तुभिर्भद्रकृद्भिः ।.. दधे काचिद् विभूषा शिवपुरनिगमाध्वन्यलीलाधराणां प्रत्यूहव्यूहबाधं सममिव जगतीजन्मनां कर्तुकामैः ॥२६॥ दुर्जेयान् पञ्चबाणप्रबलतममदाद्वैतदुष्टाष्टकर्मद्वेषाज्ञानानुरागासहचरनिवहान् हैलयैवाभिभूय । नानामाणिक्यवर्णस्फटिकसमुदयोत्तम्भितस्तम्भदम्भात् । कीर्तिस्तम्भान् जयाङ्कान् जिनगगनमणिः स्थापयामास मन्ये ॥२७॥

Page #381

অজ্ঞানবিমু आलम्बा अन्धसंसृत्यवटनिपततां सर्वथा बोभवामोऽधःकर्तुं शक्तिमन्तो नरकपरि[ग]तान् कुम्भिकानां समूहान् । क्रान्त्वा कुम्भीरधस्ताद् घनकनकमयाः स्तम्भवारा विहारे स्फूर्जन्नियंत्करैः स्वैर्जगति मतिमतां व्याहरन्तीति मन्ये ॥२८॥ यस्मिन्नुत्तङ्गपीनस्तनकलशशिखाऽऽभोगभुग्नागभागाः स्वर्णस्तम्भावनद्धा विदधति कुतुकं नेत्रयोः शालभञ्ज्यः । मन्ये यत् पौरनीलोत्पलदलनयनावैभवेनाभिभूतास्तत्साम्यं प्राप्तुकामा इव सुरललना देवदेवं भजन्ते ॥२९॥ मुक्ताप्रालम्बलम्बीकृत करकमलाः सालभजीसमूहा लीलायन्ते जिनेन्दोवसतिविलिखिताः स्तम्भसम्बद्धकायाः । अभ्येत्यैतास्त्रिदश्यः परिभवितुमदः सन्ततीरीहमानाः मन्ये पुर्याः पुरन्ध्रीविभवभरजिता मन्त्रमाराधयन्ति ॥३०॥ सर्वाङ्गीणानुरूपानणिमलवणिमाद्वैतवादाभिभूतस्वर्वामा मालिकाभिः शरदमृतकरप्रत्यनीकाननाभिः । जित्वा बन्दीकृताः किं जिनवृषभगृहस्तम्भलीलायितानां व्याजात्यां चालिकानां भुजगपरिवृढप्रौढपारिप्लवाक्ष्यः ॥३१॥ यस्यां संस्पर्धमाना निजविभवभरैर्वर्णिनीवर्ण्यवर्णानिर्वानन्यचित्रीकृततनुलतिकाः पुत्रिकाणां मिषेण । भाजग्मुः कर्तुकामा रहसि हृदि निजे तज्जयोपायमन्त्रं शङ्के सम्मय भूमीवलिसदनदिविस्मेरदम्भोरुहास्यः ॥३२॥ त्रैलोक्याजेयमोहत्रिपुररिपुरिपुद्वेषविद्वेषभाजां संप्रापथ्यातिदृप्तानिह जगति यशःशेषभूयं समूहान प्रासादे सालभञ्जीकरकमलचलच्चामरच्छत्रराजी व्याजात् तद्राजचिहान्ययमिव भगवानग्रहीदाग्रहेण ॥३३॥ फाश्चिच्चङ्गेरिकाभिर्विलिखितवपुषो व्यग्रहस्ता विहारे पाञ्चाल्यस्त्वत्पदाम्भोरुहपरिचरणात् स्वर्गवासं प्रपन्नाः । आप्तेन्दो ! देहि बद्धाञ्जलय इव महानन्दसौख्यश्रियं नो मानीमो वक्तुकामा इति विबुधवशाः स्वर्गलोकादुपेयुः ॥३४॥

Page #382

जैनविहारशतकम् मोहालस्योन्मदिष्णुप्रतिभटपटलैस्ताड्यमाना प्रचण्डैदण्डाघातैरखण्डैर्विषयसुखमयैः काप्यशक्ता निवस्तुम् । .. यस्मिश्चित्रीकृतोवीतलबलिनिल[य] स्वस्त्रयाणां मिपेण प्रासादस्यावनीन्दोरिव शरणमगात् कान्दिशीका त्रिलोकी ॥३५॥ श्यामत्वाश्लिष्टमास्य वपुरपि सविपं दुर्दिनं कारिता च शुन्याकाशे निवासो जगति मदयशो देव ! निर्णाशमेति । अन्तःसम्बद्धशोणोपलदलविलसन्नीलभित्तिच्छले ना. श्लिष्यद्विद्यत्कलत्रो गदितुमिति घनः शीलयामास शम्भुम् ॥३६।। कुर्वाणा स्पर्धिभावं सहमहिमविभावैभवैः स्वैरसोः स्वर्णादिश्वेतरोचिदिवसमणिमुखा नैप जैत्राङ्ककारान् । श्रोमज्जैनो विहारः परिभवपदवा तान्निनीपुर्विशेषान्मन्ये सैन्यं ससज्ज कचन विलिखिताऽनीकिनोकतवेन ॥३७॥ रोचीरोचिष्णुसान्द्रामृतकिरणमणोधोरणीसं निबद्ध-... प्रासादाधित्यकायां प्रतिमितरजनोनायको निर्बभासे । । उद्वेलोल्लोललोलज्जलपटलमिलदुग्धपाथोधिवातु
र्जातभ्रान्त्या विमुग्धः किमु मिलितुमना आजगामेन्दुसुनुः ॥३८॥ उद्दण्डाखण्डचण्डद्युतिमणिकिरणश्रेणिसङ्कीर्णभित्तिनिर्वर्ण्य स्पर्धमानं स्वपरमविभवैदिशात्मीयबिम्बम् । .. दृप्तस्तं जेतुकामो जिनवृषभगृहोऽभ्रङ्कषैः शेखरैः स्वैः रोषात् संरुध्य तस्यानिलपथपदवीं तस्थिवानेष मन्ये ॥३९॥ निर्धूतामुक्तमुक्तासरनिकरलसत्कण्ठपीठोपकण्ठ्योऽ- : न्योऽन्येनोत्पीडिपीनस्तनकलशयुगात् क्रान्तकान्तोर्ध्वकायाः । शोभन्ते शालभञ्ज्यस्त्रिदशपतिपुरीयत्पुरी निर्जितश्रीस्तस्याः संसेवनायाप्सरस इव निजाः प्राहिणोन्मेनकाद्याः ॥४०॥ प्रासादे शेखराणामुपरि विरचित स्वर्णकुम्भावलीनां साध प्रेख[दध्वजेनासितनभसि बमे सङ्गताचि[वि]भाभिः । सङ्गोऽभूदं वाहिनीनामिव दिवि तिसृणां स्मेरहैमाजराजीनिस्यन्दिस्यन्दपिङ्गीकृतकमनसुता सूर्यजा जाहवानाम् ॥४१॥

Page #383

प
अज्ञातक विकृतम्
प्रासादे स्वर्णकुम्भा दधति दिविरुचि बर्हिबर्हप्रब माङ्गल्यस्मेरदूर्वाङ्कितजलकलशाः सूचयन्तः शिवानि । सिद्धेः सम्प्रस्थितानामिव पथि मथिताऽनेकदुष्कर्ममर्म - ध्यानार्चिर्मालिक लाहुतविषयिहविः शेमुषीभूषितानाम् ||४२ || मुक्त्वा संसारकारां शिवपुरगमने वः समीहा यदि स्थादभ्येताभ्येत लोकाः सपदि तदखिलं लीलया कर्तुमीशे । श्रध्वं चेन्न विष्णोः पदि विधृतकरः स्पर्शनं चित्रभानो कुर्वेदः किङ्किणीनां कणनकपटतो भाषते जैनगेहः ॥ ४३ ॥ कुत्राप्युल्लेख कर्मी कृततुरगगज स्पन्दनोन्मत्तपत्तिश्रेणीलीलायमानप्रबलबलयुतोऽलङ्कृतो नैकरत्नैः । श्रीमत्प्रासादचक्री निचिततमतमः कन्द [ रा ] या इवासी द्वारं निर्वाणपुर्या इव वहतितमां दण्डमुद्घाटनाय ॥ ४४ ॥ आलम्बीकृत्य कश्चित् प्रसरति भुवने निम्नगानाथनेम वान्यः पातालमूलं गलदवधितया स्वैरलीलायमानः । वाह त्रिस्रोत सोऽन्यो नभसि विगलितालम्बसञ्जातखेदः प्रेङ्खोलद्वैजयन्तीपटपटुकपटाद यं समालम्ब्य तस्थौ || ४५॥ रम्भाभिः श्रीभिरीशैः कविगुरुविबुधैर्नैक सन्तानकल्पैगौरीभिर्जिष्णुवृन्दैः समुदितपुरुषेषूत्तमैः शेवधोशैः । सङ्ख्यातीतैरितीवानणुनिजविभवैर्निर्जराणां नगर्या विश्वावस्वोकसारा किमु हसितमदः केतुना निर्मिमीते ॥४६॥ तुम्ना ज्योतिषा वा परमसुखमया वात्मना स्पर्धमानान् सर्वान् जैत्रीककारानभिभवपदवीं लम्भयित्वाऽभियातीन् । प्रासादः सार्वभौमः स्वशिरसि वहते स्माग्रहग्रन्थिबद्ध - प्रेङ्खल्लीला पताकापटमिव विजयोद्दोपकोद्दामचिह्नम् ||४७ || प्रेङ्खोलकिङ्किणीनां मधुरिमललितध्वानदत्तावधानं
नादन्ते नो पिबन्ते न च तृणपयसी वीक्ष्य सारङ्गशावम् । एणाङ्कः प्राप चित्ते मुदमिति यदसौ पानवल्भे' न कुर्वन् गन्ता पञ्चत्वमन्ते ननु भवति पुरां कक्षितिर्मे यशश्व (च) ||४८ ॥ १. वल्भो भोजनम्

Page #384

जैनविहारशतकम्
भूमौ द्वीपान्तरे वा निखिलबलिगृहे वासगेहे मघोनो
ु
भूतो भावी भवन् वाऽपरिमितमहिमा मत्सदृक्षोऽत्र कश्चित् । भ्रातस्त्वं याहि पश्येत्युपहृतवचनो निकणैः किङ्किणीनां मैत्र्यं कृत्वेव कान्त्या मिथ इति मिहिरं प्रेषयत्यातगेहे ॥ ४९ ॥ कैवल्योत्फुल्लनीलोत्पलदलनयना दूरदेशाधिवासामौत्सुक्यादीहमानं सहृदयनिवहा भावमन्तर्वहन्तः । यत् किङ्किणीनां बहलितनिनदैः प्रीतिसन्देशमस्या विभः सम्प्रापयन्त्युकै लकितहृदया अन्तराकृत्य चैत्यम् ||५०|| पातालं शैलमौलीन जलनिधिपुलिनान् वाहिनीनां प्रवाहान् तारामार्ग दिगन्तान् घनगहनगुहाः पौरहूतांश्च गेहान् । प्रासादे किङ्किणीनां निनदसमुदयाः सर्वतः पूरयन्तः श्रीमत्यावनीन्दोस्त्रिभुवन विजयोद्दीपिनी घोषणेव ॥ ५१ ॥ यस्मिन्नुन्निद्र सान्द्र मणिमणिगणोत्कीर्ण कुडचौथदर्चिःस्तोमस्तम्बेरमारिप्रतिहत तिमिरोन्मत्तमातङ्गराशेः । लीलाशय्यालिकायां जिनरजनिपतेर्मुक्तिमत्तेभगत्या गर्भागारस्य दम्भादिव विरचयितुं नैकधाः स्वैरकेलीः ॥५२॥ तावद् भर्ता पुराणः स वसति जलधौ दृप्तयादोभिरुमैः शेते वा दुष्प्रसह्यः स्मरघनसमये नागराजाधिशय्यः । मुद्रास्तव्याकुलास्यां सरसिजशशिनोर्यामि चेत् तात ! लक्ष्म्या धात्रेतवार्थितेन स्वसुखवसतये जैनधाम व्यधायि ॥५३॥ उन्मीलन्चञ्चु चित्री कृतकुमुदवनानन्दनाम्भोजबन्धुस्तोमैंः संसेवितेनामररमणपुरीले ख्यलीलायितेन । वाचां पारप्रयातैर्वि भवसमुदयैत्यभूमी मघोना मन्ये निर्जित्य बन्दीकृत इव सुमनोभूघरश्चित्रदम्भात् ॥ ५४ ॥ कं वा संसक्तनीलोत्पलदलविलुलन्मालिका लब्धलीलैः कुम्भैराशावसानप्रसृमरकिरणाकीर्णचान्द्रावनद्वैः । यस्मिन्नक्षत्रताराग्रह मिलदुदयावृत्तिमार्गावलानेरम्युद्गच्छन्सहस्त्रामृत किरणमिव व्योम संजायते स्म ॥५५॥
१. उत्कलिका संजाता यस्मिन् तत् उत्कलिकितम् ।
५५

Page #385

अशातकविकृतम् अन्तःसजातकौतूहलकलित इवानन्तमप्यन्तरिक्ष श्रीमज्जनेन्द्रगेहः परिमितविषयीभावमानेतुकामः । अन्योन्याश्लिष्यदुद्यदिवसमणिमणीधोरणीधूतनूतानन्तध्वान्तप्रसर्पदद्युतिकृतपरिधिभ्रानि दण्डं बिभर्ति ॥५६॥ स्त्यानीभूतामृतांशुद्युतिहरशिखरिस्फीतकर्पूरपारीमुक्ताक्षोदावदाता घनपवनचलत्केतवो यत्र रेजुः। निकाणैः किङ्किणीनामवनिबालगृहस्वर्गिणां जझुकन्या मन्येऽनेकप्रवाहा इह समुपगताः कुर्वते किंवदन्तोः ॥५५॥ निस्तन्द्रज्योतिरुद्यद्विधुमणिललितोत्तुङ्गशृङ्गान्तराले वातूलोल्लोलकेतृल्लिखितमकरिकाबिम्बिकायश्चकासे । आरुह्यात्मीययानं मकरमिव विभो हमार्गेण गङ्गा भूमीगङ्गां सगोत्रां मिलितुमिव महीमुत्तरन्ति नभस्तः ॥५८॥ यस्मिन्सान्द्रेन्द्रनीलोपलकृतशिखरश्रेणिलीलाविनिर्यद्- . : राजज्योतिःप्ररोहैः परिवृतमभितो भासते केतुवासः' । :: शके संरूढशष्पाङ्कितपुलिनतला सिद्धसिन्धुर्वहन्ती । चित्ते रङ्गस्त्रियामापतिहरिणशिशोन्तिरित्याविरासित् ॥५९।। वक्षःपीठान्मुरारेः स्मितनलिनवनात् स्वःसदां वासगेहात्... प्राणेशात् कौमुदीनामनणुमणिगणात् श्रीमतां वा समूहात् ।
आदायाम्भोजयोनिः सरसिजसदनां भिन्नभिन्न प्रतिष्ठा- . मेकत्राय दिदृक्षुः कुतुकित हृदयः किं विहार व्यधत्त ॥६०॥ वेगेनानन्ततारापथचरणवशादन्तरुद्भूतखेदो भावादालम्बनस्य स्वनिपतनभिया बान्धवोऽम्भोरुहाणाम् । यस्मिन्नुत्तुङ्गशृङ्गाङ्गणशिखर शिखाभोगसंलग्नरोचि१४ाजेनेवावलम्ब निजकरनिकरैराददानो विहस्तः ॥६१॥ .. प्रासादेन प्रसर्पन्नि जकरनिकरैः स्पर्धिभावं दधानो न्यच्चके लीलयाऽसौ बहलकमलया तं पुनर्जेतुकामः । तुङ्गिम्ना वा श्रियाऽस्मात् कमपि गुरुतर भ्राम्यतीवेक्षमाणो
नैवं चेत् किं नु पूर्वापरजलधिभुवि भ्राम्यति द्वादशात्मा ॥२॥ १. वासो वस्त्रम् ।

Page #386

जैनविहारशतकम् प्रासादेनाप्तभर्तुः परमसुषमया लोकचक्षुश्चकोरज्योत्स्नालीलां दधत्या मरुदवनिधरो धिक्कृति लम्भितोऽसौ । कर्तुं तस्मै प्रसत्तिं पुनरपि किमसौ सर्वतः क्षुद्रचैत्यप्रस्थश्रेणीमिषेण व्यरचयदुपदां रत्नसानून्यमूनि ॥६३॥ भूमीपीठावकुण्ठीकृतकठिनहठध्वान्तसन्तानहेतुर्यस्मादशैः प्रवृद्धस्तमपि स्वरकर स्वीयभासा जिगाय । तस्मादेतत्पुरस्तात् किमणुरहमिहेत्युद्भवद्भरिभीतेः पीयूषान्तःप्रवाहै रजनिवरयिता निःसृतैः स्विद्यतीव ॥६॥ यस्मिन् कुत्रापि नीलोपलकृतशिखरान्निःसृताभांशुदूर्वानव्याङ्करभ्रमेणानणुमणिघटितानेकवाहच्छलेन । राज्ञा मुक्तावनावात्मन इव तुरगा रक्षितास्ते दशैवाशेषाशालङ्घनाय किमुत परिमितास्तस्य नोचेद् भवेयुः ॥६५॥ यस्मिन्नियन्मरीचिप्रसृतिपरिचितानेकदिक्खञ्जनाक्षीसम्बद्धस्वर्णकुम्भा मरकतनिकरैः कल्पितोत्तानभित्तिः । । शङ्गश्रेणीविहारी मदयति नयने प्राणिनां प्रावृषेण्या विद्युद्गर्भेव वर्षोन्मुखसलिलनमन्नूतनाम्भोदमाली ॥६६॥
अन्तःसन्दर्भगर्भीकृतधनकनकोंदीप्रदीपावमानामानासामान्यनद्धारुणमणिशिखरैरम्बर' गाहमानः । । सौवर्णार्दिदृक्षां शिथिलयितुमहः कौतुकिप्राणभाजामुच्चैरूहे प्रवृद्धस्त्रिभुवनंतिलकीभूतजैनेन्द्रगेहः ॥१७॥ शीतांशो ! राजधानी क्वचिदपि तव नो संस्थितिः शून्यदेशे राज्ञो दर्प दधानो बलमपि तुरगास्ते दशैते कलङ्किन् ।। रात्रौ स्तेयीव चारी सकलगुणभृता किं मया लजसे न स्पर्धिष्णुश्चत्यराजस्तमिति किमु वदन्निक्वणैः किङ्किणीनाम् ॥१८॥ द्वैराज्यभ्राजिनित्योदयिरजनीकराम्भोजिनीजीवितेश ! द्वैतेनालोक्य शून्यं ग्रहसहितमसन्मार्गमस्येय॑येव । प्रासादस्येव दम्भादहरहरुदयाद्वैतराज्या स्मं धत्ते बिम्ब पाथोजबन्धोरनणुगुणगणैर्गर्भिता रत्नगर्भा ॥६९|

Page #387

अज्ञातकविकृतम् भूमीरामाललामत्रिभुवनजनताकीर्तितानन्तकीर्ति दृष्ट्वा जैनं विहारं हृदि समभिलषनेतदीयोपमानम् । दोषाभिव्यक्तिभावव्यपनयकरणाबद्धलोलाभियोगी नित्यत्यागैर्वसूनां द्विजपतिमरुणः प्रीणयामास मन्ये ॥७०॥ ज्योतिर्दण्डैः प्रचण्डैनै भतलमिलितैस्ताडयन्तं निजं तत्स्पर्धिष्णु श्रीविहार स्वनयनयुगयोर्गोचरीकृत्य दृप्तम् । वह्नि निर्वर्तयित्वा किमु परिधिनिभात् सर्वतस्तं जिगीषुमध्ये संतिष्ठमानो ज्वलदनलतपः साधयत्यंशुमालो ।।७१।। प्रासादे जैनचन्द्रे प्रसृतकरभराम्भःप्लवप्लावितायां विस्फूर्जत्स्फाटिकोव्यां प्रतिमितशशभृ-मण्डलं द्योतते स्म । मुग्धः प्रोत्फुल्ललीलासरसिजसरसीविभ्रमभ्रान्तचेता अङ्कप्रक्षालनायाऽऽत्मन इव वियतोऽवातरत् शोतकान्तिः ।।७२।। शाणाप्रोल्लेखितान्तर्मणिमयमुकुरस्वच्छसच्छायकायोदामार्चिःपारागोपलपटलकृताधित्यकालम्बिबिम्बः । प्रासादेनाभिभूतो ग्रहपथपथिकस्तं पुनर्निर्जिगीषुः सोऽयं तस्मिन्निलीय स्म वसति किमदः सर्वदोषान् दिदृक्षुः ॥७३॥ निर्वयोर्जस्वलानां प्रकरपरिभवारम्भलुम्पाकशीलं कीलश्रेणीकरालज्वलदनलमिलज्जातवेदप्रतापम् । वासागारं जिनेन्दोरिदमुदितभयव्याकुलीभूतचेताः विद्मः प्राकारगुप्त धृतपरिधिनिभात् स्वं व्यधत्तांशुमाली ॥७॥ यातेऽन्यत्रावनी मामपि परिभवतादन्धकाराभियातिमुक्तेति स्थावरां स्वामिह जिनपगृहच्छत्मना मूर्तिमेकाम् ।
आशाप्रान्तान्तरीपान्तरधनकुतुकालोकनोत्कण्ठिचेता रगन्मूर्त्याऽन्ययाऽसौ भ्रमति कमलिनीनायकः कौतुकीव ॥७५॥ अन्योन्येनाङ्गलग्नप्रसृतनिजकरैर्गाढमाश्लिष्य हर्षोत्कषैः श्रीमद्विहारः सविधिमभिसरत्पमिनीनायकेन । व्यक्तीकुर्वत् स्वमैत्र्यं गगनत लमरुद्वेगवेल्लत्पताकावेलान्तःकिङ्किणीनां मृदुमधुररवैः स्वागतं पृच्छतोव ॥७६॥ .

