Book Title: Tilakmanjari Ek Sanskritik Adhyayan
Author(s): Pushpa Gupta
Publisher: Publication Scheme
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022662/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlalalalala dhanapAla kRta tilaka mamjarI (eka sAMskRtika adhyayana ) puSpA guptA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI yadyapi saMskRta gadyakAvya kI kathA vidyA kA eka grantha hai jo jaina AgamoM aura purANoM ke sIddhAntoM aura rUr3higata avadhAraNAoM ko pratibimbita karatA hai, tathApi yaha dasavIM - gyArahavIM zatI kI saMskRti kA paricAyaka pratinidhi grantha hai / tilakamaMjarI kA vistRta sAMskRtika adhyayana, jisameM tatkAlIna manoraMjana ke sAdhana vastra tathA vezabhUSA, AbhUSaNa, prasAdhana, sAmAjika sthiti Adi kA samUcA byaurA prastuta kiyA gayA hai, aba taka nahIM kiyA gayA thA / prastuta pustaka meM tilakamaMjarI kAlIna sAMskRtika samRddhi ko prakAza meM lAne kA prathama prayAsa kiyA gayA hai / madhya-yugIna bhAratIya saMskRti ke adhyetAoM evaM zodhArthiyoM ke lie yaha pustaka atyadhika uyAdeya hogI / ISBN No. 81-85263-44-2 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kRta tilaka-maJjarI ( eka sAMskRtika adhyayana ) puSpA guptA vyAkhyAtA saMskRta vibhAga rAjakIya snAtakottara mahAvidyAlaya, sirohI prakAzaka pablikezana skIma jayapura-indaura Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ISBN 81-85263-44-2 (c) DaoN. puSpA guptA 1988 prakAzaka zrImatI premalatA nATANI pablikezana skIma 57, mizra rAjAjI kA rAstA, jayapura 302001 brAMca-pAladA nAkA, indaura (ma.pra.) vitaraka zaraNa buka Dipo galtA ror3a, jayapura 302003 mudraka sarvezvara prirTasa, manihAroM kA rAstA, jayapura evaM anuja priTasa, 26, rAmagalI naM. 8 rAjApArka, jayapura-302004 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 4 samarpaNa prAkkathana S. 1-23 24-33 prathama adhyAya dhanapAla kA jIvana, samaya tathA racanAe~ dhanapAla kA jIvana evaM vyaktitva, dhanapAla kA samaya, dhanapAla kI rcnaaeN| dvitIya adhyAya tilaka maMjarI kI kathAvastu kA vivecanAtmaka adhyayana tilaka maMjarI-kathA kA sArAMza, AdhikArika tathA prAsaMgika itivRtta, tilaka maMjarI kA vastu-vinyAsa, tilaka maMjarI ke kathAnaka kI lokapriyatA, tilaka maMjarI ke TIkAkAra / tRtIya adhyAya dhanapAla kA pAMDitya veda tathA vedAMga, paurANika kathAeM, dArzanika siddhAnta, anya zAstra-dharmazAstra, Ayurveda, gaNita, saMgIta, citrakalA, sAmudrikazAstra, sAhityazAstra, arthazAstra, kAmazAstra tathA nATya-zAstra / caturtha adhyAya tilaka maMjarI kA sAhityika adhyayana kathA tathA AkhyAyikA, tilaka maMjarI : eka kathA, dhanapAla kI bhASA-zailI, alaMkAra-yojanA, rasAbhivyakti / 54-91 92-144 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( iv ) paMcama adhyAya tilaka maMjarI kA sAMskRtika adhyayana manoraMjana ke sAdhana, vastra tathA vezabhUSA, AbhUSaNa, prasAdhanaprasAdhana sAmagrI, keza vinyAsa, puSpa prasAdhana, pazu-pakSI varga, vanaspati-varga, khAna-pAna sambandhI sAmagrI | SaSTha adhyAya tilaka maMjarI meM varNita sAmAjika va dhArmika sthiti varNAzrama vyavasthA, pArivArika jIvana evaM vivAha, mele, tyauMhAra, utsavAdi, kRSi tathA pazupAlana, vyApAra, samudrI vyApAra sArthavAha, kalAntara, nyAsAdi, lekhana kalA tathA lekhana-sAmagrI, zastrAstra, vAdya, bartana, mazIneM tathA anya gRhopayogI vastueM, dhArmika sampradAya, vibhinna vrata tathA tapa dhArmika va sAmAjika, mAnyatAeM, zraMgha - vizvAsa, zakunaapazakuna / upasaMhAra sahAyaka-grantha-sUcI 145-202 203-245 246-247 249-254 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "pUjya guruvara DaoN0 rasika vihArI jozI, prophesara evaM adhyakSa dillI vizvavidyAlaya ke caraNa-kamaloM meM sAdara samarpita" Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana prastuta pustaka 'tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana' mere zodha-prabandha dhanapAla viracita tilakamaMjarI kA AlocanAtmaka adhyayana para prAdhArita hai, jo san 1977 meM jodhapura vizvavidyAlaya dvArA pI. eca. DI. upAdhi hetu svIkRta kiyA gayA thaa| tilakamaMjarI saMskRta gadya-vidyA meM likhI gaI eka atyadhika manoraMjaka, sAMskRtika tathA sAhityika dRSTi se samRddha kathA hai / sAMskRtika dRSTi se isakA mahatva isalie aura bhI adhika bar3ha gayA hai kyoMki yaha jaina dharma evaM saMskRti kI pRSTha bhUmi para AdhArita hai| tilakamaMjarI para kucha zodha-kArya pahale bhI huA hai lekina isakI sAMskRtika samRddhi para AlocakoM ne samagra dhyAna nahIM diyaa| isI prabhAva ko dRSTigata rakhate hue mere mana meM prastuta pustaka ke prakAzana kA vicAra sphurita huA jisakI kriyAnvati ke phalasvarUpa yaha pustaka prakAza meM aayii| isake lekhana meM yadyapi maiMne granthakAra ke jIvana, pAMDitya, kathA kA sAhityika mUlyAMkana prAdi viSayoM para bhI paryApta prakAza DAlA hai tathApi merA pramukha prayAsa yahI rahA hai ki pAThakoM aura zodhakartAoM ko dazama-ekAdaza zatI kI saMskRti ke paricAyaka, isa pratinidhi grantha kA pUrNa vivaraNa prApta ho sake / tatkAlIna rAjAoM evaM janasAdhAraNa ke manoraMjana ke sAdhana, vastra evaM vezabhUSA, AbhUSaNa, prasAdhana sAmagrI, keza-vinyAsa Adi para vistAra se prakAza DAlate hue samakAlIna anya granthoM ke uddharaNoM se bhI tulanAtmaka adhyayana Adhunika vaijJAnika zodha-paddhati ke AdhAra para kiyA gayA hai| tilakamaMjarI kathA ke granthakAra gadya kavi dhanapAla dazama tathA ekAdaza zatI ke vidvAn kavi haiM, jinakI khyAti isa eka grantha se hI pUre deza meM phaila gaI thii| dhanapAla ne sIyaka, sindhurAja, muJja evaM bhojarAja jaise yazasvI evaM parAkramI paramAra rAjAoM kA Azraya prApta kara 'sarasvatI' viruda pAyA thaa| ataH unake prati kRtajJatA pradarzana hetu usane tilakamaMjarI kI prastAvanA meM 12 padya prazasti svarUpa race haiN| mahAkavinaya daNDI, subandhu evaM bANabhaTTa ne gadya-sAhitya kI jo alokika jyoti prajvalita kI thI, aneka dazakoM taka use punardIpta karane kA sAhasa paravartI kaviyoM ko nahIM huA kiMtu dhanapAla ne vANabhaTTa ko apanA Adarza mAnate hue tilakamaMjarI kI racanA se gadya zrI ko punaH samRddha kiyA / unhone yaha racanA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vii) atyadhika subodha, alpasamAsayukta evaM lalita tathA prAnjala bhASA meM rcii| unakA Adarza gadya 'nAti zleSadhana' thA / tilakamaMjarI rAjakumAra harivAhana evaM vidyAdharI tilakamaMjarI kI premakathA hai, ataH grantha kA nAmakaraNa nAyikA ke nAma ke AdhAra para hai / isakI kathA jaina dharma ke siddhAnta granthoM kI prAkhyAyikAoM para AdhArita hai / prastuta pustaka cha: adhyAyoM meM vibhakta hai / prathama adhyAya dhanapAla ke jIvana, kAla nirdhAraNa tathA racanAoM ke upalabdha sAmagrI ke AdhAra para vivecana se sambaddha hai / dhanapAla sarvadeva kA putra evaM devarSi kA pautra thA inake bhrAtA zobhana ne zrI mahendrasUri se jaina dharma meM dIkSA prApta kI thI tathA kAlAntara meM bhrAtA ke prabhAva se inhoMne bhI jaina dharma svIkAra kara liyA thA / ve paramAra narezoM kI rAja sabhA ke sammAnya evaM agraNI kavi the / bAhya tathA antaH sAkSya ke AdhAra para usakA samaya, 10vIM sadI kA uttarArdha tathA 11vIM sadI kA pUrvAdhaM nizcita hotA hai / usakI prasiddhi pramukhataH tilakamaMjarI para hI AdhArita hai / RSabhapaMcAzikA, pAiyalacchInAmamAlA, vIrastuti satyapurIyamahAvIrotsAhAdi unakI anya racanAeM haiM / dvitIya adhyAya meM tilakamaMjarI ke kathAnaka prastuta kiyA gayA hai / sarvaprathama kathA kA sArAMza prAsaMgika tathA AdhikArika bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai / tatpazcAt vastuvinyAsa kI dRSTi se tilakamaMjarI ke kathAnaka kA mUlyAMkana kiyA gayA hai, jisameM pramukha kathA - mor3oM kA spaSTIkaraNa tathA uddezya varNita kiyA gayA hai / tadanantara paravartI kaviyoM dvArA tilakamaMjarI ke tIna padya rUpAntaroM evaM tilakamaMjarI ke TIkAkAroM kA vivaraNa diyA gayA hai / kA vivecanAtmaka adhyayana prastuta karake kathAvastu tRtIya adhyAya meM vyutpatti kI dRSTi se dhanapAla ke pAMDitya ko vivecita karane vAlI sAmagrI kA saMkalana karake tilakamaMjarI kA mUlyAMkana kiyA gayA hai / veda-vedAMga, paurANika sAhitya, dArzanika sAhitya tathA dharmazAstra, Ayurveda, gaNita saMgIta, citrakalA, sAmudrika zAstra, sAhitya zAstra, artha zAstrAdi vibhinna zAstroM se sambandhita sAmagrI kA vivecana isa adhyAya meM kiyA gayA hai / caturtha adhyAya meM sAhityika vizleSaNa prastuta kiyA gayA hai, jisameM kathA tathA AkhyAyikA tilakamaMjarI : eka kathA, dhanapAla kI bhASA, zailI, tilakamaMjarI meM alaMkAroM kA prayoga, rasAbhivyakti Adi viSayoM para prakAza DAlA gayA hai / paMcama evaM SaSTha adhyAya meM tilaka maMjarI kAlIna sAmAjika evaM sAskRtika sthiti kA vizada evaM vistRta byaurA diyA gayA hai / tatkAlIna manoraMjana ke Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (viii) sAdhana, veSabhUSA AbhUSaNa, prasAdhana, keza-vinyAsa Adi kA vivaraNa tulanAtmaka pradhyayana dvArA diyA gayA hai inake atirikta tilaka maMjarI meM varNita pazu-pakSI, vanaspati-varga, khAna-pAna se sambandhita vividha sAmagrI kA adhyayana bhI prastuta kiyA gayA hai / tatkAlIna sAmAjika va dhArmika jIvana jaise varNAzrama vyavasthA pArivArika jIvana, strI kA sthAna, vivAha mele tyoMhAra, utsavAdi kA bhI vistRta vizleSaNa kiyA gayA hai / isa prakAra kA zodha-evaM adhyayana isase pUrva nahIM kiyA gayA thaa| ___ aMta meM, maiM isa pustaka kI AdhArabhUta sAmagrI ke saMkalana meM mujhe jina-jina kA sahayoga prApta huA hai unheM dhanyavAda jJApana karanA caahuNgii| sarvaprathama maiM saMskRta ke labdhapratiSThita, antarrASTrIya khyAti prApta, mUrdhanya vidvAn DaoN0 rasika vihArI jozI, prophesara evaM adhyakSa, dillI vizvavidyAlaya ke prati apanA hArdika AbhAra prakaTa karatI hU~ jinhoMne mujhe saMskRta zodha kI Adhunika vaijJAnika paddhati meM dIkSita kiyA aura tilakamaMjarI ke durUha sthaloM ko samajhane meM merA mArganirdezana kiyaa| maiM rASTrIya saMskRta saMsthAna, dillI evaM vizvavidyAlaya anudAna Ayoga, dillI ke prati bhI kRtajJa hU~, jinhoMne mujhe zodha-kArya hetu Arthika sahayoga pradAna kiyaa| maiM rAjasthAna prAcya-vidyA-pratiSThAna, jodhapura, sumera pablika lAibrerI, jodhapura, senTrala lAibrerI, jodhapura vizvavidyAlaya ke prati bhI apanA AbhAra prakaTa karatI hU~ jinhoMne grantha sovidhya dvArA mujhe sahAyatA pradAna kii| __ maiM apane una sabhI gurujanoM, mitroM aura bandhuoM ko dhanyavAda jJApita karatI hU~, jo parokSa aura aparokSa rUpa meM mere isa kArya meM preraka rhe| mere pati zrI aruNa kumAra guptA ko dhanyavAda dene ke liye mere pAsa koI zabda nahIM haiM, jinake sahayoga ke abhAva meM isa kArya ke pUrNa hone kI koI sambhAvanA hI nahIM thii| ata meM, maiM proprAiTara pablikezana skIma ke prati apanA hArdika AbhAra pradarzita karatI haiM, jinake sahayoga se maiM apanI kRti ko vidvAnoM ke samakSa prastuta kara skii| AzA karatI hUM ki prastuta pustaka saMskRti premI vidvadjanoM evaM zodhArthiyoM ke jJAnavardhana meM sahAyaka hogii| nivedikA - puSpA guptA 6.7.88 vahitrAvAsa-sirohI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA jIvana, samaya tathA racanAyeM dhanapAla kA jIvana evaM vyaktitva antaraMga va bAhya donoM pramANoM se hameM dhanapAla ke jIvana se sambandhita pracura sAmagrI prApta hotI hai / dhanapAla ne svayaM apanI racanAoM meM apane viSaya meM nimnalikhita jAnakArI pradAna kI hai / tilaka maMjarI kI prastAvanA isameM dhanapAla ne apane pitAmaha, pitA tathA svayaM apane viSaya meM likhA hai | apane pitAmaha devarSi ke dAna kI mahimA kA gAna karate hue ve kahate haiM"madhyadeza ke atyanta samRddha nagara sAMkAzya meM eka dvija utpanna huA, jo dAnavarSitva se vibhUSita hote hue bhI devarSi nAma se prasiddha huA / "1 isase jJAta hotA hai ki dhanapAla ke pUrvaja mUlata: madhyadeza ke sAMkAzya nagara ke nivAsI the / yaha nagara vartamAna samaya meM pharrukhAbAda jile meM 'saMkisA' nAma se jAnA jAtA hai / 2 inhIM devarSi ke putra sarvadeva hue, jo samasta zAstroM ke adhyetA, karmakANDa meM nipuNa, kAvya - nibandhana aura kAvya-artha donoM meM samAna rUpa se kuzala hote hue sAkSAt brahmA ke samAna the / prathama adhyAya inhIM vidvAn brAhmaNa kA putra thA dhanapAla, jise sakala vidyAsAgara rAjA muMja ne apanI sabhA meM 'sarasvatI' viruda pradAna kiyA thA tathA jisane 1. 2. 3. 1 AsIddhijanmA'khilamadhyadeza prakAzasAMkAzyanivezajanmA / alabdha devahiriti prasiddhi, yo dAnavarSitvavibhUSito'pi // - tilakamaMjarI, 51, pR. 7 (ka) Indian Historical Quarterly, March, 1929, p. 142. (kha) premI, nAthUrAma; jaina sAhitya aura itihAsa, pR. 409 zAstreSvadhItI kuzalaH kriyAsu, bandhe ca bodhe ca girAM prakRSTaH / tasyAtmajanmA samabhUnmahAtmA, devaH svayambhUravi sarvadevaH / / - tilakamaMjarI, 52, pR. 7 tilaka maMjarI, 53, pR. 7 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana rAjA bhoja ke jinAgamokta kathAoM meM kutUhala hone para unake vinoda hetu tilaka maMjarI kI racanA kI thI / 2 (2) isake atirikta dhanapAla ne apane kaniSTha bhrAtA zobhana kA paricaya diyA hai / zobhana ne 24 tIrthaMkaroM kI stuti meM yamaka alaMkAramaNDita stuticatuvizatikA' kI racanA kI thI / yaha tIrthezastuti tathA zobhana -stuti ke nAma se bhI prasiddha huI thii| isa stuti para dhanagala ne vRtti likhI hai / isa vRtti ke prArambha ke sAta padyoM meM usane apane anuja kA paricaya diyA hai jisameM se prArambhika do padya tilaka maMjarI meM bhI prApta hote haiM 5 zobhana na kevala nAma se hI apitu sundara varNayukta zarIra se bhI suzobhita thA / vaha apane guNoM se atyanta pUjya va prazaMsanIya thA / vaha sAhityasAgara kA pAragAmI thA / usane kAtantra va candra vyAkaraNa kA adhyayana kiyA thA / jaina-darzana meM to vaha niSNAta thA hI, bauddha darzana kA bhI usane gahana adhyayana kiyA thA, ata: vaha samasta kaviyoM meM Adarza svarUpa thA / 6 isa TIkA kI racanA dhanapAla ne zobhana kI mRtyu ke pazcAt kI thI, jaisAki usane apanI vRtti meM kahA hai / 7 (3) zobhana ke atirikta dhanapAla ke eka choTI bahina sundarI bhI thI, jisake lie usane vi. saM. 1029 meM pAiyalacchInAmamAlA nAmaka prAkRta koSa kI racanA kI thI 18 1. 2. 3. 4. stuticaturviMzatikA - (sa.) hIrAlAla rasikadAsa kApar3iyA, Agamodaya samiti, bambaI 1926, pR. 1, 2 5. tilaka maMjarI - prastAvanA, padya 51, 52 6. stuticaturviMzatikA, dhanapAla kRta TIkA, 3, 4 7. etAM yathAmati vimRzya nijAnujasya. tasyojjvalaM kRti malaMkRtavAn svavRttyA / abhyAfthato vidaghatA tridivaprayANaM, tenaiva sAmpratakavirdhanapAlanAmA // : pAiyalacchInAmamAlA, gAthA 276, 277 vahI, 50, pR. 7 stuticatuvizatikA, kAvyamAlA (saptama gucchaka. 1890 Velankar, H D. Jinaratna Kosa, Part I, B.O.R.I., 1944, p. 387 8. . - stuticaturviMzatikA, padya 1 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA jIvana, samaya tathA racanAyeM dhanapAla kI racanAoM se prApta ina sUcanAoM ke atirikta prabhAcandrasUrikta prabhAvakacaritagata (vi. saM. 1334) mahendrasUriprabandha, merutuMga kRta prabandha cintAmaNi (vi. saM. 1361), saMghatilakasUrikRta samyakatvasapRtiTIkA (vi. saM. 1422), ratnamaMdiragaNikRta bhojaprabandha (vi. saM. 1517), indrahaMsagaNi kuta upadezakalpavallI (vi. saM. 1555), hemavijayagaNi kRta kathAratnAkAra (vi. saM. 1657), jinalAbhasUri kRta Atmaprabodha (vi. saM. 1804), vijayalakSmIsUri kRta upadezaprasAdAdi (vi. saM. 1843) jaina granthoM se hameM dhanapAla ke jIvana se sambandhita vistRta vivaraNa prApta hotA hai| vastutaH prabhAvakacarita tathA prabandhacintAmaNi, ye donoM jaina prabandha dhanapAla ke jIvana-carita para vizeSa prakAza DAlate haiM, zeSa sabhI granthoM meM inhIM kA anukaraNa kiyA gayA hai| ataH hamArA adhyayana pramukhataH inhIM granthoM para AdhArita hai / . prabhAvakacarita kA racanAkAla dhanapAla ke samaya se lagabhaga 300 varSa pazcAt kA hai, ata: isameM aitihAsika tathyoM kA danta kathAoM ke sAtha mizrita honA svAbhAvika hai| dhanapAla ke pUrvaja mUlataH madhyadeza ke sAMkAzya nagara ke nivAsI the, kintu AjIvikA hetu dhArA nagarI meM Akara basa gaye the| dhanapAla ke pitAmaha devarSi atyanta dAnI va puNyAtmA the, unheM rAjA se dakSiNA ke rUpa meM pracura dhana prApta hotA thaa| ye kAzyapagotrIya zreSTha brAhmaNoM ke kula meM utpanna hue the tathA aMgoM sahita cAroM vedoM meM pAraMgata the| dhanapAla ke pitA sarvadeva svayaM veda-vedAMgoM tathA zAstroM ke prakANDa vidvAn tathA kAvya nirmAtA the| sarvadeva ke do putra ratna utpanna hue, jyeSTha dhanapAla tathA kaniSTha zobhana / zobhana prakRti se sarala aura pitRbhakta thA / dhanapAla ne veda, smRtiyoM tathA zrutiyoM kA gahana adhyayana kiyA thA / inhoMne apanI vidvatA se bhoja kI sabhA meM sarvocca sthAna prApta kara liyA thA / dhanapAla muMjarAja ke putra samAna the tathA bhoja ke bAla mitra the| ye vaidika 1. kApar3iyA, hIrAlAla rasikadAsa; prastAvanA-RSabhapaMcAzikA ane vIra stutiyugalarUpa kRtiklApa, devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra granyAMka 81, 1933 2. prabhAcandra, prabhAvakacarita-zrI mahendrasUri carita-pR. 138-151 3. mekhtuMga, prabandha cintAmaNi, bhoja-bhIma prabandha, pR, 36-42 4. "prabhAvakacarita, pR. 138-139 abhyastasamastavidyAsthAnena dhanapAlena zrIbhojaprasAdasamprAptasamastapaNDita prsstthprtisstthen......| -merutuMga, prabandha ciMtAmaNi, pR. 36 prabhAvakacarita, pR. 139 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana dharma ke anuyAyI aura kaTTara brAhmaNa the, kintu bAda meM apane anuja zobhana se prabhAvita hokara unhoMne jaina-dharma svIkAra kara liyA thaa| inake dvArA jaina dharma svIkAra karane kI kathA prabhAvakacarita meM nimna prakAra dI gayI hai-'dhanapAla ke pitA sarvadeva cAndragaccha ke mahendrasUri kI prasiddhi sunakara unake upAzraya meM gaye / sUri ke pUchane para sarvadeva ne kahA ki mere pitA devarSi rAjamAnya the tathA unhoMne lAkhoM kI dakSiNA prApta kI thI, ataH mujhe apane ghara meM gupta dhana prApta hone kI AzA hai| dUradarzI sUri ne jJAta kara liyA ki sarvadeva se unheM uttama ziSya kA lAbha ho sakatA hai / ataH unhoMne AdhA dhana lene kA vacana le liyaa| zubha dina meM muni ke kathanAnusAra bhU-khanana se sarvadeva ko 40 lAkha svarNa mudrAyeM prApta huyIM, kintu dhana ke prati niHspRha sUri apane upAzraya meM cale gaye / sarvadeva dvArA punaH punaH Agraha karane para muni ne putradvaya meM se eka putra ke ziSya ke rUpa meM pradAna karane ko khaa| isa para pratijJAbaddha sarvadeva kiMkartavyavimUr3ha se ghara lauTa Aye tathA dhanapAla ko mahendra sUri kA ziSyatva grahaNa kara unako isa RNa se mukta karane ke lie khaa| yaha sunakara svAbhimAnI dhanapAla ne atyanta krodha se kahA-'hama cAroM vedoM ke jJAtA tathA sAMkAzya ke rahane vAle uttama brahmaNa haiN| zrI muMjarAja kA maiM putra sadRza tathA zrI bhojarAja kA bAla-mitra hU~ / ataH patita zUdroM ke samAna zveta sAdhuoM se dIkSA lekara apane pUrvajoM ko naraka meM nahIM DAlUMgA tathA sajjanoM dvArA nindita yaha vyavahAra nahIM kruuNgaa|' isa prakAra dhanapAla dvArA pratAr3ita sarvadeva atyanta nirAza ho gayA kintu usI samaya zobhana ne use Akara Azvasta kiyaa| usane kahA ki dhanapAla rAjapUjya hai tathA kuTumba kA pAlana karane meM sakSama hai / baha veda, smRti, zruti meM pAraMgata tathA paNDitoM meM agragaNya hai| taba zobhana ne zrI mahendrasUri se jaina dharma meM dIkSA lenA svIkAra kara liyaa| zubha muhUrta meM sUri dvArA zobhana ko dIkSita kiyA tathA ve use apane sAtha aNahillapura le gye| dhanapAla pitA ke isa kRtya se ruSTa hokara usase alaga ho gayA tathA rAjA bhoja kI AjJA se dvAdaza varSa paryanta mAlavA meM zvetAmbara sAdhuoM ke AvAgamana para roka lagavA dii| apane bhrAtA ke isa dveSa ko dekhakara zobhana ne dhanapAla kA pratibodhana karane kA nizcaya kiyA tathA do muniyoM ko usake ghara gocarI ke lie bhejaa| unhoMne dhanapAla ke ghara jAkara dharmalAbha kahA to dhanapAla kI patnI ne unheM uSitAnna tathA tIna dina kA dahI diyaa| unake yaha pUchane para ki yaha dahI kitane dina kA hai, usane krodha se kahA ki isameM kIr3e haiM ? taba una jaina sAdhuoM ne usameM alaktaka rasa DAlakara dahI meM tairate kIr3e dikhAye / jaina dharma meM jIva-rakSA kI pradhAnatA va jIvotpatti viSayaka jJAna kA vaiziSTya jAnakara dhanapAla Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA jIvana, samaya tathA racanAyeM meM jaina dharma ke prati zraddhA utpanna huI, aura usane mahendrasUri se jaina dharma kI dIkSA lii| isa kathA se nimnalikhita tathyoM kA saMgraha kiyA jA sakatA hai (1) pitA kI AjJA se dhanapAla ke anuja zobhana ne zrI mahendrasUri kA ziSyatva grahaNa kara jaina dharma meM dIkSA lI thii| (2) dhanapAla ne apane pitA ke isa kRtya se ruSTa hokara dvAdaza varSa paryanta dhArAnagarI meM zvetAmbara jainoM ke AvAgamana para roka lagavA dii| (3) kAlAntara meM apane bhrAtA ke saujanya se evaM jaina dharma ke siddhAntoM se prabhAvita hokara usane jaina dharma svIkAra kara liyA evaM zrI mahendrasUri se dIkSA prApta kii| tilakamaMjarI kI prastAvanA meM dhanapAla ne apane guru ko AdarapUrvaka namaskAra kiyA hai / prabhAvakacarita meM dhanapAla kI patnI dhanazrI kA ullekha milatA hai / prabandhaciMtAmaNI meM usake lie kevala brAhmaNI zabda kA prayoga huA hai| dhanapAla ke viSaya meM eka aura dantakathA atyadhika pracalita huyI thii| jisakA sAra yaha hai ki dhanapAla ne jaba tilakamaMjarI kathA kI racanA kI to bhoja ne usameM kucha parivartana karane ke lie kahA ki ayodhyA ke sthAna para dhArA, zakrAvatAra ke sthAna para mahAkAla mandira, RSabha ke sthAna para zaMkara tathA meghavAhana ke sthAna para parivartana kara svayaM merA nAma likha do / isa para svAbhimAnI dhanapAla ne kahA ki jisa prakAra zrotriya ke hAtha ke dugdhapAtra meM madirA kI eka bUMda bhI gira jAya to vaha apavitra ho jAtA hai, isI prakAra ima kathA meM parivartana karane para yaha bhI apavitra ho jaayegii| dhanapAla ke kathana se kruddha hokara bhoja ne tilakamaMjarI ko agni kI bheMTa kara diyA, kintu apanI viduSI putrI kI sahAyatA se dhanapAla ne isakI punaH racanA kii| bhoja ke isa vyavahAra se apamAnita hokara dhanapAla dhArA nagarI chor3akara marumaNDala ke satyapura nAmaka sthAna ko calA gyaa| 1. prabhAvakacarita, pR. 138-139; prabandhaciMtAmaNi, 36-37 2. sUrimahendra evaiko vaibudhArAdhitakramaH / / yasmAmatyocitaprIDhikavivismayakRddhacaH / / -tilakamaMjarI, padya 34 3. prabhAvakacarita, pR. 139 4. prabandhacitAmaNi, pR. 37 5. prabhAvakacarita, pR. 145-146 .. . . Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana yadyapi isa kathA ko pramANita karane vAlA anya koI sAkSya upalabdha nahIM hai, kintu isameM nihita kucha tathya hameM prApta hote haiM (1) dhanapAla kI putrI atyanta viduSI thI, usakI smaraNa zakti bahuta tIvra thii| (2) dhanapAla atyanta svAbhimAnI the va cATukAritA se dUra rahate the| (3) dhanapAla dhArA nagarI chor3akara kucha samaya satyapura nagara meM rahe / dhanapAla ne satyapura ke mahAvIra kI stuti meM apabhraMza bhASA meM 30 padyoM kI racanA kI hai / isa racanA se bhI isakI puSTi hotI hai| dhanapAla ne bhoja kI sabhA meM kaula kavi dharma ke sAtha vAda-vivAda kara use parAjita kiyA thaa| zrI muMja ne dhanapAla ko apanI sabhA meM 'kUrcAla sarasvatI' biruda pradAna kiyA thA / dhanapAla kI tilakamaMjarI se bhI isa tathya kI puSTi hotI hai / dhanapAla ne tilakamaMjarI kI racanA karake aNahillapura ke zrI zAntisUri se bheMTa kI tathA jaina dharma kI dRSTi se koI doSa nahIM raha gayA ho, isa prakAra usakA saMzodhana krvaayaa| dhanapAla zvetAmbara jaina the| tilakamaMjarI kI bhUmikA meM dhanapAla ne sabhI zvetAmbara jaina kaviyoM ko namaskAra kiyA hai / prabhAvakacarita ke anusAra dhanapAla ne apane dhana kA sAta kSetroM meM vitaraNa kiyA, jinameM sarvaprathama caityanirmANa thaa| usane nAmisunU arthAt RSabhadeva kA caitya banavAyA tathA usameM 1. jaina-sAhitya-saMzodhaka, khaNDa 3, aMka 3 2. prabhAvakacarita, pR. 146-149 3. purA jyAyAnmahArAjastvAmutsaMgopavezitam / prAheti birudaM te'stu zrI kUrcAlasarasvatI / / 271 / / -vahI, pR 148 4. ""zrImuMjena sarasvatIti sadasi kSoNImRtA vyAhRtaH / / -tilakamaMjarI-padya 53 5. athAsau gUrjarAdhIza kovidezaziromaNiH / . vAdivetAlavizaMda zrIzAntyAcAryamAhvayat / / 201 // azodhayadimAM cAsAvutsUtrAdiprarUpaNAt / zabdasAhityadoSAstu siddhasAraskoSukim / / 202 / / -prabhAvakacarita, pR. 145 6. tilakamaMjarI, padya 24, 32, 34.. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA jIvana, samaya tathA racanAyeM apane guru se RSabhadeva kI pratimA kI pratiSThA krvaayii| usI RSabhadeva kI stuti meM usane 'jaya jaMtu kappa' yaha paMcazatagAthAmaya stuti kI racanA kii| dhanapAla ne vibhinna jaina tIrthoM kA bhramaNa kiyA thA isakA nirdeza unhoMne apanI racanA 'satyapurIya-mahAvIra-utsAha' meM diyA hai / ve kahate haiM koriTa, sirimAla, dhAra, AhADu narANaDa aNahilavADaDaM, vijayakoTTa puNa pAlittANaM / pikkhibi tAva bahutta ThAmamaNi co cha paisara jaM ajjavi saccAurivIrU lohaNihi na dosai / arthAt unhoMne koraTaMka, zrImAladeza, dhAra, AhAr3a, narANA, aNahilavAr3a, pATaNa, vijayakoTTa tathA pAlitANA Adi jaina tIrthoM kI yAtrA kI thii| isa prakAra hameM dhanapAla kI racanAoM tathA paravartI jaina prabandhoM se usake jIvana ke viSaya meM vistRta jAnakArI prApta hotI hai| dhanapAla kA samaya saubhAgyavaza dhanapAla una saMskRta kaviyoM meM hai, jinake samaya ke viSaya meM adhika matabheda nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki unhoMne svayaM apane prAkRta koSa pAiyalacchInAmamAlA ke anta meM usake racanAkAla kA spaSTa nirdeza kiyA hai / pAiyalacchI ke anta meM usane likhA hai-'vikrama ke 1029 varSa bIta jAne para jaba mAlavanareza ne mAnyakheTa para AkramaNa karake use lUTA, usa samaya dhArAnagarI meM nivAsa karane vAle kavi dhanapAla ne apanI kaniSTha bhaginI sundarI ke lie isa koSa kI racanA kii| isa uddharaNa meM jisa mAlavanareza kA ullekha kiyA gayA hai, vaha paramAra nareza sIyaka hai, isakI puSTi aitihAsika pramANoM se hotI hai| jisa samaya kA ullekha kiyA gayA hai, usa samaya mAnyakheTa para rASTrakUTa khoTTiga rAjya karatA thaa| udepura prazasti meM sIyaka dvArA khoTTiga ko harAye jAne kA vivaraNa prApta 1. prabhAvakacarita, padya 191-193, pR. 145 vikkamakAlassa gae auNattIsuttare sahassammi / mAlavanariMdadhADIe lUDie mannakheDammi / / 276 / / dhArAnayarIe pariThThieNa magge ThiAe aNavajje / kajje kaNi?bahiNIe 'sundarI' nAmadhijjAe / / 277 / / / -dhanapAla, pAiyalacchInAmamAlA, (saM) becaradAsa jIvarAja dozI, bambaI, 1960 Bombay Gazette, Part II, p. 422 3. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana hotA hai / zilAlekhoM se bhI isakI puSTi hotI hai / khoTTiga kA eka zilAlekha zaka saM. 893 arthAt I. sa. 971 kA prApta huA hai tathA usake uttarAdhikArI karkarAja kA eka tAmrapatra zaka saM. 894 arthAt I. sa. 972 kA milA hai| ataH khoTTiga sIyaka ke sAtha yuddha karate hue I. sa. 972 se pUrva mArA gyaa| sIyaka ne mAlavA para I. sa. 949-972 taka rAjya kiyA tathA inakI rAjadhAnI dhArA nagarI thii| ataH yaha anumAna sahaja hI lagAyA jA sakatA hai ki dhanapAla ne apanA sAhityika jIvana sIyaka ke zAsanakAla meM prArambha kiyA tathA sIyaka hI usakA prathama AzrayadAtA thaa| isI sIyaka aparanAma zrI harSadeva kI prazaMsA karate hue dhanapAla tilakamaMjarI meM likhatA hai ki paMceSu ke samAna zrIsIyaka ke paurUSaguNa rUpa sAyakaM kisake hRdaya meM nahIM lge| pAiyalacchInAmamAlA dhanapAla kI prathama racanA pratIta hotI hai / isake maMgalAcaraNa meM dhanapAla ne brahmA ko namaskAra kiyA hai| apanI anya sabhI racanAoM meM dhanapAla ne 'jina' kA smaraNa kiyA hai| ataH pAiyalacchI kI racanA taka dhanapAla ne jaina dharma aMgIkAra nahIM kiyA thaa| dhanapAla ke kAla kI prArambhika sImA tilakamaMjarI kI prastAvanA kI sahAyatA se nirdhArita kI jA sakatI hai| saMskRta gadya-kaviyoM kI paramparA kA anusaraNa karate hue dhanapAla ne tilakamaMjarI meM apane pUrvavartI kaviyoM evaM unakI 1. tasmAd abhUd arinarezvarasaMghapevanAgarjadgajendrakhasundaratUryanAdaH / zrIharSadeva iti khoTTigadevalakSmI jagrAha yo yudhi nagAdasamapratApaH // Buhler, G :"Udepur Pra sasti of che Kings of Malva", Epigraphia Indica Vol. I, p. 237. 2. Epigraphia Indica, Vol. XII, p. 263. 3. Ganguli, D. C. : History of Paramara Dynasty, p. 37, 44 Dacca, 1933. tatrAbhUd vasatiH zriyAmaparayA zrIharSa ityArupayA, vikhyAtazcaturambarAzirasanAdAmnaH prazAstA bhuvaH / bhUpaH khavitarigarvagarimA zrIsIyakaH sAyakAH paMceSorivayasya pauruSaguNA: keSAM na lagnA hRdi / -tilakamaMjarI-prastAvanA, padya 41 5. namiUNa paramapurisaM purisuttamanAbhisaMbhavaM devaM / vucchaM 'pAiyalacchi' ttinAmamAlaM nisAmeha / / 1 // .. -pAiyalacchInAmamAlA, gAthA 1 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA jIvana, samaya tathA racanAyeM racanAoM kI prazaMsA kI hai / 1 dhanapAla ne nimnalikhita saMskRta, prAkRta evaM jaina granthakAroM tathA granthoM kA ullekha kiyA hai - vAlmIki, vyAsa, bRhatkathA (guNADhya ) setubandha ke kartA pravarasena, taraMgavatI ( pAdaliptasUri), prAkRta bhASA ke kavi jIvadeva, kAlidAsa (paMcama zatI), kAdambarI tathA harSacarita ke kartA bANabhaTTa tathA unakA putra pulinda ( saptamazatI), mAgha (saptamazatI), bhAravi (634 I.), samaNadityakathA (haribhadrasUri, 8vIM zatI), nATakakAra bhavabhUti (aSTama zatI kA pUrvAddha), gauDavaha ke raciyatA vAkpatirAja (aSTama zatI), tArAgaNa nAmaka grantha ke raciyatA zvetAmbara ziromaNi bhadrakIrti athavA bappabhaTTi ( 743 - 838 ), yAyAvara kavi rAjazekhara (940 I.), zobhana evaM dhanapAla ke guru mahendrasUri, trailokyasundarI kathA ke kartA rUdra evaM unakA putra kardamarAja 12 9 dhanapAla dvArA kiyA gayA pUrvavartI kaviyoM kA yaha smaraNa aitihAsika dRSTi se atyanta mahatvapUrNa hai / isase bRhatkathA, 3 taraMgavatI, 1 tArAgaNa, trailokya sundarI jaise mahatvapUrNa granthoM kA patA calA / ye grantha kAlAntara meM lupta ho gaye tathA ina ullekhoM dvArA hI inake astitva kA patA calA / isake atirikta jIvadeva, 7 pulinda, bhadrakIrti, mahendrasUri, 10 rUdra 11 evaM kardamarAja 12 jaise ajJAta kavi prakAza meM aae| aisA pratIta hotA hai ki dhanapAla ne na kevala inake granthoM kA adhyayana hI kiyA apitu vaha unase atyadhika prabhAvita bhI huA / bANa tathA unakI racanAoM kI prazaMsA do padyoM meM kI gaI hai, jisase bANa kA una para vizeSa prabhAva spaSTa jAna par3atA hai | 13 1. tilakamaMjarI - prastAvanA, padya 20-36 2. tilakamaMjarI, prastAvanA, padya 20-36 3. vahI, pR0 21 4. vahI, pR0 23 5. vahI, pR0 32 6. vahI, pR0 35 7. at, go 24 8. vahI, pR0 26 9. vahI, pR0 32 9 10. vahI, pR0 34 11. vahI, pR0 35 12. vahI, pR0 36 13. tilakamaMjarI, padya 26, 27 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana dhanapAla ne yAyAvara kavi (rAjazekhara) kI ukti ko munivRtti ke samAna batAyA hai| rAjazekhara kA samaya navam zatI kA aMta tathA dazama zatI kA pUrvAddha nizcita hai / ataH dhanapAla kA samaya dazama zatI ke pUrvArddha ke bAda kA hI hai / isa prakAra dhanapAla ke samaya kI prArammika sImA dazama zatI kA uttarArdha nizcita ho jAtI hai| sIyaka ke pazcAt usake uttarAdhikArI vAkpatirAja II aparanAma muMja ne dhanapAla ko na kevala rAjyAzraya hI pradAna kiyA, apitu use apanI sabhA meM "sarasvatI" viruda dekara sammAnita bhI kiyaa| dhanapAla ne tilakamaMjarI meM muMja kI 'ekAdhijyadhanujitAbdhivalayAvacchinnabhUH' tathA 'sarvavidhAbdhi" kahakara prazasti kI hai / muMja kA zAsana kAla vi0 saM0 1031 arthAt 974 I0 se pUrva kA hai, kyoMki usakA prathama zilAlekha vi0 saM0 1031 kA pAyA gayA hai / prabandhacintAmaNi ke kartA merUtuMga ne muMjarAjaprabandha meM muMja tathA talapadeva ke yuddha kA varNana kiyA hai / yaha tailapadeva kalyANa kA rAjA cAlukya dvitIya thA, jisane muMja ko yuddha meM harAyA evaM aMta meM maravA diyA 18 . amitagati ne muMja ke zAsana-kAla meM vi0saM0 1050 arthAt I0saM0 993 meM apanA subhASitaratna saMdoha nAmaka grantha samApta kiyA thaa| tailapa kI 1. samAdhiguNazAlinyaH prasannaparipavitramAH / yAyAvarakavervAco munInAmiva vRttaya : / -tilakamaMjarI, padya 33 upAdhyAya, baladeva, saMskRta sAhitya kA itihAsa, pR0 601, vArANasI, 1968 .."akSuNNo'pi viviktasUktiracane yaH sarvavidhAbdhinA, zrImuMjena sarasvatIti sadasi kSoNIbhRtA vyAhRtaH / / ___ -tilakamaMjarI, padya 53 4. tilakamaMjarI, padya 42 5. vahI, padya 53 6. Buhler, G: Udepur Prasasti of the Kings of Malva, Epigraphia Indica, Vol I. merUtuMga; prabandhacintAmaNi, siMdhI-jaina-granthamAlA-1, pR0 22-23 8. Tawney, C.H. (Ed. & Trans.) Introduction to Prabandha cintamani p. 23. 9. , premI, nAthUrAma; jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 282 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA jIvana, samaya tathA racanAyeM mRtyu zaka0 sa0 919 arthAt 997-98 meM huI, ataH muMja kA dehAnta I0sa0 994-98 ke madhya kisI samaya huA hogA / 1 muMja ne dhArA ko chor3akara ujjaina ko apanI rAjadhAnI banAyA thA, kyoMki usakA prathama dAnapatra, jo vi0sa0 1031 kA hai, ujjaina ke rAjadarabAra se prasArita kiyA gayA thA / 2 muMja athavA vAkpatirAja svayaM vidvAn kavi hote hue bhI aneka kaviyoM kA AzrayadAtA thA / isa prakAra muMja kA darabArI kavi hone se dhanapAla navasAhasAkaMcarita ke praNetA padmagupta yA parimala, subhASitaratnasaMdoha ke kartA amitagati, dazarUpakAvaloka TIkA ke kartA dhanika, piMgala chandaH sUtra ke TIkAkAra halAyudha kA samakAlika kavi thA / dhanapAla ne muMja ke anuja tathA bhoja ke pitA sindhula athavA sindhurAja kA Azraya bhI prApta kiyA thA / inhIM sindhurAja kI AjJA se padmagupta ne navasAhasAMkacarita kI racanA kI thI 15 11 DA0 nhUlara va sI0 eca0 TAunI kA mata DA0 vhUlara tathA sI0 eca0 TAunI dhanapAla ko muMja ke samaya taka hI mAnate haiM tathA bhoja kI sabhA meM usake astitva ko svIkAra nahIM karate / " bahUlara ke vicAroM meM paraspara virodha pAyA jAtA hai / inhIM DA0 bahUlara ne eka sthAna para dhanapAla ko 'A protege of King Munja and Bhoja' kahA hai / " antaraMga evaM bAhya pramANoM se bhI yaha siddha hotA hai ki dhanapAla ne sIyaka, muMja va sindhurAja ke bAda bhoja kA bhI Azraya prApta kiyA thA / antaraMga pramANa 5. 6. 1. zAstrI, vizvezvaranAtha; "mAlave ke paramAra' - sarasvatI, bhaga-14, 1913 2. Indian Antiquary, Vol. VI, p. 51-52. 3. premI, nAthUrAma, jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 282 4. Ganguly, D C.; History of Parmara Dynasty, p. 62-63. 7. (1) tilakamaMjarI kI prastAvanA meM dhanapAla ne spaSTa likhA hai ki premI, nAthUrAma; jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 282, (A) Buhler, G; Introduction to Paiyalacchi, p. 9. (B) Tawney. C. H. Introduction to Prabandhacintamani Buhler, G.; "The Author of the Paiyalacchi" Indian Antiquary, Vol, IV, p. 59. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana samasta vAGgamayavid hote hue bhI rAjA bhoja ke jinAgamokta kathAoM meM kutUhala utpanna hone para, unake vinoda hetu adbhutarasayukta isa kathA kI racanA kii|1| (2) dhanapAla ne rAjA bhoja kI prazaMsA meM, tilakamaMjarI kI prastAvanA meM 7 padyoM kI racanA kI hai| (3) dhanapAla ne muMja ke pazcAt bhoja ko usakA uttarAdhikArI batAyA hai, jisakA rAjyAbhiSeka atyadhika prIti hone se muMja ne svayaM kiyA thaa| bAhya pramANa (1) isake atirikta bAhya pramANoM se bhI bhoja ke samaya meM dhanapAla kI sthiti siddha hotI hai / prabhAvakacarita tathA prabaMdhaciMtAmaNi ye donoM jaina grantha bhoja kI sabhA meM dhanapAla ke sAhasika kAryoM kA varNana karate haiN| bhoja evaM dhanapAla kI mitratA itanI prasiddha huI ki isane kaI dantakathAoM tathA kiMvadantiyoM ko janma diyA, jinakA varNana ina donoM granthoM meM pAyA jAtA hai / (2) DI0 sI0 gAMgulI ke anusAra-"He gained the favourable notice of king Bhoja and rose to be one of his principal court poets. The Ain-i-Akabari relates that of the five hundred poets of Bhoja's Court, Barruj (Vararuci) was the foremost, and the next Dhanapala".6 (3) anya itihAsakAroM ne bhI dhanapAla kA cAroM paramAra rAjAoM, sIyaka, muMja, sindhurAja tathA bhoja ke samaya paryanta jIvita honA mAnA hai / / 1. niHzeSavADmayavido'pi jinAgabhoktAH zrotuM kathA: samupajAtakutUhalasya / tasyAtadAtacaritasya vinodaheto rAjJaH sphuTAdbhutagsA racitA katheyam / / -tilakamaMjarI, padya 50 2. tilakamaMjarI, padya 43-49 3. "prItyA yogya iti pratApavasatiH khyAtena muMjAkhyayA, yaH sve vAkpatirAjabhUmipatinA rAjye'bhiSiktaH svayam / / -vahI, padyaM 43 4. prabhAvakacarita, mahendrasUricarita, pR0 138-151 5 mestuMga, prabandhacintAmaNi, bhoja-bhIma prabandha, pR0 36-42 6. Ganguli, D. C., History of Paramara Dynasty, p 282-83 7. premI, nAthUrAma, jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 409 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA jIvana, samaya tathA racanAyeM (4) thArApadragaccha ke zAntisUri dhanapAla ke samasAmayika kavi the / 1 inhoMne tilakamaMjarI meM utsUtrAdi doSoM ke prarUpaNa ke liye use saMzodhita kiyA thA / inakI mRtyu vi0 saM0 1096 arthAt I0 1039 meM huI / ataH yaha pramANita ho jAtA hai ki dhanapAla ne rAjA bhoja kI sabhA ko vibhUSita kiyA thA / bhoja kA rAjyakAla 1018 -1055 I0 ke madhya mAnA jAtA hai / ataH gyArahavIM zatI ke pUrvArddha meM dhanapAla kI vidyamAnatA siddha ho jAtI hai / dhanapAla ke samaya kI antima sImA nirdhAraNa karane ke liye hameM eka mahatvapUrNa antaraMga pramANa prApta hotA hai / dhanapAla ne apanaza bhASA meM " satyapurIya - mahAvIra - utsAha kI racanA kI thI / isameM usane mahamUda gajanavI dvArA somanAtha Adi tIrthoM ke vinAza kA spaSTa ullekha kiyA hai 15: mahamUda gajanavI ne I0 1026 meM somanAtha maMdira kA bhaMga kiyA thA / " ataH yaha racanA nizcita rUpa se 1026 I0 ke bAda kI hai / nimnalikhita paravartI kaviyoM ke uddharaNoM se bhI dhanapAla ke kAlanirdhAraNa meM sahAyatA milatI hai 1. 2. 3. 4. 5. 13 6. aNahillapure zrImad zrabhImabhUpAla saMsadi 1 zAMtisUriH kavIndro'bhUdvAdicakrIti vizrutaH ||21|| anyadA'vantidezIyaH siddhasArasvataH kaviH / khyAto'bhUd dhanapAlA khyaH prAcetasa ivAparaH / / 22 / / - prabhAvakacarita, pR0 133 cAsAvutsUtrAdiprarUpaNAt / azodhayadimAM zabdasAhityadoSAstu siddhasArasvateSu kim // 2021 premI, nAthUrAma: jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 325, vahI, pR0 145 muni jinavijaya (sa0), jaina sAhitya saMzodhaka, khaMDa 3, aMka 3, pR0 241 maMjeviNusirimAladesu anuaNahilavADauM caDDAvali soraTu bhaggu puNu deulavADauM / somesarU sotehi maggu jaNamaNaANaMda maggu na siri saccaurivIrU sidvatthahanaMdaNuM // - satyapurIyaM - mahAvIra - utmAha, padya 3 Mabel, C. Duff, The Chronology of India, Westminister, 1899, p. 194. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana (1) tilakamaMjarI kA sarvaprathama ullekha zvetAmbara jaina namisAdhu ne rudraTa ke kAvyAlaMkAra para likhI apanI TIkA meM kiyA hai / namisAdhu ne isa TIkA kI racanA vi0 saM0 1125 arthAt I0 1068-69 meM kI thii| namisAdhu ke isa ullekha se dhanapAla kA I0 1068 se pUrva honA nizcita ho jAtA hai| (2) tADapatra para likhita tilakamaMjarI kI eka hastalikhita prati jaisalamera kile ke jaina bhaMDAra meM surakSita rakhI huI hai, jisakA racanAkAla vi0saM0 1130 arthAt I0 saM0 1072-73 hai 3 (3) pUrNatallagaccha ke zAMtisUri ne tilakamaMjarI para 1050 padya pramANa TippaNa kI racanA vikrama kI dvAdaza zatI ke pUrvArdha meM kI thii| (4) bArahavIM zatI meM ratnasUri ne "amamacarita" nAmaka grantha meM dhanapAla kI prazaMsA kI hai| (5) hemacandra (1088-1172) ne apanI racanAoM meM ghanapAla kA ullekha kiyA hai tathA usake padyoM ko uddhRta kiyA hai / usane apane kAvyAnuzAsana meM tilakamaMjarI ke padya "prAjyaprabhAva-"ko,vacana-zleSa ke udAharaNa ke rUpa meM prastuta kiyA hai tathA tilakamaMjarI ke "zuSka zikhariNI--" padya ko chandonuzAsana meM mAtrA chaMda ke rUpa meM uddharita kiyA hai| hemacandra ne abhidhAnacintAmaNi kI svopajJa vRtti meM "vyutpattirdhanapAlataH" kahakara vyutpatti ke viSaya meM dhanapAla ko pramANa mAnA hai| . 1. rudraTa, kAvyAlaMkAra, kAvyamAlA-2, 1928, adhyAya 16, pR0 167 2. Kane, P. V., History of Sanskrit Poetics, p. 155. 3. (ka) panyAsadakSavijayagaNi, tilakamaMjarI-prastAvanA, pR0 19 -vijayalAvaNyasUrIzvara jJAnamaMdira, boTAda, (kha) kApar3iyA, hIrAlAla rasikadAsa, jaina saMskRta sAhityano itihAsa, pR0 218 4. panyAsadakSavijayagaNi, tilakamaMjarI-prastAvanA, pR0 19 5. caitravad dhanapAlo na kasya rAjapriyaH priyH| sakaNAMbharaNaM yasmAjjajJe tilakamaMjarI / / -uddhRta, desAI, mohanadAsa dalIcanda, jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, pR0 200 6. hemacandra, kAvyAnuzAsana, adhyAya 5, pR0 276 7. hemacandra, chandonuzAsana, adhyAya 3, pR0 177 8. hemacandra-amidhAnaciMtAmaNi, adhyAya 1, pR. 1 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA jIvana, samaya tathA racanAyeM 15 (6) tilakamaMjarI ke AdhAra para rAmana ke putra pallIpAla dhanapAla ne vi0saM0 1261 arthAt 1205 I0 meM 1200 padyoM kA tilakamaMjarIsAra likhA / / (7) somezvara kavi ne apanI kItikomudI meM dhanapAla kI prazaMsA kI hai| (8) saMghatilakasUri ne tilakAcArya viracita samyakatva-saptati para apanI TIkA meM tilakamaMjarI kathA kI pravarataruNI se tulanA karate hue use uttama kathA kahA hai| __paravartI kaviyoM ke ina uddharaNoM se dhanapAla kA samaya gyArahavIM zatI ke uttarArdha se pUrva siddha ho jAtA hai / ataH dhanapAla ke kAla kI atima sImA gyArahavIM zatI kA pUrvArdha hai / dhanapAla ne pAiyalacchInAmamAlA kI racanA I. 972 meM kI tathA zrI satyapurIya-mahAvIra-utsAha I. sa. 1026 ke pazcAt likhA gyaa| yadi pAiyalacchI kI racanA ke samaya dhanapAla kI Ayu 20 varSa mAnI jAya, to satyapurIyamahAvIra-utsAha kI racanA ke samaya usakI Ayu 75 varSa lagabhaga hogii| tilakamaMjarI kI racanA bhoja ke samaya meM kI gaI, ataH yaha lagabhaga 1020 I. ke lagabhaga likhI gaI, aisA anumAna kiyA jA sakatA hai / isa prakAra dhanapAla kA jIvana I. 950-1030 ke madhya rahA hogaa| anta meM yaha kahA jA sakatA hai ki dhanapAla vaha bhAgyazAlI kavi thA, jisane cAra paramAra rAjAoM, sIyaka, muMja, sindhurAja tathA bhoja ke rAjyAzraya meM eka lambe samaya taka sAhitya-sRjana kiyaa| ataH dhanapAla kA samaya dazam zatI kA uttararddha tathA gyArahavIM zatI kA pUrvAddhaM nirdhArita ho jAtA hai / 1. namaH zrIdhanapAlAya yena vijnyaangumphitaa| kaM nAlaDkurute karNasthitA tilakamaMjarI / / 3 / / Kansara, N.M., Tilakmanjarisara of Pallipala Dhanapala, p. 1 Ahmedabad, 1969. 