Page #388

जैनविहारशतकम् लीलाकल्लोलितान्तःप्रसृमर किरणश्रेणिनिर्वर्ण्यवर्णस्वर्णस्तोमावनद्धान्तरविविधमणीकर्मकिारितश्रीः । पातालक्षोणिपीठत्रिदिवविजयिनो यः पराभूय लदम्या विमो वेल्लल्पताकापटकपटमयीं कोर्तिले खां बिति ॥७७|| उद्यच्चण्डांशुरोचीरुचिररुचिमणीस्व सम्बद्धमित्तिनिर्गच्छधूपधूमं विहसितसुमनःश्रेणिलीलाभिरामम् । तूर्यध्वानैरमानैर्निखिलमपि जगत् पूरयत् पौरहूतं शेषैर्भाग्यैः सुराणामवनितलमिव प्रापदेतद्विमानम् ॥७८॥ क्रामन् पादेन शेषं दधदचल इवोत्तुङ्गताचङ्गिमानं कामाधस्तिर्यगुच्चैःप्रसृत करवरो रोमगुच्छाभिरामः । । वाघद्घण्टाकलापप्रतिनिनदजितोद्गर्जदम्भोदनादः प्रासादो दानवारिप्रकरपरिचितो यः करीवाबभासे ।।७९॥ भूमी स्रोतस्विनी यः शशिकरनिपतञ्चन्द्रपाथःप्रवाहैः संबिभ्रज्जैनमूर्ति प्रमुदितकमलां चान्तरा स्वर्णकायम् । नानारत्नप्रशस्तप्रसृतरुचितनिस्फीतकल्लोलशाली प्रासादः क्षीरपाथोनिधिरिव समभूद् वाद्यगम्भीरघोषः ॥८॥ आशासञ्चारिरोचिनिचयविरचितानेकमाहेन्द्रनीलस्तोमामोल्लेख्यकर्मीकृतगगनतलोत्तुङ्गशृङ्गश्वकासे । मन्ये यद्वर्त्मनाऽसौ निजचिरविरहव्याकुलाङ्गी धरित्रीम् त्रस्यत्सारङ्गनेत्रां मिलितुमवतरन्नम्बुमुक्नोवितेशः ॥८१॥ कान्त्या येनाभिभूयाखिलखरकिरणानात्मना स्पर्धमानान् भीत्येकप्राप्तविष्णुक्रमकजशरणानुद्धृतांस्तानशेषान् । द्वेष्यान् सातरोषादिव घनमिलिताभीशुरज्जुप्रसारैः संयम्यानन्यहैमान्निपनिवहनिभात(? न्) रक्षिता जैनधाम्ना ।।८२॥ पारावारान्तरालान् सिकतिलपुलिनान् कन्दरान् गह्वराश्चाशेषाशाः दन्दशूकाश्रयसुरसदनक्षोणिपीठप्रदेशान् । भ्रान्त्वा श्रान्तान्तरात्मा क्वचन न वसतेरात्मनो योग्यलाभात् पिण्डीभूय प्रतापः किमिह भगवतो यन्मिषेणाधितस्थौ ॥८३॥

Page #389

अशातकविकृतम् गन्ता नित्यास्तभावं शमनजनयिता चाक्षुषः स्वान् करांश्च प्रत्यूषे प्राणभाजां प्रथयसि पुरतोऽर्थीव निबीडभानो ! निर्दोषेऽनातदोषस्त्वमपि सह मया स्पर्धसे किङ्किणीनां निर्हादैर्भाषमाणः किमिति रचितवांस्ताडनायास्य दण्डम् ॥८४।। यः शम्भुर्वामदेवः शमनशमयिताऽप्यन्धकारातिहन्ता पर्यन्यैर्नीलकण्ठः शिखरपरिचितैर्नव्यनाट्यप्रियश्च । ईशानासूययान्तःसितघटकपटाद्वा चलद्वैजयन्तीव्याजान्मूनीव धत्ते शशिसुरसरितोर्द्वन्द्वमाप्तेन्दुगेहः ॥८५।। ध्वान्तानि ध्वंसमानो धृतचयपरिधिहमानो विहायः विस्फूर्जव्योमकेतुर्निधिरिह महसां गर्विगन्धर्ववर्गः । दोषाविर्भावमेत्तोपगतहरिपदोपास्तिनित्योदयश्रीः कुर्वाणो यः प्रबोधं किमवनिमगमन्मूर्तिमानंशुमाली ॥८६॥ पौष्पापानोन्मदिष्णुभ्रमदलिपटलश्यामलच्छायमध्याश्लिषयल्लीलाबलाकाततियुगलमिलत्प्रावृषेण्याब्दमाला । रेजे यस्योपरिष्टात् त्रिभुवनविजयोद्भूतगर्वं दधानोऽ-- न्तर्मेघाडम्बरं यश्चलचमरयुगच्छत्रमूहे विभर्ति ॥८७।। यस्मिन् पुष्पोपचारः क्वचन विरचितः सचराचञ्चरीकश्रेणीशङ्कारगीतध्वनितपरिचितानेकवीणा विनोदः । सर्वो नक्षत्रताराग्रहनिवह इव श्वेतरोचिविभूषासामान्यं याचमानः प्रभुमिव भजतेऽभ्येत्य नक्षत्रवीथ्याः ॥८८॥ उस्फुल्लत्पर्णमालागलदमलमधुस्यन्दलुभ्यद्विरेफ प्रासादे पुण्डरीकं विलसति परितः क्लप्तकान्तोपचारम् । स्वर्भाणो रुचेता निजमखिलपरीवारमादाय सार्ध मत्ये यस्मिन्निलीया स्थितिमयमतनोत् कौमुदीनामधीशः ॥८९।। उद्भ्राम्यद्भङ्गरामासमुदयविविधानोकहोन्निद्रनिर्यत्पौष्पौषस्यन्दबिन्दूपचितसुमनसां भाति यत्रोपचारः ।
निर्जित्याद्वैतवीरं कुसुमशरमहोपालमेतस्य शक्तेः .: शास्त्राण्यादाय बासौकसि किमु भगवद्भभुजा धारितानि ॥९॥

Page #390

जैनविहारशतकम् आत्मीयाभातिरेकैर्विहसितविगलद्वारिवाहोपरोधस्मेरार्चिःशारदोनोदिततुहिनकरं यत्र शङ्ख बभस्ति । भूमिभृत्पक्षमेत्तुः प्रबलबलभिदः स्वं लघूकृत्य भोत्या शैलः शीलांशुमौलेरिव शरणमगादहतो वासधाम्नः ॥९१॥ ज्योतीराजीनिबद्धाग्रहनिवहचलत्केतुचक्रान्धकारच्छेत्तारश्चान्द्रवारा हरिपदपटलीस्वर्वहा वैजयन्त्यः । सन्त्येते मय्यनेके मदुपरि तदरेऽस्थाः कथं ताडनायै कुर्वन्नुद्योगमर्हद्गृह इव कृतवान् दण्डमुद्दण्डमुच्चैः ॥१२॥ चचाङ्काररावाधरितसुरवधूधोरणीनृत्यगीत - प्रोन्माघभृङ्गमालाकलितसुमनसां राशिरस्मिश्चकासे । संप्रापं सौमनस्यं तव परिचरणादेतदुच्चैः पदं मां देहि श्रीमज्जिनेन्दोरगमदिति महानन्दकाङ्क्षीह मन्ये ॥९३॥ शोचिःश्रेणीसनाभीकृतनिखिलमिलत्पमिनीप्राणनाथप्राञ्चन्नानामणीभिर्घटितयदवनीनूतनाधित्यकायाम् । शोभा कामप्यनन्यां कलयति नलिनीवल्लभो बिम्बिबिम्ब लक्ष्मी मन्येऽदसीयां मितिविषयमिवानेतुमुद्यच्छतेऽसौ ॥९४।। निर्धूतानेकमुक्तास्तबकसमुदयाश्लिष्टलीलान्तरालश्वचच्चन्द्रोदयोऽस्मिन् क्वचिदसितमणीकान्तसंपृक्तकान्तः । बिम्बेनोवाह शोभा व्यपकुरु जिन ! मे शून्यता सग्रह ! त्वं मन्ये नक्षत्रवीथी: गदितुमिदमहोरात्रमेनं निषेवे ॥९५॥ स्थाने स्थाने प्रलम्बीकरणपरिचितान्याप्त चन्द्रवासे जालान्युन्मीलदिन्दुधुदमृतमिहिकाकान्तमुक्तावलीनाम् । निर्वानन्यनिर्यबहलतरमधुस्यन्दसन्दोहलिप्सु
ओम्यन्ती फुल्लपुष्पस्तबकततिधियेवाभ्यगाद् भृङ्गमाला ॥९६॥ येनानङ्गीकृतं स्वं प्रणयिनमवनीनायकं पनवासासूनुं दृष्ट्वेदमीया विमुदितपरमाणूदरी व्याकुलाङ्गी । आदायेवात्मनीनं सकलमपि परीवारमङ्गं स्वपत्युः पाञ्चालीकैतवेनार्थयति पुनरसौ यत्र शम्भोः पुरस्तात् ॥९७॥

Page #391

अशातकविकृतम् आप्तक्षोणीतलेन्दोरमललवणिमानन्यसामान्यरूपं सर्वाङ्गीणं त्रिलोकीविजयकृदतिथीकृत्य नेत्रोत्पलाभ्याम् । व्याजात् पाञ्चालिकानां भयतरलमृगीलोचना निझरणामाश्चर्याकृतभावादिव सममभवन् स्तम्मिता जैनगेहे ॥९८॥ वल्गल्लावण्यलीलावगणितफणिभृल्लोकनीलोत्पलाक्ष्यः कल्लोलं द्वन्मुदम्भोनिधिपयसि नृणां शालभञ्ज्यः सृजन्ति । खेलल्लीलायमानाम्बुधिशयनशरच्चन्द्रविद्वेषिवक्त्रा स्नेहेनाभ्याजगाम प्रवरसहचरीवाप्सरोमालिकेयम् ॥९९।। यस्मिन् विस्मेरदम्भोरुहदलनयनाः स्तम्भनद्धा नताङ्ग्यः । पाञ्चाल्यः फुल्लयन्ति स्म नयनकुमुदां वृन्दमिन्दोरिवाल्यः । प्रान्तावासं जिनेन्दो ! व्यपनय किमिदं वक्तुकामाः पुरस्तादाशासारङ्गनेत्रा इव जिनसदने यत्र सम्भूय तस्थुः ॥१०॥ धौतस्फीताश्मगर्भप्रकरपरिचितानन्यसोपानपङ्क्तिः प्रोच्चैर्यत्कुटिमान्तः किमपि नयनयोः कौतुकं तन्तनीति । कालिन्दीवोत्तरङ्गा कनककृतशिखालम्बिकुम्भेऽब्जबन्धो
त्या वप्तारमेनं मिलितुमिव मुदोपक्रमं कुर्वतोह ॥१०१॥ यस्मिन्नुर्जस्वलश्री क्षपितघनतमःकोटिविस्पष्टरोचिः सौवर्णस्तम्भमालाशितिमणिकिरणश्रेणिमिश्रान्तराला । श्रीमत्स्याद्वादिगेहे पुलकयति तनूं कौतुकालोककानां बिभ्राणा नीलवासो दिवसपतिसुता प्रत्यनीका इवैते ॥१०२॥
इति श्रीमज्जैनविहारशतकम्

Page #392

श्रीसोमसुन्दरसूरिकृतं
श्रीवीरजिनस्तवनम् ।
संपादक. पं. बाबुभाई सवचंद शाह अद्यावधि अप्रगट आ चमत्कारिक श्रीवीरस्तवनरूप लघु स्तवनन कर्ता प्रसिद्ध तपगच्छीय आचार्य श्रीसोमसुन्दरसूरि छे. तेओश्री भगवान महावीरना पचासमा पटधर थया. वि.सं. ११४५७ मां तेओ सूरिपदे स्थापित थया. तेमनो समय वि. सं. १४३० थी १५०० सुधीनो सुनिश्चित छे. तेमणे नाना मोटा अनेक ग्रंथो रच्या छे. तेमांना घणा छपाई गया छे.
आ कृति संपादन लालभाई दलपतभाई भारतीय संस्कृति विद्यामंदिरमा रहेल पंन्यास श्रीकल्याणविजयजी संग्रहनी प्रति नंबर ५४५/४ उपरथी करेल छे. प्रतिनुं परिमाण २६. ३ ४ ११. ४ से. मी. छे. प्रति सत्तरमा शतकमां सुवाच्य अक्षरे लखायेली छे. एक पत्रमा लगभग पंदर पंक्तिओ छे. एक पंक्तिमां सरेराश ५६ अक्षरो छे.
आ कृतिना शरूआतना सात श्लोको उपजाति छंदमां अने छेल्ला बे श्लोको शाईलविक्रीडित छंदमां छे. सातमा श्लोकमां श्लेषगर्भित यमकबद्ध रचना छे. अंतिम श्लोकमां नाणा, द्याणक, नंदिवर्धनपुर, हस्तिकुंडीपुरी, ब्राह्मणवाटक वगेरे तीर्थोनो उल्लेख करेल छे. वळी ते ज लोकमां जीवति श्रीवीरे आ पद मूकीने श्रीवीर भगवंतनी विद्यमानतामां आ तीर्थोमां स्थापन करायेली मूर्तिओने नमस्कार करेल छे.
श्रीसोमसुन्दरसूरिकृतं
श्रीवीरजिनस्तवनम् । छत्रत्रयालङ्कृतमौलिमण्डनम्
संवीज्यमानं चमरैः सुरेश्वरैः । जिनाधिराज मृगराजविष्टरो
पविष्टमेकं प्रभुवीरमानुमः ॥१॥ गङ्गातरङ्गा इव चङ्गशुद्धताः
त्रिलोकलीलाक्रमविक्रमोद्धताः । गुणास्तुरङ्गाः कियतोऽपि यांस्तव
श्रितैः सुखाप्यः कविसादिभिर्जयः ॥२॥ १. पहावली समुच्चय पृ. ६४-६५. (प्रका० चारित्रस्मारक ग्रंथमाला, वीरमगाम.) २. जैन साहित्यनो संक्षिप्त इतिहास, मो. ६. देसाई. पृष्ठ ४५१ थी ४६१.

Page #393

গল্পীজীবলিলমল
तव प्रमावस्तनुभूरजल्पतोऽ
प्यनल्पसङ्कल्पितरोपतोषणः । त्वदङ्गणाने युवराजवजवाद
यात्रामिषाल्लोठयते जगत्त्रयीम् ॥३॥ आज्ञा परेषां न रराज निर्जरे
श्वरादिकानां प्रभवेत् सचेतने । अचेतनैरप्यनलाम्बुविद्युदा
- दिकैस्त्वदाज्ञा तु न लछयतेऽद्भुतम् ॥४॥ स्यादैहिकानेकपदार्थसिद्धये
. श्रद्धा जिनाधीश ! यथा प्रथावती । तथाऽत्रपारत्रिकशर्मनिर्मिता
वुपायभूता त्वयि सा ममाऽनिशम् ॥५॥ पुरः स्फुरद्धपजधूमडम्बरम्
चिरं सृजन्तोऽपि तवेह देहिनः । स्वमुज्जज्वलैः पुण्यदलैबरीभ्रति
.त्रिलोकमात्मीययशोभिरप्यहो । ॥६॥ न राजयक्ष्मादिकदूषिताः स्युः
नरा जयक्ष्मादिकराज्यऋद्धाः । प्रभावतस्ते रवितोऽतिशायि
प्रभावतस्तेन न के स्तुयुस्त्वाम् ॥७॥ तेजोभिर्विजितो रविः सह परीवारेण बद्धाञ्जलिः ।
पादाने तव सेवनां विरचयत्येकाग्रचित्तः सदा ॥ तत् किं तस्य सुतः शनिस्तनुभवा भद्रा तनूजस्तथा ।
कोनाशस्तदधिष्ठिता च भरणी त्वद्भाक्तिकां(कानां) पुरः ॥८॥ नाणद्याणकनन्दिवर्द्धनपुरश्रीहस्तिकुण्डीपुरी
श्रीमदब्राह्मणवाटकेषु बृहति ग्रामे तथा जीवति । श्रीवीरे क्षितिपालमुख्यविपुलप्रासादसंस्थापिताः
तन्मूर्तीः गुरुसोमसुन्दरमहः कीर्तिनमाम्यन्वहम् ॥९॥

Page #394

તરંગલીલા
પક
પ્રિયાંમલન
ઉજાણીએ થી પ્રત્યાગમન
પછી વાવને કાંઠે બેઠેલી અને સ્નાન, શણગાર વગેરે કરવામાં ચીપચી અમ્માને જોઈને હું તેની પાસે ગઈ. (૪૦૪). ભૂંસાઈ ગયેલી બિંદીવાળું, સહેજસાજ બચેલા આંજણ યુક્ત રાતાં નયનવાળું, ખિન્ન બનેલું ને પ્રભાતકાળના ચંદ્ર સમું કર્યું એવું મારું વદન જોઈને વિષાદ પામતી અમ્માએ કહ્યું, “બેટા, ઉદ્યાનમાં ભમવાના થાકથી તું કરમાયેલી ઉત્પલમાળાના જેવી ભાહીન બની ગઈ કે શું?' (૪૦૫-૦૬). એટલે પ્રિયતમના વિયોગે દુખી, સર્વસ્વ હરાઈ ગ્યું હોય તેવી હું આંસુ ભરેલી આંખે બેલા, “મારું ના દુ:ખે છે.” (૪૦૭). “ બેટા, તું નગરમાં પાછી જા,” “મારાથી એક ડગલું પણ દઈ શકાય તેમ નથી. મને દુઃખના નિધાન સમો તાવ ચડવો છે.' (૦૮). એ વચન સાંભળીને અત્યંત ખિન બનેલી મારી વત્સલ માતાએ કહ્યું, “તું વર્થ થાય તે પ્રમાણે કરીશું. (૪૦૯). હું પણ નગરીમાં ન આવું, તે આવી દુર્દશામાં તને એકલી કેમ મૂકું ? મારી પુત્રી આમ કુળની.. (૪૧૦). એ પ્રમાણે કહીને પુત્રી પ્રત્યેના અતિશય સ્નેહવાળી અમ્માએ શયનવાળું એક ઉત્તમ વાહન મારે માટે જોડાવ્યું. (૧૧). પછી પેલી મહિલાઓને તેણે કહ્યું, “તમે સૌ સ્નાનશણગાર કરી, ભજન પતાવીને વેળાસર પાછી આવી જજે, હે, ભારે જરા નગરમાં જવાનું છે, કાંઈક તાકીદનું અનિવાર્ય કામ છે, પણ તમે કશી ચિંતા ન કરશો.’ એ પ્રમાણે તે બધાને સારું લાગે તેમ કહ્યું. (૪૧૩) ઉજાણીના આનંદેત્સવમાં સ્ત્રીઓને કશે અંતરાય ન પડે એ દષ્ટિએ અમ્માએ પોતાનું નગરીમાં પાછા ફરવાનું ખરું કારણ ન કહ્યું. (૪૧૪). સાથેના સૌ રક્ષક, દેખરેખ રાખનારા વૃદ્ધો અને કંચુકી ઓને પોતપોતાના કાર્યમાં બરાબર સાવધ રહેવાનું કહીને, થોડાક પરિવારને અને અનુભવી પરિચારકોને સાથે લઈને તે વાહનમાં બેસીને અમ્મા મારી સાથે નગરીમાં આવી. (૪૧૫---
૧૬). વાસભવનમાં તળાઈવાળા..(૪૧૭). ગળાના હાર ફેંકી દઈને...કાનનું કુંડળયુગલ... (૪૧૮). એટલે અમ્માએ કહ્યું, “તરંગવતીના શરીરમાં તાડ છે. માથે પણ વસ્થ નથી. એટલે ત્યાં તેને વધુ રહેવાનું ગોઠયું નહીં.' (૧૯). જેના નિમિત્તે હું ઉદ્યાનમાં ગઈ, તે સપ્તપર્ણનું વૃક્ષ સરોવરની સમીપમાં ઊગેલું અને ફૂલથી ઢંકાઈ ગયેલું મેં જોયું. (૪૨). સો સ્ત્રીઓને ઉદ્યાનમાં રમણભ્રમણ કરવામાં કશું વિન ન થાય એ હેતુથી મેં મારા પાછા ચાલી આવવાનું સાચું કારણ તેમને નથી જણાવ્યું.' (૨૧). એ વચન સાંભળીને મારા પર પુત્રો કરતાં પણ વધુ સનેહબંધવાળા બાપુજી અધિક વ્યાકુળ અને દુઃખી થયા. (૪૨).

Page #395

५४
महिला जगस्स विग्यो मा होज्जावपि रमउति । आगमग-कारणं तो न मए समावओ कहिये ||४२१ एवं निसम्म वयणं संतो अहिय दुखिओ ताओ । अरेव वद्ध-नेहो पुरोहितो मह उवरि ||४२२
*
ममं
तत्थ ||४२५
अम्मा कहिए नायति आणि नय विणुओ वेज्जो । विज्जा-गुणेण जो नयरे सयले खाय - कित्तीओ ||४२३ उत्तम कुल-पसूओ गंभीरो सील-पचय समिद्धो । सुह-त्यो सिव- हत्थो लहु हत्थो सत्थ - कुसलो य ||४२४ सो सव्वाहि लक्ख नियाण-निग्गह प ओग विहि-कुसलो । पुच्छइ सुहासणत्थो विवरिय- अत्यं किं ते वाहइ बालेयं जरो य सिरवेयणा यतं साह | पत्तिय (?) तं वेलं जा ते सव्वं पणासेमि ॥ ४२६ केरेसओ आहारो कई आसीय अवि य ते जिणं । निहावण यण- मुद्दा (2) कह ते रत्ती गया अज्जं ||४२७ कहिओ मे आहारो सारसियाए निसाए पज्जतो । उवण गमगं च महं जाइस्सरणं विणा घरिणि ॥ ४२८ दहू पुच्छिऊण य आलक्खेडं ममं च गहियत्थो । सो जंपिडं पवत्तो सत्थावत्या इमा कण्णा ||४२९
&
जं लोए जिमिय- मेत्तो होइ जरो सिभिओ मुणेयव्वो । पित्तं (?) जरो जरत जिणंते बाइओ होज्जा ॥४३० एएतिसु वि कालेसु हवइ सो सण्णिवाइओ होइ । तरस विय पबल-सेसो (?) बहुया दोसा मुणेयव्वा ॥ ४३१ दोसा अहवा तिग्गी एत्तो कि लक्खगाणि सवराह' । दीसंति जत्थ सो सण्णिवाय - जरओ मुणेयच्वो ||४३२ दंड-कल--सत्थ- पत्थर-पहार- दुम पडण- पेलणादीहि । संभवइ जो विसेसेण सो उ आगंतुओ जरओ ॥४३३ जं लक्खणं न पेक्सामि । सत्य- सरीरा इमा कण्णा ||४३४ उववण-परिहिंडणा [ए] किलम्मिया । बाला परिस्सममिमं
एतेसिं एक्कयरं अहये सत्था हु होह तुम्भे जान- क्खोभेण धुया जाणइजरो
सरीरस्स ||४३५
अवा चित्त-वियारो कोई एयाए सोग डर जणिओ । तेविग्गा बाला लक्खिज्जइ नण्णहा एसा ||४३६ भाणिऊण य तर्हि अम्मं तायं च हेउ जुत्तीहि । कय सम्मानो भक्णाओ नीइ विसज्जिओ वेज्जो ||४३७
**
तरंगोल

Page #396

તરગલાલા
વૈદરાજનું આગમન
અમ્માની સલાહથી વૈદ્યને ખેાલાવ્યા. તે વિવેકમુદ્ધિવાળા અને પેાતાની વિદ્યાના ગુણે આખા નગરમાં પ્રખ્યાત હતા; ઉત્તમકુળમાં જન્મેલા, ગંભીર સ્વભાવના અને ચારિત્રવાન હતા; શાસ્ત્રના જાણકાર હતા, અને તેને હાથ શુભ, કલ્યાણકારી અને હળવા હા (૪૨૩–૪૨૪). બધા પ્રકારની વ્યાધિએના લક્ષણ, નિદાન અને નિગ્રહમાં તથા તેમતેને લગતા પ્રયાગવિધિમાં કુશળ એવા તે વૈદ્ય નિરાંતે આસન પર બેસીને મને વિગતે પૃષ્ઠ પરછ કરવા લાગ્યા (૪૨૫) : મને કહે, તને વધારે કષ્ટ શેનાથી થાય છે—નાવથી કે માથાના દુઃખાવાથી ? તુ... વિશ્વાસ રાખ, આ ઘડીએ જ તારું બધું ? હું દૂર કરી દઇશ. (૪ર૬). તે ગઈ કાલે ભાનમાં શુ` શુ` લીધું હતું ? તને ખાધેલું બરાબર પચ્યું હતું ? તારી રાત કેવી રીતે ગઈ, આંખાતે ખીડી દેતી ઊંધ બરાબર આવી હતી ? ' (૪૨૭). એટલે સારસિકાએ મે' જે કાંઈ રાત્રે આહાર કર્યાં હતા તે, તથા પૂર્વ જન્મના સ્મરણુ સિવાયની ઉજાણીએ ગયાની વાત કહી જણાવી. (૪૨૮). એ પ્રમાણે પૂછીને અને મને જોઈતપાસીને વસ્તુસ્થિતિને મ પામી જઈ વૈદ્ય કહેવા લાગ્યા, ' આ કન્યાને કશા વૈગ નથી.
વરતા પ્રકાર
૫૫
લેકાને જમ્યા પછી તરત આવતા જ્વર કફજવર હાય, પાચન થતાં જે જવર આવે તે પિત્તજવર અને પાચન થઈ ગયા પછી આવતા જ્વર તે વાતજ્વર હાય, (૪૩૦). આ ત્રણેય વેળાએ જે વર આવે તે સન્નિપાત-જ્વર હાય, જેમાં ઘણા પ્રબળ દોષો રહેલા હોવાનું જાણવું. અથવા તા જેમાં ઉક્ત ત્રણેય પ્રકારના જ્વરના દોષ અને લક્ષણા વરતાય તેને સન્નિપાત-જવર જાણવા. (૪૩૧-૪૩૨). વળી દડ, ચાક્ષુક, શસ્ત્ર, પથ્થર વગેરેના પ્રહારને લીધે, ઝાડ પરથી પડવાથી કે ધકકેલાવાથી—એવા કોઈ વિશિષ્ટ કારણે ઉત્પન્ન થતા જ્વરને પ્રાગ'તુક જ્વર જાણવા. (૪૩૩). આ વામાંથી એકેયનું લક્ષણ મને અહીં દેખાતું નથી. માટે તમે નિશ્ચિંત રહેા, આ કન્યાનુ` શરીર તદ્દન સ્વરથ છે, (૪૩૪), લાગે છે કે તમારી પુત્રી ઉદ્યાનમાં ભ્રમણ કરીને અને વાહનની અથડામણુથી થાકી ગઈ છે. આ શારીરિક પરિશ્રમ છે।કરીને જાણે કે જવર હોય એવા લાગે છે. (૪૩૫). અથવા તે પછી ભારે શેક કે ડરને લીધે આને કરશે. ચિત્તવિકાર થયા હાય, જેથી કરીને આ બ્રેકરી ખિન્ન બની ગઈ હાય. આમાં બીજુ કશુ કારણ નથી.' (૪૩૬). એ પ્રમાણે અમ્માને તથા બાપુને કારણે તથા દલીલાથી સમજાવીને, સન્માનપૂર્વક વિદાય કરાયેલા વૈદ્ય અમારે ઘેરથી ગયા. (૪૩૭).

Page #397

.
तरंगलोला
अयं पि तत्थ दुहिया सोग-भरक्कंत हियय-दुक्खत्ता । जेमाविया स-सवहं अम्माए वरण्ड-कालम्मि ॥४३८ मज्जण-जेमण-मंडण-पमोय-संभाय-वइयर-विसेसे । साहति य विलयाओ उज्जाणाओ नियत्ताओ ॥४३९ सायर-रंग-परंगिय-तलम्मि सयणम्मि में असरणाए । निहा-बु(तु!) च्छच्छीए किच्छेण अइच्छिया रत्ती ॥४४० पुरिस-सया किर कल्लं ममं वरेउ उट्टिया तायं । जे मयण-वाण-विद्धा दतॄण ममं गुरू तेसिं ॥४४१ ते य किर असरिसे मे सील-व्यय-नियम-पोसह-गुणेहिं । ललिया वि अत्यइत्ता पडिसिद्धा सेटिणी सव्वे ।।४४२ तस्स कहा-गुण-कित्तण-पसंग-परिवत्तिओ पुणो बहुसो । अच्छीसु ओरिज्जइ पाणिय-रूवो महं सो उ ॥४४३ धणियमणुसंभर ती ए मझ तं पुव्व-देह संबंध । सा कुद्धा य रुढा(?) भोयण-सद्धा परद्धा मे ॥४४४ मज्जामि पसाहेमि य अकामा(?) मे विसं व तं घरिणि । गुरुयण-परियण-चित्त-परिरक्खणत्था दुहट्टा वि ।।४४५ खणमचि नहु जीवेज्जा तेण विणा तस्स लंभ(?)-परिहीणा । जीविय कल्लोला मे मणोरह-मया जइ न होज्जा ॥४४६ बाहइ मं उउ-चंडो बम्भह-कंडो पकाम हिंडणओ । सुहिय-जण-निव्वुइ करो सत्तच्छय-गंधिओ वाओ ॥४४७ तिमिर-पडिनासयाणं खणमवि मयण-सर-सण्णिवायाणं । न चएमि ठाइउ जे आवाए चंद-पायाणं ॥४४८ कुमुय-वा-अमय-बुट्ठी मंदर-चट्ठी पगाम(?)-परितुट्ठी ।। तह सीयला वि जोण्हा उपहा विव मे डहइ अंगं ॥४४९ पंचविह इंदियत्था इट्टा विसय-सुह-निव्वुइ-करा मे । ते पिययमेण रहिया य घरिणि सोयं उईरंति ।।४५० सब्य-मणोरह-संपूरयं व संकप्पियं मए तत्थ । तस्स समागम-हेउ विहियं आयंबिल?-सयं ॥४५१ सव्व-दुह-विणासणयं पभवं च सव्व-सोक्खाणं । अणुमण्णई य गुरु-यणो तं मज्झ वयं अणुणयंतो ॥४५२ आयंबिल-वय-करणेण दुब्बलं सयण-परियणो मझं । जाणइ न हु मं जाणइ बम्मह-सर-सोसियं तणुइं ॥४५३

Page #398

તરંગલીલા વિરહાવસ્થાની વ્યથા
પછી ભારે શેકથી તપ્ત હૃદયવાળી અને દુ:ખાતે બનેલી મને અમ્માએ સોગંદ દઈને બપોરે જમાડી. (૪૩૮). ઉજાણીએથી પાછી ફરેલી પેલી મહિલાઓ પણ સ્નાન, શણગાર, ભોજન ને આનંદપ્રમોદના અનેક પ્રસંગે વર્ણવા લાગી. (૩૯). નીલરંગી શયનમાં અશરણ બનીને સૂતાં, નિદ્રારહિત આંખોએ મારી એ રાગી કેમેય કરીને વીતી. (૪૪૦). કહે છે કે આગલે દિવસે મને જોઈને જે મદનનાં બાણથી વીંધાઈ ગયા હતા, તેમના જેઓ વડીલ હતા તે સેંકડે પુરુષો બાપુજી પાસે મારું માથું કરવા આવેલા. (૪૪૧), પરંતુ ઉમેદવારો રૂપાળા હોવા છતાં, શીલ, વત, નિયમ અને ઉપવાસને ગુણેમાં તે બધા મારા સમેવડ ન હોવાથી, હે શેઠાણું, તેમને બાપુજીએ અસ્વીકાર કર્યો. (૪૪૨). એને લગતી વાત અને ગુણકીર્તનના પ્રસંગમાં વારંવાર નિર્દેશ પામતો મારે પ્રિયતમ જ મારી આંખ માં પાણી રૂપે ઊતરી આવ્યા કરતો હતો. (૪૪૩). પહેલાંના એ મારા દેહસંબંધનું વારંવાર સંસ્મરણ કરતી એવી મારા ઉપર જાણે કે ક્રોધે ભરાઈનેરિસાઈને મારી ભોજનરૂચિ ચાલી ગઈ (૪૪૪). હે, ગૃહસ્વામિની, હું દુ:ખી દુ:ખી હોઈને, સ્નાન અને શણગાર મને ઝેર જેવા લાગતાં; પણ, વડીલે અને કુટુંબીજનોથી ભારે હૃદયભાવ છુપાવવા, હું તે નીરસપણે કયે જતી. (૪૪૫) જે મનેરથરૂપી તરંગો મારા જીવિતમાં પ્રસરેલા ન હોત, તો હું તેના સંગથી વિમુક્ત રહીને એક ક્ષણ પણ જીવી ન શકત. (૪૪૬). સ્વરપણે બ્રમણ કરતે, કામદેવના બાણ જેવો, સંતરછંદની સૌરભવાળો, સુખી લેકેને શાતા આપતો, ઋતુને લીધે પ્રચંડ એવો પવન મને પીડતો હતો. (૪૪૭). કંદર્પના બાણની વર્ષા થતાં જેમને કામવરને સંનિપાત થઈ આવ્યા છે, તેવા, તિમિરની પ્રતિમા સમાં (2) લેકેને ચંદ્ર એક ક્ષણ પણ રુચતો નથી. (૪૮). કુમુદવનને અમૃતવૃષ્ટિ સમી. અત્યંત પરિતૃપ્તિ કરતી શીતલ સ્ના પણ ઉષ્ણ હોય તેમ મારા અંગને દઝાડતી હતી. (૪૪૯). હે ગૃહરવામિની, વિષયસુખની તૃપ્તિ કરવતા પાંચ પ્રકારના ઇષ્ટ ઈદ્રિયાર્થી, મારા પ્રિયતમ વિના મને શેક ઉપજાવતા હતા. (૪૫૦). તે વેળા મેં પ્રિયતમને પામવા માટે, સર્વે મરથ પૂરા કરનાર એકસે ને આઠ આયંબિલ કરવાનો સંકલ્પ કર્યો. (૪૫૧). સર્વે દુઃખનું વિનાશક અને સર્વે સુખનું ઉત્પાદક એવું એ વ્રત કરવા માટે, મારું મન રાજી રાખતા વડીલોએ મને સંમતિ આપી. (૪૫૨). હું આયંબિલ ત્રત કરવાથી દુબળી પડી ગઈ હોવાનું મારા સ્વજને અને પરિજનોએ માન્યું; કામદેવના બાણથી હું શોષાઈને કૃશ બની ગઈ હોવાનું તેઓ ન કળી શકયા. (૪૫૩).