2. vacanaM dhanapAlasya, candanaM malayasya ca / sarasaM hRdi vinyasya ko'bhUnnAma na niva'taH / - -kIti komudI, 1116 sAlaMkArA lakkhaNa succhaMdayA maharasA suvannarUi / kassa na hArai hiyayaM kahuttamA pavarataruNIvava // -uddhRta, desAI mohanacanda dalIcanda, jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, pR0 201 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana dhanapAla kI racanAyeM dhanapAla kA na kevala saMskRta bhASA para hI adhikAra thA, apitu ve prAkRta apabhraMza bhASAoM ke bhI samAna rUpa se vidvAn the / ve gadya tathA padya, kAvya kI ina donoM vidhAoM meM pUrNa rUpa se niSNAta the| unhoMne saMskRta, prAkRta aura apabhraMza ina tInoM bhASAoM meM apanI racanAoM ko gumphita kiyA hai| pro. hIrAlAla rasikadAsa kApar3iyA ke anusAra dhanapAla kI nau racanAyeM haiM - 1. tilakamaMjarI saMskRta 2. pAiyalacchInAmamAlA prAkRta 3. RSabhapaMcAzikA prAkRta 4. zrAvakavidhi prakaraNa prAkRta 5. zobhanastuti kI vRtti saMskRta 6. vIrastuti (viruddha vacanIya) prAkRta 7. vIrastuti __ saMskRta-prAkRta maya 8. satyapurIya-mahAvIra-utsAha apabhraMza 9. nAmamAlA . saMskRta 1. tilakamaMjarI ___ yaha saMskRta sAhitya kA prasiddha gadyakAvya hai jisameM harivAhana aura tilakamaMjarI kI praNaya-kathA varNita hai| isa eka grantha kI racanA se hI dhanapAla ne saMskRta kaviyoM meM apanA viziSTa sthAna banA liyA hai| saMskRta meM dhanapAla kI prasiddhi isI eka grantha para AdhArita hai| prastuta adhyayana meM isakA vistAra se vivecana kiyA gayA hai| 2. pAiyalacchInAmamAlA yaha prAkRta bhASA kA prAcInatama koSa hai| isakA prAkRta meM utanA hI mahatva hai, jitanA saMskRta meM amarakoSa kA hai| isa koSa kI racanA dhanapAla ne 1. . kApar3iyA, hIgalAla rasikadAsa : RSabhapaMcAzikA ane vIrastuti, pR. 16, sUrata, 1933 2. (ka) kAvyamAlA-85, nirNayasAgara presa, bambaI 1938, . (kha) vijayalAvaNyasUrIzvara jJAnamandira, boTAda, bhAga 1, 2, 3 vi. saM. 2008, 10, 14 3. (ka) Buhler, G. Bezz. Beitr. IV p. 70-166, Gottingen 1879 (kha) bI. bI..eNDa kampanI, bhAvanagara, vi. saM. 1973 :(ga) kesarabAI jaina jJAnamandira, pATaNa, vi. saM. 2003 (gha) becaradAsa jIvarAja doSI (saM.) bambaI, 1960 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA jIvana, samaya tathA racanAyeM apanI bahana sundarI ke lie vi. saM. 1029 meM dhArA nagarI meM kI thI, jaisAki grantha ke anta meM granthAkAra ne svayaM sUcita kiyA haiM / 1 kramabaddhatA nahIM hai aura na isa koSa meM 944 zabdoM ke paryAyavAcI die gaye haiM, jinameM se 334 zabda arthAt lagabhaga eka tihAI zabda dezI haiM tathA zeSa tatsama evaM tadbhava | 275 gAthAoM meM zabdoM ke paryAya diye gaye haiM tathA antima cAra gAthAoM meM granthakAra ne grantha-racanA kA uddezya, sthAna tathA apanA nAma nirdeza kiyA hai / isameM zabdoM ke saMkalana meM kisI prakAra kI hI zabdoM kA vibhAjana kiyA gayA hai / prArambha meM eka gAthA se satraha zabdoM ke paryAyavAcI batAye gaye haiM / bIsavIM gAthA se zabdoM ke paryAya gAthArdha dvArA sUcita kiye gaye haiM / 2 isake pazcAt gAthA ke eka-eka caraNa se zabdoM ke paryAyavAcI diye gaye haiM / 3 pAiyalacchInAmamAlA, 4 isa nAma ke viparIta isa koSa meM nAma ke atirikta kriyArUpa, kriyA-vizeSaNa tathA pratyaya bhI diye gaye haiM / isa koSa kI racanA jaina mahArASTrI prAkRta meM kI gaI hai / isakA apara nAma dhanapAlIya koSa bhI pAyA jAtA hai / dhanapAla ne svayaM apane koSa ke anta meM ise 'dezI' bhI kahA hai, ataH sambhava hai usake samaya meM yaha dezI koSa ke rUpa meM prasiddha rahA ho / 7 isa koSa meM kucha zabda aise bhI Ae haiM, jinakA prayoga Aja bhI lokabhASAoM meM hotA hai / udAharaNArthaM alasa ke lie maTTa, pallava ke lie kuMpala, ye zabda brajabhASA, bhojapurI tathA khar3I bolI meM prayukta hotA hai / 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. vikkamakAlassa gae auNattIsuttare sahassammi | mAlavarnAridadhADIe lUDie mannakheDammi | dhArAnayarIe pariTThieNa magge ThiAe aNavajje / kajje kaNThabahiNIe 'sundarI' nAmadhijjAe || 17 ittA gAddhe hi vaNimo vastupajjAe itto nAmaggAma gAhAcalaNeMsu citemi / / vucchaM 'pAiyalacchi' tti nAmamAlaM nisAmeha kApar3iyA, hIrAlAla rasikadAsa : prAkRta bhASA ane sAhitya, - pAiyalacchI, gAthA 276, 77 - vahI, gAthA 19 - vahI, gAthA 1 vahI, gAthA 1 I 58, 1940 kApar3iyA, hIrAlAla rasikadAsa : jaina saMskRta sAhitya no itihAsa, bhAga 1, pR. 109 pAiyalacchI nAmamAlA, gAthA 278 pAiyalacchInAmamAlA, gAthA, 15 vahI, gAthA 54 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana isa nAmamAlA ke anta meM dhanapAla ne zleSokti ke dvArA apane nAma kA nirdeza kiyA hai / 'andha jaNa kivA kusala' ina zabdoM ke antima-antima varNa se yukta nAma vAle kavi ne isa dezI kI racanA kii|1 hemacandra ne dhanapAla kI pAiyalacchI ko AdhAra banAkara apane dezInAmamAlA koSa kI racanA kI thii| isa koSa ko sarvaprathama prakAza meM lAne kA zreya jarmana vidvAn DaoN0 vhUlara ko hai| unhoMne I. sa. 1879 meM isakA sampAdana kiyA thaa| 3. RSamapaMcAzikA prabhAvakacarita ke anusAra dhanapAla ne RSabhadeva kA eka mandira banavAyA thA, jisameM RSabhadeva kI mUrti kI pratiSThA dhanapAla ke guru zrI mahendrasUri ne kI thii| usI mandira meM baiThakara dhanapAla ne 'jaya jantukappa' se Arambha hone vAlI 50 gAthAoM kI yaha prAkRta stuti rcii| prathama 20 gAthAoM meM RSabhadeva ke jIvana kI ghaTanAoM kA ullekha hai, kintu antima 30 padyoM meM atyanta bhAva pUrNa stuti kI gaI hai| isakI zailI yadyapi kRtrima va alaMkArika hai, tathApi usameM sundara kalpanA kA samAveza hai / upamA evaM rUpaka kA prayoga atIva sundara hai / udAharaNArtha-jana siddhAnta kA 1. kaiNo aMdha jaNa kivA kusalatti payANamaMtimA vaNNA / nAmammi jassa kamaso teNesA viraiyA desI // -vahI, gAthA 278 Pischel, R.: The Desi Namamala of Hemchandra, Bombay Sanskrit Series 17, 1938. Buhler, G : Introduction to Paiyalacchi, Bezz. Beitr, 4, p. 70-166. Indian Antiquary, Vol. II, IV. (ka) kAvyamAlA (saptama gucchaka) 1890 (kha) jarmana prAcya vidhi samiti patrikA, khaNDa 33 (ga) devacanda lAlabhAI pustakoddhAra granthamAlA 83, 1933 dhanapAlastataH saptakSetrayAM vittaM vyayet sudhIH / Adau teSAM punazcatyaM saMsArottArakAraNam / / vimRzyeti prabho misUnoH prAsAdamAtanot / bimbasyAtra pratiSThAM ca zrI mahendraprabhurdaghau / / sarvajJapuratastatropavizya stutimAdadhe / 'jaya jaMtukappe' tyAdi gAthA paMcazatAmimAm / / -prabhAvakacarita, mahendrasUricarita, pR. 145 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA jIvana, samaya tathA racanAyeM 19 anusaraNa na karane vAle kI kyA gati hotI hai isake lie kavi kahatA hai"tumhAre siddhAntarUpI sarovara se bhraSTa, sthAna-sthAna se karmabandhanoM meM baMdhA huA jIva, vibhinna vRkSoM kI AlavAloM se baMdhe sAraNi ke jala ke samAna bhramita hotA hai / "1 jisa prakAra kUpAraghaTTa ke ghar3e jala se bhare hone para Upara kI ora tathA jala chor3ane para nIce kI ora jAte haiM, usI prakAra tumhAre pravacana grahaNa karane para jIva Urdhvamukha hote haiM tathA vimukha hone para nIce kI ora jAte haiM / RSabhapaMcAzikA para devacandra ke ziSya prabhAnanda ne lalitokti nAmaka vRtti, hemacandragaNi ne vivaraNa, dharmazekhara ne saMskRta-prAkRta avacUri, nemicandragaNi, cirantanamuni tathA pUrvamuni ne avacUritraya racI haiM / hemacandra ke samaya (1088-1172) taka RSabhapaMcAzikA atyanta lokapriya ho gaI thii| isakA pramANa jinamaMDanagaNikRta kumArapAlaprabandha meM milatA hai : "atha pradakSiNAvasare sarasApUrvastuti karaNArthamabhyathitAH zrIhemasUrayaH sakalajanaprasitAM 'jaya jaMtukappa' iti dhanapAlapaMcAzikA peThaH / rAjAdayaH prAhuH-- bhagavan / bhavantaH kalikAlasarvajJAH parakRtastuti kathaM kathayanti ? gurumi racerAjan ! zrIkumAradeva ! evaMvidhasadbhUta bhaktigarmA stutirasmAmiH kartuna zakyate / " hemacandrasUri sadRza prasiddha kavi tathA vidvAn bhI dhanapAla racita RSabhapaMcAzikA kA hI pATha karate the| Aja bhI jaina dhArmika jagata meM RSabhapaMcAzikA kA atyanta mahatvapUrNa sthAna hai| jaina sAdhu isakA niyamita rUpa se bhaktipUrvaka pATha karate haiN| 1. tuma samayasaranbhaTTA, bhamaMti sayalAsu rukkhajAIsu / sAraNijalaM va jIvA, ThANaTThANesu bajhaMtA / / -RSabhapaMcAzikA, gAthA 29 salilamba pavayaNe tuha, gahie uDaM aho vimukkammi / vaccaMti nAha ! kUvayatha rahaTTaghaDisaMnihA jIvA // -vahI, gAthA 30 3. kApar3iyA, hIrAlAla rasikadAsa : RSabhapaMcAzikA ane vIrastuti rUpa kRtiklApa, sUrata, 1933 4. jinamaNDanagaNi-kumArapAla prabandha, AtmAnanda graMthamAlA 34, bhAvanagara, pR. 101, vi. saM. 1971 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana upadezaratnAkara ke kartA munisundarasUri (1319) ne apane grantha meM RSabha-paMcAzikA kI 41vIM gAthA kA uddharaNa diyA hai| isI prakAra jinezvarasUri kRta paMcaliMgIprakaraNa kI TIkA meM jinapatisUri ne RSabhapaMcAzikA kI gAthAoM ko uddharita kiyA hai| RSabhapaMcAzikA ke aMtima padya meM kavi ne apanA nAma nirdeza kiyA hai| 4. zrAvakavidhiprakaraNa (sAvayavihi) vA zrAvakadharma vidhiprakaraNa 22 gAthAoM kI isa prAkRta racanA meM zrAvaka ke dharma kA vivecana kiyA gayA hai| isa para saMghaprabhasUri ke ziSya dharmacandragaNi ne vRtti likhI hai| isako AdhAra banAkara guNAkarasUri ne vi.saM. 1371 meM zrAvakavidhirAsa kI racanA kI thii| 5. zobhana stuti kI saMskRta TIkA' dhanapAla ke bhrAtA zobhana muni ne 24 tIrthaMkaroM kI stuti meM yamaka alaMkArayukta 96 padyamaya srotra kI racanA kI thii| prabhAvakacarita ke anusAra zobhana kI jvara se mRtyu ho jAne para dhanapAla ne bhrAtR-prema ke kAraNa isa stuti 1. munisundarasUri, upadezaratnAkara, dvitIya aMza, taraMga 15 2. jinezvarasUri, paMcaliMgIprakaraNa, jinapati kI TIkA, pR0 67 3. ia jhANaggipalIviakammi ghaNa / bAlabuddhiNA vimae / bhattayA stuto bhavamayasamudrayAnapAtra / bodhiphala / -RSabhapaMcAzikA, gAthA 50 4. muktikamala jaina mohanamAlA-17 meM prakAzita, bar3audA vIra0 sa0 2447 5. Velankar, H. D., Jinaratnakosa Part I, B. O. R. I., p. 393, 1944 6. kApar3iyA, hIrAlAla rasikadAsa-prAkRta bhASA ane sAhitya, pR0 207, 1940 7. (ka) kAvyamAlA (saptama gucchaka), 1890 pR0 132 (kha) Agamodayasamiti-52, bambaI 1926 8. itazca zobhano vidvAn sarvagranthamahodadhiH / yamakAnvitatIrthezastutIzcakre 'tibhaktitaH / / -prabhAvakacarita, mahendrasUricarita, padya 315 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA jIvana, samaya tathA racanAyeM kI TIkA racI thI / 1 dhanapAla ne svayaM apanI TIkA meM apane bhrAtA zobhana kA paricaya dete hue TIkA- racanA ke uddezya kA varNana kiyA hai / kavi dhanapAla ne, svarga jAte hue apane anuja kI isa ujjavala kRti kI apanI buddhi ke anusAra vRtti racakara use alaMkRta kiyA | 2 6. vIrastuti (viruddhavacanIya) yA vIrathuI prabhAvakacarita ke anusAra bhoja se apamAnita hokara dhanapAla dhArAnagarI se pazcima dizA kI ora calA tathA satyapura (vartamAna meM sAMcora jilA) nAmaka nagara phuNcaa| vahAM mahAvIra svAmI ke caitya ko dekhA tathA harSita hokara virodhAbhAsa alaMkAra se maMDita "deva nimmala" se prArambha hone vAlI isa prAkRta stuti kI racanA kI 14 virodhAbhAsa alaMkAra dhanapAla ko itanA priya thA ki unhoMne 30 padyoM kI yaha pUrNa stuti hI isa alaMkAra meM raca DAlI / prAkRta meM isa prakAra kI yaha 1. 2. 3. 4. tadIyadRSTisaMgena tatkSaNaM zobhano jvarAt / AsasAda paraM lokaM saMghasyAmAgyataH kRtI // 319 / / tAsAM jinastutInAM ca siddhasArasvataH kaviH TIkAM cakAra saudaryasnehaM citte vahan dRDham || 320|| - prabhAvakacarita, pR0 150 etAM yathAmati vimRzya nijAnujasya tasyojjavalaM kRtimalaMkRtavAn svavRtyA / abhyarthito vidadhatA tridivaprayANaM tenaiva sAmpratakavirdhana pAlanAmA || - stuticatuvizaMtikA TIkA padya 7, pR0 2 (ka) jaina sAhitya saMzodhaka, aMka 3, khaMDa 3 (kha) devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra - 83, 1933 athApamAnapUrNo'yamuccAla tataH puraH / mAnAdvinAkRtAH santaH santiSThante na karhicit // pazcimAM dizamAzrittha parispandaM vinAcalat / prApa satyapuraM nAma puraM pauzjamottaram // tatra zrImanmahAvIracaitye nitye pade iva / dRSTe sa paramAnandamAsasAda vidAMvaraH / / namaskRtya stutiM tatra virodhAmAsasaMskRtAm / cakAra prAkRtAM "deva nimmale" tyAdi sAhita ca // 21 - prabhAvakacarita, mahendrasUricarita, To 146 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana eka mAtra stuti hai / isakA prArambha dhanapAla ne isa prakAra kiyA hai -nirmala nakhoM se yukta hote hue bhI nakharahita aise tIrthaMkaroM ke caraNa-kamaloM ko praNAma karake aviruddhavacana vAle hote hue bhI viruddha vacana vAle vIra prabhu kI stuti karatA huuN| virodha kA parihAra--tIrthakaroM ke nirmala nakhoM se yukta, pavitra caraNa kamaloM ko praNAma karake aviruddha vacana vAle vIra prabhu kI virodhAlaMkAra yukta vacana dvArA stuti karatA huuN| __isa stuti ke aMtima padya meM bhI dhanapAla ne apane nAma kA nirdeza kiyA hai / bRhaTippanikA nAmakI prAcIna jaina grantha sUcI meM isakA nAma "vIrastava" diyA gayA hai tathA isa para sUrAcArya dvArA racita vRtti kI sUcanA dI gaI hai| 7. satyapurIya-mahAvIra-utsAha (saccauramaMDaNa-mahAvIrocchAha) . satyapura ke mahAvIra kI stuti meM dhanapAla ne vIrastuti ke atirikta eka aura srotra kI racanA kI thii| saccauramaMDaNa-mahAvIrocchAha nAmaka yaha srotra apamraza bhASA meM likhA gayA hai| 15 padyoM kI yaha laghukalevarA stuti aitihAsika dRSTi se atyanta mahatvapUrNa hai| isameM dhanapAla ne turka muhammada gajanavI dvArA kiye gaye aNahilapura, soraTha, somanAtha, candrAvatI, zrImAla deza ke tIrtha tathA delavAr3A maMdiroM ke bhaMga kA ullekha kiyA hai| isase dhanapAla ke samaya kA spaSTa nirdeza milatA hai| isa racanA meM dhanapAla ne do padyoM meM "evakajIha ghaNapAlu bhaNai (ekajihvaH dhanapAlo bhaNati) tathA "tai tuThai dhanapAlu (tvayi tuSTe dhanapAla:) 5 isa prakAra apanA nAma spaSTa rUpa se diyA hai| 1. vIrastuti, padya 1 2. isa sayalasiri nibaMdhaNa / pAlaya / paccala / tiloaloassa / bhava majjha sayA majjhattha / goare saMthuigirANaM / -vahI, padya 30 3. (ka) dozI, becaradAsa, jaina sAhitya saMzodhaka, aMka 3, khaMDa 3, pR0 241, (kha) pArekha, prabhudAsa becaradAsa, tilakamaMjarIkathAsArAMza, zrI hemacandrAcArya granthAvalI pATaNa, 1919 vahI, pR0 39 maMjeviNu sirimAladesu anuaNahilavADauM caDDAvali sauraTTha bhaggu puNu deulavADauM somesarU sotehi bhaggu jaNamaNa ANaMdaNu bhaggu na siri saccaurivIrU siddhatthaha naMdaj -saccauramaMDaNa-mahAvIrocchAha, padya 3 saccauramaMDaNa-mahAvIrocchAha, padya 14, 15 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhana pAla kA jIvana, samaya tathA racanAyeM 23 isa kRti kI vikrama saMvat 1350 arthAt I0 saM0 1293 meM likhI gayI eka hastalikhita prati pATaNa ke jaina bhaMDAra meM surakSita rakhI hai / 1 8. saMskRta nAmamAlA yaha nAmamAlA vartamAna meM upalabdha nahIM hai, kintu isakA ullekha prApta hotA hai| saMskRta bhASA ke vyAkaraNa, koSa, chaMda, kAvya, alaMkArAdi viSayaka granthoM kI eka prAcIna hastalikhita sUcI meM koSa grantha naM0 64 meM "dhanapAlapaMDitanAmamAlA" diyA gayA hai| yaha nAmamAlA pAiyalacchI se bhinna pratIta hotI hai kyoMki isakI zloka saMkhyA 1800 hai| ata: yaha pAiyalacchI se parimANa meM bahuta adhika hai| yaha sUcI kevala saMskRta granthoM kI hai ataH yaha nAmamAlA saMskRta meM likhI gaI hogI, yahI saMbhAvanA hai| dhanapAla dvArA kisI saMskRta koSa ke nirmANa kI sambhAvanA hemacandra ke ullekha se bhI hotI hai, jisane apane abhidhAnaciMtAmaNi nAmaka saMskRta koza kI svopajJa TIkA ke prArambha meM "vyutpattirdhanapAlata:" kahakara zabdoM kI vyutpatti ke sambandha meM dhanapAla ke koza ko pramANabhUta mAnA hai| isa koza ke lupta ho jAne se saMskRta bhASA kI apUraNIya kSati isa prakAra isa adhyAya meM antaH tathA bAhya donoM prakAra ke pramANoM se upalabdha sAmagrI ke AdhAra para dhanapAla ke jIvana, samaya tathA racanAoM kA vivecana kiyA gyaa| aMta meM yaha kahA jA sakatA hai ki dhanapAla ke viSaya meM prAmANika sAmagrI upalabdha hone ke kAraNa, unake samaya kA nirdhAraNa karane meM, unake jIvana kI ghaTanAoM tathA unakI racanAoM ke viSaya meM vidvAnoM meM adhika matabheda nahIM hai| 1. (ka) prabhudAsa, becaradAsa pArekha, tilakamaMjarIkathAsArAMza, pATaNa, 1919, (kha) dozI, becaradAsa, pAiyalacchInAmamAlA, pR0 31, 1960 2. muni jina vijaya, purAtatva, aMka 2, khaMDa 4, ahamadAbAda, 1924 3. hemacandra, abhidhAnacintAmaNi-TIkA, adhyAya 1, pR. 1 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya tilakamaMjarI kI kathAvastu kA vivecanAtmaka adhyayana tilakamaMjarI kathA kA sArAMza uttarakauzala rAjya meM sarayU nadI se parigata ayodhyA nAmaka nagarI meM rAjA meghavAhana rAjya karatA thaa| usane apane rAjya meM varNa, Azrama aura dharma ko yathAvidhi sthApita kara diyA thA, ataeva vaha yathArtha prajApati thA / usane bAhya aura Antarika donoM zatruoM ko jIta liyA thaa| usakA rAjakArya vizvasta mantriyoM ke adhIna thA, tathApi vaha apane zAsana kI truTiyoM ko jAnane ke uddezya se, rAtri meM veza badalakara apanI nagarI kA nirIkSaNa karatA thaa| rUpa tathA guNa donoM meM advitIya madirAvatI nAma kI usakI pradhAna mahiSI thii| yauvanocita vividha bhoga-vilAsoM kA upabhoga karate hue usake kaI varSa vyatIta ho gaye kintu use santati-sukha kI prApti nahIM huii| ataH vaha santAnAbhAva kI cintA se atyanta pIr3ita rahane lgaa| __eka dina usane antarikSa meM vicaraNa karate hue eka atyanta tejasvI tathA divya prabhA-maNDala se yukta vidyAdhara muni ko dekhaa| rAjA ne usakA vidhivat Atithya satkAra kiyA tathA apane siMhAsana para baiThAyA / muni ke pUchane para rAjA ne apane duHkha kA kAraNa nivedana kiyA tathA vana meM jAkara tapa karane kA apanA nizcaya prakaTa kiyA / yaha sunakara muni ne apane yoga-bala se rAjA ke bhaviSya ko jAna liyA aura use kahA- "he rAjan ! aba tumhArA santati pratibandhaka adRSTa muktaprAya hai, ataH tuma vanavAsa kA vicAra tyAga do| ghara meM hI rahakara, tuma muni-vrata dhAraNa kara, apanI kuladevI rAjyalakSmI kI aharniza ArAdhanA karo, vahI prasanna hokara tumheM avazya vara pradAna kregii|" isake lie muni ne use aparAjitA nAmaka japa vidyA pradAna kI tathA madirAvatI ko bhI usake vrata-paryanta dUra se hI martRjanocita sevA karane kI anumati pradAna kii| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kI kathAvastu kA vivecanAtmaka adhyayana muni ke punaH antirikSa meM cale jAne para, rAjA apane harmyazikhara se utarA aura apane gurujanoM, bAndhavoM aura buddhi-sacivoM se isa viSaya meM parAmarza kiyA / tatpazcAt unakI anumati prApta kara, usane pramadavana ke madhya krIDAparvata ke samIpa devatA-gRha kA nirmANa karavAyA aura zubhadina meM bhagavatI zrI kI pratimA pratiSThApita kI tathA muni upadiSTa vidhi se pratidina usakI arcanA karane lagA / eka dina devI kI sAyaMkAlika pUjA se nivRtta hokara rAjA nagara ke bAhyodyAna sthita zakrAvatAra nAmaka siddhAyatana meM gayA, jahAM praveza karate hI usane eka divya puruSaka ke darzana kie| usa vaimAnika kI divyAyu samApta prAya: thI / usane rAjA se kahA- "maiM saudharma nAmaka devaloka kA vAsI jvalanaprabha nAmaka vaimAnika hUM / bhagavAn RSabhadeva ke darzana ke liye yahAM AyA huuN| mujhe nandIzvara dvIpa kI rativizAlA nagarI meM apane mitra sumAlI se milane jAnA hai / ' isa prakAra apanA paricaya dene ke pazcAt usane rAjA ko eka anupama divya hAra bheMTa meM diyA / vaha hAra jvalanaprabha kI patnI priyaGga sundarI kA thA / 25 jvalanaprabha ke cale jAne para rAjA ne usa hAra ko devI zrI ke caraNoM meM arpita kara diyA / usI samaya devI kI mUrti ke nikaTa bhISaNa aTTahAsa karate hue eka vetAla prakaTa huA, jisane atyanta bhISaNa va vIbhatsa rUpa dhAraNa kiyA huA thA / vetAla ne kahA- saMsAra meM prAyaH aisA vyavahAra dekhA jAtA hai ki phalAbhilASI sevaka pahale devatA ke sevakoM kI sevA karake, unake prasAda ko prApta karatA hai aura unake dvArA svAmI ke prati apanI bhakti pradarzita karatA hai / kintu ApakI sevAvidhi to sarvathA viparIta hai / Apa vastra, mAlya, alaMkArAdi se isa devI kI to nirantara arcanA karate haiM, kintu mere jaise sadA isake sAtha rahane vAle sevakAgrajana ko AhAra- dAna ke liye bhI nimantrita nahIM karate / mujha se mitratA karane para hI ApakI abhISTa siddhi ho sakatI hai / maiM to nizAcara hUM, ataH phala- mUla se mujhe koI prayojana nahIM hai / tumane aneka yuddha kiye haiM, aura unameM aneka rAjAoM kA vadha bhI kiyA hai, ataH mujhe aise eka rAjA kA kapAla - karpara pradAna karo, jo kabhI yuddha meM na hArA ho, jisane prANa-saMzaya utpanna hone para bhI zatru ko praNAma na kiyA ho tathA jisane kisI yAcaka ko nirAza na kiyA ho / usake kapAlakarpUra ke rakta se maiM apane pitA kA tarpaNa karUMgA / " yaha sunakara rAjA ne svayaM apanA sira kATakara bheMTa dene ke liye kRpANa ko skandha para rakhA, kintu usakI bAhu stambhita ho gaI / usI samaya alaukika deha-prabhA se dazoM dizAoM ko Alokita karatI huI bhagavatI zrI prakaTa huI / usakI bhakti pravaNatA tathA sAhasa se prasanna hokara zrI ne kahA- he rAjan ! maiM Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana tumhArA kyA priya karU : apanA abhISTa vara maaNgo| vetAla ke viSaya meM cintA mata karo, kyoMki vastutaH mere pratIhAroM meM agragaNya mahodara nAmaka yakSa ne hI tumhAre satva kI parIkSA karane ke liye apanA mAyAjAla dikhAyA thaa| rAjA ne atyanta caturatApUrvaka madirAvatI ke liye putra kI yAcanA kii| usane kahA-'he devi ! vaisA hI karo, jisase maiM apane pUrvajoM meM aMtima na rahaM tathA madirAvatI bhI advitIya vIra-putroM ko janma dene vAlI hamAre pUrvajoM kI mahArAniyoM kI mahimA kA anusaraNa kare / lakSmI ne prasanna hokara na kevala vara hI pradAna kiyA apitu usake saMkaTakAla meM rakSArtha candrAtapa hAra aura bAlAtapa nAmaka aMgulIyaka bhI upahAra meM dii| agale dina rAjA ne apanI sabhA meM samasta vRtAnta apane sabhAsadoM se kahA aura pradhAna koSAdhyakSa mahodadhi ko bulAkara usa divya-hAra ko rAjya-koza meM rakhane ke liye sauMpa diyA / aMgulIyaka pradhAna senApati vajrAyudha ke pAsa, rAtriyuddha meM pahanane ke liye, upasenApati vijayavega ke sAtha bhijavA dii| tatpazcAt rAjA ne munivrata kA tyAga kara diyA aura rAjakula meM praveza kiyA, jahAM usake santAna-prApti hetu vibidha anuSThAna kiye jA rahe the / vora-vanitAoM ne maMgalagAna se usakA svAgata kiyA / taba brAhmaNa-sabhA meM jAkara, vaha hastinI para ArUr3ha hokara rAjakula se bAhara AyA aura zakrAvatAra maMdira meM jAkara pUjA kii| madhyAhna samaya taka apanI nagarI meM ghUma-ghUma kara prajAjanoM se milA / punaH rAjabhavana meM Akara AhAra-maMDapa meM bhojana kiyA aura sUryAsta taka dantavalamikA meM saMgIta kA Ananda lete hue vizrAma kiyaa| tadanantara rAjakIyajanoM se bheMTa karake AsthAna-maMDapa meM kucha dera Thahara kara antaHpura meM madirAvatI ke pAsa gyaa| vrata-dhAraNa karane se kRza madirAvatI ke rAjA ne svayaM apane hAtha se zRMgAra kiyA / rAtri ke aMtima prahara meM rAjA ne svapna meM dekhA ki kailAsa zikhara para zubhravastra se sajjita madirAvatI ke stanoM se airAvata dugdha-pAna kara rahA hai, mAno gaNeza apanI sUMDa se pArvatI kA stana-pAna kara rahA ho / svapna-darzana ke anantara kucha dinoM meM hI rAnI madirAvatI ne garbha dhAraNa kiyA tathA ucita samaya para atyanta zubha muhUrta meM eka atyanta tejasvI putra ko janma diyaa| yaha samAcAra pAte hI antaHpura sahita nagara kI sabhI striyAM Anandamagna hokara nRtya karane lgiiN| rAjA navajAta zizu ko dekhane prasUti-gRha meM gayA aura usa bAlaka meM cakravartI ke samasta lakSaNoM ko dekhara anirvacanIya sukha prApta kiyA / dasaveM dina usakA nAmakaraNa saMskAra kara "harivAhana" nAma rakha diyaa| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kI kathAvastu kA vivecanAtmaka adhyayana 27 pAMca varSa taka harivAhana antaHpura meM apanI bAlakocita krIr3AoM dvArA sabhI ko Anandita karatA rahA / chaThe varSa meM rAjA ne rAjagRha meM hI eka vidyAgRha kA nirmANa karavAyA tathA akhila zAstra marmajJa, zreSTha evaM anubhavI vidyAguruoM kA saMgraha kiyaa| taba zubha dina usakA upanayana saMskAra kara use gurujanoM ko sauMpa diyaa| kumAra harivAhana bhI dasa varSa kI avasthA meM hI apanI vilakSaNa tIkSNa buddhi ke kAraNa sabhI upavidhAoM sahita caudaha vidyAoM meM pAraMgata ho gyaa| usane sabhI kalAoM meM vizeSakara citrakalA aura vINAvAdana meM vizeSa kuzalatA prApta kii| apane siMha-zAvaka sadRza va adbhuta parAkrama se usane sabhI ko Azcaryacakita kara diyA / solaha varSa kI Ayu prApta ho jAne para, sabhI zAstroM meM pAraMgata, zastra-vidyA meM pravINa tathA navayauvana se upacita aMga zobhA vAle harivAhana ko rAjA ne apane bhavana meM bulavAyA aura nagara ke bAhya bhAga meM usake liye gaja-turaMga zAlAoM se yukta atyanta ramaNIya kumAra bhavana kA nirmANa krvaayaa| tatpazcAt rAjA meghavAhana ne yuvarAja ke abhiSeka kI AkAMkSA se usake rAjakArya meM sahAyaka, prajJA, parAkrama evaM guNoM meM samAna rAjakumAra kI khoja meM apane guptacaroM ko cAroM aura bhejaa| __ eka dina jaba meghavAhana AsthAna-maMDapa meM baiThA thA, usI samaya pratIhArI ne Akara nivedana kiyA-'he rAjan ! dakSiNApatha se AyA huA pradhAna senApati vajrAyudha kA priyapAtra vijayavega Apake darzanoM ko utsuka hai|' rAjA ne aMgulIyakapreSaNa vRttAnta kA smaraNa karate hue use turanta bulAyA aura pUchA ki usa aMgUThI ne yuddha meM kucha upakAra kiyA yA nhiiN| vijayavega ne yuddha kA vistAra se varNana karate hue kahA-"jo kisI anya ne na kiyA vaha isa aMgUThI ne kara dikhaayaa| zarad Rtu ke Agamana para senApati vajrAyudha sadalabala kuNDinapura se kAMcI nareza kusumazekhara ke darpa-damana ke liye cale tathA krama se kAMcI deza pahuMce / kusumazekhara ne bhI yuddha ke liye kAMcI nagarI meM sabhI taiyAriyAM prArambha kara dii| vajrAyudha ne kAMcI ke prAnta bhAga meM zivira kI sthApanA kI tathA durga-bhaMga ke liye apane sAmantoM ko bhejA, jisakA kusumazekhara kI senAoM ke sAtha durga-dvAra para bahuta dina taka yuddha hotA rahA / eka dina vasanta Rtu ke Agamana para rAtri ke aMtima prahara meM senApati kAmadevotsava manA rahe the, usI samaya tIvra kolAhala sunAI par3A / zatru ke AkramaNa kI AzaMkA se unhoMne DhAla aura kRpANa lekara rAjakula se prayANa kiyA tabhI Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana kAcarAta aura kANDarAta nAmaka azvArohiyoM ne samAcAra diyA ki zatru kI senA kAMcI se zivira kI ora A rahI hai / senApati ne harSita hokara turanta yuddhadundubhi bajAne kA Adeza diyA aura senA sahita rathArUr3ha hokara zivira se nikala par3A / tadanantara vyUha-racanA karake yuddha hetu sajjita ho gyaa| taba donoM senAeM Apasa meM gutthama-gusthA ho gii| jaba yuddha-bhUmi donoM pakSoM ke mRta vIroM se paTa gaI, taba pratipakSa kI senA se nikalakara eka atyanta vIra yoddhA vajrAyudha ke sAmane AyA aura usane vajrAyudha ko dhanuryuddha ke liye lalakArA / taba una donoM meM bhISaNa yuddha chir3a gyaa| vajrAyudha ko parAjita hote dekhakara vijayavega ko rAjA dvArA preSita aMgUThI kA smaraNa ho AyA tathA usane vaha aMgUThI turanta vAyudha kI aMgulI meM DAla dii| usake pahanate hI, usake prabhAva se samasta zatru-senA, navIna sUrya kI kiraNoM ke sparza se kumuda-kAnana ke samAna unnidrita sI ho gii| yoddhAoM ke hAtha se talavAreM gira kara chUTa gaI dhanurdharoM ke bANa Adhe mArga meM hI gira gaye / rathArUr3hoM ko jambhAiyAM Ane lagI, azvArohI dIrgha niHzvAsa chor3ane lge| isa prakAra pratipakSa kI senA ke zithila ho jAne para, hamAre sainikoM meM "mAro, mAro, pakar3o, pakar3o" kA kolAhala maca gayA kintu usa rAjakumAra ke parAkrama se abhibhUta vajrAyudha ne unheM rokA tathA usakI cAmaragrAhiNI se usake viSaya meM pUchA / usane batAyA ki yaha siMhalezvara candra ketu kA putra samaraketu hai, jo apane pitA kI AjJA se rAjA kusumazekhara kI sahAyatA ke lie kAMcI AyA hai| Aja prAtaH kisI ajJAta kAraNa se zRMgAra veza dhAraNa kara kAmadeva maMdira meM gayA thA aura nagara kI striyoM ko dekhate hue pUrA dina vahIM vyatIta kiyaa| kAmadeva yAtrA kI samApti para vahIM kamalapatra kI zayyA racakara so gyaa| ardharAtri meM akasmAt zivira meM Akara senA ko sajjita kiyA aura kAMcI se nikala par3A aura yahAM isa dazA ko prApta huaa| itane meM hI prAtaHkAla ho gyaa| vajrAyudha ne pratipakSa kI senA ke AzvAsanArtha abhayapradAna paTaha bajavA diyA aura samaraketu ko premapUrvaka apane nivAsa sthAna meM le gayA jahA~ sevaka ke samAna usake vraNoM kA upacAra kiyA tathA aMgulIyaka prApti kA samasta vRttAnta sunaayaa| samaraketu bhI vajrAyudha ke saujanya se atyadhika prabhAvita huA aura Apase milane kI icchA prakaTa kI, taba vajrAyuddha ne use mere sAtha Apake pAsa bheja diyaa|" upasenApati bijayavega vaNita isa vRtAnta se sabhI rAjagaNa atyanta vismita ho gye| meghavAhana ne bhI apane mahApratIhAra haradAsa ko turanta bhejakara samaraketu ko vahIM bulA liyaa| rAjA ne tarala-snigdha dRSTipAta karate hue use apane utsaMga meM baiThA liyA aura pArzvasthita harivAhana se kahA ki adyaparyanta Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kI kathAvastu kA vivecanAtmaka adhyayana 29 samaraketu tumhArA paramavizvasanIya sahacara banA diyA gayA hai| ataH tuma ise sadA sAtha rkhnaa| rAjakumAra harivAhana bhI premapUrvaka samaraketu kA hAtha pakar3akara use antaHpura meM madirAvatI ke pAsa le gyaa| __ aparAnha meM rAjA kI AjJA se sudRSTi nAmaka akSapaTalika AyA aura usane harivAhana ko kazmIrAdi maNDala sahita uttarApatha kI bhUmi tathA samaraketu ko aMgAdi janapada kumAra-mukti ke rUpa meM pradAna kie / eka dina harivAhana samaraketu tathA anya vizvasta mitroM ke sAtha mattakokila nAmaka bAhyodhAna meM bhramaNa hetu gyaa| vahAM ve sarayU taTa para nirmita kAmadeva maMdira ke samIpa sthita jala-maNDapa meM eka puSpa-zayyA para baiTha gaye / vahAM sabhI kalAoM meM nipuNa rAjaputra usakI sevA meM upasthita hue| taba unameM citrAlaMkAra bahula kAvya-goSThI prArambha huI / usI samaya maMjIra nAmaka baMdIputra tADapatra para likhe eka premapatra ko lekara AyA / harivAhana ne usakA yaha artha kiyA ki yaha patra kisI dhanika putrI dvArA apane premI ko gupta-vivAha ke liye sthAna kA nirdeza bhI karatA hai tathA sAtha hI patrahArikA dUtI ko vakrokti dvArA vaMcita bhI karatA hai / isa prasaMga se samaraketu ko apane pUrva-prema kA smaraNa ho AyA jisase vaha vyAkula ho uThA / usake mitra kaliMga deza ke rAjakumAra kamalagupta ke pUchane para usane apanA pUrva-vRttAnta sunaayaa| samaraketu kA vRttAnta __siMhaladvIpa kI rAjadhAnI raMgazAlA nAmaka nagarI meM mere pitA candra ketu rAjya karate haiN| eka bAra unhoMne suvela parvata ke duSTa sAmantoM ke damana hetu, mujhe nausenA kA nAyaka banAkara dakSiNApatha kI ora bhejA / maiM senA sahita nagara sImA pAra karake samudra taTa para AyA, jahAM maiMne eka pandraha varSIya nAvika yuvaka ko dekhA / mere pUchane para nausenAdhyakSa ne isakA pUrvavRttAnta sunAyA ki kisa prakAra maNipura meM rahane vAle sAyaMtrikavaNik vaizravaNa kA yaha putra tAraka yahAM Akara nAvikoM ke adhinAyaka jalaketu kI putrI priyadarzanA ke premapAza meM baMdhakara, usase vivAha karake yahIM basa gayA aura samasta nAvikoM kA pramukha ho gyaa| usI samaya tAraka ne Akara sUcita kiyA ki nAva sajjita ho gaI hai| hama sabhI nAvoM meM savAra hokara cala pdd'e| samudra kI bahuta lambI yAtrA karake usa pradeza meM pahuMce tathA logoM ke duSTa vraNoM ke samAna una duSTa sAmantoM kA yathAyogya upacAra kara unheM punaH prakRtistha kiyaa| tadanantara aneka dvIpoM kA bhramaNa karate hue kucha dina suvela parvata para bitaae| eka dina bhramaNa karate hue hI hama atiramaNIya ratnakUTa parvata para pahuMce jahAM hameM divya maMgala dhvani sunAI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana dii| usa dhvani kA anusaraNa karate hue hama apane sAthiyoM se bahuta dUra nikala gaye aura eka dvIpa para pahuMce kintu hamAre pahuMcate hI vaha dhvani baMda ho gii| taba atyanta nirAza hokara vaha rAtri vahIM nAva para hI vyatIta kii| prAta:kAla sahasA eka prakAzapuMja meM se prakaTa hote hue vidyAdhara-samUha ko dekhA, tabhI kucha dUrI para eka divya-devAyatana dikhAI diyaa| hama usameM praveza dvAra khoja hI rahe the ki hameM madhura nUpuroM kI jhaMkAra sunAI par3I aura hamane devAyatana kI prAkAra-bhitti para aneka kanyAoM ke madhya SoDaSavarSIya eka atyanta sundarI kanyA ko dekhaa|" ___ yahIM pratIhArI ke praveza karane para samaraketu kA vRttAnta bIca meM hI avaruddha ho jAtA hai| pratIhArI harivAhana ko sUcita karatI hai ki gandharvaka nAmaka pandrahavarSIya yuvaka eka citra lekara upasthita huA hai / harivAhana use turanta praveza karAne kI AjJA detA hai / gandharvaka harivAhana ko citra dikhAkara usakI samIkSA karane ke liye kahatA hai / harivAhana ke yaha kahane para ki isa citra meM eka mAtra doSa yahI hai ki isameM eka bhI puruSa pAtra citrita nahIM hai, gandharvaka citra kA paricaya isa prakAra detA hai-"yaha citra vaitADhya parvata para sthita rathanupUracakravAla nagara ke vidyAdhara nareza cakrasena kI putrI tilakamaMjarI kA hai, jo kisI ajJAta kAraNa se puruSa sAnnidhya kI abhilASA nahIM karatI / usakI aisI cittavRtti jAnakara usakI mAtA patralekhA ne merI jananI citralekhA ko pRthvI ke samasta rAjakumAroM ke citra banAne kA Adeza diyA ki kadAcit koI rAjakumArI kI dRSTi meM A jAya / ataH merI mAtA citralekhA ne citrakalA meM dakSa apanI dUtiyoM ko cAroM dizAoM meM bhejA / mujhe mahArAnI patralekhA ne rAjyakArya se apane pitA vidyAdhara narendra vicitravIrya ke pAsa bhejA hai aura merI mAtA ne kAMcI meM mahArAnI gandharvadattA se milane ke liye kahA hai, ataH mArga meM koI bAdhA upasthita na hone para, maiM zIghra hI lauTakara AUMgA aura ekAgramana se ApakA citra avazya banAuMgA, jo bhartR dArikA tilakamaMjarI ke hRdaya meM prema utpanna kregaa|" yaha kahakara jaba gandharvaka jAne lagA to samaraketu ne use kAMcI meM kusumazekhara kI putrI malayasundarI ko dene ke liye eka lekha likhakara diyaa| tilakamaMjarI ke citra-darzana se hI harivAhana ke hRdaya meM smara-vikAra utpanna ho gayA aura vaha gandharvaka ke Agamana kI pratIkSA karate hue nirantara usa citra ko dekhane meM samaya-vyatIta karane lagA / varSA Rtu prArambha hone para usakI vyAkulatA duHsaha ho uThI / varSAkAla vyatIta ho jAne para bhI jaba gandharvaka lauTa kara nahIM AyA, to nirAza hokara usane manoraMjana hetu apane rAjya kA bhramaNa karane kA nizcaya kiyA tathA pitA kI AjJA prApta kara samaraketu tathA katipaya Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kI kathAvastu kA vivecanAtmaka adhyayana 31 anya suhRdajanoM ke sAtha sAketanagara se nikala pdd'aa| kucha dina bAda ve sabhI kAmarUpa deza meM pahuMce / __ eka dina jaba ve lauhitya nadI ke taTa para gIta-goSThI kara rahe the, vahAM puSkara nAmaka hastI-pAlaka AyA aura madagandha se vikSipta hue vairiyamadaNDa nAmaka pradhAna hAthI ko vaza meM karane ke liye kahA / harivAhana ne apanI vINA bajAkara use sammohita kara liyA aura jaise hI vaha usa para car3hA, acAnaka vaha hAthI use lekara AkAza meM ur3a gyaa| samaraketu aura anya rAjaputroM ne turanta usakA anusaraNa kiyA kintu usakA koI patA nahIM claa| isa prakAra usake apaharaNa se nirAza hue samaraketu ko dUsare dina dUtoM ne hAthI ke dikhAI dene kA samAcAra diyA, kintu harivAhana kA koI sUtra nahIM milA / ataH duHkhI hokara samaraketu ne AtmahatyA kA nizcaya kiyA, tabhI kamala gupta kA eka saMdezavAhaka harivAhana kA patra lekara AyA aura usane yaha bhI batAyA ki kisa prakAra kamalagupta ko acAnaka yaha patra milA aura usakA pratilekha eka zuka ke dvArA le jAyA gyaa| isa samAcAra se kiMcita Azvasta hokara, agale dina samaraketu harivAhana kI khoja meM uttara dizA kI ora calA, jahAM mArga meM usakI meMTa kAmarUpa nareza ke anuja mitradhara se huI / aneka parvatoM, khaTaviyoM, nagaroM, grAmoM Adi ko pAra karate hue nirantara yAtrA karate-karate usake chaH mAsa vyatIta ho gye| taba eka atyanta dIrgha evaM duSkara yAtrA ke pazcAt vaha eka zRga parvata para pahuMcA vahAM usane adRSTapAra nAmaka adbhuta sarovara dekhaa| usane usameM snAna kiyA aura samIpastha mAdhavIlatAmaMdira ke eka maNizilAphTa para so gyaa| svapna meM usane eka pArijAta vRkSa dekhA to use mitra-samAgama kA nizcaya ho gayA / tabhI use azvavRnda kI hRSAdhvani sunAI pdd'ii| usa dhvani kA anusaraNa karate hue vaha eka atyanta ramaNIya upavana meM pahuMcA / usakI alaukika zobhA se vaha atyanta vismita huaa| usI upavana ke bhItara usane eka kalpatarUvana dekhA jisake madhya sudarzana nAmaka divyAyatana udbhAsita ho rahA thaa| usameM praveza karake usane jinakI cintAmaNimaya pratimA ke darzana kiye aura unakI stuti kii| tadanantara usane mattavAraNa meM sphaTikazilApaTTa para TaMkita eka prazasti dekhI / vaha usa Ayatana ke adbhuta zilpasaundarya ke viSaya meM soca hI rahA thA, tabhI usake kAnoM meM "harivAhana" zabda yukta zloka ke pATha kI aspaSTa dhvani par3I, jisakA anusaraNa karate hue vaha eka maTha meM phuNcaa| vahAM usane gandharvaka ko dekhA, jo harivAhana kI prazaMsA meM eka dvipadI gA rahA thaa| taba samaraketu gandharvaka ke sAtha harivAhana ko dekhane gayA, jo usI samaya vaitADhyaparvata ke Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana caNDagahvara zikhara para vidyAgharoM dvArA rAjyAbhiSeka kiye jAne ke bAda usa divya kAnana meM AyA thaa| vana meM kucha dUra jAne para unhoMne eka azva-vRnda dekhA tathA divya maMgala-gIta kI dhvani sunI / taba unhoMne eka atyanta ramya rambhAgRha meM kurUvindamaNizilA para eka atIva lAvaNyavatI rAjakanyA ke sAtha baiThe hue harivAhana ko dekhaa| donoM mitroM ne milakara paramAnanda prApta kiyaa| tabhI unake nagara praveza kA samaya ho gyaa| vatADhya parvata kI vizAla aTavI ko pAra karate hue unhoMne bar3e utsava ke sAtha nagara meM praveza kiyA aura paurajanoM dvArA abhinandita hote hue ve rAjamahala meM gaye / vahAM unhoMne vidyAdhara kumAroM ke sAtha bhojana kiyA / dUsare dina ve sabhI vaitADhaya parvata para pahuMce aura samaraketu ke pUchane para harivAhana ne gaja-apaharaNa se lekara yahAM pahuMcane taka kA sampUrNa vRttAnta kahA / yahIM sArA kathA-stra harivAhana ke hAtha meM A jAtA hai aura Age kI kathA saba usI ke dvArA varNita hai| harivAhana ne kahA-vaha madAndha hAthI mujhe antarikSa meM bahuta dUra taka ur3A kara le gayA aura eka zRga parvata para pahuMcane para use vaza meM karane ke prayatna meM maiM svayaM usake sahita adRSTapAra nAmaka sarovara meM gira pdd'aa| sarovara se bAhara Akara maiMne bAlU meM kaI pada-cinha dekhe, jinameM eka yugala atyanta sundara thaa| usakA anusaraNa karate hue maiM eka latAgRha meM pahuMcA, jahAM raktAzoka ke nIce eka advitIya sundarI kanyA khar3I thii| maiMne use apanA paricaya diyA tathA usake viSaya meM pUchA kintu vaha binA koI uttara diye hI vahAM se calI gii| usakI upekSA se nirAza hokara "yaha citra meM dekhI huI tilakamaMjarI hI hai, "isa ciMtA meM vahIM so gyaa| prAtaH kAla vicaraNa karate hue maiMne eka padmarAgazilAmaya prAsAda dekhA, jahAM mattavAraNa para eka tApasa kanyA baiThI thii| usane jina kI pUjA karake, merA svAgata kiyA aura apane tribhUmika maTha meM le gyii| mere yaha pUchane para ki usane yaha tapasvI-veza kyoM dhAraNa kiyA hai, usane sajala netroM se apanA yaha vRtAnta sunaayaa| malayasundarI kI kathA kAMcI nagarI meM rAjA kusumazekhara rAjya karatA thaa| unakI mahArAnI gandharvadattA ne eka putrI ko janma diyA, jisake viSaya meM trikAlajJa basurAta ne yaha bhaviSyavANI kI thI ki isa kanyA se vivAha karane vAle vyakti ko vidyAdhara cakravartitva kI prApti hogii| dasaveM dina merA malayasundarI yaha nAmakaraNa huaa| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kI kathAvastu kA vivecanAtmaka adhyayana 33 jaba maiM solaha varSa kI huI to rAtri ko zayana karate hue eka dina tIvra dhvani se merI nidrA bhaMga ho gaI / AMkha kholane para maiMne apane Apako jaina maMdira ke eka kone meM aneka rAjakanyAoM se ghirA huA paayaa| pUchane para jJAta huA ki yaha dakSiNa samudra meM paMcarzala dvIpa para sthita mahAvIra kA maMdira thA, jinake abhiSekamaMgala ke liye rAjA vicitravIrya ke netRtva meM samasta vidyAdhara ekatrita hue the, usI avasara para nRtya karane ke liye aneka rAjakanyAoM kA apaharaNa kiyA gayA thaa| mere nRtya-kauzala se rAjA vicitravIrya atyadhika prabhAvita hue aura mujha se vArtAlApa karane para unheM jJAta huA ki unakI putrI gandharvadattA hI merI mAtA hai, jo zaizavakAla meM hI nagara viplava ke samaya apane pitA se viyukta ho gaI thI aura trikAladarzI muni mahAyaza ne yaha bhaviSyavANI kI thI ki usakI kanyA ko yogya vara kI prApti hone para hI usakA apane pitA se punaH samAgama hogA / vicitravIrya ne turanta gandharvaka kI mAtA citralekhA ko isa saMdeha kI puSTi karane kA kArya sauMpa diyaa| prAta:kAla hone para vicitravIrya ne suvela parvata para sthita apanI rAjadhAnI ko prasthAna kiyaa| isake pazcAt maiMne bhagavAna mahAvIra kI mUrti ke darzana kiye tathA samudra kI zobhA dekhane ke liye prAkAra-bhitti para car3hI / vahIM maiMne nAva meM baiThe hue eka aSTAdaza varSIya rAjakumAra ko dekhA aura dekhate hI usa para Asakta ho gii| usake mitra tAraka ne usakA paricaya dete hue kahA ki yaha siMhaladeza ke nareza candraketu kA putra samaraketu hai. jo dvIpAntara-vijaya ke prasaMga se yahAM AyA hai| tAraka ne atyanta kuzalatApUrvaka mere antaHkaraNa ke hI samAna durgama usa maMdira kA mArga pUchA / maiMne samaraketu ko kAmAta dekhakara, use kucha dera pratIkSA karane ke liye kahA / taba tAraka ne vakrokti dvArA nAva ke vyapadeza se apane mitra samaraketu kI ora se mujha se praNaya-nivedana kiyaa| usI samaya tapanavega nAmaka sevaka ne Akara mujhe bhagavAna mahAvIra ko arpita kI gaI puSpamAlA aura haricandana lAkara diyA tathA usake sAtha Aye pujArI bAlaka ne nRtya ke samaya merI kAMcI meM gire hue padmarAga maNi ko grahaNa karane ke liye kahA / maiMne kahA ki nAyaka (samaraketu tathA maNi) ko svIkAra kara liyA gayA hai kintu usake apane sthAna kAMcI (rasanA tathA nagarI) pahuMcane para hI grahaNa kiyA jAyegA / yaha kahakara usake hAtha se puSpamAlA lekara samudra-pUjA ke vyapadesa se usa rAjakumAra ke gale meM DAla dI, kintu samaraketu ne jaise hI mere die hue candana kA tilaka lagAyA, usake prabhAva se sAmane hote hue bhI maiM usakI dRSTi se ojhala ho gyii| vaha isa Akasmika AghAta ko sahana nahIM kara sakA aura samudra meM kUda gyaa| usake zoka se vihvala Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana maiMne bhI apane Apako samudra ko arpita kara diyA, kintu AMkha khulane para maiMne apane Apako apanI zayanazAlA meM sote hue pAyA, jahAM merI sakhI bandhusundarI mere pArzva meM khar3I thI / bandhusundarI ko maiMne apanA samasta vRtAnta kahA / isake pazcAt mere kucha dina bahuta zoka meM bIte / 34 vasanta ke Agamana para madana trayodazI ke dina ceTI ne Akara yaha sUcanA dI ki Apako kAmadeva kI pUjA karane hetu kAmadeva mandira jAnA hai / agale dina ayodhyA ke rAjA meghavAhana ke senApati vajrAyudha ke sAtha ApakI sampradAna-vidhi hai / zatru se sandhi karane kA eka mAtra upAya yahI hai / isa samAcAra se udvigna maiMne mRtyu kA nizcaya kara liyaa| apane mAtA pitA se milI aura gRhodyAna ke apane priya sabhI vRkSoM aura pakSiyoM se vidA lekara apane AvAsa meM bhAI | asvasthatA ke bahAne se bandhusundarI ko bhI ghara bheja diyA, kintu bandhusundarI mere isa viparIta AcaraNa se zaMkita hokara dvAra ke pIche hI chipa gaI / taba pramadavana ke pakSadvAra se nikalakara maiM kAmadeva mandira meM AI / yAtrotsava ke kAraNa dekha lie jAne ke bhaya se bAhara se hI praNAma kara udyAna meM AI aura azoka vRkSa kI zAkhA para apane hI AvaraNa paTTa se mRtyu pAza banAyA / sabhI lokapAloM ko apane prema kA sAkSI banAkara, agale janma meM bhI usI rAjakumAra se saMgama ho, yaha prArthanA karate hue grIvA meM phaMdA DAla diyA kintu tabhI bandhusundarI ne kAmadeva mandira meM Thahare hue eka rAjakumAra kI sahAyatA se mujhe bacA liyA / cetanA A para maiMne dekhA ki merI prANa rakSA karane vAlA merA premI samaraketu hI hai / mere pUchane para samara batAyA ki kisa prakAra ve kimI alaukika zakti dvArA samudra meM DUbane se bacA lie gae aura kinAre para lAye gaye / tAraka ne use malayasundarI ko khojane ke lie kAMcI calane ko kahA, kintu usI samaya pitA candraketu kA eka dUta yaha saMdeza lekara AyA ki usake pitA ke mitra kAMcI nareza kusumazekhara kI sahAyatA hetu senA kA netRtva karane ke lie use kAMcI prasthAna karanA hai / isa prakAra kAMcI Akara, kAmadevodyAna meM caitra yAtrA meM Ane vAlI pratyeka strI kA nirIkSaNa karane para bhI malayasundarI ke na milane para nirAza samaraketu vahIM udyAna meM akelA baiTha gayA, tabhI bandhusundarI kA Akrandana sunA / yaha sunakara bandhusundarI ne merA hAtha samaraketu ke hAtha meM sauMpa diyA aura dekhe jAne se pUrva merA apaharaNa kara le jAne ke