Page #399

५८
तरंगलोल तो दुक्ख-वेद-संतावियाए मे हियय-सोग विस्सामो । . आलेक्ख-कम्म-जोग्गो निम्मविओ पट्टओ घरिणि ॥४५४ दढ-पासिय-मसिणाओ जुत्तीएहि दिण्ण-माण-बद्धाओ(?) । कासि म्हि वट्टिआओ बहु-वण्णा-सह-वण्णाओ ॥ ४५५ उभओ तिक्खग्गाओ अवक्खडा तह पमाण-जुत्ताओ। परिसण्ह-निद्ध-लेहा पाणीसु वि उज्जमंतीओ ॥४५६ ताहि य में तं लिहियं तम्मि पडे चक्कावाय-जाईयं । जं में पिएण सहियाए समणुभूयं पि(?) निरवसेसं ॥४५७ जह रमियं जह चरियं विद्धो य मओ य सहयरो जह मे । जह खामिओ य वाहेण अणुमया तं जहा अहयं ॥४५८ तत्थेव मए लिहिया भागीरहिणोवइट्ठ-गइ-मग्गा । गंगा उयहि-तरंगा रहंग-नामा उलि(?) विहंगा ॥४५९ हत्थी य सो वयत्थो बाह-जुयांणो य गिहिय-कोयंडो । तत्थ लिहिया मए तो कमेण बट्टीए चित्तम्मि ॥४६० पउमसरो य बहु-विहा रुक्ख-कडिल्ला य दारुणा अडची । कमल सहस्साकिण्ण-उउ-काल-समणिया लिहिया . ॥४६१ . अच्छामि य पेच्छंती कुंकुम-वण्णं तयं रहंगं च । मह मण-रमणं चित्त-गयं(?) अणण्ण-चित्ता हं ॥४६२
xxx तइया वि दिणे गुण-विविह नियम-विवेल्लिया । x x x x x गुण-पवित्ती आसण्णा कोमुई-रत्ती ॥ ४६३ लागद्दाराणि अवंगु-पाणिमाधाय(?) घोसणा वत्ता । धम्मो विव सुह-करणी निण्य-करणी य अहम्मस्स ॥४६४ उववास-दाणमइयं वदाणि संघस्स(?) तेण तत्थ जणो । कुणइ विहि-निप्पकंपं(?) दिय-भोय-विमाण-सोमाणं(?) ॥४६५ कोमुइ-पुण्णिम-दिवसो जं आओ(?) घरिणी कमेण संपत्तो । धम्मस्स कारवणओ दिय-जण-दोगच्च नासणओ ॥४६६ अम्मा-पिईहिं (सहिया) कांसी चाउम्मासाइयार-सोहणयं । खमणं पडिकमणं पारणं च अयं पियेच्छीयं (?) ॥४६७. हम्मिय-तल-ओलोयण-गया य पव्वावरण्ह-कालम्मि ।
ओलोएमि पुरवरिं सग्ग-विमाणोवम-सिरीयं ॥४६८ पेच्छामि दुद्ध-धवले विण्णाणिय सुकय चित्तिय-क्खंभे । गयण-तलमणुलिहिते विमाण-पडिरूवए भवणे ॥४६९

Page #400

તરગલાલા
ચિત્રપટનું આલેખન
પછી હૈ ગૃહસ્વામિની, વિદુઃખે સંતપ્ત બનેલી મેં હૃદયના શાકથી વિસામા મેળવવા, ચિત્રક માટે યેાગ્ય એવા એક પટ્ટ તૈયાર કરાવ્યા. (૪૫૪). મજબૂત પાસથી બાંધેલી, ચે।ગ્ય માપની, ઝીણા વાળ વાળી, મસણ, સુંદર પી'છીએ તૈયાર કરાવી; અને ખાજુ તીક્ષ્ણ અગ્રતાળી, ઉપરકૃત, સપ્રમાણ, ઝીણી, સ્લિક્ રેખા પાડતી અને હાથમાં ઉત્સાહ પ્રેરે તેવી તે હતી (૪૫૫-૪૫૬). તેમના વડે મે' તે ચિત્રપટમાં જે કાંઈ ચક્રવાકી તરીકેના ભવમાં મારા પ્રિયતમની સાથે મેં અનુભવ્યું હતું તે બધું જ આલેખ્યું. (૪૫૭) : જે રીતે અમે રમતાં અને વિહરતાં, જે રીતે મારા સહચર વિધાયા અને મરણુ પામ્યા, જે રીતે વ્યાધે તેને ખમાવ્યા, અને જે રીતે મેં તેની પાછળ અનુમરણુ કર્યું". (૪૫૮), વળી મે' ભાગીરથીનાં વહેણુ, સમુદ્રસમા તરંગવાળી ગંગા અને તેના પટમાં થાંગ નામધારી ( =ચક્રવાક ) વિહ ંગે, હાથી, જુવાનન્તેધ ને ધનુષ્યધારી વ્યાધયુવક—એ બધુ ક્રમશ: તૂલિકા વડે ચિત્રપટમાં આલેખ્યુ. (૪૯–૪૬૦). વળી પદ્મસરાવર, અનેક પ્રકારના વૃક્ષોની ગીચ ઝાડીવાળી દારૂછુ અટવી, અને ત્યાંના હજારા કમળા વાળા ઋતુકાળ ચીતર્યા. (૪૬૧). ચિત્રમાં રહેલા તે મારા કુંકુમવર્ણા, મનેરમ ચક્રવાકને હુ' અનન્ય ચિત્તો જોતી જ રહી. (૪૬૨),
પદ
કૌમુદી હત્સવ
એ સમયે વિવિધ ગુણુ અને નિયમવાળી, પવિત્ર શરદપૂર્ણિમા નજીકમાં જ હતી. (૪૬૩) ...ધના જેવી શુભકર, અને અધર્મની પ્રતિબધક એવી Àાષણા કરવામાં આવી. લાકાએ આ વ્રતનિમિત્તે ઉપવાસ અને દાન આદર્યાં. (૪૬૪–૪૬૫). આમ, હે ગૃહસ્વામિની દ્વિજોની દુર્દશા દૂર કરવાવાળા અને ધ કરાવાવાળા શપુનમના દિવસ ક્રમે કરીને આવી લાગ્યે . (૪૬૬). અમ્માએ તથા બાપુજીએ ચેામાસાના અતિચારનુ` શેાધન કર્યું, તથા મેં પણ પિતાજીની ઇચ્છાનુસાર ઉપવાસ, પ્રતિક્રમણ અને પારણાં કર્યાં. (૪૬૭). પદિવસે અપેારને સમયે હું અગાસી ઉપર જોવા માટે ગઈ અને સ્વર્ગીય વિમાનેાની શાલા ધરી રહેલી નગરીને જોવા લાગી. (૪૬૮). દૂધ જેવાં ધવળ, કળાકારાએ કુશળતાથી ચીતરેલા સ્ત’ભાવાળાં, આકાશને અડતાં, વિમાન જેવાં ભવના મારી દૃષ્ટિએ પડત્યાં, (૪૬૯),

Page #401

६०
तरंगलोला
बर-भवण-पडिहार-ट्टिया य कणयमय-भरिय-भिंगारा । घोसंति दाणवइणं वर-वरियं दाण-कय-सद्धं ॥४७० कणगं-कण्णा-गो-लक्ख-दूस-भूमी-किमिच्छग-पयाणो । सय गास ग-जाणाणि य असगाणि जणो. तहिं देह ।।४७१ ताओ अम्माए समं चे इय-सकारणं करेइ पुगो । विधिह गुग जोग जुतेसु देइ सासु दागाई ॥४७२ ना-कोडी-परिसद्वं उगम-दोसेहिं दसहिं वि विमुकं । उपायग दोसेहि च सोलाई विविध जय ॥४७३ तं वत्य पाग-भोय ग-सय गासग लेग-भाय गादोयं । देमो अदेयं दागं उचाइका मु विहियाणं ॥४७४ जिगघर-घरे मु य पुगा नागा-मागे काय रय ग-रुप्पागं । कुना पप गं(?) परस्त लोयस महमलं घरिणि ।।४७५ दिम नत्य नासो दागस सुभासुभत्स सव्वत्थ । हाइ सुभे पुग पुगं होइ अपुगं च अनुमन ।।४७६ विवेइ-गुग जोग-जु तेनु विउठना-संजने ग जुते सु । दिगं फायदागं सद्धा-सकार विगएहि ॥४७७ तं सेयं विउल-फलं पसबइ तत्तो निरामयं च पुणो । सुकुल म्न समुष्पत्ति मागुम-भव-सोमणि कुगइ ॥४७८ एएग कारणेगं देमो तब-नियम-दंसग धराणं । पत्ताम्म हवाइ उ पत्त-दाणं संसार मोक्ख कर ॥४७९ रागावगारि तकर-वितह-वय ग-कारि-पार-दारीसु । होइ पुग अगह-कलं फासुय-दाणं पि जं किंचि ॥४८० अगुकंपाए निमित्तं बहुयागं तत्युवास्थयागं तो। माइग-के ग गी ना-प्रयाग दिया[इ] दागाइं ॥४८१ दुरगुचर-नियम-बहुलो विकिट्ठ-खवणोववास दाण-रुई ।। अइरेग धम्म-सी लो को मुइ देव से जगो आसी ॥४८२
एव य पेच्छामि अहं नाणावत्थंतरे पुरवरीए । संखित्त-रस्सि-जालो सूरो य समोत्थरइ अत्थं ॥४८३ पुव्व-दिसा-पिय-कामिणि-परिभोग-किलंत-पंडुर-च्छाओ। अवर-दिसा-विलयाए निवडइ वच्छ-स्थले सूरो ।।४८४ नइयल हिंडण संतो निम्मल-तवणिज्ज-रज्जु-भूयाहि । ओयरइ व भूमि-तलं सूरो निययाहिं रस्सीहिं ।।४८५ सूरम्मि य अस्थमिए तिमिर-कलंकिज्जमाण-सामाए । पडिवण्णो जिय-लोओ सव्वो वि य साम-भावेण ॥४८६

Page #402

તરંગલાલા
દાનપ્રવૃત્તિ
સુંદર ભવનનાં દ્વાર પર મૂકેલા જળ ભરેલા સુવર્ણ કળશે જાણે કે દાનેશ્વરીઓની મેં માગ્યું દાન આપવાની શ્રદ્ધાની ઘોષણા કરી રહ્યા હતા. (૪૭૦). લેકે યથેચ્છ નું, કન્યા, ગાય, ભક્ષ્ય, વસ્ત્ર, ભૂમિ, શયન, આસન અને ભોજનનું દાન દેતા હતા. (૪૭). બાપુજી અને અમ્માએ ચૈત્યવંદન કરીને વિવિધ સગુણ અને સપ્રવૃત્તિવાળા સાધુઓને દાન દીધું.(૪૭૨). નવ કેટિએ કરીને શુદ્ધ, દસ પ્રકારના ઉદ્દગમદોષોથી મુક્ત, સોળ પ્રકારના ઉત્પાદનદેષાથી રહિત, એવું વસ્ત્ર, પાન, ભજન, શયન, આસન, રહેઠાણ, પાત્ર વગેરેનું પુણ્યકારક પુષ્કળ દાન અમે સુચરિતોને દીધું. (૪૭૩-૭૪). જિનમંદિરોમાં પણ હે ગૃહસ્વામિની, અનેક પ્રકારના મણિ, રત્ન, સુવર્ણ અને રૂપાનું અમે દાન કર્યું, જેથી પરલોકમાં તેનું મોટું ફળ મળે. (૪૭૫).
જે કાંઈ દાન દેવામાં આવે છે–પછી તે શુભહોય કે અશુભતેને કદી પણ નાશ થતો નથી: શુભ દાનથી પુણ્ય થાય છે, તે અશુભથી પા૫ (૪૭૬). વિવિધ ગુણ અને યોગથી યુક્ત, વિપુલ તપ અને સંયમવાળા સુપાત્રોને શ્રદ્ધા, સરકાર અને વિનયથી યુક્ત થઈને આપવામાં આવેલું અહિંસક દાન અનેક ફળવાળું શ્રેય ઉત્પન્ન કરે છે. તેને પરિણામે ઉત્તમ મનુષ્યભવથી શોભતા ઊંચા કુળમાં જન્મ અને આરોગ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. (૪૭૭-૭૮). આ કારણે અમે તપસ્વી, નિયમશીલ અને દર્શનધારીઓને દાન દીધું. સુપાત્રને આપેલું દાન સંસારમાંથી મુકિત અપાવે છે. (૪૭૯). હિંસાકારી, ચેર, અસત્યવાદી અને વ્યભિચારીઓને જે કાંઈ અહિંસક દાન પણ આપવામાં આવે છે તેથી અનિષ્ટ ફળ મળે છે. (૪૮૦).
અમે અનુકંપાથી પ્રેરાઈને, ઉપસ્થિત થયેલા સેંકડે બ્રાહ્મણ, દીનદુ:ખિયાઓ અને માગણને દાન દીધું. (૪૮૧), લેકીએ તે શરદપૂનમને દિવસે અનેક દુષ્કર નિયમ પાવ્યા, ચાર દિવસના ઉપવાસ કર્યા, દાનવૃત્તિવાળા થયા, અને એમ અત્યંત ધર્મપ્રવણ બન્યા. (૪૮૨).
*
સૂર્યાસ્ત
એ પ્રમાણે હું નગરીમાં થતી વિવિધ ચેષ્ટાઓ જોઈ રહી હતી, ત્યાં તો પિતાની મિજાળને સંકેલી લે સૂરજ અસ્તાચળ પર ઊતરવા લાગે. (૪૮૩). પૂર્વ દિશારૂપી પ્રેયસીને પરિપૂર્ણ ઉપભોગથી થાકેલો અને ફીકી પડેલી કાંતિવાળો સૂરજ પશ્ચિમ દિશારૂપી સુંદરીના વક્ષસ્થળ પર ઢળી પડ્યો. (૪૮૪). ગગનતળમાં ભ્રમણ કરીને શ્રમિત થયેલે સુરજ શુદ્ધ સુવર્ણના દેરડી જેવા પિતાના રમિથી ભૂમિતળ પર જાણે કે ઊતર્યો. (૪૮૫). સૂરજ આથમતાં, તિમિરે કલંકિત કરેલી શ્યામા(=રાત્રી)એ સમગ્ર જીવલોકને શ્યામતા અપીં. (૪૮૬).
*
* *
*
-
Si

Page #403

तरंगलोला
अम्हे वि पडिहारम्मि रंग-पदेशो कओ अणण्णमओ । भवण-कय-कण्णपूरो केऊरो रायमग्गस्स ॥ ४८७ तस्सेव एक-पासम्मि उद्धिओ वेइआ-परिक्खित्तो । कंबल रयण-वियाणो सो माझं पट्टओ घरिणि ॥ ४८८ तत्थ उवयार-कारी विस्सास-निही सिणेह-भायणं मे । पिययम-मग्गण-पणिही चित्त-पदे चेडिया ठविया ॥ ४८९ महर-पडिपुण्ण-पत्थुय-साइसया रसिय-वयण-भावण्णू । घरिणी सारसिया सा भणिया य मए इमं वयणं ॥ ४९०
आयारिंगिय-भावेहिं जाणसि तं परस्स हियय-गयं । मह जीवियव्वयत्थं हिययत्थं ते इमं होउ ।। ४९१ जइ होही आयाओ पिओ महं सो इहं पुरवरीए । इठूण तो पडमिणं सरिही पोराणियं जाई ॥ ४९२ जं जीए सह पियाए जत्थणुभूयं सुहं च दुक्खं च । तं तीए विप्पओगे दळूणुकंठिओ होइ ॥ ४९३ सूएइ अच्छि-रागा ज' पिययममप्पियं च लोयम्मि । पुरिसस्स अणु-निव्वरियं हिययाकूयं निगूढं पि ।। ४९४ रुदस्स खरा दिट्ठी निम्मल-धवला पसण्ण-चित्तस्स । विलियस्स(?) य सनियत्ता मज्झत्था वीयरायस्स ।। ४९५ पर-बसण-दरिसणेण वि साणुक्कोसो जणो हवइ दीणो । अणुभूय-पच्चक्खो (?) विहडिओ भोग-सल्लेण ॥ ४९६ इणमो लोए वि सूई पोराणिं संभरेत्तु किर जाई । x x x x मुच्छ सुठु वि जो दारुणो हाइ। ४९७ सो पुण सभाव-वच्छल-मिउ-हियओ अपणो अणुभवित्ता । पडिभाविय-दुक्खो दठूण इमं गच्छिहिइ मुच्छे ।। ४९८ आवडिय-सोग-हियओ किलिण्ण-नयणो य होहिई सज्जो । तत्ताणुगमण-तुरिओ पुच्छिहिइ इमस्स कत्तारं ॥ ४९९ पर-लोय-विप्पभट्ट इय ददठूणं महं हियय-नाहं । जाणाहि चक्कवायं तं माणुस-जाइमायायं ॥ ५०० तं नामेण वि गुण-वण्ण-रूव-वेसेहिं सु-प्परिण्णायं । काऊण मज्झ कल्लं साहसु जइ तो अहं जीयं ॥ ५०१ होही मे तेण समं वयंसि ता हियय-सोग-निट्ठवणो । सुरय-रइ-संपओगो आसंगो काम-भोगाणं ॥ ५०२ जइ न विहत्थिहिसि सही तं नाहं मज्झ मंद-पुण्णाए । जिण-सत्थवाह-पहयं तो मोक्ख-पहं गहिस्सामि ।। ५०३

Page #404

તરંગલાલા
અમે પણ મુખ્ય દ્વાર પાસે એક અનુપમ રંગમંડપ ર– અમારા વીસભવનના કર્ણપૂર સ, રાજમાર્ગના બાજુબંધ સમ. (૪૮૭). તેની એક બાજુએ, હે ગૃહસ્વામિની, વિશાળ વેદિક બનાવી, ઉપર રત્નકંબલને ચંદર બાંધીને ત્યાં મારું પેલું ચિત્રપટ ઊભું કરવામાં આવ્યું. (૪૮૮).
સારસિકાને સોંપેલી દેખરેખ
ત્યાં ચિત્રરથાને, મેં મારા પ્રિયતમની શોધ માટે મારા પ્રતિનિધિ લેખે, મારી વિશ્વાસ પાત્ર, સ્નેહપાત્ર અને ઉપકારકારી ચેટીને મૂકી. (૪૮૯). મધુર, પરિપૂર્ણ, પ્રસ્તુત, પ્રભાવશાળી અને રસિક વચનો અને ભાવની જાણકાર સારસિકાને, હે ગૃહસ્વામિની, મેં આ પ્રમાણે કહ્યું (૪૯), “આકાર, ઈગિત અને ભાવ દ્વારા તું અને હૃદયગત અર્થ જાણી શકે છે. તે મારા પ્રાણને ખાતર આટલું તું તારા હૃદયમાં ધારણ કરજે. (૪૯૧). જે મારે એ પ્રિયતમ આ નગરીમાં અવતર્યો હશે તે તેને આ ચિત્રપટ જોઈને પોતાના પૂર્વભવનું સ્મરણ થશે. (૪૯૨ ). જેણે પોતાની પ્રિયા સાથે જે સુખદુઃખ અનુભવ્યું હોય તે તેના વિયોગે જોવામાં આવતાં તે ઉત્કંઠિત થતું હોય છે. (૪૯૩). વળી જગતમાં, માણસનો ઊંડામાં ઊંડે. હૃદયગત પ્રિય કે અપ્રિય ગૂઢાર્થ પ્રકટ પણે ન કહેવાયા છતાં પણ, તેની અખેના ભાવથી સૂચિત થઈ જાય છે. (૪૯૪). ચિત્તમાં ઉગ્ર ભાવ હોય ત્યારે દૃષ્ટિ પણ તીખી હોય છે. ચિત્ત પ્રસન્ન હોય ત્યારે દષ્ટિ નિર્મળ, ભવેત હોય છે. લજિજત થયેલાની દષ્ટિ પાછી વળેલી હોય છે. તે વીતરાગની દષ્ટિ મધ્યસ્થભાવવાળી હોય છે. (૪૯૫). જેણે ભોગમાં અંતરાય પડ્યાનું દુઃખ પ્રત્યક્ષ અનુભવ્યું હોય તે માણસ પારકું દુ:ખ જોઈને પણ અનુકંપાવાન અને દીન બને છે. (૪૯૬). અને લોકોમાં પણ એવી કહેતી છે કે પૂર્વભવનું મરણ થતાં, જે અત્યંત દારુણ સ્વભાવને હેય તેને પણ મૂછ આવે છે. (૪૯૭).
પ્રિયતમની ઓળખને પ્રસ્તાવ
પરંતુ એનું હૃદય તે સ્વભાવે જ વત્સલ અને મૃદુ છે, એટલે તે આ ચિત્રપટ જોતાં, પોતે જે અનુભવેલું તે જ આ દુઃખ છે એમ જાણીને મૂછિત થઈ જશે (૪૯૮), અને એકાએક તેનું હૃદય શેકાકુળ અને આંખો ભીની થઈ જશે. તે ખરી હકીકત જાણવાને આતુર થઈને આ ચિત્રપટ બનાવનારને વિશે પૂછપરછ કરશે (૪૯૯). તેને જોઈને તું, પરલેકથી ભ્રષ્ટ થઈને મનુષ્યોનિમાં અવતરેલા મારા પ્રાણનાથ ચક્રવાક તરીકે તેને ઓળખી લેજે. (૫૦૦). તેનું નામ, ગુણ, વાન, રૂપ અને વેશભૂષા બરાબર જાણી લઈને તું જો કાલે મને કહીશ તે તો હું જીવી જઈશ. (૫૦૧). તો, હે સખી, મારા હૃદયને શોક નષ્ટ થશે અને હું કામગ ભોગવતી તેની સાથે સુરતસુખ માણીશ. (૫૦૨). પરંતુ જે મારા અ૯પ પુણે તે મારે નાથ તારે હાથ નહીં આવે તે સખી, હું જિનસાર્થવાહે ખેડેલા મોક્ષમાર્ગનું શરણ લઈશ. (૫૦૩).