lie kahA / samaraketu ne ise anucita batAte hue kahA ki use apane pitA kI AjJAnusAra pahale kAMcI nareza ke zatru se lohA lenA hai / yaha kaha kara vaha apane zivira meM lauTa gayA / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kI kathAvastu kA vivecanAtmaka adhyayana 35 tadanantara bandhusundarI ke sAtha meM puna: apane nivAsa sthAna meM A gii| bandhusundarI ne vidyAdharoM dvArA mere apaharaNa se lekara merA samasta vRtAnta merI mAtA gandhavaMdattA se kahA, jisane puna: mere pitA se kahA / mere pitA kusumazekhara ne eka yojanA banAI, jisake anusAra mujhe vRddhA dAsI taraMgalekhA ke sAtha kulapati zAMtAtapa ke Azrama meM usI rAta bheja diyA gyaa| vahAM maiM eka tapasvI kanyA ke rUpa meM rahane lgii| eka dina kAMcI se Aye eka brAhmaNa ke mukha se maiMne yuddha kA varNana sunA, jisameM zatru pakSa ne svapakSa ke sabhI vIroM ko ajJAta kAraNa se dIrgha nidrA meM sulA diyA thA / yaha sunate hI maiM aceta ho gaI / saMjJA Ane para, maiM AtmahatyA ke vicAra se samudra kI ora calI, kintu taraMgalekhA dvArA dekha liye jAne para maiMne pArzvasthita kiMpAka vRkSa kA viSelA phala khA liyA, jise khAte hI maiM mUchita ho gaI / mUrchA TUTane para maiMne apane Apako samudra meM bahate hue dAru bhavana meM nalinI-patra kI zaiyyA para sote hue paayaa| priya-viyoga se duHkhI hokara maiMne punaH marane kA nizcaya kiyA, kintu tabhI merI dRSTi tAr3apatra para likhe eka patra para pdd'ii| yaha patra samaraketu kA thA, jisameM usane apanI kuzalatA kA samAcAra diyA thA aura mere sAtha vyatIta kiye gaye sukhamaya kSaNoM kA smaraNa kiyA thaa| vaha lekha par3hakara maiM Ananda magna ho gaI tathA dAru-bhavana se utara kara usa divya sarovara meM snAna kiyA aura vRkSa ke nIce baiTha gii| usI samaya puSpa cayana karatI huI citralekhA A pahuMcI, jisane dekhate hI mujhe pahacAna liyaa| citralekhA ne merA paricaya vidyAdhara nareza cakrasena kI mahiSI patralekhA ko diyA aura merI mAtA gandharvadattA ke viSaya meM batAyA, ki kisa prakAra dasa varSa kI avasthA meM zatru sAmanta ajita zatru dvArA vaijayantI nagara meM lUTapATa macAne para merI mAtA gandharvadattA ko kulapati ke Azrama meM pahuMcA diyA gayA tathA unakA kAMcI nareza kusumazekhara ke sAtha vivAha sampanna huaa| patralekhA ne mere viSaya meM jAnakara atyanta AtmIyatA se merA AliMgana kiyaa| tatpazcAt vidyAgharoM se ghirI maiM isa jinAyatana meM AI / patralekhA ne mujhe apane nivAsa sthAna calane kA Agraha kiyA kintu maiMne usa avasthA meM muni-vrata pAlana karanA hI ucita samajhA tathA vahIM adRSTapAra sarovara ke samIpastha bhagavAna mahAvIra kI pUjA karate hue eka tribhUmika maTha kI madhya bhUmikA meM nivAsa karane lgii| yahI malayasundarI kI kathA, jo usane harivAhana ko sunAI, samApta hotI hai| . punaH harivAhana dvArA varNita kathA, jo vaha samaraketu ko sunAtA hai, prArambha hotI hai / harivAhana kahatA hai-"maiMne malayasundarI kI kathA sunakara use Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana Azvasta kiyA aura kahA ki maiM samaraketu ke viSaya meM jAnatA hU~ aura vaha kuzalapUrvaka hai, kintu use maiM apanI kuzalatA kA samAcAra kisa prakAra bhejUM / itane meM hI vahAM eka zuka AyA aura manuSya kI vANI meM isa kArya ko sampanna karane kI AjJA mAMgI / maiMne eka lekha likhakara use mere mitra kamalagupta ke pAsa zivira meM pahu~cAne ke lie diyA / zuka ke ur3a jAne para maiM malayasundarI ke sAtha usake maTha meM aayaa| dUsare dina caturikA nAma kI dAsI tilakamaMjarI kA saMdeza lekara AI, jisameM usakI asvasthatA kA ullekha thA / usane yaha bhI sUcita kiyA ki jaba se usane vana meM mahAvAraNa ko jala meM praveza karate hue dekhA hai, tabhI se vaha asvastha hai aura yaha roga prema sambandhI hI pratIta hotA hai| isa para malayasundarI ne apane yahAM mAnanIya atithi harivAhana ke Agamana ke kAraNa tilakamaMjarI ke pAsa jAne meM asamarthatA prakaTa kii| isa samAcAra se mere hRdaya meM punaH AzA kA saMcAra ho gayA aura vaha rAtri mujhe atidIrgha pratIta huii| prAtaHkAla hone para tilakamaMjarI svayaM divyAyatana meM AI / malayasundarI ne mujhe usakA paricaya diyA aura citrakalA, saMgIta nATyAdi viSaya para paraspara vArtAlApa karane kA Agraha kiyaa| maiMne tilakamaMjarI kI udAsInatA dekhate hue usase bAtacIta karanA anucita samajhA, kintu use ayodhyA bhramaNa karane kA nimantraNa diyaa| tilakamaMjarI isa bAra bhI pratyuttara nahIM de sakI, kevala apane hAtha se tAmbUla hI de sakI aura apane nivAsa sthAna para calI gii| usake kucha kadama calane para hI usakI pradhAna dvArapAlI mandurA ne Akara mujhe aura malayasundarI ko rathanupUracakravAla nagara calane ke lie Amantrita kiyaa| malayasundarI ne use turanta svIkAra kara liyaa| taba hama vimAna meM Arur3ha hokara vidyAdhara rAjadhAnI pahuMce, jahAM hamArA rAjakIya sammAna kiyA gyaa| tatpazcAt tilakamaMjarI ke prAsAda meM hamAre lie vizeSa bhoja kA Ayojana kiyA gayA / bhoja kI samApti para mahApratihArI mandurA ne eka zuka ke Agamana kA samAcAra diyaa| vaha lauhitya parvata para sthita zivira se kamalagupta kA pratyuttara lekara AyA thA / maiMne use apane utsaMga meM baitthaayaa| usI samaya tilakamaMjarI kI zayanapAlI kuntalA ne nizItha nAmaka adbhuta divya vastra lAkara diyA, jise dhAraNa karane se adRzya hokara bhI nagarI kA bhramaNa kiyA jA sakatA thA / jaise hI maiMne usa vastra ko dhAraNa kiyA, merI goda se eka navayuvaka uThA, jo gandharvaka hI thaa| isa Azcaryajanaka samAcAra ko sunakara tilakamaMjarI aura malayasundarI bhI vahAM A phuNcii| gandharvaka ne sabhI ko praNAma kara, ayodhyA prasthAna se lekara apanI kathA khii| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kI kathAvastu kA vivecanAtmaka adhyayana gandharvaka kI kathA ayodhyA nagarI se nikalakara maiM trikUTa parvastha vidyAdhara rAjadhAnI ko ora calA, jahAM maiM pradoSa samaya me pahuMca gyaa| rAjA vicitravIrya se mahArAnI patralekhA kA saMdeza kahA aura haricandana vimAna lekara mahArAnI gandharvadattA ke darzanArtha kAMcI kI ora prasthAna kiyaa| mArga meM prazAnta vairAzrama ke nikaTa mujhe atyanta tIvra Akrandana sunAI diyaa| vimAna se utarakara maiMne dekhA ki eka vRddhA strI sahAyatA ke lie pukAra rahI thI aura usake pAsa hI viSale phala ko khA lene se malayasundarI aceta par3I thii| maiMne use apane vimAna meM nalinIdala se zaiyyA racakara sulAyA aura apane sahacara citramAya ko usakI dekharekha karane tathA sAtha hI yadi maiM devavazAt zIghra na lauTa sakU to anukUla veza dhAraNa kara rAjakumAra harivAhana ko rathanupUracakravAla nagara pahu~cAne kA Adeza diyaa| maiM svayaM divya auSadhi kI khoja meM dakSiNa dizA kI ora vimAna se calA kintu eka zaMga parvata ke samIpa merA vimAna eka yakSa ke dvArA roka diyA gyaa| mere bArabAra kahane para bhI jaba vaha mArga se nahIM haTA to maiMne use apazabda kahe jisase kruddha hokara usane mere vimAna ko itane vega se phaikA ki vaha sIdhA adRSTabhAra sarovara meM jA girA / usa mahodara nAmaka yakSa ne mujhe batAyA ki kisa prakAra usane malayasundarI aura samaraketu donoM ko samudra meM DUbane se bacAyA thaa| vaha yakSa bhagavAna AdinAtha ke mandira kI rakSA hetu svayaM bhagavatI zrI dvArA niyukta kiyA gayA thA / maiMne vimAna ko mandira ke zikharAgra bhAga se le jAkara bhagavAna mahAvIra kA apamAna kiyA thA / ataH mahodara ne mujhe zuka ho jAne kA zrApa diyA aura apanI isI zukAvasthA meM maiMne saMdeza-preSaNa kA kArya kiyaa| gandharvaka kI isa kathA se sabhI vismita ho gye| taba maiMne gandharvaka se lekara kamalagupta kA lekha pddh'aa| use par3hate hI maiM citramAya ko sAtha lekara apane zivira kI ora calA / vahAM pahuMcane para jJAta huA ki samaraketu mujhe khojane ke lie hI eka ardharAtri ko zivira se gayA thA aura Aja taka lauTakara nahIM AyA / kAmarUpa nareza ke anuja se bhI itanA hI jJAta ho sakA ki vaha ghane jaMgaloM meM uttara dizA kI ora gayA hai / taba maiMne citramAya ko punaH vidyAdhara nagara bheja diyA aura svayaM samaraketu kI khoja meM laga gyaa| citramAya se samAcAra pAkara tilakamaMjarI ne merI sahAyatArtha eka sahasra vidyAdharoM ko bhejaa| isa prakAra samaraketu kI khoja meM kaI dina vyatIta ho gaye / eka dina zaMkhapANi nAmaka ratna koSAdhyakSa mere pAsa AyA aura mere pitA meghavAhana dvArA preSita candrAtapa hAra aura bAlArUNa aMgulIyaka pradAna kii| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana maiMne unheM gandharvaka ke sAtha tilakamaMjarI aura malayasundarI ke lie upahAra svarUpa bheja diyA / dUsare hI dina caturikA ne Akara sUcanA dI ki tilakamaMjarI ne jaise hI usa hAra kA AliMgana kiyA, Apake sAtha samAgama kI usakI sambhAvanA samApta ho gaI hai, kintu usakA jIvana Apake hI adhIna hai ataH Apake dvArA vaha vismaraNIya nahIM hai| isa Akasmika duHkha ke AghAta ko sahane meM asamartha maiMne vijayArgha giri ke sArvakAmika prapAta zikhara se kUdane kA nizcaya kiyaa| mArga meM maiMne eka atisundara kanyA ko eka navayuvaka ke pairoM meM girakara rote hue dekhaa| pUchane para usa yuvaka ne batAyA ki vaha vidyAdhara kumAra anaMgarati hai, jo apane bandhujanoM dvArA rAjya ke chIna lie jAne para, apane jIvana se virakta hokara maranA cAhatA hai, kintu usakI patnI pahale svayaM maranA cAhatI hai / maiMne apanA rAjya use bheMTa meM dene kA vacana diyA, kintu usane ise asvIkAra kara diyaa| usane mujhe divya zakti prApta karane ke liye mantra-vidyA pradAna kI, jisase use punaH apanA hI rAjya prApta ho sake / maiMne ise svIkAra kara liyA aura cha: mahIne taka mantra sAdhanA karate hue kaThora tapasyA kI tathA tapasyA bhaMga karane ke sabhI prayatnoM ko viphala kara diyA / antataH eka devI prakaTa huI, jisane kahA ki tuma apanI sAdhanA se divya zakti prApta karane meM saphala hue ho, ataH tumhAre parAkrama se vijita AThoM devatA tumhAre adhIna haiM / maiMne use anaMgarati kI sevA karane ke liye kahA taba usane yaha rahasyodghATana kiyA ki vastutaH anaMgarati ne pradhAna saciva zAkyabuddhi ke kahane para, vijayAgiri ke uttarI rAjya ke uttarAdhikArI ke liye upayukta pAtra prApta karane ke liye yaha prapaMca racA thA, kyoki samrATa vikramabAhu rAjya se virakta ho gaye the| ataH tuma vidyAdharacakravartitva svIkAra kro| yaha kahakara vaha devI adRzya ho gii| ___ usake jAte hI divya bherI rava sunAI diyA, jise sunakara sabhI vidyAdhara ekatrita ho ge| ve sabhI mujhe vimAna meM baiThAkara apanI rAjadhAnI le gaye, jahAM vidyAdhara cakravartI ke rUpa meM merA abhiSeka kiyA gayA kintu meM tilakamaMjarI ke viraha meM vyAkula, nirantara usI kA smaraNa karatA rahA / tabhI pradhAna dvArapAla ne gandharvaka ke Agamana kI sUcanA dii| gandharvaka ne tilakamaMjarI ke viSaya meM vistAra se varNana kiyA / usane kahA-ApakI bhejI huI divya aMgulIyaka ko dhAraNa karate hI malayasundarI ke netroM se azrUdhAra bahane lgii| tilakamaMjarI bhI divyahAra ko pahanate hI mlAna par3a gyii| jaba maiMne divya hAra prApti kI kathA sunAI to vaha Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kI kathAvastu kA vivecanAtmaka adhyayana 39 mUchita ho gii| dUsare dina ve donoM binA koI kAraNa batAe tIrthayAtrA ke liye nikala pdd'ii| mArga meM unheM eka trikAladarzI maharSi ke darzana hue jinakA dhArmika pravacana sunane ke lie ve vahIM Thahara gaI / eka vidyAdhara kumAra dvArA prazna kiye jAne para unhoMne una donoM ke pUrvajanma kA rahasyodghATana kiyaa| maharSi ne kahA-'saudharma nAmaka devaloka meM jvalanaprabha nAmaka vaimAnika apanI patnI priyaMgusundarI ke sAtha nivAsa karatA thaa| jaba usakI divyAyu kSINa prAyaH huI to use svargIya vaibhava se virakti ho gii| taba vaha janmAntara ke lie bodhi-lAbha hetu tIrthayAtrA karane ke lie svarga se claa| mArga meM usakI bheMTa zakrAvatAra tIrtha meM rAjA meghavAhana se huI, jise usane apanI patnI kA hAra upahAra meM de diyaa| isake pazcAt vaha apane mitra sumAlI ke pAsa nandIzvara dvIpa meM AyA aura use bhI jinamatAnusAra jIvAdi tattvoM kA bheda batAkara bhagavAn jina ke pavitra mArga se avagata kraayaa| tatpazcAt saMsAra ke sabhI pavitra sthAnoM kA bhramaNa karake apanI deha kA tyAga kara diyaa| dUsare janma meM yahI jvalanaprabha rAjA meghavAhana kA putra harivAhana huvaa| dUsarI ora pati ke isa prakAra vinA sUcita kiye cale jAne se duHkhI hokara priyaMgusundarI use khojane ke liye jambUdvIpa meM AI / jahAM usakI bheMTa priyamvadA se huI, jo svayaM apane priya sumAlI ke viyoga meM vyAkula thii| donoM sakhiyAM jayantasvAmi ke pAsa pahuMcI, jisane unheM kahAki una donoM kA apane-apane priya se ekazRga aura ratnakUTa parvata para samAgama hogA aura divya AbhUSaNa kI prApti usakA kAraNa hogii| yaha sunakara priyaMgusundarI eka zRga parvata para pahuMcI aura apanI divya zakti se jinAyatana kA nirmANa karake patisamAgama kI pratIkSA meM dina vyatIta karane lgii| isI prakAra priyambadA bhI ratnakUTa parvata para jinendrAlaya kA nirmANa kara pati-Agamana kA prati-pAlana karane lgii| eka dina bhagavatI zrI priyaMgusundarI ke pAsa priyambadA kA saMdeza lekara AI ki priyamvadA apanA aMta samaya nikaTa jAnakara tathA priya-samAgama ke prati nirAza hokara, sarvajJa ke vacanoM kA vizvAsa kho cukI hai, ata: usane apane divyAyatana kI rakSA kA bhAra tumheM sauMpa diyA hai aura yaha divya aMgulIyaka mujhe pradAna kara dI hai / bhagavatI zrI ne priyaMgusundarI kA bhI ata samIpa hI jAnakara donoM jinAyatanoM kI rakSA kA uttaradAyitva apane yakSa mahodara ko sauMpa diyaa| isa prakAra priyaMgusundarI ne vidyAdhara nareza cakrasena kI putrI tilakamaMjarI ke rUpa meM janma liyA aura priyamvadA kAMcI nareza kusumazekhara kI putrI malayasundarI ke Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana rUpa meM janmI / dUsarI ora sumAlI ne siMhalAghiya candraketu ke putra samaraketu ke rUpa meM janma liyaa| maharSi se apane pUrvajanmoM kA vRttAnta sunakara ve donoM apane paTamaNDapa meM lauTa aaii| tabhI tilakamaMjarI kI dAhinI AMkha kisI aniSTa kI AzaMkA se phar3akane lgii| usI samaya citramAya ne Akara sUcita kiyA ki sampUrNa ekazaga parvata kA anveSaNa karane para bhI kumAra harivAhana kA patA nahIM calA / malayasundarI ke kahane para tilakamaMjarI svayaM apanA maNi-vimAna lekara dina-bhara Apako khojatI rahI aura saMdhyA-samaya nirAza hokara apane nivAsa sthAna ko A gii| prAtaH saMdIpana nAmaka vidyAdhara ne samAcAra diyA ki niSAdoM dvArA rAjakumAra harivAhana ko vijayArdhaparvata ke sArvakAmika prapAta zikhara para car3hate hue dekhA gayA, usake bAda usakA koI patA nahIM claa| yaha sunate hI tilakamaMjarI mUrchita ho gii| saMjJA Ane para usane bhagavAn jinakI vizeSa pUjA kI ora janmAntara meM bhI unase zaraNa dene kI prArthanA kI tathA adRSTapAra sarovara meM praveza karane kI icchA se jAne lagI kintu usI samaya rAjA cakrasena kA mahApratIhAra yaha sUcita karane AyA, ki naimitikoM dvArA harivAhana kI kuzalatA kA AzvAsana diyA gayA hai tathA rAjA ke Adeza se vidyAdhara sainika samasta pRthvI para kumAra kA anveSaNa kara rahe haiM ataH chaH mAsa kI avadhi paryanta rAjakumArI yaha vicAra tyAga de| taba se tilakamaMjarI ne vanavAsa grahaNa kara liyA / jaba avadhi samApta hone meM eka dina zeSa rahA to usake deha tyAga kA upakrama dekhakara, svayaM usase pahale hI maraNa kA saMkalpa karake meM sArvakAmika prapAta kI ora AyA kintu Apake vidyAdhara-rakSakoM dvArA pakar3akara Apake caraNoM meM upasthita kara diyA gyaa|" gandharvaka dvArA vaNita hAra-darzana prabhRti tilakamaMjarI ke isa vRttAnta ko sunakara mujhe apane pUrvajanmAnubhUta svarga-nivAsa ke sukhoM kA smaraNa ho AyA aura usI samaya meM azva para ArUr3ha hokara ekazRga parvatastha jinAyatana meM gayA / pUjA karake maiMne gandharvaka ko malayasundarI se apanA samasta vRttAnta sunAne ke liye niyukta kiyA tathA svayaM ziziropacAra grahaNa karatI huI tilakamaMjarI ke pAsa jAkara use Azvasta kiyA / itane meM hI gandharvaka ke pAsa tuma (samaraketu) pahuMca gaye / yahIM para harivAhana varNita kathA samApta hotI hai| harivahana ke isa adbhuta AtmavRttAnta se sabhI nabhacara atyadhika Anandita hue, kevala samaraketu hI apane pUrva-janma kA smaraNa kara zoka-vihvala ho isI vidyAdharapati vicitravIrya kA saMdezavAhaka kalyANaka lekha lekara AyA / usameM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kI kathAvastu kA vivecanAtmaka adhyayana likhita thA, ki malayasundarI kA samaraketu ke sAtha vivAha nizcita kiyA gayA hai| aura gandharvadattA tathA kusumazekhara atyadhika utkaNThA se rAjakumAra samaraketu kI pratIkSA kara rahe haiM / malayasundarI bhI samaraketu ke darzana se pahale vanavAsa-veza kA tyAga nahIM karegI / ataH kalyANaka ne samaraketu ko zIghra suvela parvata para le jAne kI anumati maaNgii| harivAhana ne atyanta Azcarya se pUchA ki dvIpAntaravAsI vidyAdhara nareza ko samaraketu ke Agamana kA jJAna kisa prakAra huA / kalyANaka ne kahA ki jaise hI samaraketu harivAhana ke prAsAda meM AyA, mRgAMkalekhA nAmaka tilakamaMjarI kI pradhAnasahacarI ne yaha samAcAra rAjamahiSI patralekhA ko sunAyA / patralekhA ne citralekhA ko bhejakara ekazRMga parvata se malayasundarI ko bulA liyA aura vicitravIrya ko bhI turanta sUcita kara diyA gayA / 41 harivAhana ne turanta isa Agraha ko svIkAra kara liyA aura vidyAdharasainya sahita samaraketu ko suvela parvata para bheja diyaa| idhara harivAhana kA vijayArdhagiri ke uttarI kSetra ke nRpati ke pada para abhiSeka kiyA gayA / kucha dina pazcAt vaha dakSiNI kSetra ke adhipati cakrasena kA atithi banakara gayA, jahAM tilakamaMjarI ke sAtha usakA vivAha sampanna huA, taduparAnta donoM dampatti sainya sahita apane nivAsa sthAna lauTa Aye / harivAhana ne apane pradhAnapuruSoM ko bhejakara malayasundarI sahita samaraketu ko Amantrita kiyA tathA use apane samasta rAjya kA adhikArI banA diyA / rAjA meghavAhana ne bhI rAjya se virakta hokara harivAhana ko zubha dina rAjasiMhAsana para zAstrokta vidhi se baiThAyA tathA svayaM paraloka sAdhanonmukha ho gayA / harivAhana bhI ayodhyA para sukhapUrvaka ekacchatra zAsana karane lagA / adhikArika tathA prAsaMgika itivRta kathAvastu do prakAra kI kahI gayI hai - ( 1 ) adhikArika tathA ( 2 ) prAsaMgika / inameM pramukha kathAvastu adhikArika kahalAtI hai tathA aMgarUpa kathAvastu prAsaMgika kahalAtI hai| 1 adhikArika itivRtta kathA ke pradhAna phala kA svAmI adhikArI kahalAtA hai tathA usa phala yA phala-bhoktA ke dvArA phala prApti paryanta nirvAhita kathA AdhikArika kahalAtI 1. tatrAdhikArikaM mukhyamaGga prAsaGgikaM viduH / - dhanaMjaya - dazarUpaka, 1/11 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana hai|1 tilakamaMjarI kathA meM nAyaka harivAhana tathA nAyikA tilakamaMjarI kI premakathA AdhikArika itivRtta hai| anya sabhI upakathAyeM tathA antarkathAyeM isa pramukha kathA ke vikAsa meM sahayoga detI haiN| prAsaMgika itivRtta jo kathA dUsare (arthAt AdhikArika kathA) ke prayojana ke lie hotI hai, kintu prasaMgavaza jisakA apanA phala bhI siddha ho jAtA ho, vaha prAsaMgika kathAvastu hai| prAsaMgika kathA bhI do prakAra kI hai-patAkA tathA prakarI / patAkA __ anubandha sahita tathA kAvya meM dUra taka calane vAlI prAsaMgika kathA patAkA kahalAtI hai| yaha mukhya nAyaka ke patAkA cinha kI taraha mukhya kathA tathA nAyaka kI poSaka hotI hai| tilakamaMjarI meM samaraketu tathA malayasundarI kI prema-kathA prAsagika kathAvastu ke patAkA bheda ke antargata AtI hai, kyoMki yaha kathA kAvya meM dUra taka vaNita kI gaI hai tathA yaha mukhya kathA ke vikAsa meM sahAyaka hai / isa kathA evaM mukhya kathA ke pAtra na kevala eka janma meM apitu donoM janmoM meM paraspara jur3e hue haiN| devayoni meM jvalanaprabha va sumAli mitra haiM tathA priyaMgusundarI vaM priyamvadA sakhiyAM haiM, isI prakAra manuSya yoni meM harivAhana tathA samaraketu parama mitra haiM aura tilakamaMjarI tathA malayasundarI sakhiyAM haiM / isa kathA kA nAyaka patAkAnAyaka athavA pIThamarda kahalAtA hai| vaha catura tathA buddhimAna hotA hai tathA pradhAna nAyaka kA anucara evaM bhakta hotA hai| vaha pradhAna nAyaka kI apekSA guNoM meM kucha kama hotA hai / samaraketu ina samasta guNoM se yukta hai| prakarI . eka hI pradeza eka sImita rahane vAlI prAsaMgika kathA prakarI kahalAtI hai / tilakamaMjarI meM nAvika tAraka nathA priyadarzanA kI prema-kathA isI prakAra 1. adhikAraH phalasvAmyamadhikArI ca tatpramuH / tannivR ttamabhivyApi vRttaM syAdAdhikArikam / / - vahI, 1/12 2. prAsaGgikaM parArthasya svArtho yasya prasaGganaH / bahI, 1/13 ___ sAnubandhaM patAkAkhyam ........." / -dhanaMjaya-dazarUpaka, 1/13 patAkAnAyakastatvanyaH pIThama? vicakSaNaH / tasyaivAnucaro bhaktaH kiMcidUnazca tadguNaH / / -vahI, 2/8 5.. ...""prakarI ca pradezabhAk / -vahI, 1/13 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kI kathAvastu kA vivecanAtmaka adhyayana kI hai| isake atirikta gandharvaka kI kathA, meghavAhana-madirAvatI, kusumazekharagandharvadattA, anaMgarati Adi choTe-choTe vRtta prakarI prAsaMgika kathA ke bheda ke antargata Ate haiN| ___ isa prakAra tilakamaMjarI meM kathAvastu ke AdhikArika, patAkA tathA prakarI tInoM bheda pAye jAte haiM / ina tIna bhedoM ke atirikta viSayavastu kI dRSTi se itivRtta punaH tIna prakAra kA kahA gayA hai-prakhyAta, utpAdya tathA mitra / / prakhyAta itivRtta itihAsa, purANAdi para AdhArita hotA hai| utpAdya kavikalpita hotA hai tathA mitra donoM prakAra kA / tilakamaMjarI kA itivRtta svayaM dhanapAla kI kalpanA se prasUta hai, ataH yaha utpAdya zreNI kA hai| .. tilakamaMjarI kA vastu-vinyAsa punarjanma kA siddhAnta tilakamaMjarI kI kathAvastu punarjanma ke siddhAnta para AdhArita hai| isa siddhAnta kI vivecanA dhanapAla ne prArambha meM hI vaimAnika jvalanaprabha ke isa kathana meM kara dI hai, ki isa bhavasAgara meM apane-apane karmoM se baMdhe hue jIvoM kA janma-janmAntara ke sambandhoM se apane bandhuoM, mitroM tathA bhinna-bhinna prakAra kI vastuoM se punaH punaH sambandha hotA hai| yahI siddhAnta isa kathA kA pramukha AdhAra hai| isameM harivAhana tathA tilakamaMjarI evaM samaraketu aura malayasundarI ke do janmoM kI kathA prastuta kI gayI hai| prathamataH daivayoni meM janma lene vAle jvalanaprabha tathA sumAli donoM mitra apanI daivAyu samApta prAya: jAnakara, bodhilAbha ke lie tIrtha yAtrA para nikalate haiM / jvalanaprabha tathA sumAli donoM kI patniyAM, priyaMgusundarI tathA priyambadA priyaviyoga se duHkhI hokara jayantasvAmi sarvajJa ke AdezAnusAra svargaloka chor3akara, bhAratavarSa ke ekazRga aura ratnakUTa parvatoM para eka-eka jinAyatana kA nirmANa kara samAgama kI pratIkSA karatI hai, kintu isa prakAra pratIkSA meM hI unakI divyAyu samApta ho jAtI haiM aura ve pRthvI para tilakamaMjarI tathA malayasundarI ke rUpa meM janma letI haiN| isI prakAra jvalanaprabha aura sumAli bhI harivAhana aura samaraketu ke rUpa meM janma lete haiM aura divya 1. prakhyAtotpAdyamizratvabhedAttredhApi tattridhA / prakhyAtamitihAsAderUtpAdhaM kavikalpitam / / -dhanaMjaya, dazarUpaka, 1/25 2. sambhavanti ca bhavArNave vividhakarmavazavartinAM jantUnAmekazo janmAntarajAtasaMbandhabandhumiH suhRdibharathazca nAnAvidhaH sArdhamabAdhitAH punaste sambandhAH / -tilakamaMjarI, pR. 44 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana AbhUSaNoM - hAra tathA aMgulIyaka se pUrva janma smaraNa ho Ane para unakA ekazRMga va ratnakUTa parvatoM para punarmilana hotA hai / 44 lokakathAoM kI paddhati para AdhArita ke do janmoM ke isa kathAnaka ko prastuta karane ke lie lokakathAoM kI antarkathA-paddhati ko apanAyA gayA hai / isa paddhati meM pramukha samAviSTa kathA meM anya samAviSTa kathA ko rakha diyA jAtA hai / jo ghaTanA kisI pAtra para ghaTita hotI hai, vaha kathAnaka ke anya pAtra ke kahe jAne para, usa anya pAtra mukha se pAThaka tathA kathA ke anya pAtroM taka pahu~catI hai / isa prakAra mukhya kathA kA pAtra avAntara kathA ke pAtroM ke vRttAntoM ko apane mukha se duharAtA hai, jo use avAntara kathA ke pAtroM ne svayaM apane mukha se kahe haiM / yathA malayasundarI ne apanI jo kathA nAyaka harivAhana ko pahale sunAyI thI, vahI harivAhana ke mukha se samaraketu Adi anya pAtroM tathA pAThakoM ko kahI gayI / kathAoM kA yaha garmIkaraNa lokakathAoM kI viziSTatA thI, jaisAki paMcatantra tathA hitopadeza evaM guNADhya kI bRhatkathA meM pAyA jAtA hai / ataH antarkathA kI yaha paddhati loka-kathAoM se grahaNa kI gayI hai / vibhinna kathA mor3oM kA spaSTIkaraNa tathA aucitya kahAnI kI ghaTanAoM kA kramapUrvaka varNana na karake pUrvottara kI ghaTanAoM ko bIca-bIca meM vibhinna kathA - mor3oM ( phleza baika ) meM prastuta karake use rocaka banAyA jAtA hai / isa prakAra ke kathAnaka meM rocakatA ke sAtha-sAtha jaTilatA kA bhI samAveza ho jAtA hai, jise pAThaka apanI buddhi se vibhinna kathA mor3oM ke paraspara sambandha ko jor3akara tathA ghaTanAoM ke pUrvAnukrama ko samajhakara sulajhAtA hai / tilakamaMjarI kathA ko pAMca kathA-mor3oM meM prastuta kiyA gayA hai - - prathama kathA mor3a ayodhyA - varNana, meghavAhana varNana, meghavAhana kI putra cintA, vidyAdhara muni se bheMTa, vidyAdhara muni kA japa - bidyA pradAna karanA, vaimAnika jvalanaprabha se bheMTa, vetAla kA prakaTa honA, lakSmI dvArA vara pradAna, harivAhana kA janma, yahAM taka ghaTanAkrama binA kisI mor3a ke sIdhA calatA hai / prathama kathA - mor3a hai, vijayavega dvArA vajrAyudha tathA kAMcI nareza kusumAyudha ke yuddha kA varNana 11 isa kathA mor3a ke dvArA kathA meM upanAyaka samaraketu kA praveza karAyA gayA hai tathA meghavAhana dvArA nAyaka harivAhana ke sakhA ke rUpa meM niyukta karane ke lie rAjaputra 1. tilakamaMjarI, pR. 82 - 100 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kI kathAvastu kA vivecanAtmaka adhyayana 45 anveSaNa rUpa uddezya kI pUrti kI gayI hai / isameM samaraketu kA paricaya mAtra diyA gayA hai, malayasundarI se usake sambandha ke viSaya meM koI ullekha nahIM hai, kintu isa varNana meM kAmadevotsava ke dina samaraketu dvArA zRMgAraveSa dhAraNa karake kAmadeva ke mandira meM striyoM kA nirIkSaNa karane kA jo ullekha kiyA gayA hai, usakA sambandha Age malayasundarI kI kathA ke antargata samaraketu ke vRttAnta se jur3atA haiN|1 dvitIya kathA mor3a harivAhana tathA samaraketu parama mitroM ke samAna paraspara samaya vyatIta karate haiM, kintu eka dina mattakokilodyAna meM maMjIra dvArA prApta eka prema patra ke zravaNa se samaraketu ko apanA pUrva-vRttAnta smaraNa ho AtA hai tathA kamala guptAdi ke pUchane para vaha apanA pUrvavRttAnta vaNita karatA hai| isa prakAra kathA punaH vartamAna se bhUta meM calI jAtI hai / samaraketu ke digvijaya kA varNana hI isakA pramukha uddezya hai| samudra-yAtrA tathA nau-abhiyAna kA vizada varNana isakI viziSTatA hai / samudra yAtrA kA aisA svAbhAvika va vistRta varNana saMskRta sAhitya meM anyatra durlabha hai / samaraketu kI kathA "eka advitIya rUpavatI kanyA ko dekhA", yahIM taka Akara avacchinna ho jAtI hai, isase Age kI kathA malayasundarI ke mukha se kahI gayI hai / samaraketu ke vRttAnta ke antargata tAraka avAntara kathA bhI A jAtI hai / isake pazcAt kathA meM punaH nATakIya mor3a AtA hai / tRtIya kathA mor3a samaraketu ke vRttAnta ko adhUrA hI chor3akara isa nATakIya mor3a ke dvArA nAyikA tilakamaMjarI kA prathama paricaya gandharvaka dvArA usake citra se diyA jAtA hai| yahAM nAyikA tilakamaMjarI pratyakSa rUpa se nahIM AyI usake citra se usakA paricaya diyA gayA hai tathA usake puruSa-dveSa ke viSaya meM sUcanA dI gayI hai| isa kathA-mor3a kA pramukha uddezya nAyikA ke citra-darzana se nAyaka ke hRdaya meM prema kA aMkuraNa hai| dUsarA uddezya upanAyikA malayasundarI ko samaraketu dvArA patra preSita kara use AtmahatyA se bacAnA hai| samaraketu gandharvaka ko apanI kuzalatA kA patra kAMcI nagarI meM malayasundarI ko dene ke lie kahatA hai / isa ghaTanA kA sambandha Age varNita malayasundarI ke isa vRttAnta se jur3atA hai, jisameM vaha vajrAyudha 1. tilakamaMjarI, pR. 322-23 2. tilakamaMjarI, pR. 114-161 3. vahI, pR. 259-345 4. vahI pR. 161, 167-171 5. tilakamaMjarI, pR. 173 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana ke sAtha yuddha meM samaraketu ke parAjita hokara dIrgha nidrA prApta karane kA samAcAra sunatI hai tathA jise sunakara vaha viSailA phala khA letI hai, 1 isake pazcAt kI ghaTanAyeM gandharvaka se prApta hotI hai / 2 46 caturtha kathA mor3a gaja dvArA nAyaka harivAhana kA apaharaNa, yaha kathA kA mahatvapUrNa caturtha mor3a hai / isakA uddezya harivAhana kA pratyakSa rUpa meM tilakamaMjarI ke vidyAdhara pradeza meM praveza karanA hai / dUsarI ora samaraketu ko harivAhana kA anveSaNa karate hue cha: mAsa se bhI adhika vyatIta ho jAte haiM / isa avadhi ke madhya harivAhana kI kuzalatA kA samAcAra bhI mila jAtA hai / khojate khojate vaha ekazRMga parvata pahu~catA hai, jahAM adRSTasarovara ke nikaTa, eka divyAyatana dekhatA hai / vahAM usakI bheMTa gandharvaka se hotI hai / gandharvaka use harivAhana ke pAsa le jAtA hai / isa prakAra isI kathA mor3a meM donoM mitra harivAhana ke gaja apaharaNa se vimukta bhI ho jAte haiM aura punaH mila bhI jAte haiM, kintu isa viyoga aura samAyoga ke bIca cha: mAsa se bhI adhika samaya vyatIta ho jAtA hai aura harivAhana ke jIvana meM mahatvapUrNa ghaTanAyeM ghaTa jAtI haiN| isI avadhi meM ghaTita ghaTanAoM kA pUrNa vivaraNa Age harivAhana apane mukha se detA hai / paMcama kathA mor3a kathA kA yaha antima tathA mahatvapUrNa mor3a hai| isameM gaja- apaharaNa se lekara vidyAdhara cakravartitva prApti paryanta kA kathAnaka harivAhana apane mukha se samaraketu tathA anya mitroM ko sunAtA hai / isa varNana meM cAra antarkathAyeM bhI A gayI haiM - ( 1 ) malayasundarI kI kathA (2) gandharvaka kI kathA (3) anaMgarati kI kathA (4) tathA maharSi dvArA mukhya pAtroM ke pUrva janma kI kathA kA udghATana / yahAM se sArI kathA bhUtakAla meM calI jAtI hai / yaha sampUrNa vRttAnta harivAhana dvArA uttama puruSa meM varNita hai / sarvaprathama tilakamaMjarI tathA harivAhana kA prathama samAgama hotA hai, kintu tilakamaMjarI mugdhA nAyikA hone se koI uttara diye binA hI lauTa jAtI hai / usakI kAmAvasthA kA varNana bAda meM cArAyaNa kaMcukI malayasundarI se karatA hai / 1. 2. 3. vahI, pR. 334 vahI, pR. 378 - 384 vahI, pR. 187 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kI kathAvastu kA vivecanAtmaka adhyayana isake pazcAt malayasundarI kI kathA prArambha hotI hai / isa kathA meM hama malayasundarI kA prathama paricaya prApta karate haiN| samaraketu dvArA varNita jo vRttAnta adhUrA chor3a diyA gayA thA, vahI samaraketu tathA malayasundarI kI prema-kathA kA agalA vRttAnta, malayasundarI ke mukha se varNita kiyA gyaa| isa vRttAnta meM kAMcI nagarI se ardharAtri meM vidyAdharoM dvArA usake apaharaNa se lekara, samaraketu se prathama samAgama, usakA samaraketu ke gale meM mAlA. DAlanA tathA adRzya ho jAnA, samaraketu dvArA samudra meM DUba jAnA, use dekhakara malayasundarI kA bhI apane Apako samudra ko arpita karanA, malayasundarI kA punaH kAMcI Agamana, AtmahatyA kA prayAsa, samaraketu dvArA trANa, malayasundarI kA prazAntabairAzrama meM nivAsa, punaH AtmahatyA kA prayAsa, samaraketu kI kuzalatA kA samAcAra milanA tathA usake muni-vrata dhAraNa karane taka kI ghaTanAoM taka kA varNana hai / isa antarkathA ke samApta hone para punaH mukhya kayA prakAza meM A jAtI hai / vastutaH antarkathA se mukhya kathA vicchinna nahIM hotI, apitu use Age bar3hAne meM sahAyaka hotI hai, kyoMki antarkathA tathA mukhya kathA ke pAtra paraspara ghaniSTha rUpa se sambaddha haiN| isake pazcAt tilakamaMjarI malayasundarI se milane AtI hai| tilakamaMjarI yahAM bhI lajjAvaza harivAhana ko kucha pratyuttara nahIM de pAtI, kevala use apane hAtha se tAmbUla pradAna karatI hai| vaha harivAhana tathA malayasundarI ko apane bhavana meM Ane kA nimantraNa detI hai jahAM, unakA ucita satkAra kiyA jAtA hai| vahIM zuka ke rUpa meM gandharvaka kA Agamana hotA hai| divya-vastra ke dvArA punaH puruSa-yoni hone para vaha ayodhyA se samaraketu kA patra lekara jAne se lekara zukAvasthA prApti paryanta kA vRttAnta sunAtA hai / isa vRttAnta meM yakSa mahodara dvArA samudra meM DUbe malayasundarI tathA samaraketu ke uddhAra kA ullekha hai / isake atirikta gandharvaka dvArA patroM kA AdAna-pradAna isakA pramukha uddezya hai, jo usakI zukAvasthA meM hI sambhava thaa| __tIsarI antarkathA anaMgarati kA vRttAnta hai, isakA pramukha uddezya harivAhana dvArA chaH mAsa paryanta tapasyA karake vidyAdhara cakravartitva kI prApti hai| ___ isase pUrva harivAhana dvArA tilakamaMjarI aura malayasundarI ko divya hAra tathA aMguliyaka preSita kiye jAte haiM, jinheM dhAraNa karate hI ve apane pUrvajanma ke smaraNa se vyAkula ho uThatI haiN| tadanantara tIrthayAtrA ke prasaMga meM unheM eka 1. tilakamaMjarI, pR. 259-345 . Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana trikAladarzI muni se apane pUrvajanmoM kA jJAna hotA hai / jo kathA prArambha meM jvalanaprabha ne rAjA meghavAhana se zakrAvatAra Ayatana meM saMketarUpa meM kahI thI, vahIM yahAM vistAra se varNita kI gaI hai / yahAM Akara kathA kI samasta gutthiyAM sulajha jAtI haiM tathA kathAnaka kA samasta rUpa spaSTa ho jAtA hai tathA vaha apane uddezya ke caramotkarSa para pahu~ca jAtA hai / 48 isa prakAra catura zilpI dhanapAla ne atyanta kalAtmaka DhaMga se eka sIdhe sAde kathAnaka ko pAMca sundara nATakIya mor3oM meM prastuta karake atyanta rocaka banA diyA hai / tilaka maMjarI ke kathAnaka kI laukapriyatA gadyakAvya ke utkRSTa nidarzana tilakamaMjarI kAvya kI saMskRta sAhitya itihAsakAroM ne sarvathA upekSA kI hai| e. bI. kItha sadRza vidvAn bhI isa kAvya kI gaNanA paravartI gadyakAvyoM meM karate haiM aura vaha bhI kevala yaha kahakara ki isameM kAdambarI ke sadRza adhikAdhika citra khIMcakara usakI nakala karane kI koziza kI gayI hai / 1 inhIM pAzcAtya vidvAna kA andhAnukaraNa karate hue bhAratIya vidvAn bhI isa grantha kA adhyayana kiye binA hI 'isameM samaraketu tathA tilakamaMjarI kA prema varNita kiyA gayA hai," isa bhramita kathana ko doharAte haiM tathA dhanapAla ko bANa kA anukaraNakarttA mAtra kahakara usake mahatva ko nagaNya kara dete haiM / 2 bhAratIya vidvAnoM dvArA pAzcAtya vidvAnoM kA yaha andhAnukaraNa tathA itihAsakAroM kI paraspara gatAnugatikatA atyanta zocanIya hai / DaoN0 kItha, DaoN0 De tathA DaoN0 kRSNamAcArya jaise prasiddha vidvAn eka hI bhUla ko nirantara doharAte haiM / dhanapAla ne bANa ko apanA Adarza mAnakara, unakI zailI kI vizeSatAoM ko avazya apanAyA hai, kintu usakI nakala kI hai, yaha kahanA anucita hai / 1. Keith, A. B. ; (A) Classical Sanskrit Literature, p. 69, Calcutta, 1958. 2. (B) A History of Sanskrit Literature, p. 331 London, 1961. (A) De, S. K. & Dasgupta, S. N. : A History of Classical Sanskrit Literature Vol. I, p. 431, 1947. (B) Krishnamacharior, M: A History of Classical Sanskrit Literature, p. 475, Madras, 1937: Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kI kathAvastu kA vivecanAtmaka adhyayana dhana bANa se prabhAvita the, yaha tilakamaMjarI kI prastAvanA se spaSTa hai, kintu dhanapAla kI maulika pratibhA meM koI saMdeha nahIM kiyA jA sakatA / unhoMne tatkAlIna yuga kI pravRtti ke anukUla hote hue bhI nitAnta bhinna zailI va bhinna pRSThabhUmi meM apane grantha ko prastuta kiyA hai / niHsandeha tilakamaMjarI kA gadyakAvyoM meM apanA viziSTa sthAna hai / tilakamaMjarI gyArahavIM zatAbdI meM hI atyanta lokapriya ho gayI thI, tathA bANa kI kAdambarI ke samakakSa rakhI jAne lagI thI / 2 tilakamaMjarI kA kathAnaka itanA lokapriya huA, ki tIna-tIna paravartI kaviyoM ne isa kathAnaka ko surakSita rakhane ke lie isake AdhAra para apane kAvya likhe | 3 tilakamaMjarIsAra grantha ke aMtima sAta padyoM meM kavi ne apanA paricaya diyA hai / " pallIpAla dhanapAla ne isakI racanA vi. saM. 1261 arthAt I0 sa0 1205 meM kI thI / yaha aNahillapura ke nivAsI Amana kavi ke putra the / inhoMne apane pitA kI zikSA ke antargata isa grantha kI racanA kI / inhoMne apane grantha ke prArambha meM dhanapAla ko namaskAra kiyA hai / " pallIpAla dhanapAla ne tilakamaMjarI ke mUla kathAnaka ko jyoM kA tyoM gadya se padya meM utAra liyA hai, isalie usameM kucha navInatA kA samAveza ho gayA hai / 8 1. tilaka maMjarI - prastAvanA, padya 26, 27 2. rUdraTa, kAvyAlaMkAra, 1613, nami sAdhu kI TIkA 3. () Velankar, H.D., Jinaratnakosa, Part I B. O. R. I, 1944, p. 159. (kha) kApar3iyA, hIrAlAla rasikadAsa, jaina saMskRta sAhitya no itihAsa, bhAga 2, pR0 221 Kansara, N.M., Pallipala Dhanapala's Tilakmanjarisara, Ahmedabad, 1969. 5. tilakamaMjarIsAra, padya 1-7 6. 4. 7. 8. dhanapAlo'lpatuzcApi piturazrAnta zikSayA / sAraM tilakamaMjaryAH kathAyAH kiMcidagrathat // namaH zrIdhanapAlAya yena vijJAnagumphitA / kaM nAlaGkurUte karNasthitA tilakamaMjarI // 49 - tilakamaMjarIsAra, padya 3 - vahI, padya 5 kathAgumphaH sa evAtra prAyeNArthAsta eva hi / kicinnavInamapyasti rasaucityena varNanam // vahI, padya 5 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana tilakamaMjarIkathAsAra yaha paMDita lakSmIdhara dvArA vi0saM0 1281 arthAt I0 sa0 1225 meM likhA gayA thaa| grantha ke prArambha meM kavi kahatA hai ki tilakamaMjarI kathA ko saMgrahita karanA hI isakI racanA kA uddezya hai tathA kiMcit varNana ke sAtha usakA sAra prastuta kiyA jAtA hai / isameM artha va zabda bhI vahI hai, kevala unake gumphana kI vibhinnatA se hI sajjana santuSTa hoN|3|| tilakamaMjarIkathoddhAra athavA tilakamaMjarI-prabandha yaha grantha aprakAzita hai, kintu hastalikhita rUpa meM prApta hai / jina ratnakoza tathA hastalikhita pratiyoM meM isakA nAma tilakamaMjarIprabandha hai, kintu grantha ke prArambha meM lekhaka ne ise tilakamaMjarI kA kathoddhAra kahA hai / isa grantha ke racayitA ke viSaya meM nizcita mata nahIM hai, na hI isakI racanA kA samaya nizcita hai| isakA lekhaka dharmasAgara ke ziSya padmasAgara ko batAyA gayA hai, kintu upalabdha pramANa isakI puSTi nahIM karate haiM, ata: yaha sandehAspada hai / ' ___ ina tIna granthoM ke atirikta abhinava-bANa zrI kRSNAmAcArya ne isa zatAbdI ke prArambha meM isa kathA kA saMgraha kara "sahRdaya" mAsika patra tathA pustaka rUpa meM bhI prakAzita karake isa kathA ko lokapriya bnaayaa| isake atirikta 1. lakSmIdhara, tilakamaMjarIkathAsAra, hemacandrAcArya granthAvalI, 12, ahamadAbAda, 1919 2. vahI 3. lakSmIdhara, tilakamaMjarIkathAsAra, padya 4, 5. 4. Velankar, H.D., Jinaratnakosa, Part I, B.O.R.I. 1944, p. 159. 5. (ka) iti zrItilakamaMjarIprabandhaH saMpUrNamagamat-kAntivijayajI bhaNDAra - hastalikhita grantha saM0 1802, AtmArAma jaina jJAna maMdira, bar3audA (kha) iti zrItilakamaMjarIprabandhaH saMpUrNaH samAptAni-hastalikhita grantha saM0 791, bhaMDArakara oriyanTala risarca insTITyUTa, puunaa| 6. kurve tilakamaMjaryAH kathoddhAraM prytntH| -tilakamaMjarIkathoddhAra, padya 1 7. Kansara, N. M. (Ed), Tilakmanjarisara, Introduction, p. 31-32. __ madrAsAsannatizrIraMgAkhyanagare vAstavyaH zrImadabhinavabANopAdhidhAribhiH kRSNamAcAryaH sahRdayAkhye svakIye mAsikapatre kramazaH prasiddhIkRtteyaM kathA pRthagapi granthAkAreNa mudrApitA rUpyakaddhayena prApyate / / -vIracandra, prabhudAsa (sa.) bhUmikA, pR0 2, tilakamaMjarIkathAsAra, ahamadAbAda, 1919 K Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kI kathAvastu kA vivecanAtmaka adhyayana prabhudAsa becaradAsa pArekha ne isakA gujarAtI bhASA meM saMkSiptIkaraNa kiyA hai / 1 inase pramANita hotA hai ki tilakamaMjarI ke kathAnaka ne tatkAlIna samaya se lekara isa zatAbdI paryanta vidvajjanoM ke hRdaya meM apanA viziSTa sthAna banA liyA thA / tilaka maMjarI ke TIkAkAra tilakamaMjarI grantha para likhita do TIkAeM aba taka prakAza meM AyI haiM(1) zAntisUrI kA TippaNa, (2) vijayalAvaNyasUri kI parAga nAmaka TIkA / zAntisUri (bArahavIM zatI) 51 zrI zAntisUri pUrNatallagaccha se sambandhita the / 2 inhoMne tilakamaMjarI para 1050 zloka pramANa TippaNa kI racanA kI hai / yaha vijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamaMdira se tIna bhAgoM meM apUrNa rUpa se prakAzita hai / ye zAMtisUrI, zrI vardhamAnasUri ke ziSya the tathA inakA AvirbhAva vikrama kI bArahavIM zatAbdI kA pUrvArdha mAnA jAtA hai / inhoMne candradUta, meghAbhyudaya, vRndAvanayamakam, rAkSasamahAkAvyam ghaTakharakAvyam, ina pAMca yamakamaya kAvyoM para apanI vRtti likhI hai / TippaNa ke prArambha meM ye likhate haiM tilakamaM jarInAmnyAH kathAyAH pavaSaddhatim / zleSamaMgAdiveSamyaM yathAmati ||2|| bivRNomi 2. 1. prabhudAsa, becaradAsa pArekha (sa0), tilakamaMjarIkathAsArAMza (gujarAtI) hemacandrAcArya granthAvalI naM0 8, pATaNa zrI zAntisUririha zrImati pUrNatalle, gacche varo matimatAM bahuzAstravettA / tenA'malaM viracitaM bahudhA vimRzya, saMkSepato varamidaM budha / TippitaM bhoH // - pATaNa jaina bhaMDAra kaiTalAga, bhAga 1, gAyakavAr3a oriyanTala sIrIja naM0 76 meM prakAzita, pR0 87 kApar3iyA, hIrAlAla rasikadAsa, jaina saMskRta sAhityano itihAsa, bhAga 2, To 220 3. - zAntisUri viracita TippaNa 4. vijayalAvaNya sUrIzvarajJAnamaMdira, boTAda bhAga 1, 2, 3 vi0 saM0 2008, 2010, 2014 5. jaisalamera bhaMDAragrantha sUcI, aprasiddha, pR0 58, 59 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana ye zAMtisUri uttarAdhyayana sUtra ke TIkAkAra thArApadra gaccha ke zAMtisUri se bhinna haiM / thArApadra gaccha ke zAMtisUri kA janma rAdhanapura ke pAsa uNa nAmaka gAMva meM huA thaa| inake pitA kA nAma dhanadeva tathA mAtA kA nAma dhanazrI thaa| ina zAMtisUri kA bAlyAvasthA kA nAma bhIma thA / thArApadra gaccha ke bhI vijayasiMhasUri se dIkSA grahaNa karane ke pazcAt ye zAMtisUri khlaaye| ye pATaNa ke rAjA bhIma kI sabhA meM zAMtisUrI "kavIndra" tathA "vAdicakravartI" ke rUpa meM prasiddha the ! bhoja kI sabhA meM 84 vAdiyoM ko parAsta kara "vAdi vetAla" pada se vibhUSita hue| ye dhanapAla ke samakAlIna the tathA inhoMne dhanapAla kI prArthanA para tilakamaMjarI kA saMzodhana kiyA thaa| dhanapAla ke samakAlIna hone se inakA samaya vikrama kI gyArahavIM zatI hai ataH ye pUrNatallagaccha ke zAMtisUri arthAt tilaka. maMjarI ke TippaNakAra se sarvathA bhinna haiN|1 vinayalAvagyasUri (bIsavIM sadI kA pUrvAdha) __ inakA janma saurASTra ke boTAda grAma meM vikrama saM0 1953 meM huA thaa| inake pitA kA nAma jIvanalAla tathA mAtA kA nAma amRta thaa| inhoMne zrI vijayanemisUri se dIkSA grahaNa kI thI tathA "muni zrI lAvaNyavijaya" nAma se prasiddhi prApta kii| inhoMne tilakamaMjarI para 'parAga' nAmaka vizada vyAkhyA likhI hai, jo isa grantha ko samajhane meM pUrNarUpa se sahAyaka hai / yaha bhI tIna bhAgoM meM aMzataH prakAzita hai| zrI paNyAsa dakSavijayagaNi ne vijayalAvaNyasUriviracita nimnalikhita granthoM kA ullekha kiyA hai(1) dhAturatnAkara, sAta bhAga, 4 lAkha, 50 hajAra zloka pramANa, inameM samasta dhAturUpoM kI vyutpati Adi kA vivecana kiyA gayA hai| (2) hemacandra ke zabdAnuzAsana kI svopajJa vRtti 'nyAsa' ke truTita sthaloM kI 2000 zloka pramANa vyaakhyaa| (3) hemacandra ke kAvyAnuzAsana para vRti (4) tatvArthAdhigamasUtra para trisUtriprakAzikA vivRtti (5) yazovijayagaNi ke nayarahasya para "pramoda" nAmaka vivRtti (6) saptamaMgI-nayapradIpaprakaraNa para bAlAvabodhinI vRtti (7) jainatarkabhASA para tatvabodhinI TIkA 1. mehatA, mohanalAla, jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 3, pR0 388-89,. pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI 5, 1967 2. vijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamaMdira, boTAda, bhAga 1, 2, 3, vi. saM. 2008, 2010, 2014 3. vahI, bhAga 1, bhUmikA, pR0 21-22 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kI kathAvastu kA vivecanAtmaka adhyayana 53 (8) nayAmRtataraMgiNI grantha para taraMgiNItaraNi vRtti (9) haribhadrasUri viracita zAstravArtAsamuccaya grantha para 25000 pramANa zloka vRtti (10) tilakamaMjarI para parAga TIkA isa prakAra yaha jJAta hotA hai ki zrI vijayalAvaNyasUri jaina nyAya tathA vyAkaraNazAstra ke prakANDa vidvAn the| isa adhyAya meM tilakamaMjarI kI kathAvastu kA vivecana prastuta kiyA gyaa| hamane dekhA ki kisa prakAra eka atyanta sarala va sIdhe-sAde kathAnaka ko tatkAlIna yuga meM pracalita rUr3hiyoM yathA, punarjanma, devayoni evaM manuSya yoni ke vyaktiyoM kA paraspara milanA, vidyAdhara yoni tathA manuSya yoni ke vyaktiyoM kA samAgama, zrApa, divya AbhUSaNa, AkAza meM ur3anA, apaharaNa Adi ke AdhAra para atyadhika rocaka va nATakIya DhaMga se prastuta kiyA gyaa| ina rUr3hiyoM kA isa kathAnaka ko Age bar3hAne meM mahatvapUrNa sthAna hai / yadyapi isa kathA kA mUla srota jJAta nahIM ho sakA, kintu dhanapAla ke "jinAgabhoktAH" isa saMketa se anumAna lagAyA jA sakatA hai ki jana AgamoM meM kahI gayI kathAoM meM isa kathAnaka ko grahaNa kiyA gayA hai / isakI puSTi isa bAta se bhI hotI hai ki tilakamaMjarI kathA jaina dharma va usake siddhAntoM kI pRSTabhUmi para likhI gayI hai| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya dhanapAla kA pAMDitya Izvara-pradatta pratibhA se samanvita, loka vyavahAra janya anubhava tathA zAstra arthAt vaidika, paurANika, dArzanika sAhitya tathA vyAkaraNa, koSa, arthazAstra, dharmazAstrAdi ke gUDha adhyayana evaM pUrvavartI kaviyoM ke kAvyoM kA paryAlocana se utpanna vyutpani, kAvya kI sRSTi kA kAraNa banatI hai| mammaTa ke anusAra zakti, loka, zAstra tathA kAvyAdi ke paryAlocana se utpanna nipuNatA aura kAvya ke jJAtA kI zikSA ke anusAra puna: punaH abhyAsa, ye tInoM samaSTi rUpa se kAvyotpatti ke kAraNa haiN| prastuta adhyAya meM vyutpatti kI dRSTi se dhanapAla kI tilakamaMjarI kA mUlyAMkana kiyA gayA hai| yaha adhyayana (ka) veda-vedAMga, (kha) paurANika kathAyeM, (ga) dArzanika siddhAnta evaM (gha) anya zAstra nAmaka cAra bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| dhanapAla usa yuga ke kavi haiM jisameM rAjAoM ke darabAra meM vaidagdhya tathA pANDitya kI saraNi bahA karatI thI tathA kavi usa dhArA meM AkaNTha nimagna hokara apanI kAvya kalpanAoM ko pallavita kiyA karate the| unakI racanAoM meM pAMDityapradarzana kI hor3a-sI macI rahatI thii| dhanapAla ke kAvya meM bhI unake vaidagdhya kI jhalaka pada-pada para prApta hotI hai tathA unake vividhatApUrNa pANDitya kA paricaya milatA hai / muMja ne unheM "sarasvatI" viruda se sammAnita kiyA thaa| veda tathA vedAMga veda veda ke lie trayI zabda kA prayoga do bAra kiyA gayA hai / veda ke lie 1. zaktinipuNatA lokazAstra kAvyAdyavekSaNAt / . kAvyajJazikSayAbhyAsa iti hetustadudbhave / -mammaTa, kAvyaprakAza, 1/3 2. (ka) trayImiva mahAmunisahasropAsita caraNAm"" -tilakamaMjarI, pR. 24 (kha) trayIbhakta neva gADhAMcitahiraNyagarbhakezavezena... -vahI, pR. 200 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA pANDitya 55 zruti zabda bhI diyA gayA hai| sAmaveda ke sAmasvaroM kA ullekha AyA hai| Rk sAma va yajuH inheM trayI ke nAma se abhihita kiyA jAtA hai| pAda se yukta chandobaddha mantroM ko Rk yA RcA kahate haiM / ina RcAoM ke gAyana ko sAma kahate haiM / ina donoM se pRthak gadya-padyAtmaka vAkyoM ko yajuH kahate haiN| savana arthAt somarasa kA ullekha AyA hai| somarasa kI zobhA se yukta, sAmaveda ke mantroM ke samAna, vanAvalI sahita krIr3A parvatoM kI prAntabhUmiyAM, dvijoM ko Anandita karatI thiiN| agni, indra tathA Aditya, tInoM lokoM ke devatAoM ko prAtaH, madhyAnha evaM sAyaMkAla tIna bAra somarasa (savana) diyA jAtA hai| caraNa tathA zAkhA pada kA ullekha AyA hai| caraNa kA artha hai zAkhAdhyetA, arthAt jo kisI eka zAkhA kA adhyayana karatA hai| yajJa ke lie saptatantu zabda kA prayoga huA hai| Rgveda meM bhI yajJa ke lie saptatantu zabda prayukta humA hai| apratiratha nAmaka mantroM kA ullekha kiyA gayA hai| samaraketu ke prayANa ke samaya purohita dvArA apratiratha mantroM kA pATha kiyA jA rahA hai / apratiratha Rgveda kA sUkta hai| indra tathA vRtrAsura ke yuddha kA ullekha milatA hai| Rgveda ke indra sUkta meM isakA varNana kiyA gayA hai| varuNa kA pAza vimocaka ke rUpa meM varNana kiyA gayA hai| malayasundarI dvArA gale meM pAza DAlakara azoka vRkSa se laTakakara AtmahatyA karane ke prasaMga meM bandhusundarI varuNa kA AhvAna karatI hai / 10 1. vahI, pR. 21 2. savanarAjibhiH sAmasvarairiva krIDAparvatakaparisararAnanditadvijA, -vahI, pR. 11 3. vahI, pR. 11 trayImiva mahAmunisahasropAsitacaraNAm ........ -tilakamaMjarI, pR. 24 5. dvijAtikriyANAM zAkhoddharaNam, -vahI, pR. 15 6. asaMkhyaguNazAlinApi saptatantukhyAtena ........ -vahI, pR. 13 7. Rgveda 10/52/4, 10/124 8. apratirathAdhyayanadhvanimukhareNapuraHsarapugedhasA....... ___ -tilakamaMjarI, pR. 115 9. vahI, pR. 122 10. ato varuNo bhUtvA sakaruNaH kuru vipAzAbhimAm / pAzamokSaNe tavaiva vaicakSyaNam"..." tilakamaMjarI, pR. 308 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRti adhyayana vaidika dharma ke anusAra putrahIna vyakti put nAmaka naraka meM jAtA hai / 1 tilakamaMjarI meM isakA ullekha kiyA gayA hai / 2 vedAMga 56 zikSA veda kA ghrANa zikSA ko kahA gayA hai / isameM varNoM ke uccAraNAdi ke ke sambandha meM vivecana kiyA gayA hai / zikSA meM udAtta, anudAtta tathA svarita tIna prakAra ke svara kahe gaye haiM / tilakamaMjarI meM udAtta tathA svarita svaroM kA ullekha kiyA gayA hai / 3 kalpa tilaka maMjarI meM yajJa sambandhI aneka ullekha prApta hote haiN| meghavAhana ke rAjakula kI yajJazAlAoM meM sAntAtika anuSThAna kiye jA rahe the / madhyAnhakAla meM vaizcadevayajJa karane kA ullekha milatA hai / prAtaHkAla meM agnihotra yajJa kA varNana kiyA gayA hai / " agnihotra tathA vaizvadevAgni kA ullekha AyA hai / 7 yajJa meM 'prayukta araNi arthAt nirmanthakASTha vizeSa kA ullekha kiyA gayA hai / " chanda bRhatI tathA jagatI nAmaka baMdika chandoM kA ullekha kiyA gayA hai / chandazAstra ke lie chandovicitizAstra nAma diyA gayA hai / chandoM meM upajAti chanda ko sarvotkRSTa mAnA hai / TO isake atirikta tilakamaMjarI meM prayukta vibhinna chandoM se dhanapAla ke isa zAstra se sambandhita jJAna kA patA calatA hai / 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. punAno narakAdyasmAt pitaraM trAyate sutaH tasmAt putra iti khyAtaH iti vaidikadharmeNa / - tilakamaMjarI parAga-TIkA, bhAga 1, pR. 80 .....AtmAnaM trAyasva punAmno nArakAt 'iti sotprAsaM zAsitasyeva gurukRtena zrutidharmeNa / - tilakamaMjarI, pR. 21 udAttenApi svaritena .. ArabdhanivicchedasAntAnikakarmakAmyakratuzAlam " gRhAbhimukhatarUzAkhAsInavAya sakulAvalokitabaliSuhUyamAneSuvaM zvadevAnale Su.... - vahI, pR. 13 - vahI, pR 63 - tilakamaMjarI, pR. 68 - vahI, pR. 151 - vahI, pR. 201 tathA pR. 68 prsRttaapsaagnihotrdhuumaandhkaare''''| ""agnyAhitAgnerivA / vahI, pR. 201 chandovicitizAstramiva bRhatyA jagatyA bhrAjitam ... .... 10. upajAtimiva chandojAtInAm ......... - tilakamaMjarI, pR. 115 vahI, pR. 159 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA pANDitya 57 vyAkaraNa 'vyAkaraNazAstra kA ullekha kiyA gayA hai| vaiyAkaraNa ko zabdazAstrakAra kahA gayA hai tathA vyAkaraNa ko zabda-vidyA / ' zabda-vidyA ko sabhI vidyAoM meM zreSTha kahA gayA hai| samasta pada kA ullekha prApta hotA hai| padoM ke vigraha ke viSaya meM kahA gayA hai| svara tathA vyaMjana kA ullekha prApta hotA hai| hasva tathA dIrgha svara evaM vyaMjanoM kA ullekha kiyA gayA hai| upasarga sahita dhAtu kahI gaI hai / liMgatraya pulliga, strIliMga tathA napuMsakaliMga zabdoM kA prayoga huA hai| bahuvacana pada kA prayoga kiyA gayA hai / 10 jyotiSa - jyotiSa vidyA ke lie nimittazAstra zabda kA prayoga huA hai / 11 jyotiSI ko maimittika kahA gayA hai|12 harivAhana ke rAjyAbhiSeka ke prasaMga meM purudaMza nAmaka rAjanaimittika kA ullekha AyA hai / 13 jyotiSa zabda bhI prayukta huA hai / jyotiSI ke lie anya zabda sAMvatsara (263), gaNaka (76) mohUrtika (95,131), jyotirgaNitavidbhiH (115) prayukta hue haiM / jyotiSa ke muhUrta (75) tithi (75), vAra (75), karaNa (75), graha (75), lagna (115), kalA (114) Adi pAribhASika zabdoM kA prayoga huA hai / grahoM kI ucca sthiti, graha-bala, 1. ..."lipivizeSadarzana......."dhyAkaraNAdIni zAstrANi -vahI, pR. 79 2. vahI, pR. 134, 159 zabdavidyAbhiva vidyAnAm, -tilakamaMjarI, pR. 159 samastAnekapadA apyAjasvitAM vijahuH, -vahI, pR. 15 5. padAnAM vigrh|, -vahI, pR. 15 6. asvaravaNIM api paraM na vyaMjanamazizriyanta zatravaH -vahI, pR. 15 zabdazAstrakArariva vihitahasvadIrghavyaMjanakalpana::... -vahI, pR. 134 dhAtUnAM sopasargatvam, -vahI, pR. 15 zabda iva saMskRto'pi prAkRtabuddhimAghate / prasiddhapuMbhAvo'pi napuMsakatayA vyavahiyate / sarvadA strIliMgavRttirapi parArthe pravartamAnaH puMstvamarjayati / -vahI, pR. 406 10. bahuvacanaprayogaH pUjyanAmasu na paraprayojanaMgIkaraNeSu, -vahI, pR. 260 11. vahI, pR. 143, 263 12. vahI, pR.64 13. purudaMzA nAma rAjanaimittiko rAjadhAnIpurapravezAya zanakaya'jijJapat / -tilakamaMjarI, pra.403 14. prayANazuddhimiva praSTumupasasarpa pariNatajyotiSam .... -vahI, pR. 197 9. . ma Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana grahoM kI dazA-phalAdi ke viSaya meM ullekha prApta hote haiN| horA kA ullekha AyA hai| agastya nAmaka nakSatra ke udaya kA ullekha AyA hai| makara tathA mithuna rAziyoM kA saMketa diyA gayA hai / mRgazirA nakSatra evaM siMha rAzi kA ullekha kiyA gayA hai| svAti tathA citrA nakSatra se yukta AkAza kA varNana prApta hotA hai / makara, kulIra (karka) tathA mIna rAziyoM kA ullekha kiyA gayA hai| meSa, vRSa, tulA tathA dhanu rAziyoM evaM rohiNI nakSatra kA spaSTa ullekha prApta hotA hai| sUryagrahaNa kA ullekha kiyA gayA hai / sUryagrahaNa ke avasara para madirAvatI dvArA bhUmi-dAna karane kA ullekha kiyA gayA hai| sUrya ke dakSiNAyana hone kA ullekha AyA hai / makara saMkramaNa se prArambha hokara mIna saMkramaNa paryanta chaH mAsa taka sUrya dakSiNAyana rahatA hai|10 paurANika kathAyeM tilakamaMjarI meM paurANika kathAoM kA bhaNDAra bharA par3A hai jisase dhanapAla ke paurANika sAhitya ke gahana adhyayana kA patA calatA hai| rAmAyaNa mahAbhArata evaM purANa sabhI ke uddharaNa lie gae haiN| kahIM kathAoM kA nirdeza upamAoM, utprekSAoM, virodhAbhAsa Adi alaMkAroM ke mAdhyama se diyA gayA hai to kahIM paurANika vyaktiyoM, devI-devatAoM, rAjAoM, sAdhuoM, apsarAoM, rAkSasAdi kA kevala nAma mAtra se saMketa kiyA gayA hai| rAmAyaNa, mahAbhArata tathA purANoM se sambandhita 50 se bhI adhika vyaktiyoM, jinameM rAjA, devI-devatA, sAdhu, 1. tilakamaMjarI, pR 75, 76, 263 2. .."urdhvamukhyAM horAyAmagrata evaM jAtena -vahI, pR. 76 3. vahI, pR. 25, 56 gaganamiva makaramithunAdhyAsitm, -vahI, pR. 204 5. grahacakrAlaMkRte mRgabhAjisiMhobhAsite namastala iva......" -vahI, pR. 217 ___ zaranama iva svAticitrodayAndita ........ -vahI, pR. 371 7. mkrkuliirmiinraashisNkulen"......| -vahI, pR. 259 pramukha eva pravRttameSasya tatazcalitasarohiNIkadRSasya kvApi kvApi vibhAvyamAnatulAdhanuSaH prabhAta eva prasthitasya taarkaasaarthsy""""| -tilakamaMjarI, pR. 150 9. eSa dazasIra"....."sUryagrahaNaparvaNi devaagrhaarH| -vahI, pR. 182 10. dakSiNAyanAntadinakRta iva.... -vahI, pR. 202 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA pANDitya 59 apsarAyeM rAkSasAdi sammilita haiM, kI kathAyeM tilakamaMjarI meM AyI haiN| isase dhanapAla kI purANetihAsa sambandhI vyutpati kI jAnakArI prApta hotI hai| purANa tathA itihAsa se anabhijJa vyakti aise sthaloM kA artha nahIM jAna sakatA, jahAM paurANika kathAboM kA ullekha kiyA gayA hai / agastya ____ agastya muni ne sAtoM samudroM ke jala ko apane culuka meM bharakara pAna kara liyA thaa| isa prasiddha kathA kA aneka bAra ullekha kiyA gayA hai| agastya kI ghaTa se utpatti mAnI gayI hai / urvazI ko dekhakara mitrA tathA varuNa kA vIrya yajJa ke ghar3e meM gira gayA thA, jisase agastya evaM vaziSTha kI utpatti huii| kalaza-yoni, kumbhayoni, kuTaja (360) ye nAma bhI isI kathA kI ora saMketa karate haiN| tilakamaMjarI meM isa kathA kA saMketa tIna sthAnoM para diyA gayA hai| eka samaya sumeru kI spardhA se vindhyaparvata nirantara bar3hane lagA / devatAoM kI prArthanA para agastya muni usake pAsa gaye, taba vindhya unake pairoM meM girakara yAcanA karane lgaa| muni ne use apane lauTane paryanta usI avasthA meM sthira rahane kA Adeza diyA, ata: muni ke vacanAnusAra vaha Aja bhI usI sthiti meM sthita hai| isa kathA kA ullekha tilakamaMjarI meM anekadhA prApta hotA hai| 1. padmapurANa, prathama khaNDa 19; mahAbhArata, 3,105 2. (ka) ApItasaptArNavajalasya ratnodvAramiva tIvrodAnavegAnirastamagastyasya, -tilakamaMjarI, pR 23 (kha) kavalito'gastyaculukaspardhayeva........ . -vahI, pR. 249 (ga) grastasAgarAgastyajaTharasya khyAtiduHkheneva kSINakukSima....... -vahI, pR. 125 (gha) agastyajaTharAnalamiva pAnAvasaralagnam, - vahI, pR. 121 3. (ka) kalazayoniprasAdanAyAta....... -vahI, pR. 151 (kha) ........""kumbhayonineva / -vahI, pR. 262 mahAbhArata, 3,104 (ka) aprayatnabhagnasaMtatavadhiSu bhUbhRttadupnatinA.....""kumbhayoninava...... / -tilakamaMjarI, pR. 262 (kha) kalazayoniprasAdanAyAtavindhyazaila........ -vahI, pR. 151 (ga) abhyarthanApadezastambhitodayamagastyamunibhiyoddhamuccalitAbhivindhyazikharAvalIbhiriva........ - -vahI, pR. 82 (gha) merUmatsariNA .."vindhyagiriNeva pratidinaM pravardhamAnena.... -vahI, pR. 160 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana agastya nakSatra ke dakSiNa dizA meM camakane kA ullekha prApta hotA hai / 1 arjuna arjuna advitIya dhanurdhArI thA / 2 arjuna ne ziva se divyAstra kI prApti ke lie tapasyA kI, jisakI parIkSA karane ke lie ziva ne kirAta kA veza dhAraNa kiyA thA / abhimanyu 60 kaurava-pAMDava yuddha meM abhimanyu cakravyuha meM phaMsa gaye the| isa kathA kA saMketa prApta hotA hai | aMgada aMgada bAli kA putra thA / aMgadAdi vAnaroM ne trikUTa parvata ke pattharoM se setu kA nirmANa kiyA thA (pR. 135 ) / aMgada ke sugrIva kI senA meM hone kA ullekha kiyA gayA hai (pR. 55 ) / indra tilakamaMjarI meM indra sambandhI aneka kathAoM kA ullekha milatA hai / indra ke 25 paryAyavAcI zabda prApta hote haiM, jinase usakI bhinna-bhinna vizeSatAoM kA patA calatA hai / indra ke lie prayukta zabda - zakra (5,142), surendra (7,74375), zataRtu ( 7 ), vAsava ( 12,407), biDaujasa (14), purandara (30), trilokIpati ( 30 ), pAkazAsana ( 39, 62, 163), tridazapati ( 42 ), vRtrazatru ( 39 ), AkhaNDala (43, 71), tridazanAtha ( 44 ), surapati ( 42 ), indra (62), zatamanyu ( 78, 407), devarAja (99), vajrI (99), saMkrandana (105), amarapati (121), jambhAri (198), sahastrAkSa (225) puruhUta (236), svaNArthaM (262), madhavat (305), zatamakha ( 371 ) / indra svarga kA svAmi hai ( 230, 42, 44, 121, 262) tathA vaha sadA apane pada ke apaharaNake prati zaMkita rahatA hai (pR. 7, 24) / indra ke dvArA apane vajra se parvatoM ke paMkha kATa diye jAne kA aneka sthAnoM para ullekha AyA hai (pR. 71, 14, 35, 72, 262) 15 bhuvanatrayAbhinanditodayena kumbhayonineva" 1. 2. pArthavat pRthivyabhikadhanvI " vahI, pR. 36 3. 4. 5. ..dakSiNA dik / - vahI, pR. 262 tathA 25, 56 - vahI, pR. 95 -vahI, pR. 89 abhimanyuriva cakravyUhasya ....... avizanmadhyam tataH kruddhaH sahasrAkSaH parvatAnAM zatakratuH / pakSAMzciccheda vajreNa tataH zatasahasrazaH // - vAlmIki rAmAyaNa, sundarakANDa 1, 124 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA pANDitya indra ne jambha nAmaka daitya kA vadha kiyA thA (198 / indra ne balAdi asuroM ko parAjita kiyA thA (pR. 35) / indra kI patnI kA nAma zacI thA, jo puloma RSi kI putrI thI, ataH use pulomaduhitA bhI kahA jAtA hai| indra ke putra kA nAma jayanta thA (105) / indra viSNu ke jyeSTha bhrAtA the, ataH zacI ko lakSmI kI jyeSThajAyA kahA gayA hai / 1 indra kI nagarI amarAvatI hai (pR. 40) / indra kA vAhana airAvata hAthI hai (pR. 74) / eka hajAra netra hone se indra ko sahasrAkSa kahA gayA hai / indra ne nivAta evaM kavaca nAmaka asuroM ke sAtha yuddha kiyA thaa| indra tathA vRtrAsura ke prasiddha saMgrAma kA ullekha bhI prApta hotA hai / ataH tilakamaMjarI meM indra sambandhI vaidika evaM paurANika donoM kathAoM kA saMketa prApta hotA hai| urvazI yaha svarga kI pramukha apsarA hai / / airAvata yaha indra kA vAhana hai| isake aparanAma surendravAhana (74), airAvaNa (pR. 54, 121), zatamanyuvAhana (78) hai| airAvata kI patnI kA nAma abhrabhU hai (pR. 57) / airAvata para baiThe indra kA ullekha AyA hai (pR. 105) / airAvata kI samudra se utpatti huI thI tathA indra ne isakA apaharaNa kara liyA thA (pR. 54) / kapila kapila muni ne sagara ke putroM ko apane teja se bhasmIbhUta kara diyA thaa| isa kathA kA ullekha kiyA gayA hai| kubera yaha svarga kA koSAdhyakSa tathA navanidhiyoM kA svAmI hai (pR. 57) yaha uttara dizA kA adhiSThAtA kahA gayA hai (pR. 198) isake aparanAma dhanada (406), vaizravaNa hai 123, 198) / caitraratha nAmaka isakA vana hai / nalakUbara kubera 1. upanItazca janmanikumArajayantasya jyeSThajAyeti jAtapulakayA pulomaduhituH... -tilakamaMjarI, pR. 43 2. airAvatAdhirUDhaH sahasrAkSa iva sAkSAdupalakSyamAnaH, -vahI, pR. 105 3. nivAtakavacayuddhamiva muktAphalavandra......" -vahI, pR. 122 vRtramivopakaNThalagnavajAnuviddhaphenacchaTApahRtahRdayAsu....... ' -vahI pR. 122 vahI, pR. 42, 172, 312 zatamakhahRtarAvaNAdisahodarodanta..." - vahI, pR 54 7. vahI, pR. 9 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana kA putra hai (pR. 163) jo rUpa meM advitIya hai| alakApurI kubera kI rAjadhAnI hai (pR. 23) / kAmadeva . ziva ne apanI tapasyA bhaMga karane meM prayatnazIla kAmadeva ko apanI netrAgni dvArA bhasmIbhuta kara diyA thaa| isa kathA ke aneka sthAnoM para ullekha milate haiM (pR. 23, 104, 162, 248, 266, 276) / rati kI prArthanA se dravita hokara use punarjanma pradAna kiyA gayA, isa kathA kA bhI ullekha AyA hai|1 rati kAmadeva kI patnI hai, ataH use ratibhartu kahA gayA hai / (pR. 323) / kAmadeva ko puSpadhanvA tathA kusumAstra kahA gayA hai / use paMcabANa bhI kahA gayA hai kyoMki aravinda, azoka, cUva, navamAlikA tathA raktotpala ye pAMca puSpa usake bANa haiM / kumbhakarNa ___ yaha rAvaNa kA bhAI, dIrgha nidrA ke liye prasiddha thA (pR. 135, 1:6) / kRSNa kRSNa dvArA yamunA ke jala se kAliya sarpa ko khIMca nikAlane kI kathA kA ullekha prApta hotA hai (pR. 52) kumAra kumAra kArtikeya zara ke vana meM utpanna hue the (pR. 21) / kumAra kI mAtAeM kRttikAeM thii| garur3a yaha pakSiyoM kA rAjA kahA gayA hai (pR. 86) / yaha viSNu kA vAhana hai (pR. 86) / yaha saoNM kA zatru hai evaM unakA bhakSaNa karatA hai (pR. 122) isako tArkSya bhI kahate haiM (122) / jaTAyu ___ rAma dvArA jaTAyu ko nivApAMjali pradAna karane kA ullekha hai (pR. 135) / parazurAma ye jamadagni ke putra the, ataH inheM jAmadagnya kahA gayA hai| parazurAma dvArA apane pitA jamadagni kI mRtyu kA pratizodha lene ke liye 21 bAra kSatriyoM 1. makaraketorivAsya tvatprasAdAdavagatena punarUjjIvanena ratiriva kRtaarthaahmupjaataa| -tilakamaMjarI, pR. 347 2. vicakarSa saMkaSarNAnuja iva kAlindatanayAtaraMgAt kAliyam / -vahI, pR. 52 3. kRttikApuMjeneva kamArazabdavipralabdhena""tilakamaMjarI, pR. 100 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA pANDitya 63 kA vinAza kiyA gayA thaa| isa kathA kA ullekha tilakamaMjarI meM milatA hai|| parazurAma dvArA apane bANoM se kroMca parvata ke chedana kI kathA kA ullekha bhI kiyA gayA hai (pR. 8) / pArvatI pArvatI himAlaya kI putrI thI, ataH use acalakanyA (pR 22) zailarAjaduhitA (pR. 74) kahA gayA hai / gaNeza inake putra the (pR. 74) / ye ziva kI patnI hai (pR. 17) / pArAzara pArAzara dvArA dhIvarakanyA matsyagandhA se gAndharva vivAha kI kathA kA ullekha prApta hotA hai / rAjA pRthu ke Adeza se sumeru parvata ne go rUpI pRthvI se ratnAdi kA dohana kiyA thaa| isa kathA kA saMketa prApta hotA hai / bali bali ke dAna kI kIrti sarvatra phaila gayI thI (pR. 203) / viSNu ne apane paira se ise pAtAlaloka meM bheja diyA thA (pR. 2, 242) / balarAma ___ ye kRSNa ke anuja haiM (pR. 52) / hala dhAraNa karane se inakA nAma lAMgalI par3A (pR. 16) / balarAma ne apane hala se yamunA kI dhArA ko vRndAvana meM khIMca liyA thaa| isa kathA kA saMketa diyA gayA hai / brahmA __ brahmA kI viSNu ke nAbhikamala se utpati kI kathA kA ullekha kiyA gayA hai / ataH inheM puruSottamanAbhisuta (1) tathA kamalayoni (24) kahA gayA hai / anya nAma svayaMmbhU (6), prajApati (6, 12), brahmA (24), vidhi (24, 299, 176, 243, 313), vedhasa (36, 78), hiraNyagarbha (200, 206), vidhAtA 1. duvinItajJatriyanarendranihatasya janayiturjAmadagyamunikhi"" tilakamaMjarI, pR. 51 2. mahAbhArata, 1, 63 bhAgavatapurANa 1, 3 3. yojanagandhAmiva pArAzaraH"." -tilakamaMjarI, pR. 129 pRthupArthivopadezAtsumerUmukhyaH.." vahI, pR. 277 vAmanapurANa 5, 8-11 lAMgalIva kAlindIjalaveNikAH""sudUramAcakarSa / tilakamaMjarI, pR. 17 __ vahI, pR. 1, 241, 206 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana (248) diye gaye haiM / brahmA ke ca ra mukhoM kA varNana prApta hotA hai / 1 ataH inheM caturmukha kahA gayA hai / devI sarasvatI ko brahmA ke mukha meM sthita kahA gayA hai / mandAra mandAra parvata ke dvArA samudra kA manthana kiyA gayA thA (pR. 76) / mathana se thakita hokara mandAra kA krodhita honA (pR. 214), tathA suroM evam asuroM ke dvArA nirdayatApUrvaka AloDana se mandAra parvata kA thakanA (pR. 221) varNita kiyA gayA hai| mandodarI yaha rAvaNa kI patnI thii| (pR 135) / mainAka yaha himAlaya kA putra hai (pR. 5, 8) / indra dvArA parvatoM ke paMkha kATane para yaha samudra meM jAkara chipa gayA thA (pR. 5, 8) / isake samudra meM nivAsa kA ullekha kiyA gayA hai (pR. 100) / mainAka anya sabhI parvatoM ke madhya akelA pakSa sahita thA (pR. 102) / isake samudra meM chipa jAne para duHkhI himAlaya ke dvArA isake anveSaNa kA ullekha prApta hotA hai / mArIca mArIca dvArA svarNamaga kA rUpa dhAraNa karane kI kathA kA saMketa milatA hai (pR. 135) / mArUti hanumAna ke dvArA samudra ke laMghana kA ullekha huA hai (pR. 201) / hanumAna ke dvArA rAvaNa ke putra akSa kA vadha karane kI durlabha tathA aprasiddha kathA kA ullekha huA hai / tumbarU yaha svarga kA gAyaka eka gandharva hai (pR 42) / trijaTA trijaTA nAmaka rAkSasI ke rAma ke viraha se vyAkula sItA ke prati sakhI bhAva kA ullekha kiyA gayA hai (pR. 135) / 1. tilakamaMjarI, pR. 312 2. vahI, pR. 1,5 3. (ka) mainAkaviyogaduH kharUditahimAcalA jalamiva-vahI, pR. 203 (kha) mainAkamanveSTumantaH praviSTahimavateva... -vahI, pR. 8 .4 mArUtinA bhujabalena bhagno'kSaH, -tilakamaMjarI, pR. 135 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA pANDitya 65 trizaMku . . . . . . . trizaMku ke svarga evam pRthvI ke madhya AkAza meM adhomukha hokara adhara meM laTaka jAne kI prasiddha kathA kA saMketa diyA gayA hai (pR. 23) / trizaMku rAjAke dvArA vaziSTha putroM ke zrApa se cANDAla bana jAne kI kathA kA saMketa bhI prApta hotA hai / dhanvantari .. yaha svarga kA vaidya kahA jAtA hai (pR. 55, pR. 159) / isake samudra se utpanna hone kA ullekha milatA hai / nala . . . niSadha ke rAjA nala kI kathA prasiddha hai| rAjA nala kA ullekha pR. 13 para kiyA gayA hai| nala rAma kI vAnarasenA ke senApati nala nAmaka vAnara kA ullekha prApta hotA hai|' yama yaha mRtyu kA devatA hai| ise kRtAnta kahA gayA hai| yama kA vAhana mahiSa hai (pR. 237) / ise prANa curAne vAlA cora kahA gayA hai (pR. 410) / saMsAra kA anta karane ke kAraNa ise kRtAnta (52,346,410) tathA antaka (185), pretanAtha (318) kahA gayA hai| isake aparanAma dharmarAja (pR. 24) vaivasvata (120) kInAza (293,406) hai / yama ko yamunA ke bhrAtA ke rUpa meM varNita kiyA gayA hai (pR. 93,120,293) / yamarAja ko kRSNavarNa kA batAyA 1. rAmAyaNa, 1, 50-61 2, vahI 3. (ka) trizaMkoriva pranaSTAspRzyasaMnidhiparihAravAsanaH..."tilakamaMjarI, pR. 134 : (kha). trizaMkusaMparkajAzIcazodhanAya" -vahI, pR. 23 4. divyoSadhiriva mathanotthitasya dhanvantarevismRtAH, -tilakamaMjarI, pR. 159 5. mahAbhArata, AraNyakaparva 6. nalapRthuprabho'pyanalapRthuprabhaH, .. -avAhA tilakamaMjarI, pR. 13 7. ""senApaternalasya... -vahI, pR. 137 8. : (ka) Ajivipanna""yamadarzanAgatayA yamunayeva... ' vahI, pR. 93 . (kha) vaivasvatAnujAdehalAvaNyena liptAbhiH... -vahI, pR. 120 (ga) kInAzAnujAjalasrotasIva.. . -vahI, pR 293. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana gayA hai (pR. 24) / krodhita yama kI huMkAra evaM vakra bhra kuTi kA varNana kiyA gayA hai (86, 52) / yamarAja ke dUtoM kA ullekha kiyA gayA hai (pR. 40) / yamunA - yaha yama kI bhaginI hai (pR. 93,120,293) / balarAma dvArA isako apane hala se khIMca lene kI kathA kA ullekha kiyA gayA hai (pR. 17) / rammA yaha svarga kI apsarA hai (42,172,312) / indra kI sabhA meM rambhA ke lAsya nRtya kA ullekha AyA hai (pR. 42) / rAma rAma dazaratha ke putra the, ataH dAzarathi kahalAye (pR. 135) / rAma-rAvaNa ke yuddha kA ullekha kiyA gayA hai (pR. 135) / rAvaNa kA vadha karane ke kAraNa inakA dazAsyadamana (136) nAma pdd'aa| anya nAma rAmacandra (135) rAmabhadra (136) haiM / rAma dvArA samudra para setu nirmANa ke liye bANoM se samudra kA bhedana karane kI kathA kA saMketa diyA gayA hai|' rAma-rAvaNa yuddha meM vAnarasenA dvArA setu nirmANa kA saMketa (pR. 135) milatA hai / yaha laMkAdhipati rAkSasasamrATa thA (pR. 95) / rAvaNa dvArA pArvatI ko prasanna karane ke liye apanA sira kATakara dene kI kathA kA saMketa diyA gayA hai| rAvaNa dvArA sItA haraNa kI kathA kA ullekha hai| sItA kI udAsInatA se rAvaNa kA duHkhI honaa| va rAvaNa dvArA ziva kI upAsanA karane kA ullekha hai ( 122) / rAvaNa dvArA kailAza parvata ko apane hAthoM se uThA lene kI kathA kA saMketa milatA hai| rAhu dvArA candramA ko grasane kI kathA kA aneka bAra ullekha kiyA 1. (ka) dAzarathizaraphuzAnukazitatviSAm -tilakamaMjarI, 9 160 (kha) anapekSitarAmavizikhazikhizikhA'mbareNa""jalanidhinA.... -vahI, pR. 94 2. praNatyanAdarakupita pArvatIprasAdanArthamupakrAntadvitIyakaNThaccheda iva rAvaNaH tilakamaMjarI pR. 53 3. rAvaNAdivotpannaparadAragrahaNaHbhilASaiH.... vahI, pR. 134 4. jAnakIvamukhyaduHkhakSAmadazakaNTha""" vahI, pR. 135 5. paulastyahastollAsita kailAsamiva hasantam... vahI, pR. 239 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA pANDitya 67 gayA hai (pR. 203, 47, 87) / rAhu ko vidhuntuda evam saihikeya bhI kahA jAtA hai (pR. 203,87, 47) / lakmaNa yaha rAma ke bhrAtA evaM sumitrA ke putra the, ataH inheM sumitrAsuta (pR. 136) tathA saumitri (204) kahA jAtA hai| lakSmaNa kI patnI urmilA thii|' rAvaNa ke sAtha yuddha karate hue ye mUcchita ho gaye the| lakSmI yaha viSNu kI patnI hai (pR. 43) / isakI utpatti samudra-manthana se huI thI (pR. 205), ataH samudra kA usake prati vAtsalya darzita kiyA gayA hai (pR. 43) / meghavAhana dvArA rAjalakSmI kI ArAdhanA karane kA varNana kiyA gayA hai (pR. 34,46) / lakSmI zveta kamala ke Asana para baiThatI hai evam kamaloM ke vana meM nivAsa karatI hai (pR. 54) / lakSmI kA nivAsa sthAna padma nAmaka mahAhada kahA gayA hai (pR. 61) / vAsuki vAsuki nAga pAtAla kA adhipati hai (pR. 12, 57) / samudra-manthana ke samaya bali ne balapUrvaka vAsuki ko khIMcA thaa| vibhISaNa yaha rAvaNa kA kaniSTha bhrAtA thA (pR. 135) / isake dvArA rAma ko rAvaNa kI zakti ke viSaya meM sUcanA dekara sahAyatA kI gaI thI (pR. 136) / rAvaNa kI mRtyu ke pazcAt laMkA meM vibhISaNa kA saurAjya sthApita hone kA ullekha kiyA gayA hai (pR. 135) / viSNu tilakamaMjarI meM viSNu sambandhI aneka paurANika AkhyAnoM kA saMketa milatA hai / viSNu ke lie prayukta vibhinna zabda unakI bhinna-bhinna vizeSatAoM ko lakSita karate haiM / tilakamaMjarI meM viSNu ke nimna 19 paryAya diye gaye haiMpuruSottama (1), aja (2), viSNu (3), vAsudeva (11), acyuta (13, 120), kaMsadviSa (16), dAnavAri (20), saMkarSaNAnuja (52), asurAri (43, 122), hari 1. saumitricaritamiva vistAritomilAsyazobham, -vahI, pR. 204 2"zaktayA samiti sumitrAsutastha mUInipatanasthAnam, -vahI, pR. 136 3. vAsukirapi......."pAlayati pAtAlagarANi / -tilakamaMjarI, pR. 57 4. mathanAviSTe balihaThAkRSTavAsukIphaNApIThagalitaH... -vahI, pR. 122 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana (43, 121) rathAMgapANi (86), zAGgi (121), madhuripu (42, 122, 241), vaikuNTha (160, 234), kezava (200, 239), dAmodara (206), yavanakAla (234), trivikrama (240), murAri (351) / viSNu ke vibhinna avatAroM kA ullekha milatA hai| viSNu ne vAmanAvatAra meM apane pAda-traya se pRthvI, AkAza tathA svarga tInoM lokoM ko nApa liyA thA evaM bali ko pAtAla bheja diyaa| isa kathA kA ullekha pR. 2, 3 tathA * 42 para milatA hai / inake varAhAvatAra (pR. 15, 121, 234) kA ullekha milatA hai, jisake antargata inhoMne hiraNyAkSa kA vadha kiyA thA (pR. 121), inake dvArA kUrmAvatAra meM pRthvI ko uThAne kA saMketa milatA hai (pR. 121, 15) / viSNu ne matasyAvatAra meM samudra meM gire hue vedoM kA uddhAra kiyA thA / / viSNu ke narasiMhAvatAra kA ullekha milatA hai / inhoMne kaMsa kA vadha kiyA thA, ataH kaMsadviSa kahalAye (pR. 16) / viSNu sAgara meM zayana karate haiM (pR. 16, 20, 120, 121) / zeSanAga inakI zaiyyA hai (pR. 20) / kalpAnta meM viSNu kI yoga-nidrA kA ullekha kiyA gayA hai (pR. 20) / lakSmI-prApti ke lie inhoMne samudra-maMthana hetu maMdarAcala ko ukhAr3a liyA thA (pR. 11) / viSNu ko madhukaiTabha nAmaka rAkSasoM kA zatru vaNita kiyA gayA hai (pR. 12:, 122, 241) / viSNu ko zaMkha, cakra, gadA, khaDga tathA dhanuSa se yukta varNita kiyA gayA hai (276) / inakA zaMkha pAMcajanya, cakra sudarzana, kaumodakI gadA, nandaka khaDga hai tathA zAGga dhanuSa hai (pR. 276, 160, 121, 86) / viSNu kA vAhana garur3a hai (pR. 86) / samudra-manthana meM viSNu kI bhUjArUpI zRkhalAoM se mandarAcala ko bAMdhane kA ullekha kiyA gayA hai (pR. 239) / viSNu ke pAdAna se gaMgA ke udgama kI kathA kA ullekha kiyA gayA hai| viSNu ke udara meM samasta prANiyoM ke nivAsa kA varNana AyA hai / / vizvakarmA yaha svarga kA zilpI hai (pR. 220) / 1. : vidhehi vedoddhAriNaH zakulasya kelim....... -tilakamaMjarI, pR. 146 tathA 121 2. praur3hakesarimakarArita......... -vahI, pR. 121 3. trivikramamiva paadaagrnirgttripthgaasindhuprvaahm| .. -tilakamaMjarI, pR. 240 4. murArijaTharAvAsita iva vyabhAvyata samagro'pibhUtagrAmaH / -vahI, pR. 351 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA pANDitva , 69 sagara sagara ke 60, hajAra putroM kI kathA kA ullekha kiyA gayA hai / sUryavaMzI sagara rAjA ne sau azvamegha yajJa prArambha kiye jinameM ninyAnave yajJa pUrNa ho jAne ke bAda jaba sauvAM yajJa cala rahA thA taba indra ne apane pada ke china lie jAne ke bhaya se yajJa kA azva curAkara, pAtAla meM le jAkara kapila muni ke Azrama meM bAMdha diyA / sagara ke 60,000 putra usa ghor3e ko DhUMDhate-DhUMDhate jaba pRthvI khodakara kapila muni ke Azrama pahuMce, to use vahAM dekhakara ve muni ko hI apaharaNakartA samajhakara apazabda kahane lge| dhyAna bhaga hone para muni ke teja se ve bhI turanta jalakara bhasma ho gaye / isa kathA kA ullekha pR. 9 para kiyA gayA hai / jinakA punaroddhAra unhIM ke vaMzaja bhagIratha ne apanI tapasyA dvArA gaMgA ko svarga se pRthvI para lAkara kiyaa| isI kAraNa gaMgA bhAgIrathI khlaayii| satI ye ziva kI patnI tathA himAlaya kI putrI hai (pR. 5) / ziva kA apamAna hone para dakSa kI putrI satI dvArA AtmAhuti (pR. 395) dene kI kathA vaNita kI gyiihai| anyatra satI ke dvArA ziva ke zarIra meM praveza karane kA ullekha kiyA gayA hai| samudra manthana samudra manthana kI prasiddha kathA kA tilakamaMjarI meM anekoM bAra ullekha kiyA gayA hai (pR 43, 205, 54, 159, 58, 211, 76, 121, 122, 203, 204, 214, 221, 234 239) / samudra manthana se amRta kI utpatti huI thI (pR. 205), jisakA vitaraNa devatAoM meM kiyA gayA thA 4 airAvata kI samudra-manthana se utpatti evaM indra dvArA usakA apaharaNa (pR. 54), pArijAta vRkSa kI manthana se utpatti (pR. 54), samudra se kAlakUTa kI utpatti para devoM tathA dAnavoM kA saMbhramita hone (54) kA ullekha hai / candramA, kaustubhamaNi, sudhA, madirA ina sabakI prApti samudra-manthana se huI, ataH inheM lakSmI kA sahodara-samAja kahA gayA hai (pR. 54) / kAmadhenu kI kSIrasAgara se utpatti kA ullekha hai (pR. 58, 211) / divya azva ucca.zravasa kI 1. rAmAyaNa 1 1, 42-44, mahA. 3, 108, bhAga pu. 99 2. kapilakopAnalendhanIkRtasagaratanayasvargavArtAbhiva praSTuM bhAgIrathIm....... -vahI, pR.1 3. mainAkena mahArNave haratanau satyA pravezekRte, -tilakamaMjarI, pR. 5 4. pIyUSadAnakRtArthIkRtasakalAthisurasArthenamathanavirata ....... -vahI, pR. 43 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana utpatti bhI samuda-manthana se huI (pR. 121 ) / samudra se apsarAoM kI bhI utpatti g (q. 122) 1 sItA 70 yaha janaka kI putrI hai ata: jAnakI (pR. 135 ) janakaduhitA (pR. 136 ) tathA maithilI (pR. 135 ) nAma hai / ye rAma kI patnI thii| sItA kI agni parIkSA kI kathA kA ullekha kiyA gayA hai| rAkSasagraha meM nivAsa karane ke apavAda rUpa kalaMka ke nivAraNa hetu sItA kI agni parIkSA lI gaI / 1 sugrIva sugrIva rAma kA mitra thA / sugrIva kI senA meM tAra, nIla tathA aMgada the (pR. 55 ) 12 sugrIva dvArA sthApita zivira bhUmi kA ullekha kiyA gayA hai / (pR. 135 ) / zatrughna inakI patnI kA nAma zrutakIrti thA (pR. 13 ) / ziva ziva sambandhI aneka kathAoM kA ullekha kiyA hai| ziva ke liye prayukta zabda unakI vizeSatAoM ko prakaTa karate haiM (pR. 16) / zaMkara ke dvArA andhaka nAmaka daitya kA vinAza kiyA gayA (pR. 5,120, 185 ), ata: inheM andhakArAti kahate haiM / ziva ne gajAsura kA nAza kiyA (pR. 185, 87 ) tathA pralayakAla meM gajAsura ke carma ko dhAraNa kiyA (pR. 14), ata: inheM gajadAnavAri vizeSaNa prApta huA (pR. 87 ) / pralayakAla meM ziva ke mahAbhairava rUpa kA ullekha (pR. 14 ) kiyA gayA hai, unakA aTTahAsa (pR. 84), pralayakAla meM ziva kA tANDava nRtya (pR. 239) varNita kiyA gayA hai| ziva vizva ke saMhArakarttA kahe gaye haiN| ziva kA nivAsa sthAna kailAsa parvata hai (pR. 23) ziva kI jaTA meM ardhacandra (pR.. 23, 313, 44), ziva kA gaMgA ko apane sira para dhAraNa karanA (211) / ziva ke tRtIya netra se kAmadeva kA bhasmIbhUta honA (23, 104, 162, 248, 266, 276) Adi varNita kiye gaye haiM / ziva ne samudra manthana se nikale viSa kA pAna kara use kaNTha meM hI roka liyA, ataH ve kaNThekAla kahalAye | apanItarakSo gRha nivAsanirvAdakalaMkAyA janakaduhituH.... 1. 2. sugrIvasenAmiva sphurattAstrIlAMgadAm, 3. kaNThe kAlakUTakAlikAmiva kAlAgni kaNThe kAlasya .. - tilakamaMjarI, pR. 136 - vahI, pR. 55 - tilakamaMjarI, pR. 134 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA pANDitya 71 ziva ke dvArA arjuna kI parIkSA ke liye kirAta kA veza dhAraNa kiyA gayA thaa| isa kathA kA ullekha pR. 239 tathA 36 para prApta hotA hai isI ke AdhAra para ziva ko krIr3AkirAta kahA gayA hai (pR. 236) / dakSa ke yajJa meM pati kA apamAna hone para sati ne apanI Ahuti de dI, taba krodhita hokara ziva ne apane zarIra kI bhasma se dakSa ke yajJa kA nAza kara diyaa| isa kathA kA ullekha pR. 395 para prApta hotA hai| ziva ke zarIra para bhasma malane kA ullekha pR. 239 para kiyA gayA hai| ziva tathA pArvatI ke ardhanArIzvara rUpa kA varNana kiyA. gayA hai| tilakamaMjarI meM ziva ke nimnalikhita 23 nAma Aye haiM zaMkara (313), rudra, (5), hara (5, 101, 266, 225), sthANu (6), zUlapANi (12), mahAbhairava (14, 84), zAkamauli (16), vizAlAkSa (23), IzAna (23, 162, 276), viSabhAkSa (24), zyambaka (43, 137, 203, 211), zUlAyudha (397), gajadAnavAri (87), khaNDaparazu (87, 239). mRgAMkamauli (16), dhUrjaTi (104, 121), andhakArAti (120), ziva (198), Iza (800) nIlalohita (222), kaNThekAla (234), krIr3AkirAta (239), giriza (247) / zeSanAga yaha nAgoM kA rAjA hai| phaNirAja se mandaraparvata ke madhyabhAga ko bAMdhakara samudra kA manthana kiyA gayA thA (pR, 204) / bhujaMgarAja kA manthana ke zrama se thakita honA (pR. 203), zeSAhi (pR. 23), zeSanAga dvArA pRthvI ko apane phaNa para dhAraNa karane kA ullekha hai (pR. 54) / dArzanika siddhAnta dhanapAla vaidika evaM paurANika sAhitya ke atirikta darzanazAstra meM bhI pUrNataH niSNAta the| yaha tilakamaMjarI meM prayukta aneka dArzanika upamAoM, utprekSAoM tathA anya ullekhoM Adi ke vivecana se jJAta hotA hai| sAMkhya dhanapAla ne sAMkhya ke puruSa evaM prakRti, ina do pramukha tatvoM kA eka upamA ke prasaMga meM nirUpaNa kiyA hai| sAMkhyamatAnusAra avidyA ke kAraNa prakRti 1. dakSAdhvaradhvaMsibhasmAMgabhAsvareNa..... -vahI, pR. 395 2. (ka) ..."zambhorivArdhanArIzvarastha, -vahI, pR. 253 (kha)""zarIrAdhena labdhapriyAMgasa~gAmacalakanyAm... -vahI, pR. 313 (ga) bhavAnIva zaMbhodvitIyApi bharturekaM zarIramabhavat / -vahI, pR. 263 3. darzanAdeva cAso janmasahabhuvaM pumAniva sAMparikalpitaH prakRtimamuMcat / / -tilakamaMjarI, pR. 278 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana ke sAtha puruSa kA puSkarapalAzavat nirlipta sambandha hotA hai, kintu vivekakhyAti hote hI yahI puruSa triguNAtmikA sukhaduHkha mohasvarUpA prakRti se sambandha viccheda karake apane svarUpa meM sthita ho jAtA hai| isI siddhAnta kA saMketa dhanapAla ne prastuta prasaMga meM diyA hai / sAMkhya darzana meM satva, rajas, tathA tamoguNa yukta triguNakalpanA kI gaI hai| tilakamaMjarI meM satva tathA rajoguNa kA ullekha kiyA gayA hai| viSaya evaM jJAnendriyoM kA bhI ullekha milatA hai / yoga yoga zabda kA prayoga kiyA gayA hai / " citta kI vRttiyoM kA nirodha hI yoga hai / eka prasaMga meM kumbhaka prANAyAma kA saMketa prApta hotA hai| prANAyAma kA artha hai zvAsa aura prazvAsa kI gati ko vicchinna kara denaa| zvAsa bAharI vAyu ko bhItara khIMcane kI kriyA ko kahate haiM aura bhItarI vAyu ko bAhara nikAlanA prazvAsa kahalAtA hai / una donoM kA saMcaraNa na honA hI prANAyAma hai / kumbhaka prANAyAma meM vAyu ko bhItara hI stambhita kara diyA jAtA hai|' eka anya ullekha meM yogI dvArA svarUpa ke sAkSAtkAra kA varNana hai|10 jisase asamprajJAta samAdhi kA saMketa prApta hotA hai|11 anyatra bhI isakA saMketa 1. IzvarakRSNa, sAMkhyakArikA 64, 65 2. vahI, pR. 12, 13 3. sAtvikarapi rAjasabhAvApta khyAtimiH:... . -tilakamaMjarI, pR. 10 4. sparzagandhavarNa viSayasaukhyamiva, .. -vahI, pR. 335 5. evaM ca vikalIbhUtasakalendriyA' -vahI, pR. 335 6. tilakamaMjarI, pR. 9 7. yogazcittavRttinirodhaH . . pAtaMjalayogasUtra 1/2 8. aprayukta yogAmirekAvayava prakaTAnanamarutAmapi gati stambhayantImiH ..... -tilakamaMjarI, pR. 9 9. tasmin sati zvAsaprazvAsayorgativicchedaH -yogasUtra 2/49 10. yogIjJAnagocaraM cAtmano rUpamadhyakSaviSayIkurvanti, .. __ -tilakamaMjarI, pR. 45 11. tadA draSTuH svarUpe'vasthAnam -yogasUtra 1117, 18, 113 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA pANDitya diyA gayA hai| samAdhi kA ullekha milatA hai| dhyAna kA saMketa diyA gayA hai| dhyAna ekAgratA ko kahate haiM / padmAsana, apavarga, mokSAdi zabdoM kA ullekha kiyA gayA hai| vedAnta vedAnta ke vivartavAda kA do sthAnoM para saMketa prApta hotA hai| vivarta tathA pariNAma ye do siddhAnta prasiddha haiM / sAMkhya tathA yoga pariNAma ko mAnate haiM tathA vedAnta vivartavAda ko svIkAra karatA hai| vivarta atAtvika pariNAma ko kahate haiM jaise rajjukhaNDa meM sarpa kI pratIti / nyAya vaizeSika __vaizeSika mata kA do sthAnoM para ullekha milatA hai / vaizeSika mata meM dravya kI pradhAnatA tathA guNoM kI gauNatA mAnI gaI hai| kaNAda ke vaizeSika darzana meM dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya ina chaH padArthoM kI vyAkhyA kI gaI hai / isameM se dravya padArtha ko pradhAna evaM nitya mAnA gayA hai / dravya anya sabhI padArthoM kA AdhAra hone se pradhAna hai / ' dravya samavAyikAraNa tathA guNoM 1. ...kSaNadAsvapi samastavastujAtamupajAtayogijJAna iva vijJAta niravazeSavizeSamAvedayati / -tilakamaMjarI, pR. 130 2. tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyAmiva samAdhiH / -yogasUtra 313 3. gRhItagAr3hacintAmonazca dRr3hasamAdhistha iva -tilakamaMjarI, pR. 130. 4. avadhAnanizcalena cetasA paramayogIva.... -vahI, pR. 141 5. tatra pratyayakatAnatAdhyAna / -yogasUtra 312 6. (ka) nibaddhapadmAsanAm"" -tilakamaMjarI, pR. 217 (kha) AbadyapadmAsanAm vahI, pR. 255 (ga) baddhapadmAsano.... . -vahI, pR. 399 (gha) apavargacalitavIravargabhinnasUryamaNDalarUdhira pravAha iva -vahI, pR. 96 (Ga) viSamAzvamaNDalamedinaH prAptamokSAH, -vahI, pR. 89 7. (ka) asukRtasyeva vivarteH.... __ -vahI, pR. 126 (kha) antakamivopajAtagajavivartam, -vahI, pR. 185 ___ (ka) vaizeSikamate dravyasya kuuttsthnitytaa| -tilakamaMjarI, pR. 12 __ (kha) vaizeSikamate dravyasya prAdhAnyaM guNAnAmupasarjanabhAvo babhUva / / -vahI, pR. 15 9. mAdhavAcArya, sarvadarzanasaMgraha, pR. 400 .. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana kA Azraya hotA hai / dravya nI haiM, pRthvI jala, agni, vAyu, AkAza, kAla, dika, AtmA aura mana / nyAya-darzana kA ullekha kiyA gayA hai| tarka-vidhyA kA bhI nirdeSa diyA gayA hai| naiyAyikoM ko prAmANika tathA pramANavid kahA gayA hai / nyAyazAstra meM pramANoM kA nirUpaNa huA hai, ata: ise pramANazAstra bhI kahA gayA hai| pramANa kA aneka sthAnoM para ullekha AyA hai| pramANa kA lakSaNa hai-pramAkaraNaM pramANam arthAt pramA kA sAdhana pramANa hai / pramA yathArtha anubhava ko kahate haiM-yathArthAnubhavaH prmaa| ata: yathArthAnubhava ke sAdhana ko hI pramANa kahate haiM 6 nyAyazAstra meM cAra pramANa mAne gaye haiM-pratyakSa, anumAna, upamAna va zabda pramANa / ' samavAyikAraNa kA ullekha milatA hai / paTa kA samavAyikAraNa tantu hai / yatsamavetaM kAryamutpadyate tataH samavAyikAraNam / yathA paTasya tantuH / prameya kA ullekha kiyA gayA hai|' jJAtavya viSaya ko prameya kahate haiN| bauddha bauddhoM ke kSaNikavAda kA saMketa eka upamA ke antargata milatA hai / 10 bauddhoM ke anusAra padArthoM kA dvitIya kSaNa meM niranvaya arthAt nAza ho jAtA hai / baudoM ke zUnyavAda kA bhI ullekha AyA hai| bauddhoM meM mAdhyamika zUnyavAda ko mAnate haiN| 1. tatra samavAyikAraNaM dravyam / guNAzrayo vA / tAni ca dravyANi pRthivyapte. jIvAbhyAkAzakAladigAtmamanAMsi navaiva / -kezavamizra, tarka bhASA, pR. 170 2. nyAyadarzanAnurAgimiraraudraH.... -tilakamaMjarI, pR. 10 3. sattakavidyAmiva vidhinirUpitAnabadha pramANAm / -vahI, pR. 24 4. (ka) pramANavidbhirapyapramANavidya:"" -vahI, pR. 10 (kha) paramatajjJAH paurAH prAmANikAzca, -vahI, pR. 260 ___ vahI, pR. 10. 