Page #405

६४
सुदर वि दीह (?) कालं निरत्थयं तस्स जीवियं होइ । जं च पिय-विप्पओगे जं च विणा धम्म-चरणं ॥ पिययम- समागम उस्सुयाए अप्पाहिया मए एवं । घरिणी सा सारसिया पडयं घेत्तूण गच्छंती ॥
*
५०४
सूरम्मि य अत्थमिए तिमिर-कलंकिज्जमाण - सामाए । तत्थ य तं वेलमहं पोसह- सालं गया वरिणी ॥ ५०६ अम्मा-पि समं अरहंते सु-विहिए य नमिऊणं । पडिक्कंता || भूमि-सयणा निसण्णा य मज्झ सयणस्स पासओ घरिणि ।
देसिय- चाउमा सिय-पडिक्कमणयं
X
X
X
X
X ॥ ५०८
X
५०५
X
X
X
x
X 1
X
X
X
X 11
५०९
मणि - रयण - धाउ- चितं दिव्वासहि-देवरुक्ख-चिंचइअं । गणतल -विवरमइयं तुंग-सिहरयं गिरिं रम्मं ॥ ५१० सुमिणम्मि किर गया हूं तस्स य पवर- सिहरं समारूढा । तत्थ य पडिबुद्धा हं दाही किं मे फलं सुमिणा ॥
५११
88
५०७
तो भइ तत्थ ताओ जह दिट्ठे सुमिण-सत्थम्मि ( ? ) । धण्णो मंगलो पुत्त होइ एसो य ते सुमिणो ॥ ५१२ लाभालाभं दुक्खं सुहं च मरणं च जीवियं जं वा । उप्फुसइ अंतरप्पा सुगणे नर-नारि - सत्यस्स ॥ ५१३ आमिसं (१) मच्छा अहुच्छेओ (?) य सरुहिरो य वणो । रुंदाणि कंदियाणि य आलित्तो जो य विद्धां (१) ॥ ५१४ गय-वसह भवण - पव्वय - खीर- दुमाणं च आरुहणयाई । सागर-नदि-संतरणं च जाण दुक्ख - प्पमोक्खाय ॥ ५१५ पुण्णामयस्स लाभे लाभो पुण्णामयस्स दव्वस्स । तस्सेव विणा सम्मि विणासो Sata || ५१६ थी - नामयस्स लाभे लाभो थी - नामयस्स दव्वस्स । तरसेव विणासम्म विणासो थी - नामधेयस्स || ५१७ जं जेण पावियव्वं पुव्व-कयं सुंदरं व पाव वा । तं सुमिण-दरिसणेण उ अप्पा सूएइ सव्वस्स || पाओसिओ उ सुमिणो छम्मासा अड्ढ रत्तिओ तिष्णि । गोसग्गिओ दिवड्ढ आसण्ण फलो पभायम्मि ।। ५१९ निश्चितस्सं सुह-निव्युयरस सुत्तस्स जे भवे सुमिणा । ते सफला नायव्वा सेसा सफला वा अफला वा ॥
५१८
५२०
तरंगलाला

Page #406

તરે ગલોલા
જેનું જીવતર પ્રિયથી વિરહિત અને ધર્માચરણથી રહિત છે, તેનું દીર્ધકાલીન (0) જીવતર નિરર્થક છે.' (પ૦૪). હે ગૃહસ્વામિની, પ્રિયતમને સમાગમ કરવાને ઉસુક બનેલી મેં, ચિત્રપટ લઈને જતી તે સારસિકાને એ પ્રમાણે સંદેશ આપે. (૫૦ ૫.
સવનદશને
સૂર્યાસ્ત થતાં અને અંધકારથી રાત્રી ઘેરાવા માંડતાં, તે વેળા, હે ગૃહસ્વામિની, હું પૌષધશાલામાં ગઈ (પ૦૬). અમ્મા અને પિતાજીની સાથે મેં દેવસિંક અને ચાતુર્માસિક પ્રતિક્રમણ કરીને પવિત્ર અરિહંતને વંદ્યા. (૦૭). હું બેય પર શયન કરતી હતી. મારા શયનની પાસે............બેઠી.(૫૮)...........(૫૯). સ્વપ્નમાં હું એક વિવિધ ધાતુથી ચિત્રવિચિત્ર, દિવ્ય ઔષધિઓ અને દેવતાઈ વસોથી સુશોભિત, આકાશના પિલાણ સુધી પહોંચતા ઊંચા શિખરવાળા, રમ્ય પર્વત પર ગઈ, અને તેના ઊંચા શિખર પર ચડી, પણ તેટલામાં તે હું જાગી ગઈ તો એ સપનું મને કેવું ફળ આપશે ?' (૫૧૦-૫૧૧).
રાવની
એટલે બાપુજી સ્વપ્નશાસ્ત્રને આધારે આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા, “બેટા, તારુ. એ સ્વપ્ન ધન્ય અને માંગલિક છે. (૫૧૨). સ્વપ્નમાં સ્ત્રી પુરુષોને અંતરાત્મા તેમના ભાવિ લાભાલાભ, સુખદુ:ખ ને જીવનમરણનો સ્પર્શ કરે છે .(પ૧૩). માંસ, મલ્ય, લેહીનીંગળતો ત્રણ, દારુણ વિલાપ, બળતા હોવું, ઘાયલ થવું (૬), હાથી, બળદ ભવન, પર્વત, કે દૂઝતા વૃક્ષ ઉપર ચડવું, સમુદ્ર કે નદી તરીને પાર કરવાં એવાં સ્વપ્ન દુઃખમાંથી મુક્તિનાં સૂચક હોવાનું તું જાણજે. (૫૧૪–૫૧૫). પુંલિંગ નામવાળી વસ્તુના લાભથી પુંલિંગ નામવાળા દ્રવ્યને લાભ થાય છે. તેવા નામવાળી વસ્તુ ન થતાં, તેવા જ નામવાળી વસ્તુ નઇ થાય છે. (૫૧૬). સ્ત્રીલિંગ નામવાળી વસ્તુના લાભથી તેવા જ નામવાળા દ્રવ્યનો લાભ થાય છે. તેવા નામવાળી વસ્તુ લુપ્ત થતાં, તેવા જ નામવાળી વસ્તુ લુપ્ત થાય છે. (૫૧). પૂર્વે કરેલા શુભ કર્મ કે પાપકર્મનું જે ફળ જેને મળવાનું હોય તે, સૌને તેમને અંતરાત્મા સ્વપ્નદર્શન પૂરા સૂચવે હોય છે .(૧૮).
રાત્રીની શરૂઆતમાં આવતું સ્વપ્ન છ માસે ફળ આપે, અર્ધ રાત્રે આવતું રવM ત્રણ માસે, મળસકે આવતું સ્વપન દેઢ માસે, અને સવારે આવતું રવીન તરતમાં જ ફળ આપે. (૧૯). નિશ્ચિંત અને નિરાંતવા જીવે સૂતેલાને આવતાં સ્વપ્ન ફળ આપનારાં હૈય છે. તે સિવાયનાં સ્વપ્ન ફળ આપે કે ન એ આપે. (૫૦),

Page #407

तरंगलाला
पव्यय-सिहरामहणे उत्तम-गुण-रूव-संपउत्तस्स । कण्णाए पइ-लाभो सेसस्स जणस्स धण-लाभा ॥ ५२१ सत्ताहन्भनरओ होही ते पुत्त पहरिसो विउलो । रोत्तव्ययं च होही विण्णायं तविओगम्मि ॥ ५२२
.
चितेमि अण्ण-पुरिसं जइ लहिहं जीविउं न इच्छामि । तेण वि चितिएण विणा को लाभो मज्झ इह भोए ॥ ५२३ इय मे चिंता जाया नवरि य गोवामि गुरु-सगासम्मि । हियय-गयं च रहस्सं मा होज पयासियमिह ति ॥ ५२४ ता ताब अहं पाणा धरेमि जा सा न एइ सारसिया । तीसे सोऊण तहा ताहे अप्प-क्खमं काहं ॥ ५२५ ताएण य अंबाए अभिनंदिय पूइया अहं तत्थ । भूमी-सयणाहितो उठ्ठिया नमिय सिद्धाणं ॥ ५२६ तत्थालोइय निंदिय राईए संभवं अतीयारं । विच्छलिय-पाय-करयल-मुहे य गुरु-चंदणम्मि कए ॥ ५२७ सागर-समं सचित्तं मणि-कंचण-रयण-मडियमुदारं । हम्मिय-तलमारूढा परियण-रहिया तहिं घरिणि ।। ५२८ वज(हु !)याणि विचितेती एवमहं तत्थ सठिया घरिणि । हियएण उव्वहंती त चक्कायं अणण्ण-मणा ।। ५२९
तो पव्व-काल-पभवो निद्ध-आयब-बिंव-विपुलो (?) । केसुय-कुसुम-सवण्णो सहस्स-रस्सि जग-पदीवो ॥ ५३० उइओ य विलिंपतो लन्ह-दव-कुंकुमेण जिय-लोए । पउमागर-पडिबोहण कय-वावारुदुरो
सूरो ॥ ५३१
भावि-सिणेह-मइयाए तत्थ दिट्ठीए में पियति व्य । सफल(?) [-प्पयास.] परिओस-हसंत -मुह-पउमा ॥ ५३२ महुरोवयार-महुर-बयण-खाणी रइय-करतलामेला । उवसरिया सारसिया मज्झ सकोसं इमं चेव (बेइ!) ॥ ५३३ सो मेह-रहिय-वितिमिर-सरय-निसायर-समत्त-मुह सोहो । दिट्ठो चिर-प्पणट्ठो मण-रमणो ते मए(?) रमणो ॥ ५३४ आसंससु सीहोरुजिय-भय-संतठ्ठ-बाल-हरिणच्छि । तेण समयं पमुइया कामं कामस्स पूरेहि ॥ ५३५ एव भणेति य मए सहसा निय-वयण-मुहिय-हिययाए । तुट्ठाए समवगूढा अब्भुट्टिय-रोमकूवाए ॥ ५३६

Page #408

તરંગલાલા
પર્વતશિખરના આરેહણથી કન્યાને ઉત્તમ રૂપગુણવાળો પતિ મળે. જ્યારે બીજાઓને ધનલાભ થાય (પર૧). એટલે હે પુત્રી, એક અઠવાડિયામાં તને એ અતિશય આનંદ પ્રસંગ આવશે, વળી એમ પણ સચવાય છે કે પતિવિયેગે તારે રડવાનું પણ થશે. (૫૨).
તરંગવતીની ચિતા
આ સાંભળીને મારા મનમાં થયું ? જો બીજો કોઈ પુરુષ પતિ તરીકે મને મળશે તો મારી જીવવાની ઈચ્છા નથી. જેને હું ચિંતવન કરી રહી છું, તેના વિના મને અહીં બેગ ભેગવવામાં શો રસ ?'.(પર૩). મને એ પ્રમાણે ચિંતા થવા લાગી. પરંતુ વડિલોની સમક્ષ મેં મારા આકારનું ગોપન કર્યું–રખેને મારું અંતર્ગત રહસ્ય પ્રકટ થઈ જાય. (૫૪) એ સારસિકા પછી ન આવે ત્યાં સુધી તે હું પ્રાણ ધારણ કરીશ. તેની પાસેથી વૃત્તાંત સાંભળીને તે પછી મારાથી થઈ શકશે. તે હું કરીશ” એમ મેં વિચાર્યું. (પર ૫). બાબાપુજીએ મને અભિનંદન આપીને મારે સત્કાર કર્યો. મેં પથારીએથી ઊઠીને મેં સિદ્ધોને વાંદ્યા. (૫૨૬). આચન કરીને અને રાત્રીના અતીચારની નિંદા કરીને, હાથપગ અને મેં જોઈને અને ગુરુવંદના કરીને, હે ગૃહસ્વામિની હું પરિચારકે વિના એકલી જ, સાગરના જેવા “સચિત્ત' (૧. જળચર પ્રાણીવાળા, ૨. ચિત્રવાળા) મણિકાંચન અને રત્નથી શોભતા, અને વિશાળ હતાળ (અગાશી) પર ચઢી. (પર૭-ર૮). હે ગૃહસ્વામિની. સંકલ્પવિકલ્પ કરતી અને એકાગ્રચિત્તે તે ચક્રવાકને હૃદયમાં ધરતી હું ત્યાં ઊભી રહી, (૫૯).
ત્યાં તો પર્વકાળને ઉભાવક, રતાશ પડતા સ્નિગ્ધ અને વિસ્તીર્ણ બિંબવાળે, કિંશુકવર, જગતના સહસરશિમ દીપ, સૂર્ય, જીવલેકને મસણ કુંકુમના દ્રવથી લીંપતો અને કમળસમૂહને વિકસાવ ઊગે .(૫૩૦-૫૩૧).
સારસિકાનું પ્રત્યાગમન
તેટલામાં ભાવી નેહભાવભરી દષ્ટિ વડે મને જોતી હોય તેમ, પ્રયાસની સફળતાના સંતેષથી હસતા વદન કમળ વાળી, મધુર વિનય ને મધુર વચનની ખાણ સમી સારસિકા શિર પર અંજલિ રચીને મારી પાસે આવી અને આ પ્રમાણે કહેવા લાગી. (૫૩૨ –૫૩૩). વાદળરહિત અને અંધકાર વિનાશક એવા સંપૂર્ણ શરચંદ્ર સમા મુખથી શોભતા, લાંબા સમયથી ખોવાયેલા અને તારા મનમાં રમી રહેલા એ તારા પ્રિયતમને મેં જોયો. (૫૩૪). સિંહગર્જનાથી ભયસ્ત બનેલી બાલ હરિણીના જેવાં નેત્ર વાળી હે સખી, તું હવે આશ્વાસન લે અને તેની સાથે આનંદપૂર્વક રહીને કામગની કામના પુરી કર. (૫૩૫). એ પ્રમાણે બેલતી તેને હું સંતાથી આંખ બીડી દઈને, રોમાંચિત થઈને, એકા એક હૃદયપૂર્વક ગાઢપણે ભેટી પડી. (૫૩૬).

Page #409

तरंगलोला
भणिया य मए पिय-सहि कह विण्णाओ तए महं नाहो । जम्मंतर चक्काओ
परियट्टिय-देह-संठाणो ॥ ५३७ तो भणइ सुणसु सररुह-विउद्ध-ससिणिद्ध-गब्भ-सरि-वण्णा । ... लद्धं (?) जहाणुपुवीए सुयणु जह दसणं तस्स ॥ ५३८
तुमए वि अहं सामिणि कल्लं अवरह काल-समयम्मि । अप्पाहिया स-सवह पडय घेत्तण गच्छंती ॥ ५३९ उड्डामि डूस-(?) महुयरि-मंडिय-पउम-सस्सिरीयम्मि । तं चित्तपट्टयं ते घरसालाए विसालाए ॥ ५४० तेणंतरेण अरविंद-नंदणो गयण-वंदाण (?)। घेतूण गओ सामिणि आलोयं जीयलोयस्स ॥ ५४१ ।। महिय-नीसंदो वम्मह-कंदो. उमदजुण्हाउ (?) । उण्णमइ पुण्ण-चंदो सामिणि रत्ती-मुहाणंदो ॥ ५४२ आयास-तलाए निम्मलम्मि पप्फुल्ल-चंद-पउमस्स । मय-भसल-चलण-पफंदियस्स जोण्हा-रओ पडइ ॥ ५४३ तत्थ वर-जाण-वाहण-समस्सिया सच्छ-गहिय-नेवच्छा । इट्टि-विलास-पगब्भा रायाणं ते अणुकरेंति ॥ ५४४ पर-पुरिस-दिट्ठि-विसय-परिवज्जिया जाण-संदण-गयाओ । पेच्छंति रत्तिचारं ईसालुय-मंद महिलाओ ॥ ५४५ केई य पायचारेण तत्थ चारं करंति वर-तरुणा । हत्थेसु समालग्गा हिययालग्गाण तरुणीण ॥ ५४६ केई य इट-गोट्ठिय-समागमातुर-माणसाबद्धा (?) । सामिणि अविणय-पिंड छलिय छइल्ला जुयाण पडत्ति (?) ॥ ५४७ पाउस-महा-नदीण व उयहिमइंतीण विउल-जल-वेगा। दीसंति पुरि पत्ता जण-वेगा राय-मग्गमि ॥ ५४८ पेच्छंति सुहं दीहा मडहा पुण उप्फिडंति दटुंजे। जण-निवह-पेल्लिया आरसंति थूला विसेसेणं ॥ ५४९ रत्ति-क्खयं कहेंति विव मज्झ-गय-झाम-बामण-सिहागा । उब्वत्त-वत्ति-नेहा अज्झायग-सच्छहा दीवा ।। ५५० जह जह परिगलइ निसा तह तह निदा-कलंकियच्छीओ।। पेच्छय-जणोवसरिओ पविरल-पुरिसो पडो जाओ ॥ ५५१ तत्थ जणं पेच्छंती अहमबि दीव-पडिजग्गण-मिसेणं । अच्छामि तुज्झ सामिणि आणाए स-बहु-माणाए ॥ ५५२

Page #410

તરગલાલા
=
અને મેં કહ્યું પ્રિય સખી, 'બદલાયેલી દેહાકૃતિવાળા એ માત્ર પૂર્વજન્મના ચક્રવાક તિને તે કઈ
રીતે એળખી કાઢથો ? ' (પ૩૭). તે મેલી, વિકસત કળતા વિશ્વ ગન વા વાનવાળી હે સખી, મતે તેનું કઈ રીતે ન થયું તે વાત હું માંરીત કર્યું શું તે તું સાંભળ, (૫૩૮) :
ચિત્રદર્શન
સારસિકાને વૃત્તાંત
હે સ્વામિની, ગઈ કાલે બપેારના સમયે ત્યારે હું' ચિત્રપટ લઈ તે જતી હતી ત્યારે તે મને શપથ સાથે સ ંદેશા આપેલા, (૫૩૯), મે* તે ચિત્રપટને તારા ઘરના વિશાળ ગંગા પાસેના, ભ્રમરમંડિત કમળની શાલાવાળા મંડપમાં રાખ્યું, (૫૮૦). તે ગળા ૐ સ્વામિત, કમળાને આનદ આપતા સૂર્ય જીવલાકનું તે હરી લઈ ને ગગનમાંથી અદ્યય થયે પ પછી હે સ્વામિની, દહીંના નિસ્યંદ (=માખણ) ત્રા, મન્થના કે સમે, "ન્યૂના પ્રસારતા, રાત્રિના મુખને આન દિત કરતે પૂ ચંદ્ર કાગ્યો. (૫૪૨) નિમર્ગ ગગનસરેવરમાં પ્રફુલ્લિત, મૃગભ્રમરના ચરણુથી મુખ્ય એવા ચંદ્રકબળના જ્યોત્સ્નપરાગ ખરવા લાગ્યો. (૧૪૩), ત્યાં ચિત્રના પ્રેક્ષકામાં ગર્ભ શ્રીમ તા પણ હતા, જેઓ ભભકાદાર વાવનામાં મેસા મે રસાલા સાથે આવતા હાર્દને રાજવીએ જેવા લાગતા હતા, (૫૪૮), પરપુરુષની દૃષ્ટિથી અસ્પષ્ટ રહેતી ઇર્ષ્યાળુ મહિલાએ પણુ રથમાં બેસીને રાત્રવિહાર કરવા નીકળી પડી હતી (૫૪૫), કેટલાક તરવિરયા જુવાનડા પોતાના મનની માનેલી તરુણીની સાથે, હાથે હાથ ભીડીને, પગે ચાલતા ફરી રહ્યા હતા. (૫૪૬) તા વળી કેટલાક પેાતાના મનગમતા ગાઈડને મળવાના આતુરતા સેવતા, વનયના પિંડ સમા, છેલબટાઉ જુવાનિયા કરતા હતા (?) (૧૪૭) વર્ષાકાળમાં જેવા સમુદ્ર તરફ જતી મહાનદી ાના વિપુલ જળપ્રવાહ હાય, સેવા નગરીમાં આવી પહોંચેલા જનપ્રવાહે રાજમાગ ઉપર દીસતા હતા. (૫૪૮). લાંભા લ સુખે જોતા હતા; કી'ગુજીએ ઊંંચાનીયા થતા હતા; જાડા માણસોની ભીડથી ધકેલાતા બૂમાબૂમ કરી રહ્યા હતા. (૫૪૯), વચ્ચે કાળાશ પડતી નાની ક્ષગવાળા, અને વાટમાંથી ખલાસ થયેલા તેલવાળા દીષકા, (માથા) ઉપર રહેલી કાળી નાની શિખાવાળા અને નષ્ટ થયેલી સ્નેહત્તિવાળા અધ્યાપકેા હોય તેમ રાત્રી પૂરી થવા આવી હોવાનું સૂચવતા હતા. (૫૫૦), જેમ જેમ રાત ગળતી જતી હતી તેમ તેમ ચિત્રપટને જોવા આવનારા લેક, ખાંખુ નિદ્રાથી ઘેરાતી હાઈ તે, એવા તે એકઠા થતા જતા હતા. (૫૫૧). હું પણ તારી અત્યંત માનનીય આજ્ઞા પ્રમાણે ત્યાં રહીને દીપકને બળતા રાખવાને બદ્દાને લાકનું નિરીક્ષણ કરતી હતી. (પપર).