260, 24 6. kezavamizra, tarkabhASA, pR. 13, 14 7. pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni -nyAyasUtra, 11113 8. rItyupAdAnakAraH .... -tilakamaMjarI, pR. 234 9. kadAcita pramANaprameyasvarUpanirUpaNena... -vahI, pR. 104 10. yasya doSNi sphurada to pratIye vibudhavaH / bauddhatarka ivArthAnAM nAzo rAjJAM niranvayaH / / -vahI, pR. 16 11. bauddha iva sarvata; shuunydrshii| . -vahI, pR. 28 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA pANDitya 75 buddha ke dazabala nAmakA ullekha milatA hai| dAna, zIla, kSamA, avaurya, dhyAna, prajJA, bala upAya, praNidhi tathA jJAna, ina dasa baloM ke kAraNa buddha ko dazabala kahA jAtA hai| jaina eka upamA ke prasaMga meM jaina darzana kA ullekha milatA hai| jaina darzana ko Ahata-darzana bhI kahA gayA hai / "nagama" tathA "vyavahAra "jaina-darzana ke pAribhASika zabda haiM / jaina darzana meM jJAna ke do rUpa mAne gaye haiM, pramANa aura naya / pramANa kA artha vastu ke usa jJAna se hai, jaisI vaha svayaM hai aura naya kA tAtparya usa vastu ke jJAtA ke vizeSa prasaMga athavA sambandha meM jJAna se hai / naya vaha dRSTikoNa hai jisase ki hama kisI vastu ke viSaya meM parAmarza dete haiM / vastu ke aneka dharmoM meM se kisI eka dharma ke dvArA vastu kA nizcaya karane para naya kA jJAna hotA hai| naMgama naya tathA vyavahAra naya ye do naya ke bheda haiN| negama naya-kisI kriyA ke usa prayojana se sambandhita hai, jo usa kriyA meM AdyopAnta upasthita hai / jaise koI vyakti agni, jala, bartanAdi le jA rahA hai to yaha jJAta hotA hai ki vaha bhojana banAne jA rahA hai / yahAM anya sabhI kriyAyeM bhojana banAne ke prayojana se kI jA rahI hai| vyavahAra naya-yaha vyavahArika jJAna para AdhArita sarvasAdhAraNa kA dRSTikoNa hai / isameM vastuoM para unake mUrta rUpa meM vicAra kiyA jAtA hai aura unakI vyaktigata vizeSatAoM para jora diyA jAtA hai| isa prakAra yaha jJAta hotA hai ki dhanapAla ne bhAratIya darzana ke sAMkhya, yoga, vedAnta, nyAya-vaizeSika, boddha tathA jaina ina chaH siddhAntoM kA samyag adhyayana kiyA thA / anya zAstra dharmazAstra tilakamaMjarI meM dharmazAstra evaM usase sambandhita aneka ullekha prApta 1. .."bAladazabalanIlacchadakalApAcchAditAbhiH... -vahI, pR. 245 2. dAnaM zIlaM kSamA'caurya dhyAnaprajJAbalAni ca upAyaH praNidhiniM daza buddhabalAni ve|| -vahI, parAga TIkA bhAga 3, pR. 148 3. arddhadarzanasthitiriva naigamavyavahArAkSiptalokA, -tilakamaMjarI, pR. 11 4. mAdhavAcArya, sarvadarzanasaMgraha, pR. 104 5. zarmA, rAmanAtha, bhAratIya darzana ke mUla tatva, pR. 96 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana hote haiM / meghavAhana ke mantrigaNoM ko dharmazAstra kA jJAtA kahA gayA hai / 1 svayaM meghavAhana dharma ke prati pakSapAta rakhane ke kAraNa yajJAdi karmoM meM dharmAdhikArI kA sthAna grahaNa karatA thA / meghavAhana kI AjJA mAtra rAjya meM anyAya kA virodha karatI thI, usake dharmAdhikArI to dharma kI zobhA the / puruSArtha kA ullekha kiyA gayA hai / dharma, artha, kAma tathA mokSa puruSArthaMcatuSTaya mAne gaye / prathama puruSArtha dharma kA ullekha kiyA gayA hai| 5 76 deva RNa, RNi RNa tathA pitR RNa ina tInoM RNoM kA saMketa milatA hai | yajJa ke dvArA deva RNa se, vedAdhyayana ke dvArA RSi RNa se tathA putrotpatti dvArA pitR RNa se mukti prApta hotI hai / dharma, artha tathA kAma ko trivarga kahA jAtA hai / isa trivarga kA ullekha kiyA gayA hai | 7 janma ke dasaveM dina nAmakaraNa saMskAra kA ullekha kiyA gayA hai, kintu eka anya prasaMga meM janma ke gyArahaveM dina nAmakaraNa saMskAra niSpanna karane kA ullekha hai / 'pAraskara gRhyasUtra ke anusAra dasaveM dina nAmakaraNa kA vidhAna kiyA gayA hai - 'dazamyAmutthAya pitA nAma kuryAt' / manusmRti meM bhI kahA gayA hai ki janma ke dasaveM athavA bAharaveM dina putra kA nAmakaraNa karanA cAhie - 'nAmadheyaM dazamyA tu dvAdazyAM vAsya kArayet / ' janma ke gyArahaveM athavA bArahaveM dina bhI nAmakaraNa kA vidhAna hai - 'ekAdaze dvavAdaze vA pitA nAma kuryAt |' nAmakaraNa 1. sacivaloko'pi zrutatvAddharmazAstrANAm ..... - tilakamaMjarI, pR. 20 2. dharmapakSapAtitayA ca dvevadvijAtitapasvijanakAryeSu mahatsu kAryAsanaM bheje / 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. AjJavAnyAyaM nyaSedhayaddharmo dharmastheyAH, sakalapuruSArthasiddhibhiriva ........ mantharitaprathamapuruSArthasAmarthye " - vahI, pR. 19 - vahI, pR. 15 --vahI, 9 pU. - vahI, pR. 297 'rAjan ! adhvarasvAdhyAyavidhAnAdAnRNyaM gato'si naH / pitRRNAmapi gaccha' iti yAcitaprasUteriva prAdurbhUtadharmavAsanayA saMvihitairdevarSibhiH, - vahI, pR. 20 anayAsmAkamavilA trivargasampattiH, - tilakamaMjarI, pR. 28 samAgate ca dazame'hni kArayitvA " "harivAhana itizizornami cakra | vahI, pR. 78 atikrAnte ca dazame'nhi ....... malaya sundarIti me nAma kRtavAn / -vahI, pU. 263 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA pANDitya 77 para brAhmaNoM ko godAna evaM svarNadAna dene kA varNana kiyA gayA hai / / nAmakaraNa ke atirikta annaprAzana tathA upanayana saMskAra vedokta vidhi se sampanna kiye gaye the / usakA chaThe varSa meM upanayana saMskAra kiyA gayA thA / gandharva-vivAha kA ullekha AyA hai| malayasundarI kI mAtA gandharvadattA kA kusumazekhara ke sAtha gAndharva-vidhi se vivAha sampanna huA thaa| isI prakAra tAraka kA priyadarzanA se gAndharva-vivAha huA thA / isI prasaMga meM pratilobha vivAha kA bhI ullekha AyA hai| vaizya putra tAraka kA vivAha zadra kanyA priyadarzanA ke sAtha huA thA kyoMki duSkula se bhI sundara kanyAratna kA grahaNa karanA zAstrAnukUla hai|' pitaroM ko nivApa-dAna dene kA aneka bAra ullekha AyA hai / nivA. pAjjali tilodaka se dI jAtI thii| pita-tarpaNa kA bhI varNana AyA hai|10 paMcamI-zrAddha sampanna karane kA ullekha kiyA gayA hai / yAjJavalkya-smRti meM brahmacArI dvArA brahmasUtra dhAraNa karane kA vidhAna kiyA gayA hai-daNDAjinopavItAni mekhalA caiva dhArayet (1/29) / vidyAdharamuni 1. dattvAsamAropitAbharaNAH savatsAH sahasro gAH suvarNa ca...... -vahI, pR. 78 2. akhilavedoktavidhinA......"nivatitAnnaprAzanAdikasalasaMskArasya....... -vahI, pR. 78 3. avatIrNaM ca SaSThe ......"upaninye ca tebhya:........ -vahI, pR. 78-79 4.. tAmupayamyasamyagvihitena vivAhavidhinA gAndharveNa ........ -tilakamaMjarI, pR. 343 5. vahI, pR. 129 svajAtinirapekSastatrava........ -tilakamaMjarI, pR. 129 7. 'duSkulAdapi grAhyamaMganAratnam' ityAcAryavacanam ....... -vahI, pR. 129 (ka) vatsa, nivApadAnaridAnImAyuSmatAsaMbhAvitA smaH..."pitRbhiH, -vahI. pR. 20 (kha) dazarathAtmajena......"nivApAMjaliH, - vahI, pR. 135 (ga) nivApasalilAMjalibhiva pradAtum ....... -vahI, pR. 409 9. dattvA saMgarasamAptaprANebhyo......."tilodakaM nivApAMjalim........ vahI, pR. 97 10. puNyAsu kRSNacatudarzISu duvidhatakSatriyanarendranihatasya"....."karomi tarpaNam / -vahI, pR. 51 11. upakalpyamAnapaMcamIzrAdam, - vahI, pR. 64 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana 1 ne brahmasUtra dhAraNa kiyA thA vratAvasthA meM rAjA meghavAhana kuza- zayyA para zayana karate the / 2 naiSThika kA ullekha kiyA gayA hai / 3 78 dharmazAstra meM dAna kA atyanta mahatvapUrNa sthAna hai / tilakamaMjarI meM brAhmaNoM ko dAna dene kA aneka sthAnoM para ullekha hai / zrotriyoM ko dAna meM dI gaI savatsA gAyoM se rAjakula kI bAhyakakSA bhara gaI thii| 2 aparAdhI vyakti ko daNDita karane ke lie dharmazAstrapraNIta nigrahavidhiyoMkA ullekha hai, jinameM hAtha paira kATanA, deza nikAlA tathA gadhe para baiThAkara ghumAnA ye pramukha haiM 5 cAndrAyaNa vrata kA ullekha milatA hai / " putra kI kAmanA se aneka prakAra ke vrata dhAraNa karane vAlI anta:pura kI nAriyoM kA varNana prApta hotA hai / 7 zizujanma para SaSThI devI kI pUjA kA vidhAna kiyA gayA hai / harivAhana ke janma para SaSThI kI pUjA kI gaI thii| isI prakAra jAtamAtRpaTala kA lekhana tathA Aya vRddhA deva kI pUjA kA ullekha kiyA gayA hai / 10 putra janma ke chaThe dina rAtri jAgaraNa karane kA varNana milatA hai / II gAyatrImantra ke japa kA ullekha hai / 3 1. 2. 3. 4. 5. "prakaTopalakSamANabrahmasUtrAm, - tilakamaMjarI, pR. 24 -- vahI, pR. 61. vahI, pR. 34 prakalpitaM kuzatalpamagAt / pratipannanaiSThikocita kriyaH vahI, pR. 64 yadIdRze'pyaparAdhe nainamanyAyakAriNaM karacaraNakalpanena vA svadeza nirvAsanena vA rAmasamAropaNena vAnyena vA dharmazAstrapraNIta nItinA nigrahaNena vinayaM grAhayati / - tilakamaMjarI, pR. 112 cAndrAyaNAdivividhavratavidhiH - vahI, pR. 345 6. 7. putrakAmyantIbhirantaH purakAminIvidhIyamAnavividhavratavizeSam, - vahI, pR. 65 8. mAtRkAsu pUjyatamA sA ca SaSThI prakIrtitA zizUnAM prativizveSu pratipAlanakAriNI / tapasvinI viSNubhaktA kArtikeyasya kAminIm / - vahI, parAga TIkA, bhAga 2, pR. 185 -vahI, pR. 77 9. Aharata bhagavatIM SaSThIdevIm, 10. Alikhata jAtamAtRpaTalam ArabhadhvabhAryavRddhAsaparyAm, 11. atikrAnte ca SaSThIjAgare, - tilakamaMjarI, pR. 77 vahI, pR. 78 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA pANDitya paMcAgni tapa kA ullekha hai / anya pAribhASika zabdoM kA ullekha kiyA gayA hai / Ayurveda tilakamaMjarI meM Ayurveda kA ullekha kiyA gayA hai / Ayurveda meM pAraMgata vaidya harivAhana kI dekhabhAla karate the / isake atirikta sannipAta nAmaka vyAdhi / meghavAhana aizvarya rUpI sannipAta se vyAmorogoM meM pramukha kahA gayA hai / sannipAta kA ullekha aneka bAra kiyA gayA hita nahIM thA / sannipAta jvara ko jvara meM mRtyu kI prApti kA ullekha kiyA gayA hai / 7 mahApAtaka' tathA divya Adi dharmazAstra sambandhI galagraha nAmaka roga kA saMketa milatA hai / caraka ke anusAra jisa manuSya kA kapha sthira hokara gale ke andara ThaharA huA zotha utpanna karatA hai, use galagraha ho jAtA hai / 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 79 bahugulma nAmaka udara roga upavarNita kiyA gayA hai | 10 gulma hRdaya tathA nAbhi ke bIca meM saMcaraNazIla athavA acala tathA bar3hane ghaTane vAlI golAkAra graMthi ko kahate haiM / II Ayurveda meM gulma ke pAMca bheda batAye gaye haiM- ( 1 ) vAtaja (2) pittaja (3) kaphaja (4) tridoSaja tathA raktaja 112 yahAM vAtaja gulma kI ora saMketa hai| 8. 9. rAjayakSmA jise Ajakala TI. bI. kahate haiM, kA ullekha AyA hai | T 8 vahI, pR. 257 paMcatapaH sAdhanavidhAna saMlagnaiH vahI, pR. 12,253 vahI, pR. 15 sarvAyurvedapAragaibhiSambhi....... ajar3IkRtaH paramaizvaryasannipAtena, sannipAtajvarapura: sarArogA : .... dattadIrghanidrA mahAsannipAtAH, timInAM galagraha, ................. 10. yasya zleSmA prakupitastiSThatyantargale sthiraH / Asu saMjanayecchothaM jAyate'sya galagrahaH / / 11. vAta rogopahattamiva bahugulmasaMkulodaram, 12. bhAvaprakAza, bhAga 2, zloka 5 13. vahI, zloka 1 14. sakala vipakSa rAjarAjyakSmA'''''' vahI, pR. 236 -vahI, pR. 78 vahI, pR. 14 - vahI, pR. 376 vahI, pR. 89 tilakamaMjarI, pR. 15 - carakasaMhitA, 18/22 - tilakamaMjarI, pR 212 - tilakamaMjarI, pR. 163 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana tilakamaMjarI meM gaNita kA saMkhyAna zAstra ke nAma se abhihita kiyA gayA hai| rekhA gaNita kA saMketa bhI diyA gayA hai / rekhA gaNita ke lie kSetragaNita zabda pracalita thA / rekhA gaNita meM prayukta lamba, muja tathA karNa zabdoM kA ullekha hai| saMgIta tilakamaMjarI meM saMgIta sambandhI viSayoM evaM zabdoM kA bahulatA se prayoga huA hai / isameM saMgIta ke lie gItazAstra tathA saMgItajJa ke lie gAndharvika upAdhyAya zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai / saMgIta kI goSThI kA ullekha kiyA gayA hai tathA gAyaka ko gAthaka kahA gayA hai / 'saMgItakam' zabda kA do bAra prayoga kiyA gayA hai / gIta, nRtya tathA vAdya ina tInoM ko saMgItaka kahate haiM 'gItanRtyavAyatrayaM prekSaNArthe kRtaM saMgItakamucyate' rAga zabda kA aneka bAra prayoga kiyA gayA hai (pR. 18, 70, 186) viziSTa rAgoM meM paMcama tathA gAndhAra kA ullekha kiyA gayA hai| paMcama rAga ko sarvazreSTha kahA gayA hai / jisameM nAbhi se uThakara vAyu vakSa, hRdaya tathA kaNTha meM vicaraNa karatI huI madhyama sthAna ko prApta hotI hai use paMcama rAga kahate haiM / 1. saMkhyAnazAstreNeva navadazAlaMkRtena....... -vahI, pR. 229 2. kSetragaNitamiva lambamujakarNodbhAsitam, -vahI, pR. 24 3. gItazAstraparijJAnadUrArUDhagarvargAndharvikopAdhyAyaH....... - tilakamaMjarI, pR. 70 4. (ka) ... gItagoSThIsvaravicArA, -vahI, pR. 41 tathA 184 (kha) vahI, pR. 18, 174 5. AnatitazikhaNDinA dattamArjanamRdaMgastanitagambhIreNa svareNa saMgItakamiva prastAvayan"""" -vahI, pR. 34 tathA 268 6. vahI, pR. 70, 57, 42 7. paMcamazrutimiva gItInAm, -vahI, pR. 159 8. vAyuH samutthito nAbherUrohatkaNThabhUrdhasU / / vicaran madhyamasthAnaprAptyA paMcama ucyate / / -tilakamaMjarI, parAma TIkA, bhAga 2, pR. 172 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA pANDitya svara kA aneka sthAnoM para ullekha hai (41, 227, 372 ) / paMcama evaM SaDja svaroM kA ullekha kiyA gayA hai / jo zruti ke bAda hoM tathA anuraNAtmaka zrotrAbhirAma aura raMjaka ho, use svara kahate haiM / 2 svara sAta haiM - SaDja, RSabha, gAndhAra madhyama, paMcama, dhaivata tathA niSAda | 3 gIta kA anekadhA ullekha kiyA gayA hai / rAga yA jAti, pada, tAla tathA mArga - ina cAra aMgoM se yukta gAna gIta kahalAtA hai / 4 grAma zabda aneka bAra prayukta huA hai (186, 42, 57, 70 ) / grAma svarasaMghAta vizeSa ko kahate haiM / gAndhAra - grAma kA ullekha kiyA gayA hai / " mUrcchanA' zabda aneka bAra prayukta huA hai (pR.57, 120, 42 ) / gIti zabda kA ullekha huA hai| 8 sthAyI, ArohI tathA avarohI varNoM se evaM laya se yukta gAna-kriyA gIti kahalAtI hai / kekA-gIti kA alaMkRta pada ullekha AyA kAkalI - gIta, 13 hai / isake atirikta Aroha tathA avaroha, 11 tAla tathA laya 12 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. (ka) sUcyamAna paMcamasvarapravRttiH "" (kha) kriyamANaSaDjasvarAnuvAda iva...... (ga) SaDjAdisvaravibhAganirNayeSu "" saMgIta darpaNa, prathama khaNDa, 1/57 SaDja RSabhagAndhAro madhyamaH paMcamastathA / dhaivatazca niSAdazca svarAH sapta prakIrtitAH // .... 81 - tilakamaMjarI, pR. 227 - vahI, pR. 227 -vahI, pR. 363 - saMgItAdAmodara, tRtIya stabaka, pR. 30 kailAzacandra deva, bharata kA saMgIta siddhAnta, pR. 250 yathA kuTumbinaH sarve'pyekIbhUtA bhavanti hi / tathA svarANAM sandoho grAma ityabhidhIyate // -tilakamaMjarI, parAga TIkA, bhAga 1, pU. 120 tilakamaMjarI, pU. 42, 57 svara samUcchito yatrarAgatapratipadyate / mUrcchAnAbhiti tAM prAhu kavayo grAmasambhavAm // -- tilakamaMjarI, parAga, bhAga 2, 120 kalpatarutalaniSaNNa kina rArabdhagAndhAragrAmagItiramaNIyeSu, 11. kRtArohAvarohayAdRSTayA tAM vyabhAvayat vahI, pR. 142 12. 1.3. kinarakulAnAM kAkalI gIta mAkarSayati, kailAzacandra deva : bharata kA saMgIta siddhAnta, pR. 245 vinodayitumiva .....madhura ke kAgItibhiH ' - tilaka maMjarI, pR. 57 - tilakamaMjarI, pU. 180 - vahI, pR. 162 - vahI, pR. 169 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana gamaka, zruti, tAna Adi saMgIta ke pAribhASika zabdoM kA prayoga huA hai| sAta svaroM se unapacAsa prakAra kI tAnoM kI utpatti hotI hai| jahAM mUrcchanA ke prayoga ke lie vistAra kiyA jAya use tAna kahate haiM / citrakalA - tilakamaMjarI meM citrakalA se sambandhita aneka ullekha Ae haiM tathA inase yaha pramANita hotA hai ki usa yuga meM yaha kalA apane sarvotkarSa para thii| citrakalA ko AlekhyazAstra tathA citravidyA kahA gayA hai tathA citravidyA ke zikSaka ko citravidyopAdhyAya kahA hai / harivAhana ne citrakalA meM vizeSa nipu. NatA prApta kI thii| harivAhana tilakamaMjarI ke citra-darzana se hI usa para Asakta ho gayA thaa| harivAhana ne gandharvaka likhita tilakamaMjarI ke citra kI, citrakalA kI dRSTi se samyaka samIkSA kI thii| citra lekhana meM citta kI ekAgratA atyanta Avazyaka hai| citralekhA citrakalA meM atyanta pravINa thI, ataH tilakamaMjarI kI mAtA patralekhA ne use sundara AkRti vAle rAjakumAroM ke viddha citra banAne kA Adeza diyA thA / 10 viddha evaM avida yaha citrakalA ke do prakAra the| viddha citra ve hote the, jinameM vastu kA yathArtha citraNa hotA thaa| harivAhana ke citrapaTa para likhita viddha rUpoM kA rAjakanyAyeM apaharaNa karA letI thiiN|11 malayasundarI ne 1. spaSTamUrchanAgamakaracitam ........ -vahI, pR. 186 2. paMcamazrutimiva gItInAm, -vahI, pR. 159 3. kalamavikalagrAmatAnam" -vahI, pR 186 4. vistAryante prayogAyamUrcchanA shesssNshryaa| tAnAste'pyUnapaMcAzat saptasvarasamudbhavA / ' - tilakamaMjarI, parAga TIkA, bhAga, 3 pR. 41 5. tilakamaMjarI, pR. 177 6. vizeSatazcitrakarmANi vINAvAce ca prviinntaapraap| -tilakamaMjarI pR. 79 7. vahI, pR 162 8. vahI, pR. 166 kiM punshvintkaagrtaatishynirvrtniiycitrm| -vahI, pR. 171 10. tvaMhi citrakarmaNi paraM pravINA / ... ..."citrakauzaladarzanavyAjena darzaya nisargasundarAkRtInAbhavanigocaranarendrapradArakANAM yathAsvamaGkitAni nAmAmiryathAvasthitAni viddharUpANi / -vahI, pR. 170 11. "dvIpAntaramahArAja"citraphalakAropito viDaspo" kumAraH / -vahI, pR. 163 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA pANDitya 83 samaraketu ko eka bAra dekha lene ke bAda hI usakA citra banA liyA thA / kAMcI nagarI meM Akara samaraketu ne sundarI rAjakanyAoM ke viddha rUpoM kA avalokana kiyA thaa| citrakalA meM vidagdhatA ke lie citragati zabda prayukta huA hai / citralekhana meM prayukta nIle, pIle evaM pATala vargoM kA ullekha kiyA gayA hai / aMgulIyaka ke rasnoM se nikalane vAlI nIlI, pIlI tathA pATala varNa kI dyuti se AkAza meM mAno vaha (gandharvaka) rAjaputra ko prasanna karane ke lie dUsarA hI citra-nirmANa kara rahA thA / citra meM vibhinna raMgoM kA yathocita samAyojana kiyA jAtA thA / / tilakamaMjarI svayaM citrakalA meM atyanta pravINa thI, ataH malayasundarI ne harivAhana ko tilakamaMjarI se citrakalA ke viSaya meM prazna karane kA anurodha kiyA / sAmudrikazAstra sAmudrikazAstra ke jJAtA ko sAmudravid kahA gayA hai| tilakamaMjarI kI prastAvanA meM bhoja ke caraNoM ko saroja, kalaza, chatra ityAdi cihnoM se yukta kahA gayA hai| nimnalikhita cihnoM se yukta vyakti ko rAjA kahA gayA haichatraM tAmarasaM dhanU rathavaro dambholikUrmA'Gka zA vApIsvastikatoraNAni ca saraH paMcAnanaH pAdapaH / cakraM zaGkhagajosamudrakalazoprAsAdamatsyAyavA yUpastUpakamaNDalUnyavanibhRt saccAmaro darpaNaH / / bhoja ko hI lambI aura mAMsala bhujAoM vAlA kahA gayA hai / 10 sAmudrazAstra meM dIrgha bhujAoM ko prazasta mAnA gayA haiN| 1. yathAdRSTamAkAraM tasya nRpakumArasya saMcArya citraphalake........ -vahI, pa. 296 2. rAjakanyAnAM viddharUpANyAdarapravartitaH........ -vahI, pR. 322 3. tilakamaMjarI, pR. 165 4. nIlapItapATalaH..."citrakarmanarmanirmANabhambarekurvANaH -vahI, pR. 164 5. yathocitamavasthApitavarNasamudAyA....... -vahI, pR. 166 6. vahI, pR. 363 7. avitathAdezasAmudravidAkhyAtaprasavalakSaNAnAM........ -bahI, pR 64 8. vahI, pR. 6 tilakamaMjarI, parAga TIkA, bhAga 1, pR. 36 10. vahI, pR. 6 11. bAhUvAmavivalito vRttAvAjAnulambito pInI / pANI phaNachatrAko karikaratulyo samau nRpteH|| -sAmudrikazAstra, pR. 34 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana prazasta rekhAoM se yukta lalATa kA varNana kiyA gayA hai| chatra ke AkAra ke sira kA ullekha huA hai| __meghavAhana cakravartI ke cihnoM se yukta thA tathA usakA vakSasthala zrIvRkSa se cihinta thA / daNDa, aMkuza, cakra, dhanuSa, zrIvatsa, vana tathA matsya ye cakravartI ke cihna kahe gaye haiM daNDAkuzo caRcApo zrIvatsaH kulizaM tathA / matsyazcatAni cihnAni kathyante cakravatinAm // 4 harivAhana cakravartitva ke samasta lakSaNoM se yukta thaa| dAhine hAtha meM kamala, zaMkha tathA chatra ke cihna prazasta mAne gaye haiN| aMgUThe ke mUla kI sthUla rekhAoM se saMtAna viSayaka jJAna prApta hone kA varNana kiyA gayA hai| tilaka. maMjarI ke padacinhoM kA atyanta sundara varNana kiyA gayA hai| usakI pAdapaMkti zAstrokta pramANayukta tathA komalAvayavoM se yukta thii| vaha kamala, cakra, cAmara tathA chatrAdi ke sadRza nirantara gambhIra prazasta rekhAoM se aMkita thii| sAhityazAstra tilakamaMjarI meM sAhityazAstra sambandhI aneka viSayoM kA ullekha prApta hotA hai| prasAda, oja tathA mAdhurya, kAvya ke ina tIna guNoM kA ullekha kiyA gayA hai / sukavi kI vANI rItyAnusAra prasAda guNa se yukta kahI gaI hai / oja 1. atiprazastalalitalalATalekhAkSaram"" -tilakamaMjarI, pR. 51 2. chatrasadRzAkAra... -vahI, pR. 51 3. (ka) cakravatilakSaNaH sa khalu"rAjA meghavAhanaH, -vahI, pR. 39 (kha) pRthuzrIvRkSalAMchite vakSasi..." -vahI, pR. 39 harSacarita, raMganAtha kI TIkA sphuTavibhAvyamAnasakalacakravartilakSaNAm"." tilakamaMjarI, pR. 77 zlAghyazatapatrazaMkhAtapatralakSaNo dakSiNapANiH / -vahI, pR. 175 7.. (ka) aMguSThakAdipraznaM prati pravartayatA. -vahI, pR. 64 (kha) gRhItavAmakaratalAMguSThamUlasthUlarekhAsaMkhyAnAm.. -vahI, pR. 64 AgamoktapramANapratipannasakalasukumArAvayavAmabjacakracAmaracchatrAnukArAbhiranalpabahumiravicchinnanimnAbhi "prazastalekhAbhiH... -tilakamaMjarI, pR. 245 9. sukavivAcamiva mArgAnusAriprasannadRSTipAtAm... -vahI, pR. 24 8. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghanapAla kA pANDitya 85 tathA prasAda guNa kA ullekha milatA hai| madirAvatI ke varNana meM alaMkAra evaM mAdhurya guNa kA ullekha AyA hai| viratibhaMga nAmaka kAvya-doSa kA upanibandhana kiyA gayA hai| rAjA meghavAhana dvArA kaNThacheda ke prasaMga meM zoka tathA jugupsA nAmaka sthAyibhAvoM kA ullekha AyA hai| sveda, vaivarNya, vepayu, stambha Adi sAtvika bhAvoM kA varNana kiyA gayA hai / amarSa, mada, harSa, garva ugratAdi vyabhicArI bhAvoM kA nirdeSa kiyA gayA hai| harivAhana, samaraketu tathA unake mitroM ne mattakokila udyAna meM kAvyagoSThI kA Ayojana kiyA, jisameM pramukhata: citrAlaMkAroM kA vivecana kiyA gayA thaa| isa prasaMga meM sAhityazAstra sambandhI aneka pAribhASika zabdoM kA ullekha kiyA gayA hai| usa goSThI meM vidvAnoM kI sabhA meM prasiddha paheliyAM bUjhI gii| prahelikA kA eka anya sthAna para bhI ullekha kiyA gayA hai| usI goSThI meM binducyutaka, mAtrAcyutaka, akSaracyutaka zlokoM kI vivecanA kI gyii|10 binducyutaka meM bindu ke haTA diye jAne para, mAtrAcyutaka meM mAtrA haTAne para tathA akSaracyutaka meM akSara haTAne para dUsare artha kI pratIti hone lagatI hai| bindumatI 1. (ka) prasattimiva kAvyaguNasampadAm, -vahI, pR. 159 (kha) ojasvibhirapi prasanna :.... -vahI, pR. 10. (ga) samastAnekapadAapyojasvitAM vijahuH, -vahI, pR. 15 ujjhitAlaMkArAmapyakRtrimeNakAntisukumAratAdiguNaparigRhItenAMgamA dhuryeNa sukavivAcamiva sahRdayAnAM hRdayamAvarjantIm""" -vahI, pR. 71 3. kukavikAvyeSu yatighrazadarzanam, -vahI, pR. 15 4. atha bhImakarmAvalokana""sthAyibhiriva zokamayajugupsAprabhRtibhiH... -vahI, pR. 53 5. asAdhAraNadhairyazinAdAhitavrIDairiva sAtvikairapi svedavavarNyavepathustambhAriTabhirapAstasaMnidhiH, -vahI, pR. 53 avyAjasAhasAvajitamanovRttibhiriva vyabhicAribhiH "bhAvaH, -vahI, pR. 53 7. citrapadabhaGgasUcitAnekasundarodArArthA pravRttA kathaMcittasya citraalNkaarbhuuyisstthaakaavykosstthii| -tilakamaMjarI, pR. 108 8. tatra ca paThyamAnAsu vidvatsabhAlabdhakhyAtiSu prahelikAjAtiSu.. -vahI, pR. 108 9. vahI, pR. 394 10. bindumAtrAkSaracyutakazlokeSu' -vahI, pR. 108 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana kA ullekha bhI AyA hai / bindumatI meM zloka ke vyaMjanoM ke sthAna para bindu rakha diye jAte haiM aura a ko chor3akara anya svaroM ke cihna lagA diya jAte haiN| isameM binduoM aura svaroM ke cihnoM kI sahAyatA se zloka banAyA jAtA hai / ina sabake udAharaNa dharmadAsasUri ke vidagdhamukhamaMDana meM prApta hote haiN| goSThI meM vividha prakAra ke buddhikauzala se yukta praznottara kiye gaye / praznottara kA anyatra bhI ullekha AyA hai| gUDhacaturthapAda kA ullekha eka parisaMkhyA alaMkAra dvArA kiyA gayA hai| gUDhacaturthapAda meM zloka ke tIna caraNoM meM caturtha caraNa chipA rahatA hai| . vaidarmI rIti tathA jAti alaMkAra kA ullekha bhI AyA hai / / arthazAstra - arthazAstra kA aneka bAra ullekha kiyA gayA hai| senApati vajrAyudha ne arthazAstra meM niSNAta amAtyoM se parAmarza kara kAMcI kI aura prasthAna kiyA thaa| meghavAhana ke amAtyavarga ne samasta nItizAstroM kA samyag adhyayana kiyA thA / samaraketu ne nItividyA kA samyaka adhyayana kiyA thaa| samudra-yAtrA ke prasaMga meM samaraketu ke mukha se dhanapAla ne arthazAstra para tIkSNa vyaMgya kiyA hai| samaraketu ne apane karNadhAra tAraka se kahA ki vaha arthazAstra sammata mArga se prayANa ke pratibandhaka dezakAlAdi kAraNoM ko vighna kI AzaMkA se bhayabhIta maMtrI ke samAna akAraNa hI na darzAye / isI prakAra samaraketu kahatA hai ki phalAbhilASI 1. vahI, pR. 394 2. cintyamAneSu mandamatijanitanivedeSu praznottarapramedeSu" -vahI, pR. 108 3. kadAcitpraznottarapravahilakAyamakacakrabindumatyAdibhizcitrAlaMkArakAvyaH prapaMcitavinodaH, -vahI, pR. 394 4. gUDhacaturthAnAM pAdAkRSTayaH, . -tilakamaMjarI, pR. 15 (ka) vaidabhImiva rItInAm, . -vahI, pR. 159 (kha) jAti mivAlaMkRtInAm, - -vahI, pR. 159 6. senApatirarthazAstraparAmarzapUtamatimiramAnyaH shkRtkaaryvstunirnnyH....| -vahI, pR. 82 viditaniH zeSanItizAstrasaMhateH.... -vahI, pR. 16 adhItanItividham... __-vahI, pR. 114 9. maikAntato vinipAtamImantrIva yAtrAbhiyogabhaMgArthamarthazAstrapradarzitena varmanA dezakAlasahAyavaikalyAdIni kAraNAnyakAraNameva darzaya / -vahI, pR. 143 8. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA pANDitya 87 puruSa ko sadA anivAryataH nIti kA pAlana nahIM karanA cAhiye / vidhi ke sahAyaka hone para sAhasI puruSa kI anIti bhI phala pradAna karatI hai / rAjA meghavAhana ne nItizAstra meM vizeSa adhyayana kiyA thaa| samaraketu ko suvidita daNDanIteH' (pR. 102) kahA gayA hai / daNDanIti ko rAjA kI pratIhArI ke samAna batAyA gayA hai / nItizAstra ko buddhi ko tIkSNa karane vAlI kasauTI kahA gayA hai| do sthAnoM para rAjyanIti kA ullekha kiyA gayA hai| rAjyanIti ke samAna usameM varNa evaM samudAya ko yathAvidhi sthApita kara diyA gayA thA / rAjyanIti meM satrI arthAt guptacara ke dvArA pararASTra ke samAcAra dene para dhana kI prApti hotI thii| nItimArga ko tIna zaktiyoM se adhiSThita kahA gayA hai / ye tIna zaktiyAM prabhAva, utsAha tathA mantra haiM / SaDguNoM kA ullekha kiyA gayA hai| meghavAhana SaDguNoM ke prayoga meM catura thaa|10 sandhi, vigraha, yAna, Asana, dvaMghIbhAva va mantra ye chaH guNa kahe gaye hai / 11 meghavAhana ne cAroM vidhAoM meM nipuNatA prApta kI thii|12 ye cAra vidyAeM bAnvIkSikI, trayI, vArtA tathA daNDanIti hai / 13 eka anya prasaMga meM caudaha vidyAeM 1: phalAmilASiNA puruSeNa nakAntato nItiniSThena bhavitavyam / -tilakamaMjarI. pR. 155 2. vahI, pR. 155 3. anAyAsagRhItasakalazAstrArthayApi nItizAstreSu ... -vahI, pR. 13 4. sannihitadaNDanItipratIhArIsamAkRSTAbhiH ... -vahI, pR. 13 5. nItizAstrazANanizita nirmalaprajJA / .... -vahI, pR. 262 6. rAjyanItiriva yathocitamavasthApitavarNasamudAyA.. -vahI, pR. 166 7. rAjyanItiriva satripratipAdyamAnavArtAghigatArthA... -vahI, pR. 11 8. (ka) AyatizAlinImi: zaktibhiriva "nItimArgeNa - vahI, pR. 54 (kha) nItizAstranityavihitAsaktirvyakta~ktazaktitrayaH" - vahI, pR. 167 9. tisRmiH prabhAvotsAhamantrarUpaistribhi: kAraNarUdbhUtAbhiH zaktimiriva tilakamaMjarI, parAga TIkA, bhAga 1, -pR. 142 10. SAnaNyaprayogacaturaH, -tilakamaMjarI, pR. 13 11. "sandhizcavigrahaM yAnamAsanaM ca samAzrayam / dvaidhIbhAvaM ca saMvidyAnmantra. syaitAMstu SaDguNAn / " -tilakamaMjarI, parAga TIkA, bhAga 1, pR. 59 12. catasRSvapi vidyAsu labdhaprakarSaH, tilakamaMjarI, pR. 13 13. AnvIkSikI trayI vArtA daNDanItizca shaashvtii| vidyAzcaMtAzcatasrastu lokasaMsthitihetavaH / / -tilakamaMjarI, parAga TIkA, bhAga I, pR. 59 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana kahI gayI haiM / harivAhana ne dasa varSa kI avasthA meM sabhI upavidyAoM sahita caudaha vidyAoM kA jJAna prApta kara liyA thA / SaDGgoM sahita cAroM veda, mImAMsA, AnvIkSikI, dharmazAstra tathA purANa ye caudaha vidyAeM kahI gayI haiM / / 2 88 arthazAstra meM solaha varSa kI Ayuparyanta vidyAdhyayana kA vidhAna kiyA gayA hai / harivAhana ne solaha varSa kI Ayu taka vidyAdhyayana kiyA thA tathA SoDaSa varSa ke pUrNa hone para meghavAhana ne use apane rAjabhavana meM praviSTa kraayaa| 3 samaranIti ke anusAra yuddha meM parAjita hone para yoddhA apane zastra kA tyAga kara detA hai / 4 nIti ke anusAra yuddha kevala dina meM hI hotA thA tathA rAtri-yuddha vIra kSatriyoM ke lie heya mAnA jAtA thA / rAtri-yuddha ko sauptika yuddha kahate the / 5 rAtri yuddha nIti ke viruddha mAnA gayA hai / " kAmazAstra kAmazAstra evaM kAmazAstra sambandhita viSayoM kA bahulatA se ullekha kiyA gayA hai / kAmasUtra kA tIna bAra ullekha AyA hai / 7 kAmazAstra ke lie ratitantra zabda kA bhI prayoga milatA hai / meghavAhana dvArA ratisamara ke vistAra kA varNana kiyA gayA hai / danta-dazana, nakhakSata, kaca-graha tathA kara prahAra Adi 1. dazabhirabdezcaturdazApi vidyAsthAnAni saha sarvAbhirUpavidhAbhirvidAMcakAra / - tilaka maMjarI, pR. 79 SaDaGgavedAzcatvAro mImAMsA'nvIkSikI tathA / dharmazAstraM purANaM ca bidyA etAzcaturdaza || 2. 3. 4. tilakamaMjarI, pR. 93 5. 6. 7. 8. 9. - tilakamaMjarI, parAga TIkA bhAga 2, pR. 188 kAraNAya .... - tilakamaMjarI, atikrAnte SoDaze varSe harSanirbharo rAjA visarjitaM kSudrakSatriya lokasUtritaH sauptikayuddhamArgaH / ..... nAyaM kramo nayasya, (ka) ''sAkSAdiva kAmasUtra vidyAmi:, (kha) kAmasUtrapAragairapya vidita vaizikaH, (ga) kAmasUtradhyAtmazAstram, ratitantraparamparAparAmarza rasikamanasaH " vahI, pR. 17 pR. 79 -vahI, pR. 94 -vahI, pR. 95 -vahI, pR. 10 vahI, pR. 10 - vahI, pR. 260 vahI, pR. 107 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA pANDitya 89 kAmazAstrokta kriyAoM kA varNana kiyA gayA hai / 1 nau prakAra kI ratiyoM kA ullekha AyA hai| matta-kokila udyAna meM pravRtta kAvya-goSThI meM maMjIra nAmaka bandIputra ne tADapatra likhita eka anaMga-lekha prastuta kiyA thaa| yaha anaMga-lekha prastuta kiyA thaa| yaha anaMga-lekha eka saMkSipta prema-patra pratIta hotA hai, jisameM vivAha ke gupta sthAna kA saMketa diyA gayA hai| prathama darzana se prema kA AvirbhAva tathA usase utpanna hone vAle vikAroM kA varNana malayasundarI evaM samaraketu ke prathama milana ke prasaMga meM AtA hai / ratikAla meM vyakta striyoM ke zabda vizeSa "maNita" kA do bAra ullekha AyA hai / vAjIkaraNa nAmaka kAmazAstrokta pAribhASika zabda kA ullekha kiyA gayA hai| harivAhana samasta causaTha kalAoM meM pravINa thA / tilakamaMjarI ne samasta kalAoM meM nipuNatA prApta kI thii|8 nATyazAstra tilakamaMjarI meM nATyazAstra tathA nATyazAstra sambandhI viSayoM ke anekazaH ullekha prApta hote haiM, jo dhanapAla ke nATyazAstra se sambandhita vistRta jJAna kA paricaya pradAna karate haiM / nATyazAstra ke lie nATyaveda zabda kA prayoga kiyA gayA hai| ayodhyA ke nAgarikoM ko nATyazAstra kA abhyasta batAyA gayA hai / 10 naTa ke lie zailUSa zabda kA prayoga huA hai / 11 nartaka evaM nartakiyoM kA aneka bAra ullekha kiyA gayA hai / nartakiyoM ke lie lAsikAjana zabda bhI prayukta 1. (ka) nivedayitumiva dantacchadachedam, * -vahI, pR. 278 tathA pR. 17, 365 (kha) kathayitumiva nakhacchedavedagdhyam, -vahI, pR. 278 (ga) prapaMcayitumiva tADanakramam, -vahI, pR. 278 tathA pR. 15, 17 2. navarateSu badarAgAmirapi nIcarateSvasaktAbhiH, vahI, pR. 10 3. vahI, pR. 108-9 4. nilakamaMjarI, pR. 277-81 5. (ka) atizayitasuratapragalmakeralIkaNThamaNitam... -vahI, pR. 186 (kha) vidagdhakAminIkelimandiramiva maNitArAva... -vahI, pR. 215 vAjIkaraNayogopayogo vyAdhibheSajam, -vahI, pR 260 7. prathamasUnuvikalacatuHSaSTikalAzrayatayA... -vahI, pR. 362 8. labdhapatAkA kalAsu sakalAsvapi kauzalana batsA" -vahI, pR. 363 9. tilakamaMjarI, pR. 18 tathA 270 10. abhyastanATyazAstrarapyadarzitabhUnetravikAraH, -vahI, pR. 10 11. raMgazAlA rAgazailUSasya, -vahI, pR. 23 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilaka maMjarI, eka sAMskRtika adhyayana huA hai / 1 tANDava evaM lAsya nRtya kI ina donoM vidhiyoM kA anekadhA ullekha kiyA gayA hai / nATyazAstra sambandhI raMgazAlA 3 nATyazAlA, raMgabhUmi, 5 prekSAvidhi, prekSAnRtya, 7 nAndI, 8 Adi pAribhASika zabdoM ke aneka ullekha Aye haiM / svarga meM svayaM bharatamuni dvArA praNIta divya prekSAvidhi kA sajIva citraNa kiyA gayA hai / unnata prAsAda kI nATyazAlA meM raMgabhUmi racita kara svayaM bharatamuni ne divya prekSAvidhi kA Ayojana kiyA, jo svayaM dhvanita meSarUpI mRdaMgoM se manohara thI / eka kone meM baiThe tumbarU vINA para gAndhAra bajA rahe the / veNu para kinaragaNa svarga kI prasiddha mUrcchanA gA rahe the / rambhA raghu dilIpAdi prasiddha rAjAoM ke carita kA abhinaya kara rahI thI / isa prakAra samasta aSTAdaza dvIpoM ke rAjA divya nATyavidhi kA Ananda prApta kara rahe the / 90 rasa, abhinaya tathA bhAva kA ullekha prApta hotA hai / 10 sthAyibhAva, vyabhicAribhAva tathA sAtvika bhAvoM kA ullekha bhI kiyA gayA hai / 11 mugdhA evaM praur3hA ina do nAyikA bhedoM kA ullekha prApta hotA hai / 12 proSita bhatRkA evaM abhisArikA nAyikA bhedoM kA varNana bhI AyA hai / 13 nATya athavA nATaka ke dasa bhedoM kA ullekha evaM vIthi tathA Dima nAmaka bhedoM kA kathana kiyA gayA hai| 14 1. kuru saphalAni raMgazAlAsu lAsikAjanasya nijAvalokanena lAsyalIlAyitAni tilakamaMjarI, pR 61 2. vahI, pR. 61, 18, 87, 239 3. vahI, pR. 23, 61 4. vahI. pR. 41 vahI, pR. 57 vahI, pR. 57 7. vahI, pR. 75 8. vahI, pR. 76 9. bharatamuninA svayamAgatya ... prekSAvidhim / 10. (ka) kadAcidrasAbhinaya bhAvaprapaMcopavarNanena, (kha) abhinayanti samyagamineyamarthajAtam, (ga) Avahanti ca sahRdayahRdayavartino rasasya paramaM paripoSam .... 5. 6. 11. vahI, pR. 53 12. nisargamugdhApi prauDhavaniteva..... 13. vahI, pR. 296 tathA 121 14. asamyajJAtadazarUpakairiva sarvadADimIkRta vIthimi : - vahI, pR. 57 vahI, pR. 104 - vahI, pR. 268 - vahI, pR. 268 - tilakamaMjarI, pR. 128 vahI, pR. 370 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kA pANDitya . 91 isa kathana se dazarUpaka nAmaka racanA kA bhI saMketa milatA hai| isake racayitA dhanaMjaya, dhanapAla ke samakAlIna kavi the| nATya ke nATaka, prakaraNa, bhANa, prahasana, Dima, vyAyoga, samavakAra, vIthi, aMka, IhAmRga ye dasa bheda haiN| - rasa kI vRttiyoM evaM kaizikI vRtti kA ullekha AyA hai / rasa kI cAra vRttiyAM kahI gaI haiM, kauzikI, sAtvatI, ArabhaTI tathA bhaartii| kaizikI vRtti gIta, nRtya, vilAsAdi zRgAramayI ceSTAoM ke kAraNa komala hotI hai| uparyukta adhyayana se yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki dhanapAla bahumukhI pratibhA ke dhanI the| tilakamaMjarI unake vistRta zAstrIya jJAna tathA vyutpatti kA pratyakSa pramANa hai| ve na kevala rAmAyaNa, mahAbhArata, purANa vedavedAMgoM tathA vibhinna dArzanika siddhAntoM ke jJAtA the, apitu ve dharmazAstra, Ayurveda, gaNita, saMgIta, citrakalA, sAmudrikazAstra, arthazAstra, kAmazAstra, nATyazAstrAdi vibhinna viSayoM meM bhI pUrNa hastakSepa rakhate the| 1. nATakaM saprakaraNaM bhANaH prahasanaM DimaH / vyAyogasamavakArI vIthyaMkehAmRgA iti // -dhanaMjaya, dazarUpaka, prathama prakAza kArikA 8 2. tilakamaMjarI, kaizikImiva rasavRttInAm pR. 159 tadvacApArAtmikA nizcaturdhA, tatra kaishikii| gItanRtyavilAsAdya ma'duH zRMgAraceSTitaiH // -dhanaMjaya, dazarUpaka, dvitIya prakAza, kArikA 47 NO. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana kathA tathA AkhyAyikA vibhinna sAhityazAstriyoM ne gadya-kAvya ke do bhAga kiye haiM -kathA tathA AkhyAyikA / bhAmaha, daNDI, rudraTa, Anandavardhana tathA vizvanAtha ne apaneapane kAvyazAstrIya granthoM meM isa viSaya para vivecana kiyA hai / bhAmaha ke anusAra AkhyAyikA kI kathAvastu vAstavika tathA UdAtta hotI hai, jise nAyaka svayaM vaktA ke rUpa meM kahatA hai / yaha ucchavAsa nAmaka vibhAgoM meM vibhakta rahatI hai, jisake prArambha meM tathA anta meM bhAvI ghaTanAoM ke sUcaka padya vaktra tathA aparavaktra chaMdoM meM nibaddha hote haiM / kanyA haraNa, saMgrAma, viyoga tathA vijaya ke sUcaka kucha varNana isameM kavi kI apanI kalpanA se sammilita karatA hai / isake viparIta kathA meM na to vaktra aura na aparavaktra chaMda yukta padya hote haiM aura na hI ucchavAsoM kA vibhAga rahatA hai / kathA kA vaktA bhI nAyaka se itara koI vyakti hotA hai tathA kathAvastu kavi kI kalpanA se prasUta hotI hai / kathA saMskRta athavA apabhraMza bhASA meM likhI jAtI hai| isa prakAra bhAmaha ke anusAra kathAvastu, vaktA, vibhAga, chanda tathA bhASA, ye kathA va AkhyAyikA ke vibhAjaka tatva haiN| daNDI ne bhAmaha ke isa vargIkaraNa kI bar3e joradAra zabdoM meM AlocanA kI tathA kathA evaM AkhyAyikA ko eka hI gadya jAti kI do vibhinna saMjJAyeM batAyA / vastuta: bANabhaTTa ne kAdambarI tathA 1. bhAmaha, kAvyAlaMkAra 1, 25-29 2. daNDI, kAvyAdarza 1, 23-30 . 3. rudraTa, kAvyAlaMkAra 16, 20-30 __ Anandavardhana, dhvanyAloka 5. vizvanAtha, sAhityadarpaNa 7, 332-36 bhAmaha-kAvyAlaMkAra 1, 25-29 tatkathAkhyAyikaketyekA jAtiH sNjnyaadvyaangkitaa| -daNDI, kAvyAdarza, 1/23-30 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityaka adhyayana 93 harSacarita dvArA isa dvirUpa gadya arthAt kathA evaM AkhyAyikA donoM kA prathama nidarzana prastuta kiyA, jinheM lakSya graMtha mAnakara paravartI sAhityazAstriyoM ne gadya kI ina donoM vidhAoM ko vibhakta karane vAle lakSaNa sthApita kie / ruTa ke kAvyAlaMkAra se isakI puSTi hotI hai| rudraTa ne kAvya, kathA, AkhyAyikAdi prabandhoM ko do prakAra kA kahA hai- utpAdya tathA anutpAdya / utpAdya prabandha me kavi kalpanA prasUta kathA nibaddha rahatI hai, nAyaka prasiddha bhI ho sakatA hai athavA lpita bhii|1 prasiddha nAyaka vAle utpAdya prabandha ke lie TippaNIkAra namisAdhu ne mAghakAvya kA udAharaNa diyA hai tathA prakArAntara ke lie tilakamaMjarI tathA bANa-kathA ko urddhata kiyA hai / paravartI kaviyoM dvArA tilakamaMjarI kA yaha sarvaprathama prAmANika ullekha hai / isase siddha hotA hai ki 11vIM sadI ke uttarArddha meM tilakamaMjarI kathA ke rUpa meM atyanta prasiddha ho gaI thii| rUdraTa ne kathA kA lakSaNa karate hue kahA hai-kathA meM kavi ko sarvaprathama padyoM dvArA apane iSTa devatAoM nathA guruoM ko namaskAra karake saMkSepa meM apane kula kA varNana tathA svakartRva kA ullekha karanA caahie| tatpazcAt choTe-choTe tathA anuprAsa yukta gadya meM puravarNana pUrvaka kathA kI racanA karanI caahie| prArambha meM pramukha kathA ke avataraNa ke lie usase sambaddha kathAntara kA bhalI-bhAMti vinyAsa karanA cAhie / kanyAprApti (athavA rAjyalAbha Adi) usakA phala ho tathA zRMgAra rasa kA usameM bhalI prakAra vinyAsa kiyA jAya, saMskRta se bhinna bhASA hone para kathA padya meM nibaddha honI caahie| AkhyAyikA kA lakSaNa isa prakAra kiyA gayA hai-AkhyAyikA meM kavi ko (kathA ke samAna hI) devoM tathA guruoM ko namaskAra karake, unake rahate hue kAvya-racanA meM usakA utsAha nahIM hotA hai yaha kahate hue anya kaviyoM kI prazasti karanI caahie| isake pazcAt usakI racanA meM, rAjA ke prati bhakti, para-guNa saMkIrtana kI prakRti athavA anya koI spaSTa hetu batAye / tatpazcAt kathA 1. rUdraTa-kAvyAlaMkAra 16/3 2. namisAdhu kI TippaNI-prakArAntaramAha-kalpitA yuktA ghaTamAnotpattiryasya tamityaM bhUtaM nAyakamapi kutracitkuryAt AstAmitivRttam / atra ca tilaka maMjarI bANakathA vA nidarzanam / 3. rudraTa, kAvyAlaMkAra, 16-20 4. vahI, 16-21 vahI, 16-22 6. vahI, 16-23 7. vahI, 16-24 8. vahI, 16-25 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana ke samAna hI apanA tathA apane vaMza kA gadya meM hI paricaya dete hue AkhyAyikA kI racanA kare / sarga ke samAna hI ucchavAsoM meM usakA vibhAga kare, prathama ucchavAsa ke sivAya, jinake prArambha meM AgAmI ghaTanAoM kI sUcaka do zliSTa AryAoM kI racanA karanI cAhie / bhUta, vartamAna athavA bhAvI ghaTanAoM ke viSaya meM saMzaya utpanna hone para saMzayayukta vyakti ke sAmane anya kisI vyakti dvArA saMzaya kA nivAraNa karane hetu anyokti, samAsokti tathA zleSa meM se eka athavA do alaMkAroM vAle zlokoM kA pAThana karavAye / ye zloka AryA, aparavaktra, puSpitAgrA athavA viSayAnukUla anya chandoM meM (prAyaH mAlinI meM) racita hoM / rUdraTa dvArA likhita kathA tathA AkhyAyikA kA yaha vibhAga nizcita rUpa se bANa kI kRtiyoM para AdhArita hai / vastutaH sUkSma dRSTi se nirIkSaNa kiyA jAya to kathA tathA AkhyAyikA meM koI antara pratIta nahIM hotaa| tilakamaMjarI ke vivecana se bhI yahI siddha hotA hai / donoM kI zailI meM bhI koI antara nahIM hotA hai| donoM ko vibhAjita karane vAlI pramukha rekhA hai pratipAdya vastu, jo kathA meM kalpita hotI hai tathA AkhyAyikA meM itihAsa prasiddha / tilakamaMjarI : eka kathA . dhanapAla ne svayaM tilaka maMjarI ko kathA kahA hai-samasta vADmaya ke jJAtA hone para bhI jaina siddhAntoM meM nibaddha kathAoM ke prati kutUhala utpanna hone para pavitra caritra vAle rAjA bhoja ke manoraMjana ke lie adbhuta rasoM vAlI isa kathA kI racanA kii| aba dekhanA yaha hai ki kAvyazAstriyoM kI paribhASAoM kI kasauTI para yaha kitanI kharI utaratI hai / tilakamaMjarI ke prArambha meM 53 padyoM meM prastAvanA likhI gayI hai, inameM 26 padya pathyA chaMda meM, 13 zArdUlavikrIDita chaMda meM, 3 bhavipulA meM, 3 mavipulA meM, 2 upajAti meM, 3 vasantatilakA meM, 1 mAlinI, eka mandAkrAntA tathA eka navipulA chaMda meM race gae haiN| 53 padyoM meM kula 9 chaMdoM kA prayoga huA hai| ina padyoM meM sarvaprathama jina RSabhadeva tathA mahAvIra kI stuti kI gayI hai, tatpazcAt sarasvatI tathA kavi kI vANI kI stuti, satkavi-prazaMsA evaM durjana nindA tathA pracalita gadyazailI ke prati apanA abhimata prakaTa kiyA gayA hai| tatpazcAta dhanapAla ne apane pUrvavartI 17 kaviyoM kI prazaMsA kI hai, yahAM dhanapAla ne sAhityazAstra ke lakSaNa kA ullaMghana kiyA hai, kyoMki rudraTa ke anu 1. rudraTa-kAvyAlaMkAra, 16-26 2. vahI, 16-27 3. vahI, 16, 28-30 4. tilakamaMjarI, padya 50 + Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana sAra AkhyAyikA meM pUrvavartI kaviyoM ko namaskAra karane kA kathA meM / 1 isake pazcAt kavi ne apane AzrayadAtA paramAra padyoM meM prazasti likhI hai / tatpazcAt kathA racanA ke uddezya kA ullekha kiyA gayA hai, jisameM apane AzrayadAtA ke prati bhakti pradarzita kI gayI hai| yahAM bhI dhanapAla ne rUdraTa ke niyamoM ke viparIta AkhyAyikA ke lakSaNa kA kathA meM samAveza kiyA hai / 2 tadanantara dhanapAla apane vaMza kA saMkSepa meM do padyoM meM varNana karate hue svakartRtva kA ullekha karate haiM / isa prakAra dhanapAla ne 53 padyoM meM tilakamaMjarI kI prastAvanA likhI hai / isake bAda pUrI kathA gadya meM binA kisI vibhAga ke likhI gayI hai, jisakA prArambha nagara varNana se kiyA gayA hai / bIca-bIca meM prasaMgAnukUla kula 43 padyoM kA samAveza kiyA gayA hai / rUdraTa ke anusAra AkhyAyikA meM AryA, apakhavaja, puSpitAgrA tathA mAlinI chaMdoM meM padyoM kI racanA honI cAhie / tilakamajarI meM ye sabhI chada pAye gaye haiM, ataH dhanapAla ne yahAM bhI kathA ke niyamoM kA ullaMghana kiyA hai / 3 tilakamaMjarI kI kathA svaya dhanapAla dvArA nirmita hai, na ki itihAsa prasiddha / tilakamaMjarI kA pradhAna rasa zrRMgAra hai, jo nAyaka harivAhana dvArA anta meM nAyikA tilakamaMjarI kI prApti meM phalIbhUta hotA hai / yaha rUdraTa ke kathA-lakSaNoM ke anukUla hai / pramukha kathA meM samaraketu tathA malayasundarI ke prema rUpI kathAntara kA varNana kiyA gayA hai, jo pramukha kathA ko Age bar3hAne meM sahAyaka hotA hai tathA jise vibhinna kathA - mor3oM meM prastuta karake atyanta rocaka banAyA gayA hai / yaha bhI bhAmaha ke kathA-lakSaNa ke anukUla hai / tilakamaMjarI kI lagabhaga AdhI pramukha kathA harivAhana ke mukha se kahI gayI hai / 4 harivAhana kI kathA meM hI, jo samaraketu tathA harivAhana ke vidyAdhara nagara meM milane para prArambha hotI hai, malayasundarI kI kathA, gandharvaka kA vRttAnta Adi antarnihita haiM / bhAmaha ke anusAra kathA kA vaktA nAyaka se itara vyakti honA cAhie, kintu tilakamaMjarI meM kathA kA vaktA nAyaka harivAhana hI hai / 1. rUdraTa, kAvyAlaMkAra 16-24 rUdraTa, kAvyAlaMkAra 16-25 rUdraTa, kAvyAlaMkAra 16-30 tilaka maMjarI, pR. 241-420 ina sabhI bAtoM para vicAra karane se yaha pramANita ho jAtA hai ki dhanapAla ke samaya meM AlaMkArikoM dvArA kathA va AkhyAyikA ke viSaya meM bana ye gaye niyama zithila ho gaye the, tathA vidhAyeM paraspara kAphI ghula-mila gayI thI / viSaya-vastu ko AkhanAyikA ke anya bheda gauNa ho gaye the / 2. 3. 4. 