Page #411

७०
एयम्मि
५५४
देस - काले अणुकूल - वयंस- वंद्र - मज्झ गओ । कोइ तरुणो सुरुवो आगच्छइ पट्टगं दटुं ॥ ५५३ पीण पट्ठिय- संधि - पत्थो कुम्मोचमाण- मिउ-चणो | कुरुविंद - चत्त-कदम ( ? ) - पसत्थ- जंघो थिरोरूओ ॥ कणय - सिलायल - समतल -विसाल-मंसल विभत्त-पिहु-वच्छो । भुयaas - भोग-दीहर पीवर थिर - बाहु-संघाओ || सो वीय-चंद्र-भूओ अडयण वयण- कुमुए विवोहितो | चंदाइरेग पिय- दंसणेण मुह पुण्ण- चंदे सो नियय-रू - जोव्वण लायन्ना ( ? ) - पीण- पीवर - सिरीओ सुरयारंभ-निमित्तं पत्थिज्जइ तत्थ तरुणी ॥
|| ५५६
।
५५७
सा तत्थ नथि जुवती मणम्मि पविट्ठो न होज्ज सो जीसे । सारइय-रयणि वितिमिर - समत्त - चंदाणणो तरुणो ॥ देवेसु आसि गो किर तेयस्सी ता ण होज्ज एक्कयरो इणमो त्ति इमो (?) वणिज्जंतो बहु-जणेणं ॥ सो पट्टगं उवगओ पेच्छइ कम पिच्छियव्वय- सरीरो । तं चित्तयम्म- करणं पसंमाणा इमं भइ || ५६०
५६९
*
इसाह - ठाण-ठियओ पित्थमाणो सु
५५५
५५८
हि सु निष्य-स्थिय - आसंभावत्त-वित्त (?) -खुभिय- जला । उद्घोय-धवल - पुलिणा समुह-कंता इहं लिहिया ॥ ५६१ सुठु कया पउम-सरा य बहल-मयरंद-परम-वण- किण्णा । दारुण रुक्खा य इमा नाणावत्यंतरा अडवी || ५६२ सुदनु वि सरयाईया हेमंत वसंत गिम्ह-पज्जेता । नियय-गुण- पुप्फ-फलया वणेसु सुनिरूविया रियवा ॥ ५६३ चक्काय जुवलयमणं नाणावत्यंतरं कथं सुछु | ठाणक-विसुद्धि-वियर्ड (?) अप्पर - नेह-संबद्धं ॥ ५६४ सलिल-गयं पुलि-गयं गयणयल-गयं च परमिणि-गयं च । काम निरंतर - जोइय- समाणुरागं अभिमंतं ॥ ५६५ पवर - रहस्स-ग्गीवो (१) निव्वकूलो (?) सकल - संहय सरीरो । सुदनु कओ चक्काओ किंसुग-निगरोवम सरीरो ॥ सुकुमाल - तणु-ग्गीवा अगलिय- कोरंट - नियर सरि-वण्णा । रमणमयत्तमाणी सुठु कया चक्कवाई वि । रुवेण रुत्रिय गुणो सुठु य संभग्ग - पायव - पयारी । हत्थी वि इमो लिहिओ जेट्ट पमाणेण माणेण ॥ ५६८ ओरमाणो य नदि मज्जतो य सलिले जहिच्छाए । मज्जिय- मेत्तो मत्तो किलिण्ण- गत्तो य उत्तिणो ॥ ५६९
५६६
५६७
आण्णाढिए-बाण- करे। ।
वयत्थो कओ वाहो ॥ ५७०
तरंगलाला

Page #412

તરંગલેલા
એક અનન્ય તરુણ પ્રેક્ષક
એ દેશકાળ હતો ત્યારે મનગમતા મિત્રોના વૃદથી વીંટળાયેલો કઈક એર પવાન તરણ ચિત્રપદ જોવા આવ્યા. (૫૫૩). તેનાં અગાના સાંધા દર, સુસ્થિત અને પ્રશાન હતા; ચકાચબા જેવા મૃદુ હતા; પીંડી કુરૂવિંદ રાગની ખામીથી મુક્ત, પ્રશસ્ત હતી; સાથળ સુપ્રમાણ ઉl (૫૫૮). વક્ષસ્થળ સેનાની પાટ જેવું સમતલ, વિશાળ, માંસલ, વિભક્ત અને પહેલું હતું; “હુયુગલ સર્પરાજની ફણા જેવું દીર્ઘ, પુષ્ટ અને દઢ હતું. (૫૫૫). જાણે બીજો ચંદ્ર હોય તેવો, પૂનું ચંદ્ર સમ મુખ વડે ચંદ્ર કરતાં પણ વધુ પ્રિયદર્શન હેઈ નેસ્થે રેણી ના વદનકુમને તે વિકસાવતા હતો. (૫૫૬). રૂપ, યૌવન અને લાવણ્યની સમૃદ્ધ શ્રીને લીધે ત્યાં રહેલી તરુણી છે તેની પાસે સુરતક્રીડાની માગણી કરવા લાગી. (૫૫૭). ત્યાં એ ની એક પણ યુતી ન હતી જેના ચિત્તમાં એ શરદર જનીના અંધકારવિનાશક પૂર્ણ ચંદ્ર સમો તરુણ પ્રવેશ ન પામે છે. (૫૫૮). દેવામાં આવો તેજસ્વી કોઈ હેત નથી એટલે આ કોઈ દેવ નથી લાગતો,’ એ પ્રમાણે અનેક લેકે તેની પ્રશંસા કરતા હતા. (૫૫૯).
જેનું આખુ અંગ ક્રમશઃ દર્શનીય છે તેવો તે પેલા ચિત્રપટ્ટ પાસે આવીને તે જોવા લાગ્યો અને ચિત્રકલાની પ્રશંસા કરે તે આ પ્રમાણે બેયો (પ૬૦): તરફ ઠતાં વમળાથી સુબ્ધ જળવાળી, સ્વચ્છ ધવળ તટપ્રદેશવાળી આ સાગરપ્રિયા નદી કેટલી સરસ આલેખી છે ! (૫૬૧). ભરપૂર મકરંદવાળા કમળવનથી વ્યાપ્ત કમળસરોવર, તથા પ્રચંડ વાળી ને વિવિધ અવસ્થા વ્યક્ત કરતી આ અટવી પણ સુંદર ચીતરી છે. (૫૬૨). વળી વનમાં શરદથી માંડીને હેમંત, વસંત અને ગ્રીમ સુધીની ઋતુઓનું પિપો નાં ફળફૂલ સાથે સરસ આલેખન કર્યું છે. (૫૬૩). આ ચક્રવાકયુગલ પણ, પરસ્પર સ્નેહબદ્ધ અને વિવિધ અવસ્થાઓ દર્શાવતું સુદર ચીતયું છે–જળમાં, કાંઠા પર, અંતરિક્ષમાં અને પવિત્રી પાસે રહેલું, તે નિરંતર સમાન અનુરાગવાળું ને રમતુંભમતું બતાવ્યું છે. (૫૬૪-૫૬૫), સુંદર, બેડી ગ્રીવાવાળો, સ્નિગ્ધ મસ્તકવાળે, દઢ અને કિંશુક પુષ્પના ઢગ સમા શરીવાળો ચક્રવાક સરસ કર્યો છે. (૫૬૬). તે ચક્રવાકી પણ તે જ પ્રમાણે પાતળી ને સુકુમાર ગ્રીવાવાળી, તાજા કરંટપુષ્પના ઢગ જેવા વાનવાળી અને પોતાના પ્રિયતમને અનુસરતી સરસ ચીતરી છે (૫૬૭). આ હાથી પણ ભાંગેલાં વૃક્ષો પર થઈને જતો, આકૃતિ દ્વારા તેના ગુણો વ્યક્ત થાય તેમ અને પ્રમાણની વિશાળતા જાળવીને સરસ આલેખ્યો છે. (૬૮). તેને નદીમાં ઊતરત, જળમાં યથેચ્છ નહાતા, મદમરત બનીને તરબોળ શરીરે બહાર નીકળતા બતાવ્યો છે. (૫૬૯). આ જુવાન શી કારીને પણ વૈશાખસ્થાનમાં ઊભા રહેલે અને હાથીને પ્રાપ્ત કરવા કાન સુધી ખેંચેલા ધનુષ્યબાણને હાથમાં ધરેલ બરાબર દેર્યો છે. (૫૦૦).

Page #413

७२
तरंगलाला
इणमा य सरस-केसर-सालि-कणिस-पिंजरुज्जल-सरीरो । विद्धो मुद्धय-सउ कडि-देसे वाह-कंडेण ।। ५७१ इणमा य चकवाई करुणं पइ-मरण-विक्कवा लिहिया । सालि-कणिसंग रुई पडत-उक्कव मुक्क(?) सव्वंगी ।। ५७२ वाहेण नदी-कच्छे झामिज्जंतो इमो य चक्काओ । कय पाण-परिचाओ पस्स विणामो कओ एसो ।। ५७३ इणमो य कलुणं (?) चक्काइ अइगया इहं अग्गिं । पइ-मग्गं मग्गंती सोयग्गि-पलीविया लिहिया ।। ५७४ चित्तं जरो(?) मणहारि कोमुइ-पेच्छणय-सार-सव्वस्सं । चित्तस्स उग्गमं न पुण यावि जाणेज्ज जं एत्थ ।। ५७५
सो कोऊहल नडिओ पुरिसाणं दाविऊण दाणं (?) । चरियमिणतं पेच्छिउणं चित्तेणं (?) गओ मोहं ॥ ५७६ तो पवर-रज्जु-मुक्को व्व इंदकेऊ धसत्ति सो पडिओ। सयराहं धरणियले पेच्छग-पइरिक्क सुण्णम्मि ॥ ५७७ पडिओ चिरेण नाओ तेहि वयंसेहि जइ वि आसण्णो । सो चिन्तकम्म-पेच्छण.पसंग-वक्खित्त-चित्तेहि ॥ ५७८ तेहि य पणढ-चेहो उक्वित्तो लेप्प-कम्म जक्खो व्व । नेउण एग-पासे पवाय-देसे य तो मुक्को ॥ ५७९ दण चित्त-पढें इमो हु पडिओ त्ति जाणिय तेहि (?) ।। अहमचि तत्थेव गया तस्स पडिय-कारणं गाउं ॥ ५८० हिययं च मे पसण्णं सहसा परिओस-धारियं तत्थ । लाभालाभ-सुभासुभ-संपत्तीए जह निमित्तं ॥ ५८१ अवि नाम चक्कवाओ सेो होज्ज इमो त्ति एव चितेमि । अमू खु अणुग्गहीया तो गहवइ-बालिया होज्जा ॥ ५८२ सोग-समुद्द-बिगाढा अह केण वि पुव्व-सुकय-कम्मेण । गुण-रयण-पट्टणमिणं पावेज्ज वरं गय-करोरु ॥ ५८३
एव य चिंतेमि अहं सो य समस्सासिओ वयंसेहिं । वाह-पडिरुद्ध-कंठो कलुण-परुण्णो इमं भणइ ।। ५८४ हा मज्झ पिए मयण-सरुद्दविए रुइर-कुंकुम-सवण्णे । सुरय-प्पिए सहयरि कत्थच्छसि निद्ध-कसिणच्छि ॥ ५८५ गंगा-तरंग-रंगिणि चक्काइ मज्झ पेम्म-मंजूसे । किह णं अणुद्धर-दुहं तुमे विहूणो धरीहामि ॥ ५८६

Page #414

તરંગલો
જુઓ આ શાળના કણસલાના સુંદર કેસર જેવા ચળકતા કેસરી શરીરવાળે. તે ભોળો પકડી શીકારીના બાણથી કમ્મરે વીંધાયેલો અહીં દેખાડવો છે. (૫૭). અને આ પ્રતિમણે વ્યાકુળ અને કરૂણુ દશાવાળી, શાળના કણસલા જેવી કાંતિવાળી અને પડતી ઉલ્કાની જેમ શરીરને પડતું મૂકતી ચક્રવાકી આલેખી છે. (૫૭૨). મરણ પામેલા આ ચક્રવાકને નદીઠ દા દેતા શીકારીએ, જુઓ, તેને નામશેષ બનાવી દીધો. (૫૭૭). તો અહીં શકાશ્મથી બળતા કરણ દશામાં આવી પડેલી ચક્રવાકી પતિના પંથને અનુસરતી અગ્નિમાં પ્રવેશ કરતી આલેખા છે. (૫૭૪). કેવું મનહર ચિત્ર છે ! શરદપૂનમની સર્ષ દર્શનીય વસ્તુઓનું આ સર્વ ને છે, પરંતુ આ ચિત્રની ઉત્પત્તિ કઈ રીતે થઈ હશે તે જણાય તેવું નથી. (૫).
તરણની મૂછ પૂર્વભવસ્મરણ
કુતૂહળથી ઘેરાઈને મિત્રોને બતાવતાં બતાવતાં આટલે સુધીનું ચિત્રમાંનું ચરિત્ર જોઈને તે એકાએક મૂર્ણિત થઈ ગયો. (૫૭૬). મજબૂત દોરડાનો બંધ છૂટતાં નીચે પડતા દરની જેમ તે એકદમ, વિરલ પ્રેક્ષકોને કારણે ના બનેલા ધરણીતા પર ધબ દઈને પડયો. પછ9). તેના મિત્રો બાજુમાં જ હોવા છતાં, ચિત્રકને જોવામાં તેમનું ધ્યાન ગેટલું તેમને તેના પડવાની તરત જાણ ન થઈ. (૫૭૮). નિચેષ્ટ બનેલા તેને તેઓએ લેધ્યમય યામૂર્તિના જેમ ઊંચકા, અને લાવીને એક બાજુએ હવાવાળા સ્થાનમાં મૂકો. (૫૭૯). ચિત્રપદને જોઈને જ એ પડી ગયો છે એવું તેઓ સમજી ગયા. હું પણ તેનું પડવાનું કારણ શું છે તે જાણવાને ત્યાં જઈ પહોચી. (૫૮૦). મારું હૃદય પણ એકાએક સંતાપને ભાવ અનુભવતું પ્રસન્ન બની ગયું : લાભાલાભ અને શુભાશુભની પ્રાપ્તિનું આ નિમિત્ત હોય છે. (૫૮૧). હું વિચારવા લાગી, “આ જો પેલા ચક્રવાક જ હોય તો કેવું સારું ! તે આ શેઠની પુત્રી પર ખરેખર માટે અનુમધુ થાય. શેકસમુદ્રમાં ડૂબતી, હાથીની સંસમાં સુંદર ઉવાળી તે બાલાને, તે આ ગુણનના નિધિ સો વર પ્રાપ્ત થાય.” (૫૮૨–૫૮૩).
હું એ પ્રમાણે વિચારતી હતી. તેટલામાં પલાળી તેના મિત્રોએ આસનવાસના કરી. ગદ્દગદ કંઠે કરુણ રુદન કરતા તે આ પ્રમાણે બોલવા લાગ્યો. (૫૮૮). “કુચિર કુકમના જેવો વાન ધરતી, સ્નિગ્ધ શ્યામ નેત્રવાળી, મદનબાણે પડનારી, રે મારી સુપ્રિય સહચરી! તું ક્યાં છે? (૫૮૫). ગંગાના તરંગ પર વિહતી, પ્રેમની મંજૂષા સમી મારી ચક્રવાકી, તારા વિના ઉકટ દુઃખ હું કેમ ધારણ કરી શકીશ (૫૮૬).

Page #415

तरंगलोला
अणुयत्तण-पत्तट्टे पेम्म-गुण-पडाइए कह सुयणु । मज्झं निच्च-बहुंमए हा मज्झकिए इह मया सि ॥ ५८७ सो एव विलवमाणा अंसु-किलिण्ण-वयणो विगय-लज्जो । दुक्खाहिं चत्त नियय-घस्सयमच्चंत-सव्वंगो (?) ।। ५८८ हा कह किं णु भुल्लो सि जंपमाणेहि तेहिं मित्तेहिं । मा एरिसाणि जंप त्ति भणिय नित्तजिओ भणइ ।। ५८९ भो मित्ता न वि भुल्लो कि खु पलबसि त्ति तेहि सो मणिओ। तो भणइ एह सुणह य धरह रहस्सं इमं मज्झं ॥ ५९० जं चक्कवाय-सिंगारापगरणं एत्थ पट्टएं लिहियं । तं चक्कवाय-जाई-गएण सव्वं मए पत्तं ॥ ५९१ कह ते एयं पत्तं ति पुच्छिओ तेहिं पिय-वयंसेहिं । जाईसरो त्ति विम्हिय-मुहेहि सम्मुह-निविटूठेहि ॥ ५९२ जं च ते मइ (? तए मह?) कहियं सो अणुभूयमप्पणो तेसि । साही य रोयमाणो ते चेव गुणे विकथेतो ॥ ५९३ तइया य वाह-कंड-पहार-पडिसिद्ध-जीविओ संतो। तीसे नवरि मयाए जपवा(?) चक्कवाईए । ५९४ दठूण चित्त-पट्टे ममं अणुगयं तहिं सिणेहेण । सोगो हियय-वणदवो सुठुतरं मे समुज्जलिओ ॥ ५९५ ता राग-वण-समुट्ठियएणं पिय-विप्पओग-कलुणेण । दुक्खण झूरिय-मणो किह व नयाणामि है पडिओ ॥ ५९६ एयं जहाणुभूयं सव्वं कहिय मए समासेण । चित्तालोयण-संभारिएण (?) भारियं दुक्खं ।। ५९७ आरूढा मि पइण्णं न मए अण्ण-महिला मणेणं पि । पत्थियव्वा (?) तीसे अणुपालण-कारण-कएणं ॥ ५९८ जइ मे कहिंचि वि होज्ज तीय सह समागमो वरतणूए । तो नवरि काम-भागे माणुस्से हं अभिलसेज्जा ॥ ५९९ पुच्छह अवेह वच्चह केण इमो चित्तपट्टओ लिहिओ । नूणं पच्छपत्तित्ता (?) हाही तीसे न संदेहो ॥ ६०० सयमप्पणो य लिहियं लच्छस्स व(?) दंसियं इमं तीए । जाणामि अभिण्णाणेहि (?) न लिहेज्ज तं आमा (!) ॥ ६०१ जं पुवं अणुभूयं तीए समं मे तया सउण-भावे । तं न चएज्ज अण्णा लिहिउं तीए विणावस्सं ॥ ६०२

Page #416

તરંગલાલા
પ્રેમ અને ગુણની પતાકા સમી, મને અનુસરવાને સદા તત્પર, મારે માટે સદા અત્યંત માનનીય, હે સુતનુ, તું અરેરે ભારે ખાતર કેમ મરણને શરણ થઈ' (૫૮). એ પ્રમાણે વિલાપ કરતે, આંસુથી ખરડાયેલા વદનવાળે, તે લાજ તજી દઈને, દુ:ખથી પોતાનું સર્વાગ............... (૫૮૮). “અરે ! આ શું ! તારું ચિત્તભ્રમ થઈ ગયું છે કે શું?' એ પ્રમાણે બે લતા મિત્રોએ તેને “આવું જંગધડા વિનાનું ન બેલ' એવું કહીને ધમકાવે, એટલે તેણે કહ્યું (૮૯) : મિત્ર, મારું ચિત્ત ભમી નથી ગયું.' “તો પછી તું આમ પ્રલાપ કેમ કરે છે તેઓએ કહ્યું. એટલે તે બે લે, સાંભળો અને મારી એ ગુપ્ત વાત મનમાં રાખજે. (પ). આ ચિત્રપટ્ટમાં જે ચક્રવાકને પ્રેમવત્તાંત આલેખેલે છે તે સર્વ મેં જ મારા ચક્રવાક તરીકેના પૂર્વજન્મમાં અનુભવ્યું છે.” (પ૯૧). “તે આ કઈ રીતે અનુભવ્યું છે?' એ પ્રમાણે તે તારા પ્રિયતમના મિત્રોએ પૂછયું, એટલે તેણે કહ્યું, “બે પૂર્વજન્મમાં અનુભવ્યાનું મને મરણ થયું છે. અને વિસ્મિત મુખે સામે બેઠેલા તે મિત્રોને, તે મને જે કહ્યો હતો તે જ પિતાને અનુભવવૃત્તાંત, રડતાં રડતાં અને તે જ ગુણોનું વર્ણન કરતાં કરતાં તેણે કહ્યો. (૫૯૨-૫૯૩). તે વેળા શીકારીના બાણને પ્રહારે હું જ્યારે નિષ્ણાણ બની ગમે ત્યારે મારી પાછળ પ્રેમને કારણે મૃત્યુને ભેટેલી તે ચક્રવાકીને ચિત્રપટ્ટમાં જઈને મારા હૃદયરૂપી વનમાં દાવાગ્નિ સમે શોક એકદમ સળગી ઊઠશે. (૫૯૪-૫૯૫). એટલે અનુરાગરૂપી વનમાં પ્રગટેલા પ્રિયવિરહના કરુણ દુઃખે મન વ્યથિત થતાં હું કઈ રીતે પડી ગમે તે જાણતો નથી. (૫૯૬). આ પ્રમાણે, ચિત્ર જોતાં સાંભરી આવેલું તે બધું ભારે દુઃખ જે રીતે મેં અનુભવેલું તે ટૂંકમાં મેં કહ્યું. (૫૭). હવે પ્રતિજ્ઞા કરી છે કે તેના પ્રત્યેના પ્રેમને કારણે મારે બીજી કોઈ સ્ત્રીની મનથી પણ દહી ન કરવી. (૫૯૮). જે છે સુંદરીની સાથે મારે કોઈ પણ રીતે સમાગમ થશે, તે જ હું માનવજીવનના કામોની અભિલાષા રાખીશ. (૫૯૯). માટે તમે જાઓ, જઈ ને પૂછો, આ ચિત્રપટ કેસે આલેખ્યું છે એની દેખભાળ કરનાર કોઈક અહીં' હશે જ. (૦૧), ચિત્રકારે પોતાના જ અનુભવને આલેખન કરીને અહીં પ્રદર્શિત કર્યું છે, અનેક એંધાણીઓ પરથી હું જાણું છું કે આ ચિત્ર કલ્પિત નથી. (૦૧). મેં પૂર્વે પક્ષીના ભાવમાં તેની સાથે જે અનુભવ્યું હતું, તે તેના વિના બીજું કોઈ આલેખી ન જ શકે. (૨).

Page #417

तरंगलाला
एयं सोऊणं अह मुंदरि ओसक्किया मि चित्त-पडं । होही हु पुच्छियव्वं जइ तो तेसिं कहेहामि ।। ६०३ दीवं उत्तुयमाणी से उवाय (?) तत्थ वावडा । अच्छामि पलोयंती तत्तो परिपुच्छगं इंतं ।। ६०४ ता आगओ ससंभंत-लोयणो पुच्छिया है तेण । लिहिऊण चित्त-पर्ट नगरी विम्हाविया केण ।। ६०५ तं बेमि सेटिंकण्णा तरंगवइय त्ति नामओ भट्ट । तीए अभिप्पाय-कयं न य किर अलियं इम लिहियं ।। ६०६ सो एवं गहिय-परमत्थ-वित्थरो तस्स चित्त-कम्मस्स । तत्थेव पडिनियत्तो जत्थच्छइ सो तुहं नाहो ।। ६०७ अणुमग्गतो गया है तस्स य तो तत्थ एग-पासम्मि । अच्छामि अणण्ण-मणा वयणे तेसिं निसाती ।। ६०८ तो भणइ तत्थ गतुं तरुणो हासुस्सुओ उवह्संतो । मा भाहि पउमदेवय बालय तुट्टा हि ते गोरी ॥ ६०९ सेहिस्स उसमसेणस्स बालिया नामओ तरंगवती । आप्पाभिप्पाय-गयं तीए किर कयं इमं चिन्तं ॥ ६१० न यि किर अलियं लिहियं एयं किर वत्त-पुव्वयं सब्बं । पुच्छंतरसेव महं दासी दाही य पडिवयणं ।। ६११ एयं निसम्म वयणं पियस्स पप्फुल्ल-प उम-संकासं । घटुक्खं (?) व पहट सरूवप (?) मुहं जायं ।। ६१२ भणिय च णेण तत्थ य अस्थि हु मे जीवियव्वए आसा । सा एस('त्थ) चक्कयाई आयाया सेट्ठिा धूया ॥ ६१३ कद्द मण्णे कायव्यं अस्थ-पडित्थंभ-गव्यि[रे।] सेट्ठी । जं पडिसेहइ वरए सव्वे इंते कुमारीए ॥ ६१४ इणमो य कलुणतरगं जं से आलोयणं न संपडइ । नहा लाडल्ला (?) वा अउव्व-दट्ठव्व दट्ठव्वा (?) ॥ ६१५ एक्केण तत्थ भणियं दिट्ठा नाया तहिं पउत्ती से । संतस्स स्थि उवाओ उववत्ती होहिइ कमेणं ॥ ६१६ नस्थि य कोई दोसो सेट्टि कण्णा-कएण उवशंतुं । जाएमो किर कण्णा होही साहारणी लोए ॥ ६१७ जइ विन दाही सेट्ठी तो गेह बला वि तत्थ गंतूणं । तुज्झ पिय-कारणत्ता चोरा होऊण हरिहामो ॥ ६१८ तो भणइ एव भणिए बहु-पुरिस-परंपरागय-परूदं । कुल-सील-पच्चय-गुणं न हु तीए कए विराहेह ।। ६१९ जइ गहवती न दाही अम्हाणं कह व गेह सारेण । तो पाण-परिञ्चाटं काहं न य एरिसं काहं ॥ ६२०

Page #418

જા
તરંગલેલા ચિત્રકારની ઓળખ
એ પ્રમાણે સાંભળીને, હે સુંદરી, હું ચિત્રપટની પાસે સરકી ગઈ, જેથી તેઓ જે કાંઈ પૂછવા આવે, તો હું તેમને કહું. (૬ ૬૪). દીવાને સંકોવાના કામમાં રોકાયેલી હોઉં તે રીતે હું પૂળાછ કરવા આવનારનું ધ્યાન રાખતી બેઠી હતી. (૦૬). એટલામાં વ્યાકુળ દષ્ટિવાળે તેમાંને એક જણ આવી પહોંચ્યો અને તેણે મને પૂછ્યું, “આ ચિત્રપટ આલેખીને આખી નગરીને કોણે વિસ્મિત કરી છે?' (૬૦૫). મેં તેને કહ્યું, “ ભદ્ર, એનું આલેખન શ્રેષ્ઠીની કન્યા તરંગવતીએ કર્યું છે. તેણે અમુક આશયને અનુરૂપ ચિત્ર કર્યું છે. એ કલ્પિત નથી.” (૬૦૬). એ પ્રમાણે ચિત્રને ખરા મર્મની પણ મેળવીને તે જ્યાં તારે પ્રિયતમ હતો ત્યાં પાછો આવ્યો. (૬૦૭). હું પણ તેની પાછળ પાછળ ગઈ અને એક બાજુ રહીને એક ચિત્તે તેમનાં વચન સાંભળવા લાગી. (૬૦૮).
એટલે પેલો તસણ ત્યાં જઈને હસતો હસતો ઉપહાસના સ્વરમાં બોલ્યો, “પદ્મદેવ, બચ્ચા, તું ડર નહીં, તારા પર ગેરી પ્રસન્ન થઈ છે. તે છે વૃષભસેન શ્રેષ્ઠીની પુત્રી નામે તરંગવતી. કહે છે કે તેણે પોતાના ચિત્તના અભિપ્રાયને અનુરૂપ ચિત્ર દોર્યું છે, તેણે કશું નથી કલ્પિત નથી આલેખ્યું; એ બધું, કહે છે કે પહેલાં ખરેખર બનેલું. મારા પૂછવાથી તેની દાસીએ પ્રત્યુત્તરમાં મને એ પ્રમાણે કહ્યું' (૬૦૯-૬૧૧). એ વચન સાંભળીને તારા પ્રિયતમનું વદન પ્રફુલ્લ કમળ જેવું આનંદિત બની ગયું (૧૨), અને તેણે કહ્યું, 'હવે મારા જીવવાની આશા છે. તે એ શ્રેષ્ઠીની પુત્રી જે અહીં પુનર્જન્મ પામેલી ચક્રવાકી છે. (૧૩). હવે આ બાબતમાં શું કરવું ? શ્રેષ્ઠી ધનના મદે ગર્વિત છે, એટલે તેની કુંવરીને વરવા જે જે વર આવે છે તેમને તે નકારે છે. (૧૪). વધુ કરુણ તો એ છે કે એ બાળાનું દર્શન પણ સાંપડે તેમ નથી—કેઈ અપૂર્વ દર્શનીય વસ્તુની જેમ તેનું દર્શન દુર્લભ છે () (૧૫). એટલે એક જણે કહ્યું, “એની પ્રવૃત્તિ શી છે તે તે આપણે જોયું જાણ્યું. તે જે વસ્તુનું અતિત્વ છે તેને મેળવવાને ઉપાય પણ હોય છે. ક્રમે ક્રમે તારું કામ સિદ્ધ થવાનું જ, (૧૬). અને શેઠની પાસે કેન્યાનું સાચું નાખવા જવામાં તો કશો દોષ નથી. તે અમે જઈને મારું નાખીશું : કહેવત છે કે કન્યા એટલે તેમાં સૌની. (૬૧૭), અને જો શ્રેષ્ઠી કન્યા આપવાની ના પાડશે તો અમે તેને ત્યાં જઈને બળાત્કારે તેને ઉપાડી લાવીશું; તારું હિત કરવા અમે ચેર થઈને તેનું હરણ કરી લાવીશું,' (૧૮).
એવું બેલાતાં તારા પ્રિયતમે કહ્યું, તેને ખાતર, અનેક પૂર્વજોની પરંપરાથી રૂઢ બનેલા કુલીનતા, શીલની જાળવણી વગેરે ગુણોને લેપ ન કરશે. (૧૯). જે શ્રેષ્ઠી મારી બધી ઘરસંપત્તિના બદલામાં પણ કન્યા નહીં આપે, તે ભલે હું પ્રાણત્યાગ કરીશ, પણ એવું અનુચિત તે નહીં" જ આચ. (૬૨૦). "

Page #419

७८
तरंगलेला
परिवारेऊण जणं ते य घरं (?) मंदिरं पयर्टेति । कुल-पच्चय-जाणग-कारणेण अयं पि गच्छामि ।। ६२१ तत्थ य तुंगमुदारं भूमि गय-विमाण-पुंडरीय-समं । पासाय-वडेस-वरं सवयंसो सो अईसीय ॥ ६२२ तस्स पिउ-माइ-पयती-नामं च कमेण सुद्छु नाऊण । निप्फण्ण-पेसणा हं तत्तो तुरिय पडिनियत्ता ॥ ६२३ जायं च रित्त-पेरंत देस-नट्ठ-गह-तार-नक्खत्तं । अवं (आयासं!) गय-सासं अवचिय-कुमुयं(?) पिव तलायं ।। ६२४ उइओ बंधुवजीवय-जासुमणो-कुसुम-केसुय-सवण्णा । सूरो गयण-तुरंगो परियंको(?) जीव-लायस्स ॥ ६२५ अहयं च इहं पत्ता पिय-चयण निवेदणुस्सुया तुझं । सूरेण कणइयाओ य सुयणु चत्तारि वि दिसाओ ॥ ६२६ एयं जहाणुभूयं कहियं ते तस्स देसणं सुयणु । पत्तिय सवामि हु अहं तुज्झ पाय-प्पसाएणं ॥ ६२७
इय तीए सिट्ठ-मेत्ते घरिणी तं चेडियं अहं बेमि । तस्स पिउ-माइ-पगति-नामं च कहेहि तं मज्झं ॥ ६२८ तो भणइ एय भणिया सारसिया सुयणु सामिणी एय (!)। सो जस्स बालओ बाल-चंद-पिय-दसणो बालो ॥ ६२९ ववहारेहि समंता निस्सारो सागरो कओ जेणं । पुहई य रयण-रहिया पत्थर-सेसो य हिमवंतो ॥ ६३० जस्स सभाहि पवाहि य आराम-तलाय-वावि-कूवेहिं । इह देसे अण्णत्थ य स-जणवया मंडिया वसुहा ॥ ६३१ कुल सील-पच्चय-गुणेहिं(?) नामं च समुस्सियं फुडं जस्स । धणदेवो त्ति पहिंडइ सागर-वर-मेहलं वसुहं ।। ६३२ अपवाहस्स रिपूर्ण तस्स कुल-जसावहस्स वीरस्स । नाणा-गुण-संवाहस्स सत्थवाहस्स सो पुत्तो ॥ ६३३ रूवेण कामदेवो नायगो एण (?) अत्थेण (?) । हिट्ठो य निच्च-ललिओ(?)सुयणु पउमदेवो त्ति से नामं ॥ ६३४ चेडीए वयण-कमलं पलोवियं पेम्म-रस-पिवासाए । वयणामयं मए तं पीयं कण्णंजलि-पुडेहिं ।। ६३५ अव्वीकणे(?) य अहं सारसियाए भणामि धण्णेत्थ । जं ते रमणो दिट्ठो जं च सुया तस्स ते वाया ॥ ६३६

Page #420

તરંગલાલા
સારસિકાને વૃત્તાંતની સમાપ્તિ
તે પછી તેને વીંટી વળીને તેઓ ઘર તરફ જવા ઊપડવાતેનું કુળ એકસ જાણવા માટે હું પણ તેની પાછળ પાછળ ગઈ. (૨૧). તે પોતાના મિત્રો સાથે એક ઊંચા, વિશાળ, પૃથ્વી પર રહેલા ઉત્તમ વિમાન સમા, સર્વોત્તમ પ્રાસાદમાં પ્રવે. (૨૨).
ત્યાં તેના પિતા, માતા અને જ્ઞાતિનું નામ ક્રમે કરીને બરાબર જાણી લઈને, મારું કામ પાર પડતાં હું ત્યાંથી સવર પાછી ફરી. (૨૩). આકાશની કેર પરના પ્રદેશમાંથી પ્રલ, તારા અને નક્ષત્ર અદશ્ય થતાં તે ચૂંટી લીધેલાં કમળવાળા ને સુકાઈ ગયેલા તળાવ સમું લાગતું હતું. (૨૪). બંધુજીવક, જાસૂદ અને કેસુડાના જેવા વર્ણને, જીવલેજો..... આકાશને અશ્વ, સૂરજ ઊગે. (૨૫). હું પણ તને પ્રિય સમાચાર પહેચાડવા ઉત્સુક બનીને અહીં આવી પહોંચી. સુંદરી, અત્યારે સૂર્યે ચારેય દિશાઓને સેનેરા બનાવી દીધી છે. (૨૬). આ પ્રમાણે મેં જે રીતે તેનું પ્રત્યક્ષ દર્શન કર્યું તે તને કહ્યું. સુંદરી, તું મારા કહેવામાં વિશ્વાસ રાખજે, હું તારા ચરણની કૃપાના સોગંદ ખાઉં છું”. (૬૨૭).
ચેટીએ વાત પૂરી કે તરત જ મેં તેને કહ્યું, “તું મને તેના પિતા, માતા અને જ્ઞાતિનું નામ કહે, (૧૨૮). એટલે સારસિકા બેલી, સુંદરી, સ્વામિની, એ બાલચંદ્ર સમે પ્રિયદર્શન તરુણ જેને પુત્ર છે તે ઉન્નત કુલ, શીલ અને ગુણવાળા સાર્થવાહનું નામ ધનદેવ છે, પોતાની વેપારી પ્રવૃત્તિથી તેણે સમસ્ત સાગરને નિસાર બનાવ્યું છે, પૃથ્વીને રનરહિત કરી છે. હિમાલયમાં માત્ર પથ્થરો જ બાકી રાખ્યા છે; તેણે કરાવેલાં સભા, પરબ, આરામ, તળાવ, વાવ અને કૂવાઓથી આખા દેશની તથા પરદેશની ભૂમિનાં ગામે શોભે છે. તે સાગરની મેખલાવાળી સમસ્ત પૃથ્વમાં ભ્રમણ કરે છે. (૬૨-૬૩૨). શત્રુએના બાધક, પિતાના કુળના યશવર્ધક, વિવિધ ગુણના ધારક, શુરવીર સાર્થવાહને તે પુત્ર છે.” (૬૩૩), સુંદરી, રૂપમાં કામદેવ સમા,.... જેવા નિત્ય સુંદર તે તરુણનું નામ પદ્યદેવ છે. .” (૩૪). હું ચેટીને વેદનકમળની સામે જોઈ જ રહી; પ્રેમની પ્યાસી એવી મેં તેના તે વચનામૃતને મારા કર્ણપુટ વડે પીધું. (૬૩૫). મેં સારસિકોને કહ્યું, તારા ધન્ય ભાગ્ય કે તે મારા પ્રિયતમને જોયું અને તેની વાણી સાંભળી. (૩૬).