95 gadya kI ye donoM chor3akara kathA tathA vidhAna hai na ki rAjAoM kI 12 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana dhanapAla kI bhASA-zailI zailI dhanapAla ne tilakamaMjarI kI prastAvanA meM kAvya-guNoM ke varNana ke vyAja se apanI gadya-zailI kA Adarza prastuta kiyA hai / 1 ina padyoM meM dhanapAla ne apane pUrvavartI gadya-kaviyoM ke gadya kI truTiyoM ko spaSTa rUpa se batAyA hai / dhanapAla ne kahA hai ki atidIrgha, bahutarapadaghaTita samAsa se yukta tathA adhika varNana vAle gadya se loga bhayabhIta hokara usI prakAra virakta hote haiM, jaise ghane daNDakavana meM rahane vAle aneka varNa vAle vyAghra se / ___ isa padya meM dhanapAla ne saMskRta gadyakAvya kI do pramukha vizeSatAoM, dIrgha samAsa tathA pracura varNana kI ora saMketa kiyA hai| samAsa ko saMskRta gadya kA prANa kahA gayA hai / samAsa ne adhikatama artha ko nyUnatama zabdoM meM vyakta karane kI sAmarthya pradAna kI hai| samAsa bahulatA oja-guNa kA pradhAna lakSaNa hai tathA oja gadya kA prANa hai| ata: daNDI ne kahA hai-"ojaH samAsamayastvametad gadyasya jIvitam / "3 isI oja guNa ke kAraNa gadya meM vicitra prakAra kI bhAvagrAhitA tathA gADhabandhatA kA saMcAra hotA hai / dhanapAla kA AvibhAva usa yuga meM huA thA jaba kAvya-kSetra meM kAlidAsa kI sarala-sugama svAbhAvika zailI ke sthAna para bhAravi, mAgha kI alaMkRta zailI pratiSThita ho cukI thI tathA gadya-kAvya ke kSetra meM subandhu, bANa tathA daNDI kI vikaTagADha bandhayukta gadya zailI apane caramotkarSa para thii| saptama zatI meM gadya kA jo pariSkRta rUpa ina tInoM gadyakaviyoM kI kRtiyoM meM dekhane ko milA, vaha usake pazcAt tIna zatAbdiyoM taka lupta prAyaHsA ho gayA / dazama zatAbdI se pUrva kisI uttama gadya racanA kA ullekha saMskRta sAhitya meM nahIM miltaa| dhanapAla ne isa abhAva kA anubhava kiyA tathA gadya ko pUnarjIvita karane kA zlAghanIya prayAsa kiyaa| isa prayAsa meM dhanapAla ne apane pUrvavartI kaviyoM ke gadya kI truTiyoM ko pahacAnA tathA apane gadya ko unase sarvathA mukta rakhA / dhanapAla ne paramparA se haTakara, jana-mAnasa ke adhyayana ke phalasvarUpa usakI ruciyoM ko dhyAna meM rakhate hue apanI vANI ko mukharita kiyA hai| yahI ullekha karate hue dhanapAla ne kahA hai ki daNDa ke samAna lambe-lambe samAsa tathA atyadhika vistRta varNana jana ke hRdaya meM virakti va bhaya utpanna karate haiM / isa kathana meM dhanapAla ne spaSTa rUpa se bANa kI zailI kI ora saMketa kiyA hai| aisA 1. tilakamaMjarI-prastAvanA, padya 15, 16, 17 2. akhaNDadaNDakAraNyabhAja: pracuravarNakAt / vyAghrAdivabhayAghrAto gadyAddyAvartate janaH / / 3. daNDI, kAvyAdarza, 1-30 -vahI, padya 15 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana 97 pratIta hotA hai ki dhanapAla kI isI upamA se prerita hokara vebara ne bANa ke gadya ko usa bhAratIya jaMgala ke samAna kahA hai jisameM yAtrI ke lie apanA rAstA sApha kiye binA Age bar3hanA kaThina hai, usa para bhI use aparicita zabdoM rUpI hiMsra pazuoM se bhayabhIta honA par3atA hai| dIrgha samAsa va pracura varNana ke samAna hI zleSa-bahulatA ko bhI dhanapAla ne kAvyAsvAdana meM bAdhaka mAnA hai| subandhu tathA bANa donoM ko zleSa atyanta priya haiM / subandhu kI dRSTi meM satkAvya vahI hai jisameM alaMkAroM kA camatkAra zleSa kA prAcurya tathA vakrokti kA sanniveza vizeSa rUpa se rahatA hai| subandhu ne svayaM bhI apane prabandha ko pratyakSarazleSamayaprapaMca vinyAsarvadagdhanidhi" banAne kI pratIjJA kI thii| subandhu vastutaH zleSa kavi hai tathA unhoMne apanI sArI pratimA zleSa se apane kAvya ko camatkRta karane meM hI lagA dii| subandhu ke samAna bANa ko bhI zleSa atyanta priya hai tathA ve bhI apane gadya ko nirantarazleSaghana banAne meM gaurava kA anubhava karate haiM, kintu subandhu kI apekSA bANa ke zleSa adhika spaSTa hai / jahAM subandhu kA Adarza gadya 'pratyakSarazleSamaya' hai tathA bANa kA Adarza gadya 'nirantarazleSa ghana' hai / vahIM dhanapAla ke gadya kA Adarza 'nAtizleSaghana' hai| ataH dhanapAla ne kahA hai-sahRdayoM ke hRdaya ko harane vAlI tathA sarasa padAvalI se yukta kAvyAkRti bhI atyadhika zleSa yukta hone para, syAhI se snigdha akSaroM vAlI kintu akSaroM ke atyadhika sammizraNa se yukta lipi ke samAna prazaMsA ko prApta nahIM karatI hai| dhanapAla kA gadya na to subandhu ke gadya ke samAna pratyakSazleSamaya hai aura na hI bANa ke gadya ke sadRza samAsoM se ladA huA va gADhabandhatA se maNDita hai| dhanapAla ne madhyama mArga kA anusaraNa karate hue apane kAvya ko samAsADhacatA va zleSa bahulatA se vibhUSita karane ke sthAna para subodha, sarala va yathArtha kA digdarzana karAne vAlI zailI se alaMkRta kiyA hai| ___ gadya-kAya meM gadya evaM padya kA ucita santulana bhI Avazyaka hai, kyoMki anavarata gadya nibaddha kathA zrotAoM meM nirveda ko utpanna karatI hai tathA padyabahula 1. kItha, e. bI. : saMskRta sAhitya kA itihAsa, anuvAdaka maMgaladevazAstrI, pR. 326 suzleSavakraghaTanApaTu satkAvyaviracanamiva, -subandhu, vAsavadattA 3. nirantarazleSaghanAH sujAtayo mahAsrajazcampakakuDmalairiva / navo'rtho jAtiragrAmyA zleSaH spaSTaH sphuTo rasaH / / ~~~bANabhaTTa, harSacarita 1-18 varNayukti dadhAnApi snigdhAMjanamanoharAm / nAtizleSaghanA zlAghAM kRtilipirivAznute / / -tilakamaMjarI, padya 16 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana campU bhI kathAvastu ke rasAsvAdana meM bAdhaka hotA hai / 1 ataH bIca-bIca meM padyoM se upaskRta gadya jahAM kAvya ke rasAsvAda ko dviguNita kara detA hai, vahIM padyoM kI bharamAra usameM bAdhaka bana jAtI hai| dhanapAla ne tilakamaMjarI ke prArambha meM gadya kA jo yaha Adarza upasthita kiyA hai, apane kAvya meM unhoMne usakA AdyopAnta nirvAha kiyA hai / ata: unakI bhASA atyanta pravAhamayI, prAMjala, ojasvI tathA prabhAvotpAdaka bana gayI hai| yadyapi kavi kisI eka hI varNana-zailI kA krItadAsa nahIM hotA, varNyaviSaya tathA prasaMga ke anusAra vaha apanI zailI ko parivartita karatA hai, kintu pramukhatayA pratyeka kavi kI varNana karane kI apanI eka zailI svataH hI bana jAtI hai| vRtti, rIti, mArga, saMghaTanA tathA zailI zabda samAnArthaka haiN| eka hI padArtha ko bhinna-bhinna AcAryoM ne bhinna-bhinna nAmoM se vyavahRta kiyA hai / udbhaTa ne jise vRtti kahA hai, vAmana ne use hI rIti kahA hai, kuntaka tathA daNDI ne mArga evaM Anandavardhana ne saMghaTanA kahA hai| udbhaTa ne apane kAvyAlaMkArasArasaMgraha meM tIna prakAra kI vRttiyAM kahI haiM, upanAgarikA, puruSA tathA komalA / vAmana ne inhIM tInoM rItiyoM ko vaidarbhI, gauDI tathA pAMcAlI nAma se abhihita kiyA hai| dhanapAla kI pratipAdya zailI vaidarbhI hai / vAmana ke anusAra vaidarbhI rIti to samasta guNoM se yukta hotI hai, parantu gauDIyA rIti meM kevala auja aura kAnti ye do hI guNa hote haiM aura pAMcAlI meM kevala mAdhurya tathA saukumArya ye do hI guNa rahate haiM / vAmana ke anusAra oja prasAdAdi samasta guNoM se yukta aura doSa kI mAtrA se rahita vINA ke zabda ke samAna manohAriNI vaidarbhI rIti hotI hai / mammaTa ne mAdhuryavyaMjaka varNoM se yukta vRtti ko upanAgarikA kahA hai / vizvanAtha 1. azrAntagadyasantAnA zrotRNAM nivide kthaa| jahAti padyapracUrA campUrapi kathArasam // -tilakamaMjarI, padya 17 2. sAdhA vaidarbhI gauDIyA pAMcAli ceti -vAmana, kAvyAlaMkArasUtra. 1, 2,9 3. samagraguNA vaidarbhI ojaH prasAdapramukhargaNarUpetA vaidarbhI nAma rItiH aspRSTA doSamAtrAmiH smgrgunngumphitaa| vipaMcIsvarasaubhAgyA vaidarbhI rItiriSyate / / -vAmana kAvyAlaMkArasUtra, 1, 2, 11 4. mAdhuryavyaMjakarvaNairUMpanAgarikocyate / -mammaTa, kAvyaprakAza, 9, 107 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana 99 ne samAsa rahita athavA alpa samAsa yukta, mAdhurya guNa ke vyaMjaka vargoM kI lalita racanA ko vaidarbhI rIti kA nAma diyA hai / dhanapAla ne tilakamaMjarI meM rItiyoM meM vaidarbhI ko hI sarvAdhika udbhAsita kahA hai / dhanapAla kI isa viziSTa zailI ko pradarzita karane hetu nIce kucha udAharaNa diye jAte haiM (1) yathA na dharmaH sIdati, yathA nArthaH kSaya vRjati, yathA na rAjalakSmIrUnmanAyate, yathA na kIrtimandAyate, yathA na pratApo nirvAti, yathA na guNAH zyAmAyante, yathA na zrutamupahasyate, yathA na parijano birajyate, yathA na zastravastaralAyante tathA sarvamanvatiSThat -pR. 19 (2) anayAsmAkamavikalA trivargasampattiH, anuvai jako rAjyacintAbhAraH, AkIrNA mahIspRhaNIyA bhogAH, saphalaM yauvanam ajanitavIDaH krIDArasaH, abhilaSaNIyAvilAsA:, prItidAyino mahotsavAH, ramaNIyo jIvalokaH -pR. 28 .. (3) ....... AcAramiva cAritrasya, pratijJAnirvAhamiva jJAnasya zuddhisaMcayamiva zaucasya, dharmAdhikAramiva dharmasya, sarvasvavAyamiva dayAyAH -pR. 25 pramukhatayA vaidarbhI rIti kA prayoga karate hue bhI dhanapAla vayaM-viSaya tathA prasaMgAnusAra pAMcAlI evaM gauDI rIti kA bhI Azraya lete haiN| dhanapAla ko vaidarbhI ke samAna hI pAMcAlI zailI ke prayoga meM siddhahastatA prApta hai| vibhinna prasaMgoM para ve isI zailI meM apane arthoM ko mukharita karate haiN| mAdhurya evaM sukumAratA yukta pAMcAlI zailI kahI gayI hai| pAMcAlI zailI meM gadya prAyaH pAMca yA chaH padoM vAle samAsa se yukta hotA hai| rAjazekhara ke anusAra pAMcAlI rIti meM choTe-choTe samAsa, kiMcit anuprAsa va upacAra kA prayoga hotA hai-yat....... ISadasamAsa ISadanuprAsabhupaMcAragarbha ca jagAda sA pAMcAlI rItiH / zabda tathA artha 1. mAdharyavyaMjakarvaNarUMcanA lalitAtmikA / avRttiralpavRttivAM vaidarbhI rItiriSyate // -vizvanAtha sAhitya darpaNa, 9, 23 vaidarbhImiva rItinAm -tilakamaMjarI, pR. 159 3. mAdhuryasaukumAryopannA pAMcAlI -vAmana, kAvyAlaMkArasUtravRtti 1, 2, 13 4. samastapaMcaSapadAbhojaH kAntivijitam / madhurAsukumArAMca pAMcAlI kavayo viduH / / -bhoja, sarasvatIkaNThAbharaNa, 2, 30 5. rAjazekhara kAvyamImAMsA, pR. 19 - Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana kA samAna gumphana pAMcAlI rIti kI viziSTatA hai| tilakamaMjarI meM zabda aura artha kA sundara samanvaya prApta hotA hai| vikaTa vastuoM ke varNana meM vikaTa padoM kA prayoga kiyA gayA hai tathA sukumAra prasaMgoM kI avatAraNA meM komala padAvalI Ayojita kI gaI hai / isa zailI ko nirdezita karane vAle kucha udAharaNa diye jAte haiM - .. (1) mRdupavanacalitamRdvikAlatAvalayeSu viyati vilasatAmasitAgurudhUpadhUmayoninAmAsAravAriNevopasicyamAneSvatinIlasurabhiSu gRhopavaneSu vanitAsaravaivi. lAsimiranubhUyamAnamadhupAnotsavA -pR. 8, 9 . (2, alikulavavANamukharayA zatamaravahRtarAvaNAdisahodarodantadAnApaprahitayA pArijAtadUtyeva snigdhasAndrayA mandAramanjaryA samAdhitakazravaNAm -pR. 54 ___(3) kvacidAvadahanAzliSTavaMzIvanadhyamANazravaNaniSThuravAtkArayA, kvacidakuNThakaNThIkhArAvacakitasAraMgalocanAMzuzArayA, kvacittastalAsInazabarIviracyamAnakarikumbhamuktAmi: zabalaguMjAphalaprAlambayA -pR. 200 ___ vaidarbhI tathA pAMcAlI ke samAna hI dhanapAla ne tilakamaMjarI meM gauDI zailI ko bhI prasaMgAnusAra prayukta kiyA hai / aTavI varNana, vaitADhya varNana tathA yuddha varNana meM isake udAharaNa spaSTa rUpa se dekhe jA sakate haiM / kucha udAharaNa nimnalikhita haiM (1) muktamadajalAsArakarighaTAsaharanameghamaNDalAndhakAritASTavigbhAgeSu ghanastanitaghargharaghUNAnirathanirghoSeSu darpotpataptadAtika ratalatulitataravAritaDillatApratAnavanturitAntarikSakukSiSu pracaNDAnilapraNunakarakopalaprakarapAtamukharasaptiracarapuTadhvAnanitajagajjvareSu -pR. 16 ___ (2) ... .."samatsarasubhasiMhanAvabadhirIkRtAmyarNavAsijanakarNadhoraNinIranghrapASANakSepakSaNamAtrasthalIkRtAmbaratalAni nirdayaprahatatUryakhapayAsitakAtarakarazastrANi yantra vikSiptAgnitaptatailacchaTAvighaTAmAnavikaTapadAtigumphAni -pR. 83 (3) ... kvacitpralayavAtavidhUtapuSkarAvartakameghamuktaM : kvacitkulizakarkaza hiraNyAkSavalomidhAtadalitamahAvarAhadaSTrAGka rocchalite: kvacitkamaThapatipRSThakaSaNotthapAvakapradIptamandaranitambaveNustamvaniSThacUtaH -121 lambe-lambe samAsoM se yukta tathA utkaTa padoM se yukta gauDI zailI kahalAtI hai / vAmana ke anusAra oja aura kAnti nAmaka guNoM se yukta gauDI zailI hoto 6. zabdArthayoH samo gumphaH pAMcAlIrItiriSyate / zIlAbhaTTArikA vAci bANoktiSu ca sA yadi // -jalhaNa, sUktimuktAvalI, padya 27 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana 101 hai|1 gADhapadabandhatA ko oja kahA gayA hai / 2 mammaTa ne bhI oja ke prakAzaka varNoM se yukta vRtti ko parUSA kahA hai / dhanapAla ne gauDI rIti kA prayoga vikaTa prasaMgoM ke varNana meM hI kiyA hai / sAhityazAstra ke anusAra gadya ke cAra prakAra haiM-muktaka, vRttagandhi, utkalikAprAya tathA cUrNaka / muktaka gadya samAsa rahita hotA hai, vRttagandhi meM padya kA aMza hotA hai. utkalikAprAya dIrgha samAsoM se maNDita hotA hai tathA choTe-choTe samAsoM vAlA gadya cUrNaka kahalAtA hai| utkalikA gadya zailI ko taNDaka bhI kahA jAtA thA evaM samAsarahita muktaka zailI ko Aviddha bhI kahA jAtA thA / tilakamaMjarI meM yadyapi cAroM prakAra kA gadya prayukta huA hai, kintu dhanapAla ne prAya: cUrNaka arthAt choTe-choTe samAsoM vAlI gadya zailI kA hI adhika upayoga kiyA hai / nIce ina sabhI zailiyoM ko udAhRta kiyA jAtA hai| muktaka-yaha gadya samAsa rahita hotA hai. jahAM bhI tilakamaMjarI meM saMvAdatatva kI pradhAnatA hai athavA bhAvatatva kI pradhAnatA hai, vahAM yaha zailI pAyI jAtI hai / dhanapAla ne saMvAdoM meM samAsarahita sarala bhASA kA prayoga kiyA hai yathA vetAla tathA meghavAhana, lakSmI tathA meghavAhana evaM malayasundarI tathA vicitravIrya ke sNvaad| yathA (1) narendra, na vayaM pakSiNaH na pazavaH na manuSyAH / kathaM phalAni mUlAnyannaM cAharAmaH / kSapAcarAH khalu vayam __ -pR. 50-51 (2) idaM rAjyam, eSA meM pRthvI, etAni vasUni, aso hastyazvarathapadAti prAyo bAhya paricchadaH, idaM zarIram -pR. 26 1. oja : kAntimatI goDIyA mAdhurya saukumAryorabhAvAt samAsabahulA atyulvaNapadA ca / - vAmana, kAvyAlaMkArasUtravRtti, 1/2/12 2. gADhapadabandhatvabhojaH -vahI, 3/1/5 3. ojaH prakAzakaistaistu parUSA --mammaTa, kAvyaprakAza, 9/80 vRttagandhojjhitaM gadya muktakaM vRttagandhi ca / mavedutkalikAprAyaM cUrNakaM ca caturvidham / / Adya samAsarahitaM vRttabhAgayutaM param / anya dIrghasamAsADhyaM turya caHlpasamAsakam / / -vizvanAtha, sAhityadarpaNa, 6/330-32 5. agravAla vAsudevazaraNa, kAdambarI : eka sAMskRtika adhyayana, pR 15 6. vahI, harSacarita : eka sAMskRtika adhyayana, pR. 4 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana (3) sa vAraNa: zrAnta iva supta iva, kolitazca, galitacaitanya iva, -q. 186 likhita iva -q. 90 kSaNamAtramabhavat / (4) ativegavyApRto'sya tatra kSaNe prota iva tUNImukheSu, maurvyAm, utkIrNa iva puMkheSu, avataMsita iva zravaNAnte (5) kSaNaM bAhuzirasi, kSaNaM kRpANadhArAmmasi, kSaNamAtapatre, kSaNaM madAdhvajeSu, kSaNaM cAmareSkurutaH / g. 91 harivAhana dvArA varNita samasta vRttAnta sunakara samaraketu kI jo manodazA huyI, usakA dhanapAla ne atyanta svAbhAvika citra isI zailI meM khIMcA hai- sa tuna kAM cidekSat, na kicidAbhASat, na kasyacidvacanamazRNot na kasyacit prativacaH prAyacchat / kevalaM vaMcita iva, chalita iva, muSita iva kenA'yyAvezita iva ... - pR. 420 komala padoM kI yojanA isa zailI kI viziSTatA hai / yathA - muhurghA - vitvA dukUlAMcale dhAryamANa, muhuH prasAyaM bhujalate pRSThataH pariramyamANaM, muhurnipatya pAdayoH prasAdhamAnaM - pR. 397 -- cUrNa - dhanapAla ne tilakamaMjarI meM prAyeNa isI zailI kA prayoga kiyA hai / eka dRSTAnta prastuta hai - kurUta haricandanopalepahAri mandirAGgaNam, racayata sthAnasthAneSu ratnacUrNasvastikAn datta dvAri nUtanaM cUtapallavadAma - pU. 77 utkalikAprAya - tilakamaMjarI meM jahAM bhI varNana tatva kI pradhAnatA hai, yathA ayodhyA - varNana, meghavAhana-varNana, yuddha varNana, vetAla-varNana, kAmarUpa - deza varNana, aTavI - varNana, adRSTa sarovara-varNana, ArAma varNana, Ayatana varNana, vaitADhya varNana Adi sthaloM para isa zailI kA pracuratA se upayoga kiyA gayA hai / dhanapAla kI yaha viziSTatA hai ki varNana sthala para bhI isa zailI ke bIca-bIca meM choTe-choTe vAkyoM kA prayoga karate haiM, tathA nirantara adhika lambe-lambe samAsoM se varNana ko jhila nahIM banAte | yuddha jaise vikaTa prasaMga meM bhI yahI pravRtti dRSTigocara hotI hai / 1 udAhAraNArtha - parasparavadhanibaddhaka kSayozca prasRtaramasottAlagajadAnavArigarta tridazadArikAnviSyamANaramaNasArtho nipItanakhazA visvaravisArizivA phetkAraDAmara : satArakA varSa iva vetAladRSTimi: solkApAta iva nizitaprAsavRSTibhiH sanirghAtapAta iva gadAprahAraiH varNana zailI - dhanapAla jaba athavA kisI viziSTa sthAna kA citra lambe vAkya meM usake pramukha svarUpa kA yena yasmin Adi sarvanAmoM se prArambha hone vAle vAkyoM dvArA usake svarUpa kA "q. 87 kisI viziSTa vyakti kA varNana karate haiM prastuta karate haiM, to prAya: pahale ve eka pratipAdana karate haiM, tatpazcAt ya:, yam, 1. tilakamaMlarI, pR. 82-93 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana 103 vistRta varNana karate haiM / yathA meghavAhana ke varNana meM- "tasyAM ca""sArvabhaumo rAjA meghavAhano nAma" isa lambe vAkya se usakA prathama paricaya diyA gayA hai / tadanantara yasya, yaH, yasmin se prArambha hone vAle sAta vAkyoM dvArA usakI anya vizeSatAoM para prakAza DAlA gayA hai| isa varNana ko aura adhika vistRta banAne ke lie tathA viSaya kA pUrA-pUrA spaSTa citra khIMcane ke lie Age usane kadAcit zabda se prArambha hone vAle 13 vAkyoM kI racanA kI, jisameM meghavAhana ke anya kriyA-kalApa va manoraMjana ke sAdhanoM kA varNana kiyA gayA hai| isI prakAra ayodhyA nagarI ke varNana meM pahale "asti rabhyatAnirasta..."yathArthAmighAnA ngrii|" isa lambe vAkya se usake mukhya svarUpa kA digdarzana karAyA gayA hai, tatpazcAn yA, yasyAH, yasyAm yatra vAle 9 vAkyoM se usakA saMzliSTa citra khIMcA gayA hai| varNana prasaMgoM meM sarvatra yahI vRtti dRSTigata hotI hai / bhASA tathA saMskRta bhASA para adhikAra ... bhASA-kavi citrakAra apane hRdayagata bhAvoM ko bhASA rUpI raMgoM se raMgakara apane citroM ko sahRdayoM ke hRdaya meM utAratA hai, ata: bhASA, kavi evaM sahRdaya rUpI do kinAroM ko milAne vAlI taraMga hai / sahRdaya ke hRdaya ko AkarSita karane ke lie kavi apanI bhASA kA zRMgAra karatA hai / isake lie vaha sundara va AkarSaka zabda yojanAoM sahita vAkyoM kI racanA karatA hai / gati va saMcAlana vAkya ke pramukha sauMdarya-saMghaTaka upAdAna haiM tathA isake lie Izvarapradatta pratibhA ke atirikta nirantara abhyAsa kI AvazyakatA hotI hai / dhanapAla kI bhASA atyanta ojasvI evaM pravAhamayI hai| unakI bhASA meM sarvatra zabdagata saundarya va artha kA ucita samanvaya prApta hotA hai, kevala zabda zravaNa mAtra se artha kI abhivyaMjanA ho jAtI hai / zabda kavi ke hRdayagata bhAvoM ke sAtha-sAtha svAbhAvika, sahaja rUpa se avatarita hote haiM na ki jAnabUjhakara lAde hue pratIta hote haiN| kavi kI pravAhamayI bhASA ko pradarzita karane vAle kucha sundara vAkya racanAoM ke udAharaNa diye jAte haiM (1) dhanapAla aneka utprekSAoM ke eka sAtha prayoga dvArA vAkya ko gatimAna banAte haiM, jaise pRthvImaya iva sthairye, tigmAMzumaya iva tejasi, sarasvatImaya iva vacasi, lakSmImaya iva lAvaNye, sudhAmaya iva mAdhurya, tapomaya ivAsAdhyasAdhaneSu,-pR14 1. tilakamaMjarI, pR. 12-18 2. vahI, pR. 7-12 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana (2) eka hI pada se prArambha hone vAle aneka vAkyoM kI eka sAtha yojanA karake kAvya meM pravAha utpanna karate haiM / yathA 104 (a) sarvasAgarairivotpAditagAmbhIryaH, sarvagiribhirivAvirbhAvitonnatiH, sarvajvalaneriva janitapratApaH, sarvacandrodayeriva racitakIrtiH, sarvamunibhiriva nirmitopazana:, sarvakesaribhiriva kalpitaparAkramaH - pR. 13--14 (A) ....muhu: kezapAze, muhurmukhazazini, muhuragharapatre, muhurakSipAtrayoH, muhurnAbhicakrAbhoge, muhurjadhanamAre, muhurUrUstambhayo:, muhuzcaraNavArirUhayoH kRtArohAvarohayA dRSTayA tAM vyabhAvayat - pR. 162 (i) kSaNaM bAhuzirasi, kSaNaM dhanuSi, kSaNaM kRpANadhArAmbhasi kSaNamAtapatre, kSaNaM madAdhvajeSu, kSaNaM cAmareSvakurUta sthitim - pR. 91 (I) yathA na dharmaH sodati, yathA nArthaH kSayaM prajati, yathA na rAjalakSmIrUnmanAyate, yathA na kIrtimandAyate, yathA na pratApo nirvAti, yathA na guNAH zyAmAyate yathA na tamupahasyate, yathA na parijanoM virajyate -g. 19 (3) varNa va mAtrAoM kI samAnatA se vAkya meM saundaryotpatti kI gayI hai (a) eka hI varNa se prArambha hone vAle aneka zabdoM kA eka sAtha prayoga -zaracchedena kaM mAMsamede mandaM medasi mukharamasthiSu mantharaM snAyugranthiSu ... - 90 (A) pada ke prArambha ke varNa se agalA pada prArambha karanA - (1) ..............saralA saikateSu kuMcitAM kuzastambeSu khaNDitAM khaNDazaileSu valitAM vRkSamUleSu kuTilAM paMkapaTaleSu viralA bAlavananadIveNikottareSu pR. 254 (2) kolakAyakAlI kupati ...kelimiva kAlIyasya mUcchitAM mUrcchAmiva mahIgolasya kaNThe kAlakUTakA likA mitrakAlA gnikaNThekAlasya ..... paddhatimiva pAtAlapaMkasya - pR. 233 ....... ( 3 ) ........nandana bhiva nandanasya, tilakabhiva trilokyA, ratigRhamiva raterAyudhAgAramiva kusumAyudhasya ..... -g. 212 (4) atizItalatayA ca kandamiva himAdrerUvara mitra kSIrodastha, hRdayamiva hemantastha, zarIrAntarabhiva zizirAnilasya ... - pR. 212 (5) AcAramiva cAritrasya, pratijJAnirvAhamiva jJAnasya, zuddhisaMcayamiva zaucasya, dharmAdhikAramiva dharmasya, sarvasvadAyamiva dayAyAH........ g. 25 (i) samAna mAtrAoM ikAra, IkAra, AkAra dvArA vAkya meM saundarya kA kA AdhAna kiyA gayA hai / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana 105 (1) madanamayamiva zaMgAramayamiva prItimayabhivAnandamayamiva vilAsamayabhi ramyatAmayabhivotsavamayabhiva sakalajIvamAkalayanna........ -pa. 213 (2) sukhamayA iva ghRtimayA iva amRtamayA iva prItimayA iva........ -pa. 104 (3) vismayamayIva kautukamayIvAzcaryamayIva pramodamayIva krIr3AmayIva utsavamayIva nivRttimayIva timayIva hAsamayIva........ -pR. 62 (4) kSitAvamarSamaya iva krauryamaya iva vairamaya iva vyAjamaya iva hiMsAmaya iva vibhAvyamAne jagati / -pR0 88 (I) padoM ke antima-antima vargoM kI samAnatA se vAkya meM camatkAra paidA kiyA gayA hai ....."AtmA nivAraNIyo ghatyA na vRtyA......"dRSTayA na kAyayaSTayA ...".""manasA na vacasA....."sakhyazcaturavarNarekhA nAnaMgalekhA:... devatAyatanavane na ratibhavane....... devatAstutigItAni na nijacaraNanupUraraNitAni......."mAgadhIzlokarna suratadUtIlokaH,......."devatArcanaketakadale na kapolatale ....... pR. 31-32 saMskRta bhASA para adhikAra tilakamaMjarI ke adhyayana se jJAta hotA hai ki dhanapAla ko saMskRta bhASA para pUrNa AcAryatva prApta thaa| unakI vidvattA para mugdha hokara hI muMja ne unheM apanI sabhA meM "sarasvatI" kI upAdhi se vibhUSita kiyA thaa| dhanapAla prasaMga va bhAva ke anukUla ucita zabdoM ke cayana meM atyanta nipuNa haiN| unake zabda hI artha ko pratidhvanita karane meM samartha hote haiM / yuddha ke prasaMga kA yaha dRSTAnta prastuta hai, jisase yuddha kI dhvani spaSTa rUpa se nikalatI hai-mahApralayasaMnimaH samarasaMghaTTaH sarvatazca gAtrasaMghaTTaraNitaghaNTAnAmariddhIpAvalokanakrodhadhAvitAnAmibhapatInAM ca vAjinAM haSitena, harSottAlamUlatAstituraMgabadaraMhasA ca syandanAnAM cItkRtena, sakopadhAnuSkanirvayAcchoTitajyAnAM ca cApayaSTInA TakRtena,kharakhurapradalitavaNDAnAM ca paryasyatAM rathaketanAnAM kaDatkAreNa niSTharadhanuryantraniSThayUtAnAM ca nirgacchatAM nArAcAnAM sUtkAreNa, vegokamAnavivazavaitAlakolAhalaghanena ca rudhirApagAnAM dhUtakAreNa...... sAkrandamiva sAhasamiva sAsphoTanaravamiva brahmANDamabhavat / pR. 87 dhanapAla yuddha ke varNana meM jitane nipuNa haiM, utane hI striyAM ke AbhUSaNoM kI madhura jhaMkAra karane meM bhI haiM-satvaropasRtavelA....."jaghanapulinasArasInAM rasanAnAM zijjteina...""kanakakaMkaNAnAM kvaNitena....."muktAhArANAM raNitena.... akSuNNo'pi viviktasUktiracaneyaH sarvavidyAbdhinA / zrImuMjana sarasvatIti sadasi kSoNIbhRtA vyAhRtaH / / -tilakamaMjarI, padya 53 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana guNena tArataroccAreNa gatiramasavicyutAnAmAsAdyAsAdya sopAnamaNiphalakamAbaddhaphAlAnAM sImantakAlaMkAramANikyAnAM javAvataraNajanmanA svAdUkRtaH svanasaMtAnena........ aligaNAnAM guDa kRtema......."madhuragambhIreNa caraNapAtadhamAraveNa saMghitaH"...... straiNastha masRNatAro nUpurANAmuccacAra jhAtkAraH / - 158 unake artha ko dhvanita karane vAlI kucha anya saMgItamaya vAkya racanAoM udAharaNa diye jAte haiM(1) sakalakalocchalatprAjyaparimalavyaMjitataptAjyatakrabindukSepaH pR. 117 (2) utkarNatarNakANitamalyamAnamayitamanthanImaNyaranirghoSaiH pR. 117 (3) pade pade raNitamadhukarajAlakiMkiNIcakravAlena bakulamAlAmekhalA -pR. 107 zabdabhaNDAra dhanapAla ke pAsa akSaya zabda-bhaNDAra hai| prAya: ve eka hI artha va bhAva ko dhotita karane vAle milate-julate aneka zabdoM ko eka sAtha prayukta karate haiM, jisase usa bhAva kI prabalatA spaSTa ho jAtI hai / kucha udAharaNa prastuta haiM (1) bhUtairivAdhiSThitA, kRtAntadUrairiva kaTAkSitA, kalikAleneva kavalitA, samagrapApagrahapIDAbhiriva koDIkRtA"....." -pR. 40 (2) prakIrNa iva gUjAphaleSu, aMkurita iva rAjazukacaMcukoTiSu, pallavita iva kRkavAkucUDAcakraSu, maMjarita iva siMhakesarasaTAsu, phalita iva kapikuTumbinI kapolakUTeSu, prasArita iva haritAlasthalISu, kSulla iva zabararAjasundarIsAndranarava. dantakSateSu, rAzIkRta iva padmarAgasAnuprabhollAseSu..." pR. 151-52 (3) pravartyamAnApi ca gurubhiH, prabodhyamAnApi dharmazAstravidbhiH, pralobhyamAnApi anekadhA vidhAdharendrakulakumAraH, prasAdhyamAnApi priyasakhImiH, vikriyamANApi prakaTitAlIkopAbhiH / ..... -pa. 169 (4) sarvasAgararivotpAditagAmbhIryaH, sarvamirimirivAvirbhAvitonnatiH, sarvajvalanairiva janitapratApaH, sarvacandrodayariva racitakItiH, sarvamunimiriva nirmitIpazamaH, sarvakesaribhiriva kalpitaparAkramaH......."upabaMhitaprabhAvaH........ ___- pR. 13-14 (5) pAtAlapaMkAdivonmagnam, pralayapanadinAdiva niHsRtam, kRtAnta. mukhakuharAdivAkRSTam, mahAkAlakarakapAlodarAdivocchalitam, takSakAzIviSavegavedanavonmuktam -pR. 192 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana 107 paryAya tilakamaMjarI meM zabdoM kI apAra rAzi bikharI par3I hai, jinako milAkara eka koSa banAyA jA sakatA hai, yaha dhanapAla ke gahana adhyayana kA pariNAma hai| dhanapAla ne eka saMskRta-nAmamAlA bhI racI thI, kintu vaha prApta nahIM hotI, kevala usakA ullekha prAcIna grantha sUcI meM milA hai| hemacandra ne to 'vyutpattirdhanapAlataH' kahakara usakI prazaMsA kI hai / dhanapAla kI zabda-sAmarthya ko pradarzita karane hetu sUrya candramA, ziva, kAmadeva, samUha tathA dhvani zabdoM ke paryAya tilakamaMjarI se saMgrahIta kiye gaye haiN| tilakamaMjarI meM prAyaH inakA sarvatra prayoga hone se pRSTha saMkhyA kA uddharaNa nahIM diyA gayA hai ___(1) sUrya-vAsaramaNi, saptasapti, dinakara, bhAsvat, gamastimAlin, ahimAMzu, kharAMzu, arka, grahagrAmaNI, haridazvaH,bhAskara, marIcimAlin, caNDAzu, tigmAMzu, uSNadIdhiti, tapan, dineza, ravi, anUrusArathi, brahma, aruNasArathi, anUrU, aruNa, pataMga, sUrya, uSNarazmi, tigmabhAnuH, mitrama, divasakara, lalATantapa, dibasamaNi, taraNi, ghumaNi, caNDadIdhiti, ahimagabhastim / (2) candramA-himakara, amRtakara, zazadhara, nizItha, hariNalAMchana, zvetakiraNa, mRgAMka, indu, zazi, candra, RkSapati, rajanijAni, nakSatranAtha, grahapati, sitAMzu, rAjA, hariNAMka, eNAMka, zazAMka, nizAkara, himagamastin, himAMzu, sudhAMzu, zItarazmi, taarkaaraaj| (3) ziva-hara, sthANu, rUdra, zulapANi, bhairava, mRgAMkamauli, viSamAkSa, vizAlAkSa, IzAna, zipiviSTa, ziva, khaNDaparazu, trayambaka, dhUrjaTi, gajadAnavAri, zUlAyudha, andhakArAti, krIDAkirAta / (4) kAmadeva-anaMga, kAmadeva, kandarpa, kusumabANa, manasizaya, kusumeSu, kusumAyudha, mAnasabhU, makaralakSmA, makaradhvaja, kusumasAyaka, madana, saMkalpayoni, manmatha, kusumadhanuSa, smara, mAra, manobhava, manasija, paMceSu, cittayoni, pradya mna, kusumakAmurka, viSamabANa, smaraNayoni, ayugmeSu, viSamasAyaka, ratibhartu, ratipati, mInadhvaja / (5) samUha-grAma, nikara, prakara, kalApa, cakra, zreNi, maNDala, varga, gaNa, vAta, paTala, nivaha, jAla, sArtha, santAna, rAzi, vraja, saMhati, visara, vRnda, saMghAta, samAja, kula, cakravAla, saMgha, nikAya, kadamba, jAti, augha, paiTaka / (6) dhvani-dhvAna, rava, raNita, ziMjita, babaNita, svana, guMjana, Akha cItkAra, mukharita, nirdhoSa, stanita, gharghara, jhAtkAra, ninAda, ninada, nAda, hAhAkha, kvANa, jhaMkAra, bhAMkRta, kilakilAkha, kolAhala, hita, hRSita, cItkRta, kaDatkAra, sUtkAra, dhUtkAra, TaMkRta, gajita / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana alaMkAra-yojanA alaMkRta zailI dhanapAla ke samaya meM darabArI kaviyoM kI vizeSatA thii| dhanapAla ke mata meM kAnti, sukumAratA Adi svAbhAvika guNoM se yukta kAvya, alaMkAra rahita hote hue bhI sahRdayoM ke hRdaya ko AkRSTa karatA hai| dhanapAla ne alaMkAroM kI apekSA kAvya meM guNoM ko adhika mahatva diyA hai aura guNoM meM bhI prasAda guNa ko / alaMkAroM meM dhanapAla ke mata meM svAbhAvokti ko sarvotkRSTa kahA gayA hai| apane kAvya ko alaMkAroM kI suSamA se jagamagAne meM dhanapAla atyanta nipuNa haiM / unake alaMkAra-prayoga kI nimnalikhita vizeSatAeM haiM (1) dhanapAla zabdAlaMkAra evaM arthAlaMkAroM ke samanvaya meM atyanta catura haiM / tilakamaMjarI meM sarvatra anuprAsa, yamaka kI chaTA bikharI huI hai, tathA sthAnasthAna para arthAlaMkAroM se tilakamaMjarI kA zRMgAra kiyA gayA hai| (2) dhanapAla ko parisaMkhyA alaMkAra ke prayoga meM vizeSa nipuNatA prApta hai / tilakamaMjarI meM isa alaMkAra kA prayoga bahulatA se kiyA gayA hai| ataH kahA jA sakatA hai, 'upamA kAlidAsasya, "utprekSAbANabhaTTasya," parisaMkhyAdhanapAlasya" / zliSTa parisaMkhyA kA itanA camatkArika prayoga anya saMskRta kAvya meM nahIM milatA hai / parisaMkhyA ke atirikta dhanapAla ko ghirodhAbhAsa tathA utprekSA alaMkAra atyanta priya haiM / ataH parisaMkhyA, virodhAbhAsa tathA utprekSA alaMkAra ke prayoga meM dhanapAla kI viziSTatA hai| __ (3) viziSTa vyakti athavA sthAna ke varNana meM dhanapAla alaMkAroM kI jhar3I lagA dete haiN| jaisAki ayodhyA tathA meghavAhana ke varNana se jJAta hotA hai / inameM prAyaH eka ke bAda eka karake sabhI pramukha alaMkAra kramabaddha rUpa se prayukta (4) dhanapAla na kevala alaMkAroM ke prayoga meM hI catura haiM, apitu ve upamAna cayana meM bhI vilakSaNa pratibhA kA paricaya dete haiM / unake upamAna atyanta samIcIna va prasaMgopAtta hote haiM / varNya viSaya tathA prasaMga ke anusAra upamAna kA cayana dhanapAla ke alaMkAroM kI cauthI vizeSatA hai| nAvika tAraka ke prasaMga meM 1. ujjhitAlaMkArAmapyakRtrimeNakAntisukumAratAdiguNaparigRhItenAMgamAdhuryeNa sukavivAcamiva sahRdayAnA hRdayamAvarjayantIm / -tilakamaMjarI, pR. 71 1. prasattimiva kAvyaguNasaMpadAm, -tilakamaMjarI, pR. 159 2. jAtimivAlaMkRtInAm, -vahI, pR. 159 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana 109 sabhI samudra sambandhI vastuoM ko upamAna banAyA gayA hai / isI prakAra isake sahayogI mallAhoM ke prasaMga meM sabhI upamAna kRSNavarNI tathA jalasambandhI vastuoM ke haiN| gopalalanAoM ke prasaMga meM unakI tulanA sabhI gorasa sambandhI vastuoM se kI gayI hai / vetAla ke nakhoM kI kAMti ko gadhe kI tuNDa ke samAna dhUsara varNa kA kahA gayA hai / ataH dhanapAla apane alaMkAra-prayoga meM aucityatva ke prati pUrNa rUpa se saceta the / alaMkAra kA ucita prayoga jahAM kAvya kA saundarya bar3hAtA haiM, vahI anucita hone para rasa kA bAdhaka bana jAtA hai| kSemendra (11 vIM zatI) ke anusAra alaMkAra vahI haiM jo ucita sthAna para prayukta kiye jaayeN| kAvya ke zobhAdhAyaka dharmoM ko alaMkAra kahA jAtA hai / "alaMkaroti iti alaMkAraH" yaha alaMkAra zabda kI vyutpatti hai / ataH jo kAvya ke zarIra bhUta zabda tathA artha ko alaMkRta kare, vaha alaMkAra hai| alaMkAroM kA vibhAjana pramukhatayA do vibhAgoM meM kiyA gayA hai / zabdAlaMkAra tathA arthAlaMkAra / jo alaMkAra zabda parivRtti ko sahana kara lete haiM, ve arthAlaMkAra kahalAte haiM tathA zabda parivRtti ko sahana nahIM karane vAle zabdAlaMkAra kahalAte haiN| zabdAlaMkAra ___ zabdAlaMkAroM meM anuprAsa, yamaka, zleSa tathA punarUktavadAmAsa kA prayoga tilakamaMjarI meM huA hai| (1) anuprAsa-varNoM kA sAmya anuprAsa kahA jAtA hai! arthAt svara bhinna hone para bhI kevala vyaMjanoM kI samAnatA hone para anuprAsa alaMkAra hotA 3. 1. indukAntataTavAlaNyaM lalATena, zuktisaundarya zravaNayugalena, mauktikAkAraM dantakuDmavidumarAgamoSThena... -tilakamaMjarI, pR. 126 kAkakokilakalavikakaNThakAlakAyermakararivAtapasevitumakUpAramadhyAdekahelayAnirgatarmadgubhiriva... -vahI, pR. 126 vahI, pR. 118 4. AvaddhAsthinUpureNa sthavIyasA caraNayugalena rAsabhaprothaghUsaraM nakhaprabhAvisaram... -vahI, pR. 46 5. kSemendra, aucityavicAracarcA, pR. 1, caukhambA saMskRta sIrIja, banArasa, 1933 6. kAvyazobhAkarAn dharmAnalaMkArAn pracakSate / -daNDI, kAvyAdarza, 2/1 vahA, Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana hai / anuprAsa kA tilakamaMjarI meM sarvatra prayoga kiyA gayA hai| kucha ullekhanIya uddharaNa prastuta haiM 110 (a) vaMjula nikuMjapuMjamAna maMjukukkuTakka Nitena (ba) Arabdhakelikalahako kilakulAkulitakalikAMcita (sa) vipadiva viratA vibhAvarI -q. 210 - pR. 211 - pU. 28 (2) yamaka - - artha hone para bhinnArthaka varNoM kI punarAvRtti yamaka kahalAtI hai / 2 meghavAhana ke varNana meM yamaka kA sundara udAharaNa hai-- dRSTavA vairasya vairasyamujjhitAstro ripuvrajaH / yasmin vizvasya vizvasya kulasya kuzalaM vyavaghAt // (3) zleSa - dhanapAla ne isa alaMkAra kA prAyaH upamA, utprekSA, parisaMkhyA tathA virodhAbhAsa alaMkAroM ke sAtha saMsRSTa rUpa meM prayoga kiyA hai / zleSa ke tIna udAharaNa diye jAte haiM - (prArambhika stuti padya meM samaMga tathA vacana - zleSa kA udAharaNa milatA hai) prAjyaprabhAvaH prabhavo dharmasyAstarajastamAH / davatAM nirvRtAtmA na Adyo'nye'pi mudaM jinAH // isa padya meM 'jinA: ' tathA 'Adyo' donoM ke pakSa meM artha ghaTita hone se ekavacana bahuvacana zleSa hai, tathA 'prAjya prabhA:' tathA 'prAjyaprabhAva: ' pada meM samaMga zleSa hai / zleSa kA anya udAharaNa - 1. 2. zeSe sevAvizeSaM ye na jAnanti dvijihvatAm / yAnto hInakulAH kiM te na lajjante ? manISiNAm // 15 sajjana kI sevA na karane vAle do muMhe nIca kula meM utpanna loga kyA sajjanoM ke madhya nahIM lajjita hote haiM ? athavA jo do jIbha dhAraNa karane vAle ahInakuloM meM utpanna hone vAle zeSa (nAgarAja) kI sevA nahIM jAnate, ve manISiyoM ke bIca kyA lajjita nahIM hote / isa padya meM zeSe se, hInakulAH dvijiha tAM padoM meM zleSa hai / yuddha ke prasaMga meM zleSa kA sundara udAharaNa milatA hai - " una donoM senAoM kA kucha samaya, navadampatti ke kara- pallava ke samAna kAMcI ke grahaNa varNaM sAmyamanuprAsaH / arthe satyarthabhinnAnAM varNAnAM sA punaH zra utiH yamakam / 3. tilakamaMjarI, pR. 16 4. tilakamaMjarI, pR. 1 5. vahI, pR. 2 mammaTa, kAvyaprakAza, 9/103 vahI, 9/116 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana 111 tathA rakSaNa meM atyanta Agraha yukta hokara biitaa| 1 yahAM 'kAMcI" zabda meM zleSa hai, kAMcI kA nagarI tathA karadhanI artha hai| tAraka kI nau-abhyarthanA meM zleSa ke dvArA nau ke bahAne se malayasundarI se praNaya-yAcanA kI gayI hai| yaha prasaMga dhanapAla ke zleSa-prayoga kI nipuNatA pradarzita karatA hai| punaraktavadAmAsa-vibhinna AkAra vAle zabdoM meM samAnArthakatA na rahate hue bhI jo samAnArthatA kI sI pratIti hotI hai| vaha punaruktavadAbhAsa alaMkAra hai| isameM pahale punarukti meM pratIti hotI hai kintu aMta meM nahIM rhtii| yathA-dhUrjaTilalATalocanAgnineva hRdayenAnaMgIkRtakaMdarpayoH isameM 'anaMga' tathA 'kandarpa' meM punarukti sI pratIta hotI hai| , arthAlaMkAra vibhinna AlaMkArikoM ne arthAlaMkAroM ke aneka bheda parigaNita kie haiM, tathA ve inakI saMkhyA ke viSaya meM eka mata nahIM hai| vastutaH sabhI alaMkAroM ke mUla meM cAra bAteM haiM, jinake AdhAra para aneka bheda-prabheda banate haiM / AcArya rudraTa ke mata meM (1) vAstava (2) opamya (3) atizaya tathA (4) zleSa ina cAra tatvoM ke mUla meM sabhI arthAlaMkAra samA jAte haiN| kucha alaMkAra vAstavikatA para AdhArita hote haiM, kucha opamya mUlaka hote haiM, kucha atizaya vyaMjaka hote haiM tathA kucha zleSa para AdhArita hote haiM / vastu ke yathAvat svarUpa kA citraNa vAstava meM hai| sahokti, sammucaya, yathAsaMkhya, bhAva, paryAya, viSama, dIpaka Adi alaMkAra vAstava jAti meM parigaNita hote haiN| jahAM vastu ke samyak varNana ke lie usI ke samAna anya vastu kA ullekha kiyA jAtA hai, vahAM aupamya mAnA jAtA hai / upamA, utprekSA, rUpaka, apahuti, saMzaya, samAsokti, arthAntaranyAsa, dRSTAnta Adi alaMkAra isa zreNI meM Ate haiN|' kisI vastu ko usake prasiddha svarUpa se bhinna alaukika DhaMga se kahanA atizaya kahA jAtA hai / isa varga meM atizayokti, vizeSa, tadguNa, viSama Adi 1. evaM ca kAMcIgrahaNa rakSaNavidhAvadhirUDhagADhAbhinivezayorAbhinavoDhadampattikarapallavayoH -tilakamaMjarI, pR. 83 vahI, pR. 283-286 punarUktavadAmAso vibhinnAkArazabdagA ekArthateva / -mammaTa kAvyaprakAza, 9/121 4. tilakamaMjarI, pR. 104 rUdraTa, kAvyAlaMkAra 7/9 6. rUdraTa, kAbyAlaMkAra 7/10 7. vahI, 8/1 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana alaMkAra haiN| isI prakAra jahAM anekArthaka padoM se racita eka kAvya se aneka artha lagAye jAte haiM, vahAM artha-zleSa hotA hai| ataH inhIM cAra mUla tatvoM ko dhyAna meM rakhate hue kavi kucha herA-pherI ke sAtha bhinna-bhinna tarIkoM se apane manobhAva prakaTa karatA hai, usI se alaMkAra ke aneka bheda-prabheda bana jAte haiN| ___ tilakamaMjarI meM sabhI pramukha arthAlaMkAroM kA prayoga huA hai| tilakamaMjarI meM alaMkAroM kA sarvatra hI pracura prayoga hone ke kAraNa sabhI kA uddharaNa denA asaMbhava hai, ataH sthAlI-pulAva nyAya se pratyeka alaMkAra ke do-do, tIna-tIna udAharaNa yahAM diye jAyeMge / upamA. utprekSA, rUpaka, sasandeha, samAsokti nidarzanA, dRSTAnta, atizayokti, tulyayogitA, vyatireka, vizeSokti, arthAntaranyAsa, virodhAbhAsa, svAbhAvokti, sama, viSama, tadguNa sahokti, vyAjastuti, parisaMkhyA, kAvyaliMga, kAraNamAlA, ina 23 pramukha arthAlaMkAroM kA lakSaNa tathA udAharaNa sahita kramazaH vivecana kiyA jaayegaa| (1) upamA-upamA ko samasta alaMkAroM kA mUla kahA gayA hai| prAcIna tathA arvAcIna sabhI alaMkArikoM ne upamA ke aneka bheda-prabheda karake usI meM aneka alaMkAroM kA antarbhAva kara yaha siddha kara diyA hai ki upamA kAvyAlaMkAroM meM prANabhUta hai| mahimabhaTTa ne 'sarveSvalaMkAreSupamA jIvitAyate' kahakara upamA kI mahimA kA gAna kiyA hai| rUyayaka ne upamA ko aneka alaMkAroM meM bIja-bhUta kahA hai / appaya-dIkSita (16vIM zatI) ke anusAra upamA vaha naTI hai jo kAvyarUpI nATyazAlA meM akelI hI vibhinna alaMkAroM ke rUpoM ko dhAraNa kara apanA nRtya dikhAtI huI sahRdayoM ke hRdaya ko AhlAdita karatI hai / rAjazekhara ne upamA ko alakAroM kA ziroratna, kAvya kA sarvasva yahAM taka ki kaviyoM kI mAtA ke samAna kahA hai / upamA ke isI prAdhAnya ke kAraNa sabhI alaMkArikoM ne arthAlaMkAroM meM sarvaprathama upamA kA hI ullekha kiyA hai| 1. vahI, 9/1 2. vahI, 10/1 3. rUyayaka, alaMkArasarvasva, upamaivAnekAlaMkArabIjabhUtA -uddhRta, alaMkAra mImAMsA : rAmacandra dvivedI, pR. 206 4. upamaMkA zailUSI saMprAptA citrabhUmikAbhedAn / rajjayati kAvyaraMge nRtyantI tadvidAM cetaH // -appayadIkSita, citramImAMsA, pR. 5, kAvyamAlA 38, 1907 alaMkAraziroratnaM sarvasvaM kAvyasampadAm / upamA kavivaMzasya mAteveti matirmabha // -uddhRta, kezavamizra, alaMkArazekhara pR. 32 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana 113 mammaTa (11vIM zatI) ke anusAra upamAna tathA upameya kA bheda hone para unake samAna dharma kA varNana upamA kahalAtA hai| vaha upamA do prakAra kI kahI gayI hai- (1) luptopamA (2) pUrNopamA / upamA meM upamAna, upameya, sAdhAraNa dharma tathA vAcaka zabda, ina cAra tatvoM kA samAveza hotA hai ina cAroM ke zabdataH upasthita rahane para pUrNopamA hotI hai tathA luptopamA meM ina cAroM meM se kisI na kisI kA lopa rahatA hai| (1) luptopamA-luptopamA kA eka sundara udAharaNa tilakamaMjarI meM milatA hai -'kundanimalA te smitA tiH' (pR. 113) isameM vAcaka zabda lupta hai| isI prakAra-'kusumAyudha iva AyudhadvitIyaH' (pR. 19) isameM upameyabhUta meghavAhana kA zabdataH ullekha nahIM kiyA gayA hai ataH yaha luptopamA hai| (2) pUrNopamA-yaha zrotI tathA ArthI, ina do prakAra kI kahI gayI hai / yathA, iva, vA kA prayoga hone para zrautI upamA hotI hai tathA tulya, sadRza Adi ke prayoga hone para ArthI upamA hotI hai| (a) zrautI pUrNopamA lakSmI ke varNana meM zleSotthApita zrautI pUrNopamA kA udAharaNa milatA hai-"aneka tathA vistRta pattoM ke phaNAvalaya se suzobhita, lambe vizAla mRNAladaNDa ke zarIra se yukta tathA candramA kI pANDuvarNa kAnti vAle kamala para baiThI huI lakSmI zeSanAga para sthita pRthvI ke samAna jAna par3atI thii| (A) ArthI pUrNopamA-kA sundara udAharaNa prAtaHkAla ke varNana meM prApta hotA hai-"prabhAtakAla meM tAre pake hue anAra ke dAne ke samAna (lAla) ho gaye haiM, aMdhakAra ke jIrNatantu palAloM se tulanIya ho gaye haiM tathA pazcima dizA kI bhitti para sthita jyotihIna, pANDuvarNI pUrNacandra kA bimba makar3I ke jIrNa jAle ke samAna pratIta hotA hai / "5 ye sabhI upamAna dhanapAla kI maulika va asAdhAraNa pratibhA ke pratIka haiN| 1. mammaTa, kAvyAprakAza, sAdharmyamupamAbhede, 10, 124 2. pUrNAluptA ca -vI, 10, 125 mammaTa, kAvyaprakAza, 10-126 4. vitatadalasahasraphaNAvalayazobhini pRthuladIrghanAlabhoge zeSabhujaga iva medinImindukarapANDuratviSi puNDarIke kRtAvasthAnAm....... -tilakamaMjarI. pR. 54 jAtA, dADimabIjapAkasuhRdaH sandhyodaye tArakAH yAnti pluSTajaratpalAlatulanAM tAntAstamastantavaH / jyotsanApAyavipANDu maNDalamapi pratyaDnabhobhittibhAkpUrNendojaradarNanAbhanilayaprAgalbhyamabhyasyati // -tilakamaMjarI, pR. 238 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana __ -pR. 222 isI prakAra ke eka aprasiddha upamAna kA anya udAharaNa prastuta hai'yaha sUrya dhIvara ke samAna tAroM rUpI machaliyoM ke samUha se yukta AkAza rUpI tAdhalAba se aMdhakAra rUpI jAla ko kiraNoM ke hAthoM se khIMca rahA hai / 1 isameM rupaka se saMsRSTa upamA hai| paurANika upamAna ___dhanapAla prAyaH rAmAyaNa, mahAbhArata tathA paurANika kathAoM se upamAna grahaNa karate haiM, isI prakAra kI kucha upamAoM ke udAharaNa prastuta haiM(1) pArthavat pRthivyAmekadhanvI samaraketurnAma / -pR. 95 (2) trivikramapiva pAdApanirgatatripathagAsindhupravAham, -pR. 240 (3) sugrIvasenAmiva sphurattAranIlAMgadAm, -pR. 55 (4) jAmadagnyamArgaNAhatakrauMcAdricchidrariva udghAntarAjahaMsaH, -pR. 8 (5) maumitricaritamiva vistAritomilAsyazobham, -pR. 204 (6) kacitsugrIvamiva kapizatAnvitam, (7) ajAtazatruNAsatyavratAdhiSThitena kRSNadvaipAyanamiva yudhiSThireNa"" -pR. 24 (8) ambikAyauvanodayamiva vazIkRta vizamAkSacittam, -- pR. 24 (9) vRtrabhivopakaNThalagnavajrAnuviddhaphenacchaTA............ -pR. 122 (10) zAkyaziSyayorivAnupajAtaviprayogaduHkhayoH, -pR. 104 dArzanika upamAna isI prakAra tilakamaMjarI meM dArzanika sAhitya se bhI upamAna cune gaye haiM / yathA-(1) bauddha iva sarvataH zUnyadarzI, -pR. 28 (2) sattakavidyAmiva vidhinirUpitAnavapraghamANAm, -pR. 24 dhanapAla prAya: apane pAtroM kI tulanA devI-devatAoM se karate haiM / harivAhana kI indra se samatA pradarzita kI gayI hai-'acchakAntiratnadarpaNapratibimbitaiH prItinizcalacakSuSo janasya sarvataH sahanasaMkhyavilocanaiH zavalitagAtrayaSTiH airAvatAdhiSTaH sahasrAkSA iva sAkSAdupalakSyamANaH (105) / isI prakAra meghavAhana kI ziva se tulanA kI gaI hai --'kadAcinmuditasuhRdgaNopadizyamAnamArgomRgAMkamauliriva kailAsazikhare vabhrAma' pR. 17 / dhanapAla prAyaH eka hI upamA kA prayoga na karake aneka upamAoM kI zRMkhalA eka sAtha upasthita karate haiM / yathA-kareNurAja iva vilolayana kamalinIkhaNDAni, pamririvAjiprat sahalavalakamalAmovam, induriva mocavan 1. antavisphuritorutArakati misto nabha: palklA bAntAnAyamayaM ca dhIvara ivAnUrU: karaiH karSati / / -vahIM, pR. 238 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana kumuda mukulodara saMdAnitAnyalikadambakAni, pradoSa iva vighaTayanrathAMgamithunAni, rAjahaMsa ivollasallaharIparamparApreryamANamUrtirUtatAra / - pR. 206-207 zleSopamA zleSa para AdhArita upamA kA bhI tilakamaMjarI meM bahulatA se prayoga pAyA gayA hai / zleSopamA ke udAharaNa, ArAma (211-212), Ayatana (204) aTavI (200) Adi ke varNanoM meM milate haiM / cAra uddhRta kiye jAte haiM(1) vaizampAyanazApakathAprakramabhiva durvaNazukranAzamanoramaM jIvamiva, ...vasantacUtavra mabhivacArUmaMjarIkam" mAlopamA 115 ...... - pR. 215 - pR. 24 (2) nadItaTatarumiva sphuTopalakSyamANajaTam grISmakUpamiva (3) trayImiva mahAmunisa hasropAsitacaraNAm .. -g. 222 (4) kvacidvadhUlocanayugamiva kRSNatArocittam kvacidvindhyAcalamiva dhavalAkrAntam, kvacitsugrIvamiva kapizatAnvitam - pR. 222 tilakamaMjarI meM mAlopamA kA prayoga aneka sthaloM para prApta hotA hai / jahAM eka upameya ke lie aneka upamAnoM kA grahaNa hotA hai vahAM mAlopamA hotI haiM / cAra udAharaNa prastuta haiM (1) vAribaddha iva vanakarI, labdhamithyAbhizApa iva sAdhurakasmAt pranaSTasakalagRhasvApateya iva gRhapatirAyatoSNAn muhurmuhuH sRjasi niHzvAsAn / - pR. 111 (2) gaganAbhoga iva zazi - bhAskarAbhyAmacyuta iva zaMkhacakrAbhyAmambhasAM patirivAmRtavADavAbhyAmabhirAmabhISaNo yazaH pratApAbhyAm / -- pR. 13 (3) candramaNDalamiva zizirAtyayena mAnasasarastoya mivAgastyodayena, sukavivAcamiva sajjanaparigraheNa gaganatalamiva zaratkAlAgamena, saprasAdamapi kimapi me prasAditaM hRdayam / -g. 56 (4) koTarodara nimagnadAvAgnimurmura iva mahAdra umaH, mUlalagnakITa iva paMkajAkaraH, behanaSTarAhuvaMSTrAzakala iva nizAkaraH sAntastApa iva lakSyate bhavAn / pR. 27 razanopamA kA koI udAharaNa tilakamaMjarI meM nahIM milatA hai / mUrta ke lie amUrta upamAna ke udAharaNa bhI tilakamaMjarI meM durlabha haiM / eka udAharaNa prastuta hai - 'prApyante ghaTanA rathAMgamithunaMstvadvAMchitAMbeM riva' (238) tumhAre manorathoM ke samAna cakravAkoM kA bhI sammelana ho rahA hai / ataH tilakamaMjarI meM sAta prakAra kI upamAoM ke udAharaNa prApta hote haiM / razanopamA kA isameM prayoga nahIM kiyA gayA hai / isa prakAra ye katipaya udA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana haraNa dhanapAla ke upamA prayoga ke naipuNya ko pradarzita karate haiM tathA unake sAmyadarzana kI kSamatA ko darzita karate haiM / utprekSA sampUrNa tilakamaMjarI meM utprekSA alaMkAra kA camatkAra pradarzita kiyA gayA hai / navIna kalpanAoM se kAvya ko alaMkRta karanA gadya-kAvya kI vizeSatA hai / kucha viziSTa evaM asAdhAraNa utprekSAoM ke udAharaNa diye jAte haiM / jahAM prakRta arthAt upameya kI sama (upamAna) ke sAtha sambhAvanA varNita kI jAtI hai vahAM utprekSA hotI hai / tilakamaMjarI meM vibhinna prakAra kI utprekSAoM ke prayoga ko darzita karane vAle kucha udAharaNa nIce diye jAte haiM - (I) prAtaHkAla meM candramA ke asta hone kI kavi ne sundara utprekSA kI hai- 'prAta:kAlIna vAyu ke saMsarga se ThiThurane ke kAraNa yaha candramA dizAoM rUpI zayyAtala se apane kiraNarUpI pairoM ko sikor3a rahA hai| yahAM vAyu ke saMsarga se ThiThuranA, pairoM ko sikor3ane kA hetu hai, ata: hetUtprekSA hai| (2) vijaya-prayANa ke samaya samaraketu dvArA dhAraNa kI gayI ekAvalI ke viSaya meM sundara utprekSA kI gayI hai - "bar3e-bar3e nirmala motiyoM se nirmita AnAmilamba ekAvalI aisI pratIta hotI thI mAno tatsamaya pradRSTa, vakSaHsthala meM nivAsa karane vAlI rAjalakSmI kI donoM ora bahane vAlI AnandAzruoM kI dhArA ho|" (3) dhanapAla utprekSita vastu athavA sthiti yA bhAva ko adhikAdhika prabhAvotpAdaka banAne ke lie eka sAtha aneka utprekSAoM kA prayoga karate haiM / udAharaNa ke lie (a) vismayamayova kautukamayIvAzcaryamayIva pramodamayIva krIDAmayIvotsavamayIva nirvRttimayIva dhRtimayIva hAsamayIva sA vibhAvarI virAmamabhajat pR. 62 1. 'sambhAvanamathotprekSA prakRtasya samena yat' -mammaTa, kAvyaprakAza, 10-136 1. udyajjADaya iva pragetanamarUtsaMsargatazcandramA:, pAdAneSa digantatalpatalataH saMkoyatyAyatAn / tilakamaMjarI, pR. 238 sthUlasvacchamuktAphalagrathitAM tatkSaNapramuditAyAH vakSasthalabhAjo rAjalakSmyA: locanadvayAdAnandAzrupaddhatimiva dvidhApravRttAM nAmicakracumbinImekAvalI dadhAno... -vahI, pR. 115 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana 117 (A) bhUtairivAdhiSThitA, kRtAntadUtairiva kaTAkSitA, kalikAleneva kavalitA samagrapApagrahapIDAmiriva kroDIkRtA -pa. 40 (i) pAtAlapaMkAdivonmagnam, pralayaghanadinAdiva niHsRtam, kRtAntamukhakuharAdivAkRSTam, mahAkAlakarakapAlodarAdivocchalitam, takSakAzIviSa. vegavedanayevonmuktam pR. 192 ___(I)."amarSamaya iva krauryamaya iva, vairamaya iva, byAjamaya iva, hiMsAmaya iva vibhAvyamAne pR. 88 (4) prasanna hokara lakSmI ne meghavAhana para jo dRSTi DAlI, usake lie kavi kI utprekSA hai- 'lakSmI apanI dugdhadhavala dRSTi kI kiraNoM se meghavAhana ke zarIra ko mAno amRta se sIMca rahI thI, hima-jala se snAna karA rahI thI, candanAMgarAga se mala rahI thI, tathA mAlatI kI kaliyoM se AcchAdita kara rahI thii| ___(5) manye, zaMke, dhruvaM, prAya, nUnaM iva Adi utprekSA ke vAcaka haiN| manye tathA zaMke vAcaka zabdoM se yukta do udAharaNa diye jAte haiM(a) manye kA prayoga asyA netrayugena nIrajadalasragdAmadedhyaMQhA, caMcatpArvaNacandramaNDalarUcA vaktrAravindena ca / svAmAlokya dRzaM rUcaM ca vijitAM tulyaM trapAbAghitai baMddhAnirjanasaMcareSu kamalarmanye vaneSu sthitiH|| pR. 256 (A) zake kA prayoga jAnIya zrutazAlino khalu yuvAmAvAM prakRtyajUMnI trailokye vapurIdaganyayuvateH saMbhAvyate ki kvacit / etatpraSTumapAstanIlanalinazreNIvikAzadhiNI, zaMke'syAH samupAgate mRgadRzaH karNAntikaM locane // . pa. 248 (6) vaitADhya parvata ko jambUdvIpa kA uSNISapaTa, bhAratavarSa kA mAnasUtra, AkAza rUpI sAgara kA setubandha, pRthvI kI sImA rekhA, pUrva dizA kA hAra kahA gayA hai| 1. cakSuSaH kSaratA kSIradhavalenAzuvisareNa sudhArasenedApyAyantI, himajaleneva snApayantI, malayajAMgarAgeNeva limpantI, mAlatImukuladAmamirivAcchAdayantI"rAjJo vapuH tilakamaMjarI, pR. 56 2. uSNISapadamiva jambUddhIpasya, mAnasUtramiva bhAratavarSasya, setubandhamiva gaganasindho, sImantamiva bhuvaH, hAramiva vaizravaNaharitaH..... .... :: . -tilakamaMjarI, pR. 239 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana isI prakAra kucha aura ullekhanIya udAharaNa diye jAte haiM(1) AdhAramiva dhairyasya, hRvasyamiva sauhRdaya, svatatvamiva satvasya, paripAkamiva paurUSasya, jayastambhamivAvaSTambhasya, dRSTAntamiva kaSTaM sahAnAm pR. 231 (2) subhaTazastra pAtaraNitena praNamyamAnamiva, bhUminikSiptamUrdhabhiH kabandhe racyamAnamiva, ucchalakumbhamuktAphalAbhiH karighaTAmiramiSicyamAnamiva, muktAsRgvRSTimi - - pR0 90 (3) viracitAlakeva makhAnaladhUmakoTibhiH, spaSTitAMjana tilaka binduriva bAlodyAnaM:, AviSkRta vilAsesahAseva dantavalabhImiH AgRhItadarpaNeva saraubhi: pR0 11 rUpaka bhedayukta upamAna tathA upameya kA sAdRzyAtizaya ke kAraNa jo abheda varNana hai, vaha rUpaka alaMkAra kahalAtA hai / 1 nIce tilakamaMjarI se rUpaka ke tIna udAharaNa diye jAte haiM-- (1) "madirAvatI rAgarUpI naTa kI raMgazAlA, rUpa kI sone kI lekhanI, vibhrama bhramaroM kI kamalinI, krIDArUpa kalahasoM kA zaratakAlAgamana, kAmadeva rUpI mahAvAtika kI vazIkaraNa vidyA thI / "2 yahAM rAga tathA naTa, rUpa tathA svarNa, vibhrama tathA bhramara, keli tathA kalahaMsa meM abheda sthApita kiyA gayA hai, ataH rUpaka alaMkAra hai / (2) sAMgarUpaka eka kA sundara udAharaNa samudra ke varNana meM milatA hai'vaha samudra, haMsanUpura ke zabdoM ko bandakara tIvratA ke kAraNa kampita payodharataToM se yukta, krauMcamAlA rUpI mekhalAoM se rahita pulinajaghanoM vAlI, zaphara rUpI netroM se idhara-udhara dekhatI huI, zaibala, pravAla rUpI kastUrikA se cihnita mukhoM ko naye jalarUpI vastra se DhakatI huyI, nadiyoM rUpI abhisArikAoM se AliMgita thA / " isameM pramukha rUpaka nimnagA meM abhisArikA kA Aropa hai, haMsanapura, payodharataTa, krauMcamAlAmekhalA, pulinajaghana, zapharalocanAdi rUpaka aMgabhUta haiM, ataH yaha sAMgarUpaka hai / 1. tadrUpakamabhedo ya upamAnopameyayoH / -mammaTa kAvyaprakAza 10/139 2. 22 raMgazAlA rAgazailaSasya, jyeSThavaNikA rUpajAtarUpasya, ambhojinI vibhramabhramarANAM, zaratkAlAgati / - tilakamaMjarI, pR0 3. mudritamukharahaMsanUpura svanAbhiH tvarita gati bazotkampamAna pRthupayodharataTAbhimuktavAcAlakrauMcamAlAmekhalAni pulinajaghanasthalAni vibhratImiritastatonimnanAbhisArikA mirgADhamupagUDham / -- tilakamaMjarI, pR0 120-121 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI sAhityika adhyayana 119 (3) jisameM upameya para anya kA Aropa, avazyApekSaNIya anya artha ke Aropa kA kAraNa hotA hai vahAM paramparita rUpaka hotA hai| vidyAdhara muni ke varNana meM paramparita rUpaka kA udAharaNa prApta hotA hai "vaha vidyAdhara muni indriyavRtti rUpI striyoM ko parapuruSadarzana se bacAne vAlA kaMcukI, sAdhurUpI mayUroM ke lie pRthvI ke tApa ko harane vAlA meghoM kA Agamana, kAma-vikAra rUpI soM ke lie tIvra viSa ko harane vAlA mahAmantra tathA hRdayarUpI jalAzayoM ke lie kAzapuSpa kI zubhratA se suzobhita agastya nakSatra kA udaya thaa|" yahAM indriyavRtti meM vanitA rUpaka mAnane para hI vidyAdhara muni se antaHpurarakSaka kA abheda sthApita kiyA jA sakatA hai / isI prakAra anya rUpaka bhI banate haiM, ataH yaha mAlA rUpa paramparita rUpaka kA udAharaNa hai| sasandeha atyadhika sAdRzya ke kAraNa upameya meM upamAna rUpa se saMzaya karane para saMdeha nAmaka alaMkAra hotA hai| vaha zuddha, nizcaya, garma tathA nizcayAnta rUpa se tIna prakAra kA hotA hai / zuddha sandeha ke do udAharaNa prastuta haiM (1) zuddha sandeha meM saMzaya banA hI rahatA hai| isakA udAharaNa tilakamaMjarI ko dekhakara harivAhana kI isa ukti meM milatA hai- "kyA yaha rAhu ke grasa lene se girI huyI candramA kI zobhA hai, athavA manthana se cakita samudra se nikalI amRta kI devI hai athavA yaha ziva kI netrAgni se bhasmIbhUta kAmadeva rUpI vRkSa se utpanna navIna kandalI hai| isameM sandeha kA nivAraNa na hone se zuddha sandeha hai| 1. mammaTa, kAvyaprakAza, 10/144 2. parapuruSadarzanasAvadhAnaM sovidallabhindriyavRttivanitAnAm, bhUtApadruhasambudharAgamaM sAdhumayUrANAm, durviSahatejasaM mahAmantramanaMgavikArAzIviSANAm / __ - tilakamaMjarI pR0 25 sasandevastu bhedokto tadanuktI ca saMzaya -mammaTa, kAvyaprakAza, 10/137 4. ruyyaka, alaMkArasarvasva, jayaratha kI TIkA, pR0 43, kAvyamAlA, 1893 grahakavalAd bhraSTA lakSmIH kimRkSapateriyaM, mthnckitaapkraantaa'staamRtdevtaa| girizanayanodacirdagdhAnmanobhavaphAdapAd, viditamathavA jAtA subhUriyaM navakandalI // -tilakamaMjarI, pR0 248 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana (2) malayasundarI samaraketu ko dekhakara kahatI hai- kimeSa pAzagranthi - pIDayA nibiDamAskanditAnmameva hRdayAdviniH sRto bahiH athavA prArthItAbhirmadanukampayA devanAmidivyazattayA kuto'pyAnItaH, utAnyadeva kiMcitprayojanamAlocya gurujanena prahita: .... pR0 3121 yahAM bhI zuddha sandeha hai / ........ nizcayAnta sandeha kA eka udAharaNa diyA jAtA hai 120 (3) prabhAtakAla meM harivAhana ko janAne ke lie bandI kahatA rAtri meM do yA tIna sahayogiyoM ke sAtha Apake vipakSa dvArA devI ke ghara meM, eka kone meM baiThakara dantavINA bajAte hue kyA saMgIta kA sevana ho rahA hai ? nahIM, nahIM, rAjan / zIta Rtu kA sevana ho rahA hai / 1 yahAM pahale saMdeha se prArambha kiyA gayA hai, para bAda meM nizcaya hone se nizcayAnta sandeha kA udAharaNa hai / samAsokti jahAM zleSayukta vizeSaNoM dvArA aprastuta kA kathana kiyA jAya vahAM samAsokti alaMkAra hotA hai / " samAsena saMkSepeNa uktiH samAsoktiH - do arthoM kA saMkSepa se kathana hone ke kAraNa samAsokti kahalAtA hai / mammaTa ne zliSTa vizeSaNa mAnA hai kintu udbhaTa samAna vizeSaNa mAnate haiM / udbhaTa (aSTama zatI) ke anusAra prastuta ke dvArA samAna vizeSaNoM ke kAraNa aprastuta kI pratIti samAsokti alaMkAra hai / 3 do udAharaNa prastuta haiM- (1) ayodhyA ke varNana meM samAsokti kA udAharaNa milatA hai-"ayodhyA nagarI mAnoM yajJa ke dhue~ se alakeM saMvAratI thI, krIDAdyAnoM se aMjana kA tilaka lagAtI thI (nagarI ke pakSa meM aMjana, bindu, tilaka nAmaka vRkSa) dantavadhiyoM se vilAsamaya hAsa ko prakaTa karatI thI, tathA sarovaroM se darpaNa grahaNa karatI thI / " 4 yahAM prastuta ayodhyA nagarI meM samAna vizeSaNoM ke dvArA nAyikA kI pratIti karAI jA rahI hai, ataH samAsokti hai / 1. 2. 3. 4. gehe devyAH suSiranipatanmArutottAnaveNo, ghRtvA koNaM viracitalayo vAdayandantavINAm rAtrau dvitraiH saha sahacaraiH sevate tvadvipakSa:, * ki saMgIta nahi nahi mahInAtha hemantazItam // - vahI pR0 358 paroktirbhedake: zliSTaH samAsoktiH --mammaTa, kAvyaprakAza, 10/147 prakRtArthe vAkyena tatsamAnaM vizeSaNaiH / aprastutArthakathanaM samAsoktirudAhRtA // -- udbhaTa, kAvyAlaMkArasaMgraha, 2/10 viracitAlake va makhAnalaghUmakoTibhiH spaSTilAMjana tilaka binduriva bAlodyAnaiH, AviSkRtavilAsahAseva dantavalabhImiH, AgRhItadarpaNeva sarobhiH -- tilakamaMjarI, pR0 11 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana 121 (2) ayodhyA ke hI prasaMga meM zliSTa vizeSaNoM dvArA samAsokti kA udAharaNa prApta hotA hai--"pUrvArNava se Aye hue, sarala mRNAladaNDoM ko dhAraNa karane vAle vRddha kaMcukoM ke samAna rAjahaMsoM dvArA kSaNa bhara bhI mukta na kI jAne vAlI sarayU nadI ayodhyA ke samIpa bahatI thii|"1 ___ isameM sarayU meM nAyikA tathA pUrvArNava meM nAyaka kI zliSTa vizeSaNoM dvArA pratIti hotI haiM, ataH samAsokti hai / nidarzanA khyayaka (12vIM zattI) ke anusAra jahAM do vastuoM ke sambhava tathA asambhava sambandha ke dvArA bimba-pratibimba bhAva kI pratIti hotI hai, vahA~ nidarzanA alaMkAra hotA hai| do vastuoM kA ekatra sambandha anvaya kI bAdhA na rahane para sambhava hotA hai tathA anvaya kI bAdhA hone para asambhava kahalAtA hai| mammaTa ne kevala asambhava vastuoM ke lie upamA kI kalpanA ko nidarzanA kahA hai / do udAharaNa prastuta haiM (1) vetAla ke varNana meM nidarzanA kA sundara udAharaNa milatA hai-"bhItara jalatI huI piMgalavarNI bhISaNa kanInikAoM se yukta vetAla ke bhISaNa AkRti vAle netrayugala grISmakAlIna sUrya ke pratibimba se yukta yamunA ke Avartayugala ke samAna pratIta ho rahe the / "4 yahAM jalatI huI kanInikAoM se yukta vetAla ke netroM tathA sUrya ke pratibimboM se yukta yamunA ke Avarta-yugala meM bimbapratibimba bhAva hone se nidarzanA alaMkAra hai| (2) isI prakAra ayodhyA ke varNana meM nidarzanA kA udAharaNa prApta hotA hai-kamala kI kaNikA ke samAna ayodhyA nagarI bhAratavarSa ke madhyabhAga ko alaMkRta karatI thii| 1. gRhItasaralamRNAlayaSTimiH pUrvArNavavitINavRddhakaMcUkImiriva rAjahaMsaH kSaNamapyamuktapArzvayA... sarayUvAkhyayA kRtaparyantasarathA... -vahI, pR. 9 2. sambhavA'sambhavatA vA vastusambandhena gamyamAnaM pratibimbakaraNaM nidrshnaa|| - rUyyaka, alaMkArasarvasva, pR. 97 __nidarzanA / abhavan vastusambandha upamAparikalpakaH / / -mammaTa, kAvyaprakAza, 10/148 4. antardhvalitapiMgalogratArakeNa karAlaparimaNDalAkRtinA nayanayugalena yamunApravAhamiva nidAdhadinakarapratibimbagodareNAvartadvayenAtibhISaNam... -tilakamaMjarI, pR. 48 5. vRttojjavalavarNazAlinI kaNikevAmbhoruhasya madhyabhAgamalaMkRtA sthitA bhAratavarSasya......... -tilakamaMjarI, pR. 7 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana yahAM ayodhyA tathA bhAratavarSa, kamala evaM kaNikA meM bimbapratibimba bhAva se sambandha hone ke kAraNa nidarzanA alaMkAra hai / atizayokti 122 bhAmaha (aSTama zatI) ne guNAtizaya ke yoga se vizeSa DhaMga kI kahI huI (lokAtikrAntagocara) bAta ko atizayokti kahA hai / 1 daNDI ne bhI kAvyAdarza meM prastuta ko asAmAnya DhaMga se varNana karane ko atizayokti kahA hai / tilakamaMjarI meM atizayokti ke isI prakAra ke udAharaNa milate haiM do dRSTAnta prastuta hai - (1) gandharvadattA kA varNana atizayokti pUrNa hai - "samAna kAnti ke kAraNa jisakA svarNapaTTa aspaSTa dikhAI detA thA, (gandharvadattA) usake lalATa para zatruoM ke bandIjanoM ke paMkhA jhalane se sUkSma alaMka latAe~ nRtya karatI thI / " 2 (2) isI prakAra ArAma ke varNana meM atizayokti alaMkAra kA upayoga kiyA gayA hai-- avatIrNazca tasmiMstApamatApamAtapamanAta paMtapanamatapanaM divasamadivasa grISmama prISmaM kAlamakAlaM tuSArapAtamatuSArapAtaM tribhuvanamatribhuvanaM sargakrama mamaMsta pR. 212 dRSTAnta upamAna, upameya, unake vizeSaNa, sAdhAraNa dharma Adi kA bimba pratibimba bhAva hone para dRSTAnta alaMkAra hotA hai / 3 jvalanaprabha kI isa ukti meM dRSTAnta kI jhalaka milatI hai - "kSIroda ke aMka se dUra tathA svargaM nivAsa ko tyAgane ke pazcAt isa hAra kA Apake yahIM nivAsa sthAna hai, kyoMki kSINa hone para bhI candramA AkAza yA ziva kI jaTA ko chor3akara pRthvI para nahIM utaratA hai / prastuta udAharaNa meM hAra tathA candramA, suraloka vAsa kA tyAga tathA ziva kI jaTA kA tyAga, kSIrasAgara tathA antarikSa meM paraspara bimbapratibimba bhAva hone se dRSTAnta alaMkAra hai / 1. nimittato vaco yattU lokAtikrAntagocaram, manyante'tizayoktiM tAma- bhAmaha - bhAmahAlaMkAra, 2/81 laMkAratayA yathA / yasyAM lalATe sadRzadyutitvAdaspaSTacAmIkarapaTTa bandhe / anati sUkSmAlakavallarINAM mAlA'ribandIvyaMjanAnilena // 2. 3. 4. - tilakamaMjarI, 262 pR. dRSTAntaH punareteSAM sarveSAM pratibimbanam / - mammaTa, kAvyaprakAza, 10/102 asya hi parityakta suralokavAsasya dUrIbhUtadugdhasAgarodara sthitestvadvasatireva sthAnam, na hi trayambakaMjaTAkalApamantarikSa vA vihAya kSoNo'pi hariNalakSmA kSitI padaM badhnAti / - tilakamaMjarI, pR. 43-44 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityaka adhyayana 123 tulyayogitA jahAM upameya tathA upamAna meM se eka hI ke dharma, guNa yA kriyA kA eka bAra ullekha kiyA jAya, vahAM tulyayogitA alaMkAra hotA haiN| isameM yA to prakRta athavA aprakRta kA eka dharma ke sAtha sambandha hotA hai| kAMcI nagarI ke varNana meM tulyogitA alaMkAra pAyA jAtA hai -- yatra nAgavallIlAlasA ghanina: udyAnapAlAzca, paramatajJA paurAH prAmANikAzca, saphalajAtayaH zrotriyA gRhArAmAzca, haridrAsAndrarUcakayo rAgiNaH suvarNacampaka-stakabakanicayAzca praguNavizikhA gRhanivezAH-pR. 260 / yahA~ nAgavallIlAlasA yaha eka sAdhAraNa dharma, ghanI tathA udyAnapAlaka donoM se sambaddha hai, ataH tulyayogitA alaMkAra hai| isI prakAra anya sabhI para bhI ghaTita hotA hai / vyatirekaH __ upamAna se anya arthAt upameya kA jo Adhikya varNana hai, vaha vyatireka alaMkAra hotA hai| harivAhana malayasundarI ko dekhakara kahatA hai-isake dIrgha netra nIlakamala ko patra samarpita karate haiM, vakSaHsthala hAthI ke mastaka kA tiraskAra karate haiM, kapolasthala hastIdanta kI anukRti haiM tathA isake mukha kI zobhA apanI kAnti se candramA ke bimba ko kalaMkita karatI hai| yahAM malayasundarI ke netra, vakSa sthala, kapolasthala tathA mukha kA nIlakamala, hAthI ke mastaka, dAMta tathA candramA ke bimba se Adhikya varNana kiyA gayA hai, ataH vyatireka alaMkAra hai| vizeSokti kAraNoM ke rahane para bhI phala kA kathana na karanA vizeSokti kahalAtA hai / do udAharaNa diye jAte haiM (1) ayodhyA varNana meM kulavadhUoM ke prasaMga meM vizeSokti kA kathana haikrodha meM bhI unake mukha para vikAra utpanna nahIM hotA thA, apriya karane para bhI 1. niyatAnAM sakRddharmaH sA punastulyayogitA / -mammaTa, kAvyaprakAza 10/104 2. upamAnAd yadanyasya vyatirekaH sa eva saH -vahI, 10/158 datta patraM kuvalayataterAyataMcakSurasyAH kumbhAvabhau kucaparikaraH pUrvapakSIkaroti / dantacchedacchavimanuvadatyacchatA gaNDamiteH cAndraM bimbaM dhutivilasitairdUSayatyAsyalakSmIH // -tilakamaMrI, pR. 256 vizeSoktirakhaNDeSu kAraNeSu phalAvacaH / -mammaTa, kAvyaprakAza, 10/162 3. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana ve vinaya kA sAtha nahIM chor3atI thIM, duHkha meM bhI ucita satkAra karatI thIM, tathA kalaha meM bhI kaThora vacana nahIM bolatI thiiN|| (2) isI prakAra seghavAhana ke varNana meM bhI isakA udAharaNa milatA haianatitolakSmImadavikArarakhalIkRto vyasanacakrapIDAmiranAkRSTo viSayagrAhairayantritaH pramadApramanigaDarajaDIkRtaH paramaizvaryasannipAtena-pR. 14 arthAntaranyAsa sAmAnya kA vizeSa se tathA vizeSa kA sAmAnya ke dvArA jo samarthana kiyA jAtA hai, vaha arthAntaranyAsa alakAra sAdhamyaM tathA vaidhayaM se do prakAra kA hotA hai / do udAharaNa diye jAte haiM - (1) samaraketu ArAma ko dekhakara kahatA hai - 'saMsAra meM nizcita rUpa se adRSTa ke kAraNa alpa guNoM vAlI vastu bhI pramiddhi prApta kara letI hai, kintu adhika guNa vAlI vastu bhI kIrti prApta nahIM karatI, ata: yaha asaMkhya kadalI vanoM se suzobhita, aneka mayUroM ke kekArava se udbhAsita evaM saikar3oM puSpa-vRkSoM se yukta isa udyAna ke hote hue bhI eka rambhA, saptacitra zikhaNDiyoM tathA kucha sumanasoM se yukta udyAna bhI amarodhyAna kahalAtA hai| yahAM sAmAnya kA vizeSa ke dvArA samarthana kiyA gayA hai| (2) isI prakAra dUsarA udAharaNa bhI hai-'prathitaguNa sthAna sthita. syAsato'pi hi mAhAtyamAvirbhavati padminIdalotsaMgasaMgI jalabindurapi muktAphaladyutimAlambate-maNDanAyate-- pR0 213 / isameM bhI sAmAnya kA vizeSa se samarthana kiyA gayA hai, ataH arthAntaranyAsa alaMkAra hai / virodhAbhAsa tilakamaMjarI meM virodhAbhAsa athavA virodha alaMkAra kA prayoga pracuratA 1. kope'pyadRSTamukhavikArAmiLalIkai'pyanujjhitavinayAbhiH khede'pyakhaNDitocitaprItipattimiH kalahe'pyaniSThurabhASiNImiH........ / -tilakamaMjarI, pR. 9 2. sAmAnyaM vA vizeSo vA tadanyena samarthyate yatta so'rthAntaranyAsaH sAdhayeNetareNa vA / -mammaTa, kAvyaprakAza, 10/164 vyaktaM jagatyadRSTavazAdvizAlaguNasaMpadbhirapyasulabhAH svalpaguNarapi suprApA: prasiddhayo bhavanti / yenAtra nirantarakadalIkalApAntaritadiGamukhe madamukharAsaMkhyAzikhikulodbhAsinyanantalatAntakoTisaMkaTakavRkSaviTape""sumanasAM koTibhirAkIrNamamarodhAnamAvarNyate / -tilakamaMjarI, pR. 212-213 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityaka adhyayana 125 se huA hai| jahAM bhI dhanapAla ko isa alaMkAra ke prayoga kA avasara milA hai, unhoMne isake prayoga meM apanI nipuNatA kA pradarzana kiyA hai| vastuta: virodha na hone para bhI virodha kI pratIti karAne vAle varNana ko virodhAlaMkAra athavA virodhAbhAsa kA nAma diyA gayA hai1 tIna viziSTa udAharaNa diye jAte haiM (1) meghavAhana ko 'zatrughno'pi vizrutakItiH' (pR. 13) kahA gayA hai arthAt vaha zatrughna hote hue bhI zrutakIrti se viyukta thA (zra takIrti zatrughna kI patnI thI), yaha virodha hai, kintu 'vaha zatrughna arthAt zatruhantA hote hue bhI vizrutakIrti arthAt atyadhika prasiddha thA' isa artha se isa virodha kA parihAra ho jAtA hai| (2) isI prakAra adRSTasarovara ke prasaMga meM kahA gayA hai, ki vaha laharoM se manohara hote hue bhI kutsita taraMgoM se yukta thA (cArUkallolamapikUmi-pR. 122) isa virodha kA parihAra kUrmi arthAt kacchapoM se yukta isa artha se ho jAtA hai / adRSTasarovara ko 'sthiramapi visAri' bhI kahA gayA hai arthAt sthira hote hue bhI vaha saMcaraNazIla thA, isakA parihAra-visAri kA artha matsyayukta lene se ho jAtA hai| (3) vidyAdhara muni ko 'niSparigramapi sakalatram' (pR. 24) kahA hai arthAt striyoM Adi se rahita hote hue bhI vaha patnI sahita thA, isa virodha kA parihAra 'sakalatram' kA sabhI kA trAtA artha karane se ho jAtA hai| virodhAbhAsa alaMkArayukta kucha sthaloM ko udAhRta karanA anucita nahIM hogA(1) pramANavidbhirapyapramANavidyaH ...... paropakAribhirAtmalAmodyataH -pR. 10 (2) manuSyaloka iva guNerUparisthito'pi madhyasthaH sarvalokAnAm vizeSajJo'pi samadarzana: savadarzanAnAm, anAyAsagRhItasakalazAstrA rthayA'pi nItizAstreSu khinnayA-pR. 13 (3) asaMkhyaguNazAlinApi saptatantuspAtena sarvadAhmAditena-pR. 13 (4) saujanyaparatantravRttirapyasaujanye niSaNNaH-pR. 13 (5) aMgIkRtasatIvratAbhirapyasatIvratAbhiH-pR. 9 1. virodhaH so'virodhe'pi viruddhatvena yaddhacaH -mammaTa, kAvyaprakAza, 10/165 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 svAbhAvokti dhanapAla ne alaMkAroM meM svAbhAvokti ko sarvAdhika udbhAsita kahA hai / 1 bAlaka ityAdi kI apanI svAbhAvika kriyA athavA rUpa (varNa evaM avayava saMsthAna ) kA varNana svAbhAvokti kahalAtA hai / 2 tilakamaMjarI se do udAharaNa prastuta haiM sama (1) gandharvadattA ke varNana meM svAbhAvokti kI jhalaka milatI hai - 'vizvasta sakhiyoM kI goSThI meM bhI vaha khilakhilAkara nahIM haMsatI thI, gRhnadI ke haMsoM ke sAtha bhI tIvratA se nahIM calatI thI, paMjarastha sArikAoM ke sAtha bhI adhika vArtAlApa nahIM karatI thI, tilakavRkSoM para bhI adhika dera taka kaTAkSapAta nahIM karatI thI / 3 (2) madirAvatI kA varNana bhI svAbhAvokti alaMkAra meM kiyA gayA hai / 4 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana (6) madgurUcitamapi namadgurUcitam - pR. 204 (7) merUkalpapAdapAlIparigatamapi namerUkalpapAdapAlIparigatam, vanagajA - lIsaMkulamapi navagajAlIsaMkulam - pR. 240 kinhIM do vizeSa vastuoM kA yogya rUpa se sambandha varNita hone para sama nAmaka alaMkAra hotA hai |5 jvalanaprabha rAjA meghavAhana se kahatA hai ki Apa isa hAra ko prApta kara, pR. 159 - mammaTa, kAvyaprakAza, 10 / 167 3. 1. timivAlaMkRtInAm 2. svAbhAvoktistu DimbhAde: svakriyArUpavarNanam / 4. 5. - tilakamaMjarI, mitvA saMpuTa moSThayorna hasitaM niHzaMkagoSThISvapi, bhrAntaM na tvaritaH pardaigRhanadIhaMsAnusAreSvapi / sAdhaM paMjarasArikA mirapi no bhUyastayA jalpitaM, na trayastrAstilakadrumeSvapi ciraM vyApAritA dRSTayaH // - tilaka maMjarI, pR. 262 ADhayazroNi daridramadhyasaraNi srastAMsamuccastanaM, nIrandhrAlakamacchgaNDaphalakaM chekabhra mugvekSaNam / zAlInasmitamasmitAMcitapadanyAsaM bimati sma yA, svAdiSToktiniSekamekavikasallAvaNyapuNyaM vapuH // samaM yogyatayA yogo yadi sambhAvitaH kvacit // - vahI, pR. 23 - mammaTa, kAvyaprakAza, 10 / 192 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityaka adhyayana 127 samAna vastu ke saMyoga kA Ananda prApta kareM, kyoMki yaha hAra bhI muktAmaya hai Apa bhI muktAmaya (mukta mAmaya arthAt vyAdhi rahita zarIra se yukta), yaha bhI apetatrAsa hai (arthAt dhAraNa karane vAle ko bhaya mukta karane vAlA) tathA Apa bhI svaccha hRdaya vAle haiM yaha bhI ujjavala guNa se yukta hai tathA Apa bhI guNava'n haiN| yahAM meghavAhana tathA hAra kA yogya rUpa se sambandha varNita kiyA gayA hai, ataH sama alaMkAra hai| viSama ___ sambandhiyoM ke atyanta vaidharmya ke kAraNa jo unakA sambandha na bananA pratIta ho, vahAM viSama alaMkAra hotA hai| prabhAta-kAla ke varNana meM viSama alaMkAra prayukta huA hai-ratigRha dAtyUhapakSI ke kUjana se rahita ho gaye haiM, nadiyAM cakravAka yugaloM ke Akrandana se yukta ho gayI haiM, tAroM kI kAnti kSINa ho rahI hai, dIpaka kI jyoti teja ho rahI hai, AkAza meM sUrya udita ho rahA hai, pRthvI aMdhakAramaya hai, isa prakAra prabhAta aura rAtri kA yaha sandhikSaNa manoharatA kI parAkASThA hai| yahAM viparIta vastuoM kA eka sAtha varNana hone se viSama alaMkAra hai / tadaguNa jaba nyUna guNavAlI vastu atyanta utkRSTa guNavAlI vastu ke sambandha se apane svarUpa ko chor3akara usa vastu ke rUpa ko prApta ho jAtI hai to use tadguNa alaMkAra kahate haiN| 1. ....... saMyojitaM tvAM muktAmayavapuSamazeSato muktAmayatrAsavirahitamapetatrAsaH svacchAzayamatisvaccho guNavantamatizayojjavaguNaH prApnotu sadRzavastusaMyogajAM prItim / -tilakamaMjarI, pR. 43 2. kvacidyativaidhAnna zleSo ghaTanAbhiyAt -mammaTa, kAvyaprakAza, 10/193 3. nityUhapatadgiro ratigRhA: sAkrandacakrA nadA, vidrAti dya tiroDavI nibiDatAM dhatte pradIpacchavi / dyormandasphuritArUNA timiriNI sarvasaMhA sarvathA, sImA cittamuSAmuSaH kSaNadayoH saMghikSaNo bartate // -tilakamaMjarI, pR. 237 4. svamutsRjya guNaM yogAdatyujjavalaguNasya yada, . vastu tadguNatAmeti bhavyate sa tu tadguNaH // -mammaTa, kAvyaprakAza, 10/203 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana ArAma ke varNana meM isa ukti meM tadguNa alaMkAra pAyA gayA hai-kamala ke patte para girI huyI jala kI bUnda bhI motI ke samAna camakatI hai, candramA meM rahane para kalaMka bhI alaMkAra bana jAtA hai, mRganaya niyoM kI AMkhoM meM lagane para aMjana bhI prasAdhana bana jAtA hai / / __yahAM nyUna guNa vAlI vastu jala kI bUMda Adi kA utkRSTa guNa vAle kamala patrAdi ke sambandha se utkRSTa guNa ko prApta karane kA ullekha hone se tadguNa alaMkAra hai| sahokti jahAM saha artha kI sAmarthya se eka pada, do padoM se sambaddha ho jAtA hai vahA~ sahokti alaMkAra hotA hai| tilakamaMjarI meM prAtaHkAla ke isa varNana meM sahokti kA prayoga huA hai(prAtaHkAla hone para) vanadIpikAoM meM cakravAka yugala nidrA tyAgakara tathA pakha phar3aphar3Akara kumudoM ke sAtha-sAtha paraspara mila gaye / (kumuda ke pakSa meM jaghaTire kA artha saMkucita ho gye)| yahAM saha pada ke kAraNa cakravAka tathA kumuda donoM padoM kA sambandha banatA hai, ataH sahokti alaMkAra haiM / anya udAharaNa(1) jhaTiti naSTAkhilAzaH samaM mArtaNDamaNDalAbhogena vicchAyatAmagaccham -pR. 323 (2) iti vicintya muktvA ca saphalakaM prabhutAbhimAnena sAdhaM kRpANamAbaddhAMjaliH-pR. 38 / vyAjastuti prArambha meM nindA athavA stuti jAna par3atI ho, kintu usase bhinna (arthAt nindA stuti tathA stuti nindA meM) meM paryavasAna hone para vyAjastuti alaMkAra hotA hai| 1. padminIdalotsaMgasaMgI jalabindurapi muktAphaladyutimAlambate, mRgAMkacumbI kaMkako'pyalaMkArakaraNiM ghatta, kuraGgalocanAlocanalabdhapadamaMjanamapi maNDanAyate / -tilakamaMjarI, pR. 213 sA sahoktiH sahArthasya balAdekaM dvivAcakam / -mammaTa, kAvyaprakAza 10/169 3. samakAlamutkSipapatrasaMhatIni sahaiva kumudaraNyadIpikAsu jaghaTire naSTanidrANi cakravAkadvandvAni / -tilakamaMjarI, pR. 358 4, vyAjastutimukhe nindAstutirvA rUDhiranyathA / -mammaTa, kAvyaprakAza, 10/168 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityaka adhyayana pahale nindA para bAda meM stuti meM paryavasita hone vAlA eka udAharaNa kAMcI nagarI ke varNana meM milatA hai-- guNoM ke samUha meM usa (nagarI) meM kevala eka hI doSa thA ki vilAsinIyoM ke vAsabhavanoM kI dantavalamiyoM meM nirantara jalane vAle kAlAgarU ke dhueM se navIna citroM yukta bhittiyAM mailI ho jAtI thI / 1 yahAM nindA ke vyAja se kAMcI kI prazaMsA kI gaI haiM, ataH vyAjastuti alaMkAra haiM / parisaMkhyA parisaMkhyA alaMkAra dhanapAla ko sarvAdhika priya hai / sampUrNa tilakamaMjarI meM vibhinna sthaloM para isakA sundara prayoga huA hai ! dhanapAla ko isake prayoga meM vizeSa nipuNatA prApta hai / kucha sthala udAhRta kiye jAyeMge / koI pUchI gaI athavA binA pUchI gaI bAta jaba usI prakAra kI anya vastu ke niSedha meM paryavasita hotI hai, to parisaMkhyA alaMkAra kahalAtI hai / 2 yaha niSedha zabdataH arthAt vAdhya bhI ho sakatA hai athavA vyaMgya rUpa bhI ho sakatA hai / isa prakAra parisaMkhyA ke cAra prakAra ho jAte haiM - (1) praznapUrvaka pratIyamAnavyavacchedya ( 2 ) praznapUrvaka vAcyavyavacchedya (3) apraznapUrvaka pratIyamAnavyavacchedya tathA (4) apraznapUrvaka vAcyavyavacchedya / dhanapAla ne praznapUrvaka parisaMkhyA kA prayoga nahIM kiyA hai, ata: pahale do prakAra ke udAharaNa tilakamaMjarI meM nahIM milate / antima donoM ko ko udAhRta kiyA jAtA hai / (1) apraznapUrvaka vAcyavyavacchedya - kAMcI nagarI ke varNana meM kahA gayA hai ki jahA~ mugdhatA rUpa meM pAyI jAtI thI surata meM nahIM, haldI kA raMga deha meM lagAyA jAtA, sneha meM nahIM, gurujanoM ke nAmoccAra meM bahuvacana kA prayoga hotA thA, na ki dUsaroM ke kArya ko karane meM bahuta taraha kI bAteM kI jAtIM, rati meM vilAsaceSTAe~ hotI thIM na ki citta meM bhrAnti hotI / 1. 129 2. 3. saMskaraNa, bhAga 3, yasya guNaughajuSi dUSaNamekameva, yad vAsadantavala bhISuvilAsinInAm / udyannajasramasitA gurUdAhajanmA, ghUmaH karoti malinAnavacitramittIH // - tilakamaMjarI, vijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandira, pR. 174 (kAvyamAlA saMskaraNa meM yaha padya upalabdha nahIM haiM / ) kiMcitpRSTamapRSTaM vA kathitaM yatprakalpate / tAdRganyavyapohAya parisaMkhyA tu sA smRtA // -mammaTa, kAvyaprakAza, 10 / 184 yatra mugdhatA rUpeSu na surateSu, haridvArAgo deheSu na sneheSu, bahuvacanaprayogaH pUjyanAmasu na paraprayojanAMgIkaraNeSu, vibhramo rateSu na cittaSu / - tilakamaMjarI, pR. 260 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana isameM zabdataH niSedha hone se yaha apraznapUrvaka vAcyavyavacchedya parisaMkhyA kA udA raNa hai| isI prakAra ke anya udAharaNa meghavAhana ke varNana meM milate haiN|' (2) vidyAdhara muni kI madirAvatI ke prati isa ukti meM bhI isI bheda kI jhalaka milatI hai - 'AtmA nivAraNIyo dhRtyA na vRtyA, svabhAvasnigdhopasapaNIyo dRSTayA na kAyayaSTayA, saMbhASayitavyo manasA na vacasA kArayitavyaH kaNTa kini patraccheda viracanaM devavatArcanaketakadale na kapolatale -pR. 31-32 (3) apraznapUrvakapratIyavyavacchedya-tilakamaMjarI meM pratIyavyavacchedya pari. saMsthA ke bhI aneka prayoga milate haiN| ayodhyA ke prasaMga meM kahA gayA hai-jisa nagarI meM vIthIgRha rAjamArga kA atikramaNa karate the (na ki loga rAjAjJA kA ullaMghana karate, dolAkrIr3AoM meM meM dizAntara yAtrA hotI (na ki kisI ko deza nikAlA diyA jAtA), candramA kumuda vanoM kA sarvasva (nidrA) haraNa kara letA (na ki kisI vyakti kA saba kucha hara liyA jAtA), kAmadeva ke bANa hI marmachedana kA kArya karate (na ki kisI vyakti kA galA ghoMTA jaataa|, vaiSNava hI kRSNa kI AcAra paddhati kA pAlana karate (na ki koI vyakti durAcArI hotA thaa)| isI prakAra meghavAhana ke lie kahA gayA hai - yasmiMzca rAjanyanuvatitazAstramArge prazAsati vasumatI dhAtUnAM sopasargatvam, ithUNAM pIDanam, pakSiNAM divyagrahaNam, padAnAM vigraha, timInAM gala grahaM, gUDhacaturthakAnAM pAdAkRSTayaH kuka 1. (a) uccApazabdaH zatrusaMhAre na vastuvicAre, vRddhatyAgazIlo vivekena na prajJotsekena......."akRtakArUNyaH karacaraNe na dhrnne| __-tilakamaMjarI, pR. 13 (ba) kuzAgrIyabuddhiH kAryANAM veSamyeNa jaharSa na samatayA......"sakalAdharma nirmUlanAbhilASI kalekhatArasyodakaNThat na kRtayugasya - pR. 14 (sa) yasya ca pratApa eva vasudhAmasaH dhayatparikara eva sainyanAyakA :.."tyAga eva dikSu kIrtimagamayadvibhavo bndiputraaH| pR. 15 2, (a) yasyAM ca bIthIgRhANAM rAjapathAtikramaH, dolAkrIDAsu digantarayAtrA, kumudakhaNDAnAM rAjJA sarvasvApaharaNamanaMgamArgaNAMnAM marmaghaTTanavyasanaM, vaiSNavAnAM kRSNavartmani pravezaH, sUryopalAnAM mitrodayena jvalanam, vaizeSikamate dravyasya kuuttsthnitytaa| - vahI, pR. 12 (ba) thatra ca bhogaspRhayA dAnapravRttayaH .. .."vinayAdhAnAya vRddhopAstayaH pusAMbhAsan -tilakamaMjarI, pR. 12 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana vikAvyeSu yatibhraMzadarzanam, udadhonAmapavRddhiH nidhuvanakrIDAsutarjana tADanAni, dvijAtikriyANAM zAkhoddharaNam, bauddhAnupalabdherasadbhavahArapravartakatvam, pratiprakSakSayoghata munikayAsu guNAnAmupasarjana mAvobabhUva | 1 isa prakAra ileSa para AdhArita parisaMkhyA kI zrRMkhalAoM kI racanA dhanapAla ko atyanta priya thI / ayodhyA kI kulavadhuoM ke varNana meM bhI isa alaMkAra kA prayoga kiyA gayA hai - alasAminitamba bhAravahane tucchAbhirUdare taralAbhizcakSuSi kuTilA mibhruvoratRptA miraMgazobhAyAmuddhatAmistArUNye kRtakusaMgAbhizca raNoyorna svabhAve | 2 arthApatti jahAM daNDa- pUpikA nyAya se eka artha kI siddhi ke sAtha usI kI sAmarthya se dUsarA artha bhI siddha ho jAye vahAM arthApatti alaMkAra hotA hai / isakA udAharaNa kulavadhuoM ke isa varNava meM milatA hai - ve zAlInatA tathA sukumAratA ke kAraNa kucakumbhoM ke bhAra se bhI pIr3ita hotI thIM, maNibhUSaNoM ke kolAhala se bhI vyathita hotI thI, dhRSTatA ke kAraNa sambhoga meM bhI arUci darzita karatI thI tathA svapna meM bhI dvAra kI deharI nahIM lAMghatI thI / +- 131 yahAM jaba stanakalazoM ke bhAra se pIDita hotI thI isa artha se 'to anya kisI vastu kA bhAra uThAne meM kaise samartha hogI' isase arthAntara kA bodha hotA hai, isI prakAra jaba svapna meM deharI nahIM lAMghatI 'to jAgratAvasthA meM kaise lAMghegI' isase arthAntara kA bodha hotA hai ataH yahAM arthApatti alaMkAra hai / isI prakAra vAravadhUoM ke lie bhI kahA gayA hai 15 kAvyaliMga jahAM hetukA kathana vAkyArtha athavA padArtha rUpa se kiyA jAya, vahAM kAvyaliMga alaMkAra hotA hai / " 1. 2. 3. 4. 5. 6. tilakamaMjarI, pR. 15 vahI, pR. 9 daNDapUpikathArthAntarApatanamarthApattiH / - rUyyaka - alaMkArasarvasva zAlInatayA sukumAratayA ca kucakumbhayorapi kadarthyamAnAmiruddhatyA maNibhUSaNAnAmapi khidyamAnAbhirmu kharatayA rateSvapi tAmyantIbhirvaiyAtyaparigraheNa svapne'pyalaghayantImirddhAratoraNam - tilakamaMjarI, pR. 9 tilakamaMjarI, pR. 10 kAvyaliMgaM hetorvAkyapadArthatA / -mammaTa, kAvyaprakAza, 10/173 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana meghavAhana ke isa varNana meM kAvyaliMga alaMkAra milatA hai-vaha yuddhavyasanI hone ke kAraNa zatruoM kI unnati se saMtuSTa hotA thA na ki praNAma se, dAnapriya hone ke kAraNa logoM kI yAcakavRtti se atRpta hotA thA na ki siddhi se, tIvrabuddhi hone ke kAraNa kAryoM kI viSamatA se prasanna hotA thA na ki samatA se-11 yahAM yuddha-priyatA, dAna priyatA. tIvrabuddhi Adi hetu rUpa se varNita kiye haiM, ataH kAvyaliMga alaMkAra hai| kAraNamAlA jahAM agale 2 artha ke prati pahale 2 artha hetu rUpa meM varNita hoM, vahAM kAraNamAlA alaMkAra hotA hai / isI prakAra pUrva 2 ke prati uttara 2 kI hetutA vaNita hone para bhI kAraNa-mAlA alaMkAra hotA hai| isakA udAharaNa vidyAdhara muni ke isa kathana meM milatA hai-muni-jana sAmAnya prANI ke liye apekSita AhAra ko zarIra ke lie grahaNa karate haiM, zarIra ko bhI dharma kA hetu hone se dhAraNa karate haiM. dharma ko bhI mukti kA kAraNa mAnate haiM tathA mokSa kI bhI virakti se icchA karate haiN| yahAM AhAra, zarIra, dharma tathA mokSa ina pUrva 2 ke prati zarIradhAraNa, dharma-sAdhana mokSa tathA anicchA ye unarottara artha kAraNa rUpa meM varNita kiye gaye haiM, ataH kAraNamAlA alaMkAra hai| tilaka maMjarI se prastuta 4 prakAra ke zabdAlaMkAroM tathA 23 prakAra ke arthAlaMkAroM arthAt kula 27 prakAra ke alaMkAroM kA yaha adhyayana, jisameM unake lakSaNa tathA tilakamaMjarI se gRhIta udAharaNoM kA vivecana kiyA gayA, dhanapAla kI alaMkAra yojanA kA naipuNya pradarzita karane meM paryApta hai| rasAbhivyakti kavi kI vANI ko hradaikamaya tathA navarasarucirA kahA gayA hai| isI prakAra turanta rasAsvAdana se utpanna parama Ananda kI pratIti kAvya ke samasta 1. yazca saMgarazraddhAlurahitAnAmunnatyAtutoSa na praNatyA, dAnavyavasanI janAnA marthitayA'prIyata na ku kRtArthatayA, kuzAgrIyabuddhiH kAryANAM vaiSamyena jaharSa na samatayAH / -tilakamaMjarI, pR. 14 2. yathottaraM cetpUrvasya pUrvasyArthasya hetutA tadA kAraNamAlA syAt / -mampaTa, kAvyaprakAza, 10/185 3. ye ca sarvaprANisAdhAraNamAhAramapi zarIravRttaye gRhanti, zarIramapi dharma sAdhana miti dhArayantI, dharmamapi muktikAraNamiti bahumanyate, muktimapi nirUtsukena cetasAbhivAMchati .... / -tilakamaMjarI pR. 26 4. niyatikRta....navarasarucirA nirmiti.... -mammaTa, kAvyaprakAza,1/1 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAbhivyAkta prayojanoM meM pramukha mAnI gayI hai / 1 ataH mammaTa ke anusAra kAvya-racanA kA pramukha uddezya tathA phala donoM hI rasa kI siddhi hai / vizvanAtha ne to rasAtmaka vAkya ko hI kAvya kahA hai / 2 Anandavarddhana ne bhI rasa, joki vyaMga hotA hai, ko kAvya kI AtmA kahA hai / bharata muni ne bahuta pahale hI kAvya meM rasa kI pradhAnatA pratipAdita karadI thI - na hi rasAdRtekazcidarthaH pravartate / ataH prAcIna tathA arvAcIna sabhI kAvyazAstriyoM ne kAvya meM rasa ko prANabhUta mAnA hai / kAvya meM rasa kI mahattA ke AdhAra para kAvyazAstriyoM kA eka bhinna sampradAya hI bana gayA, jo rasa sampradAya ke nAma se prasiddha hai 15 dhanapAla ne svayaM bhI rasapUrNa ukti ko samasta maNiyoM meM zreSTha kahakara kAvya meM rasa kI mahattA sthApita kI hai / " kAvya ke paThana, zravaNa athavA darzana se jisa Ananda kI anubhUti hotI hai vahI kAvyAnanda rasa kahalAtA hai / yaha anubhUti kina sAdhanoM se hotI hai ? bharata ke anusAra rasa ko niSpatti vibhAva, anubhAva tathA vyabhicAri bhAvoM ke saMyoga se hotI hai / ataH vibhAva anubhAva tathA vyabhicAribhAva rasa ke sAdhana haiM / rasa kI yaha anubhUti kaise hotI hai ? sahRdaya sAmAjika ke hRdaya meM bhAva rahatA hai, jisakI utpatti laukika vyavahArika jIvana se hotI hai laukika jIvana ke bAra-bAra ke anubhavoM se vibhinna bhAva sAmA jika ke hRdaya me saMskAra rUpa meM pariNata ho jAte haiM / kAvya-zravaNa athavA darzana se sAmAjika ke hRdaya kA yahI bhAva kAvya varNita vibhAvAdi ke dvArA puSTa hokara rasarUpa meM pariNata ho jAtA hai isa bhAva ko rasazAstrI sthAyibhAva kahate haiM / mammaTa ne vibhAva. anubhAva tathA vyabhicAri Adi ( kAraNa, kArya tathA saha 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 133 kAvyaM yazase'rthakRte .. sadyaH paranirvRttaye .... 1 1800 vAkyaM rasAtmakaM kAvyam vahI, 1/2 - vizvanAtha, sAhityadarpaNa, 1/3 kAvyasyAtmA sa eva arthastathA cAdikaveH purA / kraucaMdvandvaviyogotthaH zokaH zlokatvamAgataH // -Anandavardhana, dhvanyAloka 1/5 nATyazAstra, adhyAya 6, udaghtaH pI.vI. kANe, saMskRta poiTiksa, pR. 357 kANe pI. vI., saMskRta poiTiksa, pR. 355 soktimiva maNitInAm .... adhikamudbhAsamAnAm / tilakamaMjarI, 159 pR. uktaM hi bharatena - vibhAvAnubhAvavyabhicArisaMyogAdrasaniSpattiH / -- mammaTa, kAvyaprakAza, caturtha ullAsa, pR. 100 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana kAriyoM) ke yoga se vyakta ratyAdi sthAyI bhAva ko rasa kahA hai| dazarupakakAra dhanaMjaya ne inameM sAtvika bhAva ko aura jor3a diyA hai, jise anya zAstriyoM ne anubhAva ke antargata hI mAnA hai| dhanaMjaya ke anusAra vibhAva, anubhAva, sAtvika tathA vyabhicAri bhAvoM dvArA carvaNA ke yogya banAyA gayA ratyAdi sthAyibhAva hI rasa hai| ataH rasa ke cAra aMga haiM- sthAyibhAva, vibhAva, anubhAva, tathA vyabhicAribhAva / ina cAro kA Azraya tathA Alambana ina donoM pakSe meM bAMTA jA sakatA hai| kAvya meM jisa pAtra ke hRdaya meM ratyAdi sthAyibhAva vyaMjita hotA hai, vaha pAtra usa bhAva kA Azraya hotA hai / usa pAtra kI jo tadtad bhAva kI a anubhUti ke samaya ceSTAe hotI haiM, ve anubhAva kahalAtI hai tathA sthAyibhAva meM jo kSaNika bhAva unmagna-nimagna hote hai, una sahakArI kAraNoM saMcArI athavA vyabhicAri bhAva kahA jAtA hai / isa prakAra sthAyibhAva, anubhAva tathA saMcArI bhAva ye Azraya meM rahane vAle haiM / isa Azraya kA sthAyI bhAva jisa pAtra-vastu ke prati jAgRta hotA hai. vaha Alamvana kahalAtA hai tathA usa pAtra yA vastu kI avasthA ceSTA yA anya paristhitiyAM jo Azraya meM usa vizeSa bhAva ko uddIpta karatI hai, uddIpana kahalAtI hai| ye Alambana nathA uddIpana dono, vibhAva kahalAte haiM / rasa kI prakriyA meM Alambana -uddIpana vibhAva bAhyaya kAraNa haiM, vastutaH sthAyibhAva hI rasa kA Antarika kAraNa hai| yaha sthAyibhAva hI rasa kA bIja hai, mUla hai / sAmAjika ke hRdaya meM yaha prasuptAvasthA meM rahatA hai, kAvya meM varNita vibhAvAdi anukUla sAmagrI prApta kara yaha abhivyakta ho jAtA hai tathA hRdaya meM apUrva Ananda kA saMcAra kara detA hai| ataH sthAyibhAva kI abhivyakti hI rasa hai| ye sthAyibhAva ATha haiM- rati, utsAha, jugupsA, krodha, hAsa, smaya, bhaya tathA zoka / dhanaMjaya naveM sthAyibhAva zama ko nATaka meM puSTi na hone ke kAraNa, nahIM 1. vibhAvA anubhAvAstat kathayante vyabhicAriNaH / vyaktaH sa taivibhAvAdyaH sthAyI bhAvo rasaH smRtaH // -mammaTa, kAvya prakAza. 