Page #421

तरंगलोला
अवयासिया य उद्धाइऊण तत्थ य (?) पुणो मए चेडी । भणिया य हास-पुलकाइयाए वयणं इमं घरिणि ॥ ६३७ पडिभग्ग-सोग-वेगा साहीणो मे पिओ त्ति आसत्था । घरिणी निययम्मि घरे हरिसेण अहं न माईयो ।। ६३८ पहाया कय बलि-कम्मा अरहते सुविहिए य नमिऊणं । उववास-पारणं सुह-मणेण खमणस्स कासीय ॥ ६३९ तो उचखेवदा(?) सीयल-पत्थयम्मि पवणेण तूलि-मज्झम्मि। तं घरिणि खमण-पारण-परिस्समं वोक्कसेमाणा ।। ६४० तस्स समागम-कारण-मणोरहे बहु-विहे वि चितती । हियय-गएण रमंती अच्छामि पिएण वक्खित्ता ।। ६४१ ताहे य चेडिया मे पासाओ अवसरित्तु सारसिया । अह कंपि मुहुत्तं अच्छिऊण पुण आगया पासं ॥ ६४२ उण्हं विणिस्ससंती बाहाविल-लोयणा सु-परितत्ता । बाहं निरुंभमाणी इमाणि वयणाणि भाणीय ।। ६४३ सो किर पुहईवाहो सत्थाहो मित्त-बंधव-समग्गो । तुह (?झं) कएण उवगओ सेट्ठिमुवट्ठाण-मज्झ-गयं ॥ ६४४ भाणीय सत्थवाहो धणदेवो पउमदेवयस्सम्हं । दिजउ तरंगवइया भणह य किं दिज्जऊ मुल्लं ॥ ६४५ तो किर दुट्ठो(?) इमाणि उवयार-सुण्ण-विरसाणि । तस्स पणयावहार-करणाणि वयणाणि भाणीय ॥ ६४६ कम्मं जस्स पवासो [वासो] य जस्स नियए घरे नस्थि । कह तस्स सब-देसातिहिस्स दाहामि हं धूयं ॥ ६४७ बद्धक्क-वेणि वियणा-उक्कंठा नट्ठ-मंडणारंभा । अणुबद्ध-रुएव्वय(?)-गलित-तंबच्छि-मुह-कमला || ६४८ लेह-पवत्ती-पणयणा x x x भत्तु-विप्पओगग्मि । सुद्ध-जलोहलियंगी(?) उ मइल्लंगी छणेसुं पि ॥ ६४९ पावेज बालिया मे सत्थाह-कुले सुसंपयाए वि । थोऊणय-वेहव्वं जावज्जीवं फुडं दुक्खं ॥ ६५० उवगय-हाण-पसाहण-सुगंध-वर-वास x x x । x x x x x x दरिदस्स वि य देज्जं ॥ ६५१ . एवं किर पडिसिद्धो पडिसामि(?) हास-पणयग्ग-सम्माणो। पयडं विडंबिओ (?) सत्थाहो निग्गओ विमणो ॥ ६५२

Page #422

તરંગલોલા
એમ કહીને હું ધસી જઈ ને ચેટીને ભેટી પડી. હાયથી પુલકિત થઈને મેં ચેટીને આ પ્રમાણે વચને કહ્યાં, “મારો પ્રિયતમ મને વાધીન છે એ જાણુને મારા શકનો વેગ નષ્ટ થયો છે.' એ પ્રમાણે આશ્વસ્ત થતાં, હે ગૃહરવામિની, હું હરખથી મારા ઘરમાં સમાતી ન હતી. ( ડા૬૩૮). સ્નાન કરી, બલિકર્મ કરી, પૂજનીય અરયંતિને વાદીને મેં ઉપવાસનું પારણું સુખભર્યા ચિત્તથી કર્યું. (૩૯). હે ગૃઢરવામિની, ઉપવાસ પરવાના પરિશ્રમને મેં શીતળ આસ્તરણવાળી તળાઈ પર આરામ કરીને હળવો કર્યો (?) (૬૪૦).
તરગવતીનું માથું ? અસ્વીકાર
તેને સમાગમ કરવાના વિવિધ મનોરથ સેવતી, તેની હદયમૂર્તિ સાથે રમતી, હું પ્રિયથી વ્યાકુળ અવસ્થામાં રહેતી હતી. (૪૧) તેટલામાં એક વાર સાસિક દાસી મારી પાસેથી ચાલી ગઈ અને કેટલેક સમય રહીને તે પછી મારી પાસે આવી. (૬૪૨). ઊના ઊના નિઃશ્વાર નાખતી, આંસુથી ઘેરાયેલી આંખે, જેમતેમ આંસુ ખાળીને, મનના પરિતાપ સાથે તે ૨ પ્રમાણે વચને કહેવા લાગી (૬૪૩), “પૃથ્વીમાં ભ્રમણ કરવાવાળા તે સાર્થવાહ ધનદેવ પિતા, બાંધવો અને મિત્ર સાથે, શ્રેષ્ઠી પાસે તારું મારું કરવા આપણે દીવાનખંડમાં આવ્યું હતો. (૬૪૪). તેણે કહ્યું, “તમે અમારા પદ્યદેવને તમારી કન્યા તરંગવતી આપો. અમે તમે કહેશે તે મૂલ્ય આપીશું.” (૪૫). એટલે નિર્દય શ્રેષ્ઠીએ તેની માગણીને નકારતાં, આ વિવેકહીન અને કટુ વચનો કહ્યાં (૪૬), “પ્રવાસ એ જેનું મુખ્ય કર્મ છે, જેને પિતાને ઘરમાં સ્થિરવાસ હોતો નથી, જે સર્વે દેશના અતિથિ જેવો છે તેને હું મારી પુત્રી કેમ આપું ? (૬૪૭). સાર્થવાહનું કુટુંબ સારી રીતે સમૃદ્ધ હોવા છતાં તેમાં રહીને મારી પુત્રીને, પતિના વિયોગમાં એક વેણીએ કેશ બાંધતી, વેદના અને ઉત્કંઠા સહેતી, શણગાર સજવાથી અળગી રહેતી, લગાતાર રુદનથી ભીંજાયેલ રાતી આંખો ને વદન કમળવાળી, લખવામાં રત(!), સાદા જળથી સ્નાન કરતી ઉત્સવ પ્રસંગે પણ મલિન અંગવાળી એવી બનીને રહેવું પડે અને એમ જીવનભર, લગભગ વૈધવ્યના જેવું ભારે દુઃખ જોગવવું પડે. (૬૪૯-૬પ૦). સ્નાન, પ્રસાધન, સુગધી વિલેપન વગેરેથી હું કઈ દરિદ્રને આપવાનું પસંદ કરું.” (૬૫૧). આ પ્રમાણે ભાગાને અસ્વીકાર થતાં, હસીને તેને સત્કાર કરવામાં આવેલ હોવા છતાં() પષ્ટ રીતે તેની વિડંબના કરવામાં આવી હેઈને તે સાર્થવાહ ખિન્ન ચિરે પાછો ફર્યો. (ઉપર).

Page #423

तरंगलेला
एवं सोऊण अहं हिम-य-नलिणि व्व नट्ठ-सोहग्गा । सोग-पलीविय-हियया खणेण जाया बिगय सोहा ॥ ६५३ ईसो(?)वसंत-सोगा अंसूहि तह य पूरियच्छीया । चेडि बेमि रुयंती इमाणि वयणाणि तो घरिणि ॥ ६५४ जइ काम-सरुहबिओ चएज्ज सो जीवियं पिओ सो मे । तो है पि न जीवेज्जं जीवेज्जं जीविए तम्मि ।। ६५५ जइ ता तिरिक्ख-जोणिं गयाए सो(?) अणुमओ संतो । एण्हि किह जीविस्सं तेण विहूणा बहु-गुणेणं ॥ ६५६ जाहि तुम सारसिए मूलंम्मी तस्स मह (?ज्झ) नाहस्स । अक्खर-लेह घेत्तुं मह वयणेणं इमं भणसु ॥ ६५७ लिहिओ उ भुज्ज-पत्ते लेहो सह सिज्जिरंगुलि-करेण । म्यरद्धयाणुपुव्वो चडु-वयण-वएसणा(?) पउरो ।। ६५८ पहाण-मण(?)-मट्टिया-पिंडि-मुद्दियं तिलक-लंछणं लेहं । अप्पक्खरं महत्थं हत्थे दासीय [कासीय] ।। ६५९ बेहि य ता सारसिए इमाई वम्मह-निबंधण-कराई । मम वयणाई (?) रमणं हिययालंबाणि वयणाई ॥ ६६०
(जा) गंग-सलिलस्स रमणी अण्णं जाइं तुहासि जा भज्जा। सा एस चक्कवाई आयाया सेट्टिणो धूया ॥ ६६१ तुज्झ परिमग्गणत्थाय चित्तपट्टो पदसिओ तीए । जं नाह तं सि दिट्ठो सफला x x x हु से जाया ।। ६६२ परलोग-विप्पवासिय (?)मझं हियय-घरवासिय जसस्सी। तुझ सण्ण(मग ?)माणी अणुमग्गं सा इहं पत्ता ॥ ६६३ जइ चक्कवाय-जाती-गओ तओं धरइ पेम-संबंधो। । तो जीव-जीवियत्थे [हत्थं ?] किर वीर मे देहि ॥ ६६४ तं सब्भावुण्पण्ण-अणुरागं आगरं सुह-सयाणं । रमणं संभारेज्जा जो णे सउणत्तणे आसि ॥ ६६५ एयाणि य अण्णाणि य विहुरिय-हिययाए सा मए भणिया । मह सोक्खाण य मूलं पिययम-मूलम्मि गच्छंती ॥ ६६६ तेण सह संपओगं करेहि सुरय-रइ-समुदय-करं मे । सामेण व भेएण व उवप्पयाणेण व वयंसि ॥ ६६७ अप्पाहिया वऽणप्पाहिया व भणिया व तं अभणिया व । सव्वं पि णं भणेज्जा जं होई गुणावहं मज्झं ॥ ६६८ एव भणिया मए सा चेडी संपत्थिया थिर-जसस्स । मज्झ पियस्स सगासं हियएण समं महं घरिणि ॥ ६६९

Page #424

તરંગલા
એ પ્રમાણે સાંભળીને હિમપાતથી કરમાયેલી નલિનીની જેમ મા સોહાગ ન થવું, હૃદય શોકથી સળગી ઊઠવું અને તે જ ક્ષણે મારી બધી કાંતિ વિલાઈ ગઈ. (૫૩). શકને આવેગ કાંઈક શમતાં, આંસુ નીગળતી આંખ, હે ગૃહસ્વામિન, મેં ચેકીને રડતાં રડતાં આ વચને કહ્યાં (૬૫૪) જે કામદેવના બાણથી આક્રત થયેલ તે માટે પ્રિયતમ પ્રાણાગ કરશે તો હું પણ આવતી નહીં રહું તે આવશે તે જ હું જ. (૬ ૫૫. જે પાનમાં રહીને પણ હું તેની પાછળ મૃત્યુને ભેટી તો હવે તે ગુણવંતના વિના હું કઈ રીતે જીવની રહું? (૫૬). તો, સારસિકા, તું એ મારા નાથની પાસે મારી પત્ર લઈને જ અને મારાં આ વચનો તેને કહેજે' (૬૫૭). એ પ્રમાણે કહીને મેં પ્રવેદે બીજી આંગળીવાળા હાથે પ્રેમથી પ્રેરિત અને પ્રચુર ચાટુ વચનેવાળો પત્ર ભૂર્જ પત્ર પર લખે. (૫૮). સનાળા અંગમર્દનની માટીથી(!) મુદ્રિત કરીને તિલકલાંતિ તે લેખ, થોડા રાખે અને ઝાઝા અર્થવાળો મેં દાસીના હાથમાં આપ્યો (૫૯), અને કહ્યું, “સારસિકા, તું મારા પ્રિયતમને પ્રેમને અનુરોધ કરનારા અને હૃદયના આલંબન રૂપ આ મારાં વચનો કહેજે (૬૦): ગંગાજળમાં રમનારી જે તારી પૂર્વજન્મની ભાર્યા હતી તે ચક્રવાક શ્રેષ્ઠીની પુત્રી રૂપે જન્મી છે. (૧), તને શોધી કાઢવા માટે તેણે આ ચિત્રપટ્ટ પ્રદર્શિત કર્યા હતા. તે સ્વામી, તારી ભાળ મળી તેથી ખરેખર તેની કામના સફળ થઈ. (૬૬૨). “હે પરલોકના પ્રવાસી, મારા હૃદયભવનના વાસી, યશસ્વી, તને ખોળતી તારી પાછળ મરણને ભેટીને હું પણ અહીં આવી. (૬૩). જે ચક્રવાક ભવમાં જે પ્રેમસંબંધ હતો, તે હજી તું ધરી રહ્યો હોય તે હે વીર, મારા જીવિત માટે મને તું હસ્તાલંબન આપ. (૬૬૪). પક્ષીભવમાં આપણા વચ્ચે જે સેંકડે સુખની પ્રાણ સમે સ્વભાવગત અનુરાગ હતો, જે રમણત્રમણ હતાં, તે તું સંભારજે.' (૬૫). મારા બધા સુખના મૂળ સમા પ્રિયતમની પાસે જતી તેને મેં વ્યથિત હદયે આ તેમ જ એ પ્રકારનાં બીજાં વચન કહ્યાં. (૬). વળી કહ્યું, “સખી, તું તેની સાથે સુરતસુખને ઉદય કરનાર માટે સમાગમ, સાથી, દાનથી કે જેથી પણ કરાવજે. (૭). મારું કહેલું ને અણકહેલું, સંદેશા તરીકે આપેલું અને ન આપેલું, જે કાંઈ મારુ હિતકર હોય તે બધું તું તેને કહેજે.' (ક૬૮). એ પ્રમાણે કહેવાઈ રહેતાં, હે ગૃહસ્વામિની, તે ચેટી મારા હૃદયને સાથે લઈને મારા સ્થિર કીર્તિવાળા પ્રિયતમની પાસે પડી. (૬૯).

Page #425

८४
ताए य निग्गयाए मञ्झ चिंता इमा समुप्पण्णा ।
X X X X X X X X X X X × ।। ६७०
*
*
* ६७१-६७६
६७७
तुम्हेहि अहं सामिणि विसब्जिया निग्गया नरिंद्र -पहं । सुंदर घर-सोभतं सीमंत वच्छ-नयरी || समइच्छिऊण चच्चर - चउक्क - सिंघाडए बहू अह्यं । समस व गेह सिरीए उवसोहियं पत्ता ।। ६७८ वाय ( ? ) - कोट्ठए तत्थ । घएवं (?)
गऊणं ॥ ६७९
**
तो हं सकिय- हिय्या गंतूणं दारम्मी विट्ठा
बहुई संपत्ती तत्थ नाया मि अमपुव्वा ठविया
६८२
लुद्धासु ( य स ) दास- चेडीसु । भणिया य कत्तो सि ॥ ६८० सम्भाव- पडिच्छण्णं जं साहीणं सया महिलियाणं । तं मे अलियं वयणं तत्थुप्पण्णं च मे भणियं ॥ ६८१ जाणाहि अज्जपुत्तं त्ति अज्जपुत्तस्स हं च दासेणं । इह पेसिया अपुल्या सुट्ठू य मुणिया मि तुभेहि ॥ तो भणइ सिद्ध रक्खो दारट्ठो निग्गमे पवेसे य । मगस्य (?) - मेत्तो वि महं नत्थि अविदिओ कोइ ॥ ६८३ मि य पसंसयंती तमहं घण्णं खु सत्थवाह - कुलं । जस्सेरिसया तुभे करेह दारम्भि वावारं ।। ६८४ मज्झ वि अणुग्राहं एत्तियं तु पसिऊण देहि रे अज्जो । दाएहि अज्जउत्तं जो पुत्तो सत्यवास्स || तो भइ अज्जउत्तं दाएज्जं ते अहं सयं चेव । जइ पर दार-निओगे पडिहारमहं [ल ] भेज्जामि ॥ ६८६ तो तेण दास- चेडी संदिट्ठा वचिमं X X x यं उचरिम-तलयं पामूलं अज्जउत्तस्स ॥ ६८७ तो तीए अहं नीया खणेण मणि-कणय-खचिय-भूमितलं ।
६८५
लहु
उवरिम-तलयं
राय पह-लोणं
वाले (?) 11 ६८८
तम्मज्झ रयण-चुप्पालयस्स उवरिं दाऊणं पुरओ सा चेडी
सुहासण- निसणं । निरगया तुरियं ॥ ६८९
अहमवि य तं उवगया वक्खिन्ता तत्थ सुयणु वीसत्था ।
तं
चकवा - पगणा (? पगरण ) - पच्चद्वारं करेमाणं ॥ ६९०
* गाथा ६७०ना उत्तरदलथी गाथा ६७६ सुधीनों पाठ हस्तप्रतोमां त्रुटित छे.
:
तरंगलाला
*:

Page #426

Bactaria, Algae and Fungi as found in the Jaina Literature J. C. Sikdar
The Paramāra Emperor Bhoja the Great and Kavi Dhanapāla : A Study in their mutual Relationship V. M. Kansara
स्वाध्याय
दलसुख मालवणिया
न
Panca-Paramesthi Stuti of Sāhāratia R. M. Shah
पंचपति-नयणागर-रास सं० भंवरलाल नाहटा श्रीमद्यशोविजयगणिविरचित सिद्धनामकोश सं० पंडित अमृतलाल मो. भोजक अनुबन्धफलगर्भा श्रोगौतमस्तुतिः
पं. बाबुभाई स. शाह तथा पं. हरिशंकर अं. पंड्या सद्धिसूरिकृत पाटण-चैत्य-परिपाटो (सं. १५७६ ) सं० भोगीलाल ज. सांडेसरा *"जातकविकृतम् जनविहारशतकम् सं० नगीन जी. शाह प्रोमोमसुन्दरहरिकृतं श्रीवीरजिनस्तवनम् i० बावुभाई सवचंद शाह खित्त-तरंगवई-कहा ( तरंगलोला) सं. अनु. हरिवल्लभ भायाणी
HA-
ATH-
2
8
PMIRR5/2

Page #427
OUR LATEST PUBLICATIONS 36. Now Catalogue of Sanskrit and Prakrit Mss. JESALMER COLLECTION -- Compiled by Muniraja Punyavijayaji Rs. 40/37. Prakrit Proper Names Pt. II Compiled by Mohanlal Mchta sud K. Rishabh Chandra Rs. 35/38. Karma and Rebirth by Dr. T. G. Kaighatgi Rs.639 Jinsbidrusuri's Malvarekha Akhyayika, Rs 25 Edited by Pt. Bechardasji Dushi 40. Pracma Gurjara Kavya Sancaya, edited by Dr. H. C. Bhayani and Agarchand Nahata, pp. 16 + 155. 41. Collection of Jaina Philosophical Tracts Rs. 16. Ed. Nagin J. Shah 13. Sunatukuma muriya Rs. 8Editor's : Dr H C Blyani and Pruf M C Mody 43. The Jaina Concept of Omniscience KS 30 by Dr Ram Jee Singh 44. Pt. Sukhlalji's Commentary on Tattvartha Sutra of Rs. 32 - Vacaka Umasvati, Eng. trans. by Dr. K. K. Dixit 45. Isibhasiyaim Ed. by W. Schubring Rs. 16/46. Haimanamamalas'iloncha of Jinadevasuri with Srivallabha's Rs. 16 Com.; Ed. by Mahopadhyaya Vinayasagara 17. A Modern understanding of Alvaita Vedanta by Dr. Rs. 6 Kalidas Bhattacharya pp. 4 +68. (1975) 18. Nyayamanjari (Ahnika I) with Gujarati translation, edited and translated by Dr. Nagin J. Shah, pp. 4+144. 49. Atonements in the Ancient Ritual of the Jaina monks by Rs. 30 Dr. Colette Caillat, pp. 8 +210. (1975) 50. The Upabrmbana and the Rgveda Interpretation by Prof. Rs. 6 T. G. Mainkar, pp. 4 + 60. (1975) 52. Jinesvarasuri's Gaharayanakosa Edited by Pt. A. M. Bhojak and Dr. Nagin J. Shah. 53. Jayavantsuri's Risidattarasa (Old Gujarat Kavya) Edited by 1. NT!.. . 1..1..1