4/43/28 2. vibhAvaranubhAvaizca sAtvikarvyabhicAribhiH / ___ AnIyamAnaH svAdyatvaM sthAyI bhAvo rasaH smRtaH / / -dhanaMjaya, dazarUpaka, 4/1 3. ratyutsAhajugupsAH krodho hAsaH smayo bhayaM zokaH / -dhanaMjaya, dazarUpaka, 4/35 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAbhivyakti 135 mAnate haiM 1 kintu mammaTa ne nirveda arthAt zama ko navAM sthAyibhAva mAnA hai| inhIM nau bhAvoM kI paraNati kramazaH zRGgAra, vIra, vIbhatsa, raudra, hAsya, adbhuta, bhayAnaka, karUNa tathA zAnta rasoM meM hotI hai| ghanapAla ne tilakamaMjarI ko 'sphuTAdbhutarasA 'kathA kahA hai| prabhAvakacarita meM tilakamaMjarI ko navarasayutA kathA kahA gayA hai| isameM sabhI nau rasoM kI sundara abhivyakti huI hai |aNgiirs zRMgAra hai tathA anya sabhI usake aMgabhUta rasa haiN| isameM nAyaka harivAhana tathA tilakamaMjarI, jo pUrvajanma meM svargaloka kenivAsI jvalanaprabha tathA priyaMgusundarI the. kI prema-kathAvarNita kI gayI hai , tathA isameM samara ketu aura malayasundarI ke prema kI prAsaMgika kathA bhI upaNita hai| isake atirikta tAraka priyadarzanA, kusuma zekhara va gandharvadattA tathA meghavAhana tathA madirAvatI Adi ke prema kA bhI varNana kiyA hai| ataH zRgAra isakA pradhAna aMgIrasa hai / aba sabhI nau rasoM kA tilakamaMjarI ke saMdarbha meM adhyayana kiyA jAyegA / zRMgAra / __ zrRMgAra kA sthAyibhAva rati hai| zRMgAra rasa ke do bheda haiM-(a) sambhoga tathA (A) vipralambha / tilakamaMjarI meM zrRMgAra ke ina donoM bhedoM kA bhalI-bhAMti nirUpaNa huA hai| (a) sambhoga zRgAra kI sundara abhivyakti samaraketu tathA malayasundarI ke citraNa meM huyI hai / samaraketu Alambana vibhAva hai, jo malayasundarI ke hRdaya meM prema kI utpatti karatA hai / sarvaprathama Alambana samaraketu kA varNana kiyA gayA hai / malayasundarI use dekhatI hai aura kahatI hai "kAmadeva ne zRMgAra dhAraNa kara mere hRdaya meM praveza kiyA, usake pIchepIche hI praveza karane vAlA rAga, lAkSArasa se cinhita ke samAna sAre aMgoM meM phaila gayA / vairAgI devatA ke nivAsa para rAgiyoM kA rahanA viruddha hai," ataH usa rAga ko dhone ke lie hI mAnoM svedajala bahane lgaa| svedajala se ThaMDa 3. 1. zamamapi kecitprAhuH puSTirnATayeSu netasya / vahI, 4/35 2. nirvedasthAyi bhAvo'sti zAnto 'pi navamo rasaH / __ -mammaTa, kAvyaprakAza, 4/47 sphuTAdbhutarasA racitA katheyam // -tilakamaMjarI, padya 50 4. sudhIraviracayAMcake kathAM navarasaprathAm / __-prabhAvakacarita, mahendrasUricaritamu padya 197 5. tasya zRgArasya dvau bhedo, sambhaugo vipralambhazca -mammaTa kAvyaprakAza, caturtha ullAsa, pR. 121 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana meM, lagane ke kAraNa mAnoM romAMcita hokara vakSaHsthala kAMpane lagA / taba maiM lajjA tathA anurAga se abhibhUta hokara 'samudrI havA ThaMDI hai' kahakara bAra-bAra sItkAra karane lagI- maiM kauna hU~, kahAM hU~ -- yaha saba bhUlatI huyI, zabda ko bhI nahIM sunatI huyI, sparza ko bhI na jAnatI huyI, gandha ko bhI nahIM sUMghatI huI, kevala usake rUpa ko hI dekhane usI ke avayava saundarya kA varNana karane meM, usake yauvana kI bhavyatA kA bhAvana karatI huyI tathA usake vibhrama kramoM meM nilIna-citta hotI huI, dUra sthita bhI asAdhAraNa prema se dravIbhUta uThAkara usake pAsa le jAyI jAtI huI sI, usake bAhupAza meM baMdhI huI -- aMgoM ke niSpanda ho jAne para tathA samasta zarIra para Ananda jala kI bUMda chA jAne para na jAne vikAsa ke kAraNa phailI huI, stabdha athavA caMcala tArikAoM vAlI mugdha athavA prAtbha, kuTila athavA sarala na jAne kaisI dRSTi se use dekhane lagI | 2 kisI ke dvArA -- samasta 136 yahAM samaraketu kA yauvana tathA usakA saundarya, usake hAva-bhAva, samudrI vAyu Adi uddIpana vibhAva haiN| sveda, romAMca, vepathu, stambha, sItkAra, caMcala kaTAkSAdi anubhAva haiM tathA lajjA, zrama, jar3atA, Alasya, autsukyAdi saMcArI bhAva haiM / isI prakAra samaraketu ne malayasundarI ko dekhA, isa varNana meM malayasundarI Alambana vibhAva hai -- vaha rAjakumAra bhI, sAgara ke samAna dhIra prakRti kA hote hue bhI taraMgoM ke samAna idhara-udhara tarala tathA kuTila kaTAkSapAta karane lagA / samudrI havA ke na lagane para bhI usakA samasta zarIra pulakita hokara kAMpane lagA / bahuta dera pahale nidrA tyAga dene para bhI sadyojAgrata ke samAna aMgaDAI lete hue jambhAI lene lagA / prAgalbhavaktA hote hue bhI karNadhAroM ko gadagada 1. 2. iti cintayantyA eva me sAmyasUyaH svarUpamApiSkatuM miva hRdayama vizadgRhIta zRMgAro makaraketuH / tadanumArgapraviSTaracitaraNa lAkSArasalAMchiteSviva prasasAra sarvAgeSu rAgaH / vItarAgadevatAmArasaMnidho viruddha - romAMcajAlakamuccamamucatkucasthalI / - tilakamaMjarI pR. 277 tato'haM lajjayAnurAgeNa ca yukapadAskanditA zItalo jaladhivelAnila; iti vimukta sItkArA- kAham kvAgatA, kva sthitA - ityajAta - smRtirazRNvatI zabdamacetayantI sparzamanupajighrantI gandham kevalaM tasyeva rUpalekhAvalokanekiM vikAzottAnayA kiMstimitiyA kiM taralatArakayA ki prAMjalayA, tatkAlamahamapi na jAnAmi kIdRzyA dRzA tamadrAkSam / - tilakamaMjarI, pR. 278 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAbhivyakti svara meM Adeza dene lagA / 1 yahAM kaTAkSapAta, romAMca, pulaka, kampana, jambhA, aMgabhaMga, vaisvaryAdi anubhAvoM kA varNana haiM / avahitthA-saMcArI bhAva kI sundara abhivyakti isI prasaMga meM huyI hailajjA ke kAraNa vaha kAmadeva ke vikAroM ko chipAne ke lie vibhinna prakAra kI ceSTAe~ karane lagA mujhe ekaTaka dekhane ke kAraNa bahane vAle AnandAzruoM kI dhAra ko ratnadarpaNa ke teja se nikala rahe haiM, yaha kahakara bAra-bAra poMchatA, mere lIlAlApoM meM dhyAna dene ke kAraNa zUnya hRdaya se bandI ko subhASita par3hAye | mere samAgama ke dhyAna meM netra banda kara citraphalaka para vyartha hI rUpa likhane lagA | 2 yahAM azra, netramIlanAdi anubhAva haiM / isa prakAra dhanapAla sambhoga zrRMgAra ko kramazaH vikasita kara usake sabhI tatvoM, Alambana uddIpana, anubhAva, vyabhicArI bhAvoM kA samyak varNana karane meM atyanta nipuNa hai / saMbhoga zrRMgAra ke anya udAharaNa tAraka tathA priyadarzanA, 3 harivAhana tathA tilakamaMjarI, 4 malayasundarI tathA samaraketu ke varNanoM meM bhI milate haiM / 137 saMbhoga zrRMgAra ke samAna hI tilakamaMjarI meM vipralambha zRMgAra kI bhI manorama abhivyaMjanA huI hai, vizeSakara pUrvarAga vipralambha kI / kAvyaprakAza meM vipralambha ke pAMca bheda varNita kiye gaye haiM- abhilASa (arthAt pUrvarAga), IrSyA ( yA mAna), viraha, pravAsa tathA zApa 16 harivAhana dvArA tilakamaMjarI ke citra avalokana se utpanna anurAga pUrvarAga vipralambha kA udAharaNa hai / 7 isameM abhilASa tathA cintana kAma - dazAoM kA 1. so'pi nRpakumAraH.... nisargaro'pi sAgara iva.... pragatmavAgapi sagadvadasvaraH svakarnasu karNadhArAnatatvarat vahI, pR. 278 nihanotukAmazca lajjayAtmano manmathavikArAnanekAni cittahArINi ceSTitAnyakarot / tathA hi-madavalokanAbaddhasyandamAnAndAzru binduvisaramati bhAsvareNa....bINAkhAnabhAvayat / - tilakamaMjarI, pR. 279 3. vahI, pR. 127-129 4. vahI, pR. 248 - 250, 362-63 5. vahI, pR. 310-313 6. aparastu abhilASaviraherSyApravAsazApahetuka iti paMcavidhaH / tilakamaMrI, 2. 7. pR. 162-174 - mammaTa, kAvyaprakAza, caturtha ullAsa, pR, 123 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana varNana kiyA gayA hai / 1 tila kamaMjarI kA citra Alambana vibhAva hai, usakA maundarya, adRSTasarovarAdi uddIpana vibhAva haiN| isI prakAra malayasundarI ke isa varNana meM viraha vipralambha zRMgAra kA udAharaNa milatA hai -ahamapi tataH prabhRti ...muhurmuhuH pramRSTaparyazR nayanA yathAdRSTamAkAra tasya nRpakumArasya saMcArya citraphalake satatamavalokayantI....duHsaha priyaviyogaH ityupajAta karuNA ca dohadAnubhAvAdivApi vikasitAnAM vilAsadhikAnIlanalinAkarANAM prabhAndhakAreSu rajanI zaMkayA vighaTitAni mugdhacakravAkamithunAni mithaH saMyojayantI....zokavikalA kaMcitkAlamanayam -pR. 296-97 2 vIra vIra rasa kA sthAyibhAva utsAha hai| vajraHyudha tathA samaraketu kA dhanuyuddha vIrarasa kA utkRSTa udAharaNa hai / vajrAyudha ke isa varNana meM vIra rasa kI jhalaka milatI hai-senApatistu taM tayorAkarNya karNAmRtakalpa jalpamupajAta! raNarasotkarSapuSyatpulakajAlakaM sajalajImUtastanitagambhIreNa svareNa tatkSaNAdiSTakiMkara dhvanantamAjidundubhi....samaraDhakkAnAM dhvanitena pAtayanniva sabandhanAnyarAti hRdayAni ...zivirAnniragacchat / / vIra rasa kI carama pariNati samaraketu ke isa varNana meM milatI hai| samaraketu itanI tIvratA se bANa calA rahA hai ki usa samaya usakA dAMyA hAtha eka sAtha hI tUNIra ke agra bhAga para guMthA huA sA, dhanuSa kI DorI para likhita sA, bANoM ke pukhoM para khudA huA sA tathA karNAnta para avataMsita sA jAna par3atA hai / 4 meghavAhana ke varNana meM bhI vIrarasa kA udAharaNa milatA hai / / 1. na jAne kasya sukRtakarmaNa :- zatayAmeva kthamapi kSamA virAmamabhajata / ___ -tilakamaMjarI, pR. 175-177 2. vAraMvAramanyonyakRtatarjanayozca-sAyakAH prasazruH / vahI, pR. 89 3. vahI, pR. 86 ativegavyApRto'sya tatra kSaNe prota iva tUNImukheSu, likhita iva maurvyAm, utkIrNa iva pukheSu, avatasita iva zravaNa nte tulyakAlamalakSyata vAmettaraH pANiH / .. -tilakamaMjarI, pR. 90 muktamadajalAsArakarighaTA sahasrameSamaNDalAndhakAritASTa digbhAgeSu dhanastanitaghargharaghUryamANarathanirghoSeSu darpotpatatpadAtikaratalatulitatakhAritaDillatApratAnadanturitAntarikSa kukSiSu....yadIyasanyeSu sakalapratipakSalakSmIjighRkSayA ... nidrAkSaya magacchat -vahI, pR. 15-16 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAbhivyakti 139 3 vIbhatsa tilakamaMjarI kA vetAla-varNana vIbhatsa rasa kA uttama udAharaNa hai / juguppA vIbhatsa rasa kA sthAyibhAva hai| azrudrasaralazirAdaNDanicitena nizcetumuchAyamUrdhva lokasya saMgRhItAnekamAnarajjuvavopalakSyamANena....aghRNAMcanAdAnanodvAntagareNa jaradajagareNagADhIkRtajJa tajakvAtharaktAzArdUlacarmasicayama....AI paMkapaTalazyAmamati kRzatayA kAya dUradazitonnatInAM pazukAnAmantarAladroNISu nidrAyamANazizusarIsRpaM sIragatimArganirgatAviralaviSakandalaM sAkSAdivAdharmakSetramura:pradezaM darzayantam....gAtrapizitamutakRtyotkRtya kIkazopadaMzamaznantam.....- pR. 47 vetAla varNana ke atirikta yuddha varNana meM bhI bIbhatsa rasa kI abhivyakti kI gaI hai / / 4 raudra raudra rasa kA sthAyibhAva krodha hai / vajrAyudha kI. isa ukti meM raudra rasa kI abhivyakti hotI hai-re re durAtman ! durgahita dhanuvidyAmadA-dhyAtaviNAdhama, badhAna kSaNamAtramagrato'vaSthAnam / asthAna eva ki dRpyasi / pazya mamApi saMprati zazvavidyAkauzalam / ityuvIrya niryatpulakama silatAmahaNAya dakSiNaM prasAritavAnbAhum / arivaghAvezavismRtAtmanazca tasyollAsitako pasATopakampitAMgulI ....atiSTipam-pR. 91 vairiyamadaNDa nAmaka hastI ke varNana meM bhI raudra rasa kA varNana kiyA gayA hai-adhaHkRta pralayajaladharastanitena vistAriNA kaNTharasitena vitrAsitasakalavanacaravRndam, AsaktavanadantidAnaparimale purotini mahati parvatapAdapASANe saroSanihitobhayaviSANam....krodhamiva mUrtimantakamivo pajAtagajavivartam-pR. 185 lakSmI ke sevaka yakSa mahodara ne atyanta kuddha hokara gandharvaka ko vimAna sahita adRSTa sarovara meM pheMka diyA thaa| mahodara kI nimna ukti usake krodhAdhikya kA saMketa detI hai-sa evamuktamAtra eva mayA roSaraktekSaNo lalATataTavighaTita bhaMgurabhrakuTirA viSkRtavetAlarUpaH re re durAtmana, anAtmajJa, vijJAnarahita, parihuta viziSTajana samAcAra....re vidhAdharAdhama, na jAnAsi me svarUpam |tdre durAcAra R rahRdayo'ham / -ityudIrya dattahuMkAraH sthAstha eva tadvimAnaM kadhacidutkSipya dUramadRSTapAre sarasi nyakSipat / / 1. yugapadekIbhUtodAravArirAzirasrajalavisakhaSirdhanapadAti ghoro muditayoginI ....kardamaprAyamapIyata kSatajApagAmbukoNapagaNena / / -tilakamaMjarI, pR. 87-88 2. tilaka maMjarI, pR. 382-83 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana 5 hAsya hAsya rasa kA sthAyibhAva hAsa hai| meghavAhana tathA lakSmI ke saMvAda meM hAsya kA puTa diyA gayA hai| isI prakAra kamalagupta kI maMjIra ke prati isa ukti meM hAsya rasa kI abhivyaMjanA huyI hai, jise sunakara sabhI rAjaputra haMsane lage-zocyaH punaraso pApakarmA karmacaNDAlaH prakRtiduSTAtmA viziSTAmAsa: sakalacauragrAmaNIragrAhayanAmA maMjIro yena mAriNeva mUSikAmiSamupasRtya nimRtamatrayadi vA kimanena kilaSphalayA narendrasevayaiva zAsitena mUyaH kathitena krapaNeneti kRpAmanuruddhayamAnoM na niSThUraM vyavaharati-yadviprayogasaMbhAvanayA svazarIrabhUtasya suhRdo hRdayadAha IdRzo yuvarAjasya ityuktavati tasminsakalo'pi parihAsAlAparaMjita :-pR. 112-113 hAsya kA eka sundara udAharaNa grAmINoM ke prasaMga meM milatA hai- ve grAmINa hathinI para baiThI huyI vezyAoM ko bhI anta:pura kI striyAM samjha rahe the, chatra dhAraNa karane vAle cAraNa ko bhI rAjaputra samajha rahe the, svarNa kA niSka AbhUSaNa dhAraNa karane vAle vaiza ko bhI rAjakarmacArI mAna rahe the, prazna pUche jAne para bhI dUsarI ora cale jAte the, sAmane sthita hone para bhI aMgulI se iMgita karate the, zravaNIya hone para bhI niHzaMka hokara UMce svara meM bolate the, ghRSTa hastI, azva, vRSabhAdi pazuoM ke tIvratA se samIpa Ane para girane vAle tathA bhAgane vAle logoM ko dekhakara tAliyAM bajA-bajAkara khilakhilAkara haMsa rahe the| grAmINoM kI saralatA kA yaha varNana pAThaka ko haMsane ke lie bAdhya kara detA hai| adbhUta adbhuta rasa kA sthAyibhAva smaya hai| sampUrNa tilakamaMjarI meM jagahajagaha para adbhuta rasa kA samAveza hai| vidyAdhara muni vaimAnika jvalanaprabha kA varNana adbhuta kA hI dRSTAnta hai| vaimAnika dvArA bheMTa kiye gaye candrAtapa divya hAra kA varNana jise pahanate hI tilakamaMjarI pUrvajanma kI smRti se vyAkula ho 1. tilakamaMjarI. pR. 59-60 .....kareNukAdhirUDhaM kSudragaNikAgaNamapyantaH puramitighRtoSNavAraNaM cAraNamapi mahArAjaputra iti kanakaniSkAvRtakandharaM vaNijamapi rAjaprasAdacintaka iti cintayadbhiH pRSTarapi prativacanam pracchayadibharapyanyato gacchadbhiH pazyato'pyabhimukhamaMgulIbhidarzayadbhiH zRNvatAmapi ceSTitamazaMkiterUccasvanena sUcayadimaviSamAvatA rasabhardeSu durdAntakaramavAjivRSabhotalavaneSu vyAladanti vegopasarpaNeSusatAlazabdamuccastarAM hasadbhiH , -vahI, pR. 118-19 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAbhivyakti gayI thI. adbhuta rasa ke antargata hI AtA hai / lakSmI dvArA bheMTa kI gayI bAlAaMgulIyaka, jise pahanate hI zatru kI senA dIrghanidrA meM lIna ho gayI, adbhuta rasa kA saMcAra karane vAlI hai / hAthI ke dvArA harivAhana ko AkAza meM ur3Akara jAnA atyadhika vismayajanaka hai / malayasundarI dvArA puSpamAlA pahanAye jAne para tathA haricandana kA tilaka lagAne para samaraketu ke netroM se usakA adRzya ho jAnA, ye sabhI Azcaryayajanaka ghaTanAeM haiN| nizItha nAmaka divya vastra kA varNana kiyA gayA hai, jise pahanakara adRzya huA jA sakatA thA / isake sparza se hI samasta zApa naSTa ho jAte the / zuka rUpa gandharvaka kA zApa isI se naSTa ho gayA thA vaha apane pUrvarUpa meM A gayA / maharSi dvArA tilakamaMjarI tathA malayasundarI ke pUrvajanmoM kI kathA ke varNana meM yaha adbhuta rasa apane caramotkarSa para pahu~ca jAtA hai, ataH dhanapAla ne ise 'sphuTAdbhutarasA' kathA ucita hI kahA hai / bhayAnaka bhayAnaka rasa kA sthAyibhAva bhaya hai / isa rasa kI abhivyakti vajrAyudha tathA kusumazekhara kI senAoM ke yuddha meM huyI hai - mahApralayaMsanibha: samarasaMghaTTaH sarvatazca gAtrasaMghaTTa raNitaghaNTAnAmaridvipAvalokanakrodhadhAvitAnA mibhrapatInAM bU' hitena pratibalAzca darzanakSumitAnAM ca vAjinAM heSitena, harSo tAlamUlatADitaturaMga baddharaMhasAM ca syandanAnAM cItkRtena, sakopadhAnuSkanidiyA cchoTitadhAnAM ca cAyayaSTarai TaMkRtena - samarabherINAM bhAGkAreNa, nirbharAdhmAtasakaladivacakravAlaM yatra sAkrandamiva sATTahAsamiva sAsphoTana ravamiva brahmANDamabhavat - pR. 87 isake atirikta bhayAnaka rasa kI abhivyakti meghavAhana ke varNana meM betAla varNana meM meghavAhana dvArA apane ziraccheda kartana ke prasaMga meM, * samudra varNana 1. 141 2. yathA kila parairalakSinatanuH kumAro didRkSate nagaramiti / tadi satyametatadamunA sparzAnumeyena nizIthanAmnA divyapaTaratnena prAvRtAMga pazya tvam / .....vyApRtAkSo'pi lokaH stokamapi nAlokayati dehinama, aMdhimUlAkrAnta saroSamAropitAna paharati madgAtramuttamAMgana saha -tilakamajarI, pR. 376 bhoganAlo'pi na dazati dandazUka..... divyapuruSa dIrghazApAnapi sparzamAtreNAyamiti nigadya tenAcchAdayat / yasya phenavatsphuTa prasRtayazoTTahAsabharita bhuvana kukSiraMgIkRtajendrakRttibhISaNaH saMjahAra vizvAni zAtravANi mahAbhairavaH kRpANaH / - tilakamaMjarI, pR. 14 3. vahI, pR. 47-49 4. vahI, pR. 52-53 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana meM, 1 baitADhayaparvata kI aTavI ke varNana meM, 2 vaijayantI nagara ke viplavAdi prasaMgoM huyI hai / 142 karuNa karUNa rasa kA sthAyibhAva zoka hai / isakI sundara abhivyakti hastI dvArA harivAhana kA apaharaNa kara liye jAne para samaraketu ke vilApa meM huyI hai - hA sarvaguNanidhe, hA budhajanaikavallabha, hA prajAbandhau, hRA samastakalAkuzala kosalendrakulacandra, harivAhana, kadA draSTavyo'si / samara ketu kI zoka-vihavalatA prastuta varNana meM spaSTa hai- anupadamAspIkRto dAdahanena satatabASpasalilasaMgAdamUlamaMkuritamiva niHsaMkhyatA gataM duHkhabhAramudvahanmAnasena kSaNaM nizaNNaH kSaNamAsInaH, kSaNaM parAvartamAno, manujalokAyA - saviddhoSaNa dveSamavrajantI mahImapatadupari brahmANDamadalatsahasradhA - yena bhuvanatraya khyAtavikramastasmAdapi karaTikITAdApadaM prApto'si ityAdi vilapanvilIna - sa kathamapi kSapAmanayata / pR, 190 isI prakAra malayasundarI ne pASANa ke hRdaya ko bhI dravIbhUta karane vAlA vilApa kiyA hai - zatamukhI bhUtaduHkhadAhA nidAghasaridiva prathamajaladharAsAra vAkhiraNabandhena mahatApi prayatnena helAnataM bASpavegamapArayanti dhArayitunmuktAtitArakarUNaputkArA hA prasannamukha, hA surekhasarvAkAra, hA rUpakandarpa --- kimekapada eva nisnehatAM gataH / kiM na pazyasi mAmasthAna eva nirvAsitAM pitrA visarjitAM mAtrA parijanenAvadhIritAM bandhumirekA kinImadRSTapravAsAM vanavAsaduHkhamanubhavan kimAgatya nAtha, nAzvAsayasi kadA tvamIdRzo jAtaH -g. 332 zAnta rasa zAnta rasa kA sthAyibhAva zama hai / zAntAtapa kulapati ke Azrama ke isa varNana meM zAnta rasa kI vyaMjanA kI gayI hai / jahAM prAtaH kAla meM yajJa kI agni ke dhue~ ko durdina samajhakara Azrama ke mayUra harSita hokara tIvra kekArava karate hai, jisase bhayabhIta hokara sarpa samAdhi ke kAraNa nizcala zarIra vAle muni ke caTaka pakSiyoM ke ghosaloM se yukta jaTAmaDala ke nIce chipa jAte haiM / 4 vahI, pR. 120-122 vahI, pR. 200. vahI, pR. 342-43 prAtaravekSya 1. 2. 3. 4. prAtaH homahutabhugdhUmyAmahAdurdinaM, hRSTasyAzrama barhiNasya rasiterAyAmibhisrAsitAH / nIcairetya samAdhinizcalatanormadhye jaTAmaNDalaM, yasyAbAdhitabaddhanIDacaTakAzcakruH sthiti bhoginaH // * tilakamaMjarI, - 329-30 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAbhivyakti 143 isa prakAra hama dekhate haiM ki tilakamaMjarI meM sabhI nau rasoM kI samyaka abhivyakti huyI hai / pradhAna rasa zRMgAra hai, jisake donoM bhedoM kI sundara abhivyaMjanA kara use carama paripAka taka vikasita kiyA gayA hai| vIra, vIbhatsa tathA amRtAdi anya rasa aMgarUpa se varNita karake pramukha rasa ke paripoSaNa tathA kathA ke vikAsa meM sahAyaka haiM / prastuta adhyAya meM tilakamaMjarI kA sAhityika vizleSaNa prastuta kiyA gayA jisake pramukha pratimAna the, tilakamaMjarI : eka kathA, dhanapAla kI bhASAzailI, alaMkAra-yojanA tathA rasAbhivyakti / gadya-kAvya kI do vidhAyeM kAvyazAstriyoM dvArA nirdhArita kI gayI hai -- kathA tathA aakhyaayikaa| tilakamaMjarI grantha gadya-kAvya kI kathA-vidhA ke antargata AtA hai| yaha kAvya saMskRta sAhitya ke eka pramukha aMga gadya-kAvya ke alpazeSa durlabha granthoM ke antargata hone se atyanta mahattvapUrNa hai / dhanagala ne ati prAMjala. ojasvI, bhAvapUrNa bhASA meM isa grantha kI racanA kI hai tathA choTe-choTe samAsoM yukta lalita vaidarbhI rIti kA prayoga kiyA hai / sundara prasaMgAnukUla alaMkAra-yojanA se kAvyakalevara sajAyA-saMvArA gayA hai / rAjakumAra harivAhana tathA vidyAdhara kumArI tilakamaMjarI kI yaha prema-kathA zRMgAra-rasa se siMcita hote hue bhI anya sabhI AThoM rasoM se bhI abhisikta hai| apanI inhIM vizeSatAoM se tilakamaMjarI ne kathA-sAhitya meM apanA viziSTa sthAna banA liyA hai tathA vAsavadattA, kAdambarI, kI paMkti meM tRtIya sthAna para virAjamAna ho gayI hai| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama adhyAya tilakamaMjarI kA sAMskRtika adhyayana manoraMjana ke sAdhana dhanapAla ke samaya meM sAhitya evaM kalA apane carmotkarSa para the / tatkAlIna rAjA kavitA kAminI ke upAsaka aura rakSaka doMnoM hI the / svayaM rAjA bhI sAhitya sRjana karate erba anya kaviyoM kI kRtiyoM ko bhI pUre manoyoga se grahaNa kara | apanI racanAoM dvArA rAjA kA manoraMjana karanA kavi kA pramukha uddezya thA / svayaM dhanapAla ne tilakamaMjarI kI bhUmikA meM likhA hai ki usane isa kathA kI racanA jaina AgamoM meM kathita kathAoM ke zravaNa ko utsuka bhoja ke vinoda hetu kI thii| 1 ata: usa samaya rAjakIya manoraMjana ke pramukha sAdhana sAhitya tathA kalAviSayaka the arthAt ve manoraMjana kI apekSA mastiSka raMjana meM adhika rUci lete the / rAjakumAra harivAhana va samaraketu ke prasaMga meM isakA vistAra se varNana kiyA gayA hai - ve donoM mitra paraspara apanI astra kuzalatA kA pradarzana karate, kabhI pada - vAkya kA vivecana karate, kabhI pramANa va prameya ke svarUpa kA vicAra karate, kabhI dharmazAstra ke viSayoM kA samarthana karate, kabhI asat darzana kI yuktiyoM kA khaNDana karate, kabhI nItizAstra ke viSayoM kA adhyayana karate, kabhI kalA-sambandhI viSayoM para vAda-vivAda karate, kabhI rasa, abhinaya, bhAvAdi kA varNana karate, kabhI veNu, vINA, mRdaMgAdi vAdyoM kA vAdana karate tathA kabhI prAcIna kaviyoM kI racanAoM ke anuzIlana meM apanA samaya vyatIta karate the / 2 isa prakAra ke manoraMjana ke lie prAyaH goSThiyAM Ayojita kI jAtI thI jo prAyaH yA to rAja darabAra meM hI huA karatI athavA nagara se dUra kahIM vana yA kisI ramaNIka udyAna meM kI jAtI thI / isa prakAra kI aneka goSThiyoM kA 1. tilakamaMjarI, pR. 7, padya 50 2. vahI, pR. 104 3. tilakamaMjarI, pR. 61, 108, 172, 184, 372 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAMskRtika adhyayana 145 ullekha tilakamaMjarI meM AyA hai-narmAlAparahasyagoSThI (61), citrAlaMkAra bahula kAvya goSThI (108), subhASita goSThI (172,372), gItagoSThI (184) Adi / harSacarita ke TIkAkAra zaMkara ke anusAra-vidyA, dhana, zIla, buddhi aura Ayu meM milate-julate loga jahAM anurUpa bAtacIta ke dvArA eka jagaha Asana jamA, vaha goSThI hai / 1 ina goSThiyoM kA pramukha uddezya vinoda-mAtra hote hue bhI inase rAjakumAra sAhitya evaM kalA sambandhI apane jJAna meM vardhana karate the| aba inakA vistAra se varNana kiyA jaayegaa| sAhityika manoraMjana sAhityika manoraMjana ke lie rAjakumAra goSThiyAM Ayojita karate the, jinameM kalAvid, zAstrajJa, kavi, kuzalavaktA, kAvya ke guNa-doSoM kA vibhAga karane vAle, kathA-AkhyAyikA meM ruci rakhane vAle tathA kAmazAstrAdi granthoM kI AlocanA meM anurakta aneka dezoM ke rAjaputra sammilita hote the| ye goSThiyAM samAna Ayu vAle yuvakoM kI hotI thii| matakokilodyAna ke jalamaNDapa meM harivAhana ne isI prakAra kI citrAlaMkAra bahula kAvya-goSThI Ayojita kI thii| isa goSThI meM vidvatsabhAoM meM prasiddha paheliyAM bUjhI gayI, praznottara kiye gaye, SaTprajJakoM kI kathA kahI gayI, binducyutaka, akSaracyutaka, mAtrAcyutaka zlokoM kA vivecana kiyA gayA tathA isI prakAra kI anya sAhityika paheliyAM bUjhI gyiiN| aisI sabhAoM meM vedagdhyapUrNa hAsya ke phavvAre chUTate the| isI prakAra malayasundarI ke Azrama meM vidyAdharagaNoM ke sAtha praznottara, prahelikA, yamakacakra, bindumatI Adi citrAlaMkAra yukta kAvyoM se harivAhana ne apanA manoraMjana kiyaa|1 mahApurANa meM pada-goSThI, kAvya-goSThI, jalpa-goSThI, gIta-goSThI, nRtya-goSThI, vAdya-goSThI tathA vINA-goSThI ke ullekha haiN| bANa ne vidyA-goSThI kA ullekha kiyA hai, jisake antarmata pada-goSThI, kAvya-goSThI aura 1. agravAla vAsudeva zaraNa, harSacarita : eka sAMskRtika adhyayana, pR.12 2. (ka) viramatu vinodakaphalA tAvadeSA gItagoSThI -tilakamaMjarI pR. 184 (kha) jAyate gItanRtyacitrAdi kalAsu vyutpattiH - vahI, pR, 172 3. vahI, pR. 107-8 4. tilakamaMjarI, pR. 108 5. kadAcitpraznottaraprahelikAyamakacakrabiMdumatyAdimidhitrAlaMkArakAvyaH prapaMcitaH vinodA - vahI pR. 394 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana jalpa-goSThI AtI hai | pada- goSThI meM akSaracyutaka, mAtrAcyutaka, bindumatI, gUDhacaturthapAda Adi aneka prakAra kI paheliyAM bujhAI jAtI thI / kAvya goSThI meM kAvya-prabandhoM kI racanA kI jAtI thii| jalpa-goSThI meM AkhyAna, AkhyAyikA, itihAsa purANAdi sune sunAye jAte haiM / 1 meghavAhana dvArA apane paramamitroM ke sAtha narmAlA rahasya- goSThI kiye jAne kA ullekha hai / 2 yaha ekAnta meM Ayojita mitramaNDalI kI utkRSTa hAsya se pUrNa manoraMjaka goSTI hotI thI / 146 kAvya ke atirikta kathAoM se bhI rAjakIya jana apanA manoraMjana karate the| 3 prAyaH bhojana ke pazcAt rAjA manoraMjaka kathAe~ sunate hue vizrAma kiyA karate the / ye kathAe~ rAmAyaNa, mahAbhArata, purANa, bRhatkayA tathA prasiddha mahAkAvyoM se lI jAtI thI / prAyaH antapura tathA vAsabhavanoM meM kathAeM kahane meM nipuNa strI-puruSa huA karate the, jinheM 'kathaka jana' athavA 'kathakanArIyAM' kahate 1 vyakti samasta bhASAoM ke jJAtA tathA kalAoM meM nipuNa evaM paurANika AkhyAnako ko kahane meM atyanta catura hote the / 5 samaraketu ne malayasundarI ko prApta karane kI AzA se apane vRtAnta ko kathAbaddha kara prAcIna kathAoM ke byAja se kathakanAriyoM ke mAdhyama se sabhI sAmantoM ke antaHpuroM meM pahu~cAyA hai / " kulapati ke Azrama meM vRddha tapasvinI striyAM paurANika kathAeM kahakara malayasundarI kA manoraMjana karatI thii| 7 1. 2. 3. 4 5. agravAla vAsudeva zaraNaH harSacaritaH eka sAMskRtika adhyayana, pravartaya yadRcchA suhRjjanena sArdhamagrAmyanarmAlAparahasya goSThI : To 13 tilakamaMjarI, pR0 61 tilakamaMjarI, pR0 10, 75, 163, 169, 172, 237, 322, 331, 394, vahI, pR0 174, 237, 394 (ka) agrataH prapaMcatavicitrA khyAnakena zravyavacasA kathakanArIjanena .... -vahI pR0 75 (kha) sarvakalAzAstrakuzalena sarvadezabhASAvidA sarvapaurANikA khyAnakapravINena strIjanena citrAmiH kathAmivinodhamAnA dinAnyativAhayati / vahI, pR0 169 6. vahI, pR0 322 7 yathAvasaramaminavAminavAni paurANikAsthAnakAni kathayatA sthaviratApasI . samUhena ..... vahI, pR0 331 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAMskRtika adhyayana 147 DA0 hajArIprasAda ne sAhityaka manovinodoM meM pratimAlA, durvAcaka, mAnasIkatA tathA akSaramuSTi kA ullekha kiyA hai / 1 / (1) pratimAlA yA antyAkSarI meM eka AdamI eka zloka par3hatA thA aura usakA pratipakSI paMDita zloka ke aMtima akSara se zuru karake dUsarA zloka pddh'taa| (2) durvAcaka yoga ke lie aise kaThora uccAraNa vAle zabdoM kA zloka sAmane rakhA jAtA thA ki jise par3ha sakanA kaThina hotA thA / (3) mAnasI kalA meM kamala ke yA anya vRkSa ke puSpa akSaroM kI jagaha para rakha diye jAte the aura use par3hanA par3atA thaa| ___(4) akSaramuSTi do prakAra kI hotI thI sAmAsA tathA nirAmAsA / sAmAsA saMkSipta karake bolane kI kalA hai tathA nirAmAsA gupta bhAva se vArtAlApa karane kI kalA hai| kalAtmaka sanoraMjana saMgIta, citrakalA, nRtya, tathA nATaka, patraccheda, pustakarmAdi pramukha kalAeM thiiN| sAhitya ke pazcAta rAjakIya manoraMjana kA pramukha sAdhana thiiN| sambhrAnta janoM ke lie ina kalAoM meM dakSatA prApta karanA anivArya thaa| rAjakumAra harivAhana ko samasta causaTha kalAoM meM pravINa kahA gayA hai| tilakamaMjarI ko samasta vidyAdharoM meM kalA meM labdhapatAkA kahA gayA hai / na kevala rAjakIya vyakti apitu sAdhAraNa nAgarika bhI inameM pUrNa niSNAta hote the / gIta, vAdya tathA nRtya pratyeka rAjakumArI kI zikSA ke Avazyaka aMga the / malayasundarI ne rAjakocita vidyA grahaNa kara nATyazAstra tathA gItavAdyAdi kalAoM meM pravINatA prApta kI thii| tilakamaMjarI ne citrakalA, vINAdi vAdyoM kA vAdana, lAsya tathA tANDavanRtya, saMgIta, pustakakarma tathA vibhinna prakAra kI patraccheda racanAdi vidagdhajana vinoda yogya vibhinna kalAoM meM nipuNatA prApta kI thii| ataH malayasundarI harivAhana ko tilakamaMjarI ke sAtha ina viSayoM para 1. dvivedI, hajArIprasAdaH, prAcIna bhArata ke kalAtmaka vinoda, bambaI 1952 2. tilakamaMjarI, pR0 362 3. kRtasne'pi vidyAdharaloka iha labdhapatAkA kalAsu sakalAsvapi kozalena vatsA tilkmNjrii| -vahI, pR0 363 4. vahI, pR0 10, 260 - . 5. vahI, pR0 264 6. tilakamaMjarI, pR0 363 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana vArtAlApa karane ke lie kahatI hai / / puruSa evaM striyAM bhI paraspara isa prakAra ke vAda-vivAda karate the| harivAhana ne tilakamaMjarI ke anta:pura kI vilAsinIyoM ke sAtha kalAoM meM vAda-vivAda kiyA thA / 'a) saMgIta saMgIta evaM vAdya-vAdana donoM meM hI rAjAoM kI samAna rUci thii| rAjA svayaM bhI gAte the tathA gAyakajanoM ke gIta sunakara bhI apanA manoraMjana karate the / meghavAhana svaracita zRMgArarasa pUrNa subhASitoM ko svarabaddha kara gAthakagoSThI dvArA unakA punargAna karAkara Ananda prApta karatA thA / 3 gIta goSThiyoM kA Ayojana kiyA jAtA thA, jisameM svarAdi para vicAra vimarza hotA thA / prAyaH madhyAnha meM bhojana ke pazcAt rAjA apane prAsAda ke zikhara prAnta meM nirmita dantavalamikA meM vizrAma karate hue saMgIta vAdyAdi ke dvArA manoraMjana karate the / / saMgIta evaM vAdya rAjakIya jIvana kI dainika AvazyakatA bana gaye the, ata: tilakamaMjarI ke viraha meM vyAkula harivAhana na cAhate hue bhI veNuvINAdivAdyoM kA AdaHpUrvaka zravaNakaratA thaa| yahI sthiti samaraketu kI bhI varNita kI gayI hai|' tilakamaMjarI harivAhana ke viyoga se saMtapta hokara kRtrimAdri ke zikhara para sthita kAmadeva ke mandira meM devapUjA ke vyAja se ratnavINA bajAtI thii| 1. citrakarmANi vINAdivAdhe lAsyatANDavagateSu nATyaprayogeSu paDjAdisvara vibhAganirNayeSu pustakakarmaNi draviDAdiSu patracchedabhedeSvanyeSu ca vidagdhajana vinaudayogyeSu vastuvijJAneSu pRcchanAm / -vahI, pR. 363 2. yatra kalAsu kuzalAmirantaH puravilAsinImiH saha kRtaH krIDA vivaadH|| -vahI, pR. 390 kadAcitsvayameva rAgavizeSeSu saMsthApya samathitAni zagAraprAyarasAni svaracitasubhASitAni svabhAvaraktakaNThayA gAthakagoSThayA -punaruktamupagIyamAnAnyanurAgabhAvitamanAH zuzrAva / ___-vahI, pR. 18 4. galitagarvagandharvazithiligItagoSThIsvaravicArA.... -tilakamaMjarI, pR. 41 5. tatkAlasevAgatargItazAstra....saha veNuvINAvAdyasya vinodena dinazeSamanayat / -vahI, pR. 70 6. vahI, pR. 180, 183 7. vahI, pR. 279 kadAcitkRtrimAdrizikharavartini smarAyatane devatArcanavyapadezena....ratnavINAM. vaadyntii| -vahI pR. 391 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, kA sAMskRtika adhyayana 149 sIta meM vINA-vAdana sarvAdhika lokapriya thaa| mRcchakaTika meM kahA gayA hai ki vINA asamudretpannaratna hai, utkaMThita kI saMgInI hai, ukatAye hue kA vinoda hai, pirahI kA DhAr3hasa hai aura premI kA rAgavardhaka pramoda hai / 1 citrakalA viSNudharmottarapurANa (3,45,38) ke citra-sUtra meM kahA gaya hai ki samasta kalAoM meM citrakalA zreSTha haiN| prAcIna granthoM meM cAra prakAra ke citroM kA ullekha hai-(1) viddha citra -jo itanA adhika vAstavika vastu se milatA ho ki darpaNa meM par3I parachAI ke samAna lagatA ho, (2) aviddha citra jo kAlpanika hote the (3) rasa citra jo bhinna-bhinna rasoM kI abhivyakti ke lie banAye jAte the tathA (4) dhUli citra / citra - avalokana evaM citranirmANa donoM hI manoraMjana ke sAdhana the| nipuga citrakAra prasiddha rUpavatI rAjakanyAoM ke citra banAkara rAjAoM ko upahAra meM dete the, jinheM dekhakara rAjA apanA manoraMjana karate the| gandharvaka ne tilakamaMjarI kA citra harivAhana ko meMTasvarUpa pradAna kiyA tathA citrakalA kI dRSTi se usakI samucita samIkSA karane ke lie khaa| bidagdhajanoM kI sabhAoM meM prasiddha rAjakanyAoM ke citra prastuta kiye jAte tathA rAjakumAra svayaM bhI unakI samIkSA karate tathA anya citrakalAvidoM ke sAtha bhI viziSTa citroM ke viSaya meM vicAra-vimarza karate the / samaraketu dvArA kAMcI meM prasiddha rAjakumAriyoM ke viddhacitroM ko dekhakara samaya vyatIta kiyA gayA . 6 striyAM evaM puruSa apane premI premikAoM ke citra banAkara AnA manabahalAva karate the / nilakamaMjarI atyanta nipuNatApUrvaka citraphalaka para harivAhana kA citra banAtI thI / malayasundarI ke dhyAna meM palakeM mUde samaraketu citraphalaka 1. zUdraka, mRcchakaTikam, pR. 3, 4 dvivedI, hajArIprasAda, prAcIna bhArata ke kalAtmaka vinoda, pR, 64 3. kadAcidaMganAlola iti nipuNacitrakAraizcitra paTeNvAropya sAdaramupAyanI. kRtAni rUpAtizayazAlinInAmavanIpAlakanyakAnAM........divasamAlokayat / . -tilakamaMjarI, pR. 18 4, vahI, pR. 161 5. vahI, pR. 166, 177 6. vahI, pR. 322 tilakamaMjarI, pR. 278, 296, 391 8. kadAcidantikanyastavividhavartikAsamudrA ....devasyava rUpaM viddhamamilikhantI, -vahI, pR. 391 7. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana para vyartha hI tUlikA calA rahA thA / 1 saMskRta sAhitya meM citra banAkara premI - premikA dvArA viraha vedanA ko halkA karane kA varNana prAyaH kiyA gayA hai / yathA mRcchakaTika meM vasantasenA cArudatta kA citra banAtI hai / zAkuntala meM duSyanta zakuntalA kA citra banAkara mana bahalAtA hai / ratnAvalI nATikA meM nAyikA sAgarikA rAjA udayana kA citra banAtI hai | 2 150 nRtya tathA nATaka saMgIta evaM citrakalA ke atirikta nRtya tathA nATaka bhI rAjadarabAroM meM manoraMjana ke pramukha sAdhana the| meghavAhana kA nRtyakalA meM dakSa nRtyavizAradoM ke netRtva meM lAsya nRtya karatI huI nartakiyoM ke nRtya dvArA manoraMjana kiyA jAnA varNita kiyA gayA hai rAjA svayaM bhI isa kalA meM pUrNata niSNAta hote the evaM nartakiyoM ke nRtya kI AlocanA karake manISiyoM kA manoraMjana karate the 14 utsavoM para vizeSakara janmotsava evaM vivAha, vasantotsavaH yuddha meM vijaya prApta karane para. rAjA udyAnoM meM nRtya kA Ayojana karate the / jinAyatana ke yAtrI - tsavoM para bhI nRtyoM kA Ayojana kiyA jAtA thA / jinendra ke abhiSeka ke avasara para vicitravIrya kI sabhA meM vibhinna dezoM se apahRta rAjakanyAoM ne nRtya karake vidhAdharoM kA manoraMjana kiyA thaa| 7 malayasundarI ne apane nRtya kauzala se vidyAdharoM ko bhI camatkRta kara diyA / tilakamaMjarI zodhazAlA kI raMgazAlA meM nipuNa nartakiyoM para nRtyoM ke navIna prayoga karatI thI / garbhakAla meM madirAvatI ne sAgarAntaravartI dvIpoM ke siddhAyatanoM meM apsarAoM ke sAyaMkAlIna prekSAnRtya dekhane kI abhilASA prakaTa kI thI 10 1. 2. 3. matsamAgamadhyAnamIlitAkSaH puraH sthApite vRthaiva tUlikayA citraphala ke rUpama likhat / -- vahI, pR. 279 dvivedI, hajArIprasAda; prAcIna bhArata ke kalAtmaka vinoda, 65 pR. kadAcidAvedita nikhila nATya vedopaniSadmirtartakopAdhyAyai.. vahI, pR. 18 tilakamaMjarI, 75, 163, 263, 302, 323, 391 4. 5. 6. at, q. 158, 269 7. vahI, pR. 269 8, vahI, pR. 270 9. kadAciduparitana saudhazAlA ra citaraMgA ........ * jahAra / -- tilakamaMjarI, ............ 18 prayogajAtamAropayantI vahI, pR. 391 10. vibughavRndaparivRtA zAzvateSu sAgarAntaradvIpa siddhAyataneSu sAMdhya mAravdhamapsarobhiH prekSAnRtya mIkSitumAkAMkSat / - vahI, pR. 75 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, kA sAMskRtika adhyayana 151 ___ nATya-darzana rAjAoM evaM sAdhAraNa janatA ke manoraMjana kA viziSTa aMga thA / 1 ayodhyA ke nAgarikoM ko nATyazAstra meM abhyasta kahA gayA hai / rAjaprAsAda kI urvabhUmikA meM sthita candrazAlA meM nATyazAlA athavA raMgazAlA kA nirmANa kiyA jAtA thA. jinameM vibhinna avasaroM para nATakoM kA Ayojana kiyA jAtA thA, jinameM kabhI-kabhI anya dezoM ke rAjA bhI Amantrita hote the| patraccheda vAtsyAyana ke kAmasUtra meM 64 kalAoM meM patraccheda jise vizeSakaccheya kahA gayA hai, kI bhI gaNanA kI gayI hai| pattoM meM kaiMcI se bhAMti-bhAMti ke namUne kATanA patraccheda hai| ise hI patravallI. patrabhaMga, patralatA, patrAMgulI kahA jAtA thA / striyoM ke kapola-sthala athavA stanoM para phUla-pattiyoM kI citrakArI patravallI, patrabhaMga athavA patrAMgulI kahalAtI thI / tilakamaMjarI meM inakA aneka sthaloM para ullekha AyA hai / tilakamaMjarI ke kapola sthala para kastUrI-drava se patrAMgulI racanA kI gayI thI, jo snigdha nIlI alakalatA ke pratibimba sI jAna par3atI thii| tilakamaMjarI ne anya kalAoM ke sAtha patraccheda meM bhI nipuNatA prApta kI 1. vahI, pR. 10, 41, 57, 270, 292, 372, 399 2. vahI, pR. 10 3. vahI, pR. 57, 61, 391 4. .."unnataprAsAdazikharacandrazAlAyAM racitaraMgabhUmisvareSu draSTumAgatAnA maSTAdazadvIpanedinIpatInAM darzayati divya prekSAvidhim / -vahI, pR. 57 (ka) kAminIkucamitiSvanekabhaMgakuTilAH patrAMgulIrakalpayat / -tilakamaMjarI, pR. 18 (kha) ripukalatrakapolapatravallI.... -vahI, pR. 5 (ga) kAminIkapolatalAmiva patralatAlIkRtacchAyam, -vahI, pR. 211 (gha) kaNTakini patracchedaviracana devatAcaMnaketakadale na kapolatale, - -vahI, pR. 32 (Ga) ullasitaviralasvedAmbukaNakarburIkRta kapolapatrabhaMgAm, -vahI pR. 270 6. svacchakAntinA kapolayugalena""kuraMgamadapatrAMgulIrUddhahamtIm, -vahI, pR. 247 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana thI / dravir3a deza kI patraccheda racanA vizeSa prasiddha thI 2 harivAhana ne bhI citra - karma, pustakarma tathA patraccheda ina zilpa kalAoM se apanA manoraMjana kiyA thA | 3 pustakarma pustakarma athavA pustaka karma miTTI ke khilaune banAne kI kalA ko kahA jAtA thA / harSacarita isakA ullekha milatA hai / 4 bANa kI mitramaMDalI meM kumAradatta pustakarma dakSa thA 15 pustaka vyApAra yA pustaka karma sabhrAnta janoM kI zikSA kA Avazyaka aMga bana gayA thA / bANa ne kAdambarI meM candrApIr3a kI zikSA meM pustaka vyApAra kA ullekha kiyA hai / pustakarma pramukha zilpa-kalAoM meM mAnA jAtA thA / 7 tilaka maMjarI pustakakarma meM nipuNa thI / 8 anya manoraMjana sabhrAnta janoM ke ina viziSTa manoraMjanoM ke atirikta rAjAoM evaM anya nAgarikoM dvArA pAnotsava, dyUta-krIr3A, dolA-krIr3A, jala-krIr3A, bhramaNa, mRgayA, ityAdi se bhI manoraMjana karane kA ullekha anekazaH AyA hai, jinakA nIcaM vistAra se varNana kiyA jAtA hai / pAnotsava madhu-pAna strI evaM puruSoM kA ati priya manoraMjana thA / vilAsIjana apane gRhodyAna meM apanI preyasiyoM ke sAtha madhu-pAnotsava kA Ananda lete the / meghavAhana dvArA mANikya caSakoM se apanI premikAoM ko anunayapUrvaka kApizAyana 1. dravir3AdiSu patraccheda medeSvanyeSu ca vidagdhajana binodayogyeSu vastuvijJAneSu pRcchnAm / vahI, pR. 363 2. vahI, pR. 363 3. kadAcicca bahuvikalpezcitrakarma pustapatra cchedAdibhiH zilpamedaMrApAdyamAnavismaya: .... vahI, pR. 394 -- bANabhaT : harSacarita, pR. 78 4. pustakarmaNAM pArthiva vigrahAH, 5. agravAla vAsudevazaraNa, harSacarita : eka sAMskRtika adhyayana, pR. 29 6. vahI, kAdambarI : eka sAMskRtika adhyayana, pR. 90 7. tilakamaMjarI, pR. 394 8. vahI, pR. 363 9. gRhopavaneSu vanitAsakhaH vilAsimiranubhUyamAMnamadhupAnotsavA - vahI, pR. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana nAmaka drAkSArasAtmaka madyavizeSa pilAye jAne kA varNana kiyA gayA hai / yakSoM dvArA upavanoM ke latAmaNDapoM meM pAnakeli kiye jAne kA ullekha AyA hai / 2 pramada-vana kRtrima nadI kI taraMgoM se siMcita bhInI-bhInI bayAra se zItala sahakAra vRkSoM kI chAyA meM rAjA murajoM kI dhvani kA Ananda lete hue antaHpurikAoM ke sAtha purAne madya kA pAnotsava karate the / 8 tilakamaMjarI ne uttarakurU se lAye gaye kalpavRkSa ke phala ke rasa se taiyAra kiye gaye madya se vidyAdhara kumAriyoM ke sAtha pAnotsava manAyA | 2 dyata-kIr3A dyUtakrIr3A prAcIna bhArata kA atyanta lokapriya khela thA, jisameM rAjA va prajA donoM anurakta the / eka parisaMkhyA alaMkAra ke prasaMga meM dyUta-krIr3A ka bandha vyadha tathA mAraNa pAribhASika zabdoM kA ullekha kiyA gayA hai / dyUta-krIr3A 15 meM sArIyoM kA paraspara bandha vyagha tathA mAraNa hotA thA / sArI tathA akSa zabdoM kA ullekha kiyA gayA hai / sArI kA artha khelane kI goTI evaM akSa kA artha pAsA khelanA thA arthAt galata pAsA khelane para sAriyoM ko yA to roka diyA jAtA jise bandha kahate the, athavA unakA pratyAvartana kara diyA jAtA jise vyagha kahate the athavA unheM mAra diyA jAtA ( mAraNa) arthAt paTTa se bAhara nikAla diyA jAtA thA / dyUta meM parAjita hone para dAva meM rakhI gayI vastu jise 'paNita' kahate the, denI par3atI thI / jue meM hAra jAne para paNita diye binA kahAM jAtA hai, yaha kahakara caturavanitAoM dvArA meghavAhana ko balAt khIMca liyA jAtA thA / yuddha meM sone kI DhAla kA yama rUpI ghUtakAra ke kautukapUrNa caturaMga ke rUpa meM varNana kiyA gayA hai / ' striyoM meM bhI dyUta khelane kA pracalana thA / sarovara ke tIra para 1. tilakamaMjarI, pR. 18 2. vahI, pR. 41 3. vidhehi kRtrimanadIta raMgamArutAvatArazItaleSu pramadavana sahakArapAdapataleSvanuttAla'''purANavArUNIpAnotsavam / - vahI, pR. 61 4. vahI, pR. 196 5. sArINAmakSaprasaradoSeNa parasparaM bandhavyaghamAraNAni, 1:3 6. kadAcitkIr3Aye taparAjitaH paNitamaMprayacchan 'gacchasi' iti, 7. vahIM, pR. 15 - tilakamaMjarI pR. 18 antakakitavakautukASTApadaM prakoSTaviniviSTamaSTApadam ......... -- vahI, pR. 84 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana sIpiyoM se nikale motiyoM se dya Uta-krIr3A karane kA ullekha kiyA gayA haiM / 1 puruSa evaM striyAM bhI paraspara dhata-krIr3A se manoraMjana karate the / harivAhana ne tilakamaMjarI kI sakhI mRgAMkalekhA ke sAtha akSa krIr3A kara apanA manoraMjana kiyA / 2 -krIr3A ke anyatra bhI ullekha Aye haiM / bolA-krIr3A 154 vasanta mAsa meM ramaNIka udyAnoM meM vRkSoM para dolA racakara jhUlane meM nagara nivAsI atyadhika Ananda kA anubhava karate the / sphaTika dolAyantra para baiThakara vilAsI yugala Ananda prApta karate the / dolA krIr3A kA anekathA ullekha kiyA gayA hai / jala-krIr3A rAjAoM kI jala-krIr3AoM ke lie rAjabhavanoM meM krIr3A dIrghikA, kelivApiyAM. bhavana dIrghikAyeM Adi nirmita kI jAtI thI / inameM rAjA antapura kI striyoM ke sAtha jala-krIr3A karate the| meghavAhana dvArA antaHpura kI striyoM ke sAtha jala-krIr3A karane kA varNana AyA hai, jisameM vaha unakI jala meM girI huI aMgUThiyoM ko khoja-khoja kara nikAlane kA khela khelanA thA tathA isa khela ke bahAne jala meM DubakI lagAkara vaha unake jaghanAzu koM ko khIMca letA thA / dIrghikAoM meM jala-krIr3A ke atirikta paraspara picakAriyoM se kuMkuma yukta jala chir3aka kara raMga khelane kA bhI varNana kiyA gayA hai / antaHpura kI striyoM dvArA siMcita meghavAhana kanazRMga hAtha meM lekara unake sAtha jala krIr3A karatA thA 17 vasantotsava para vezyAoM evaM viToM meM paraspara raMgabharI picakAriyoM se jala-seka yuddha huA karatA 1. aparaH sarastIravighaTitazuktimuktaM muktAphalaM dhUM takriyA prAvartayat, 2. mRgAMkalekhayA sAvana kSakrIr3A vinodena kSaNamAtraNasthAt / 3. vahI, pR. 89, 219, 420 4. (ka) aparisphuTasphaTika dolAsu ganAntarA..... -vahI, pR. 3523 - vahI, pR. 370 baddhAsanavilAsimithunaM khagAhyamAnaga - vahI, pR. 11 -vahI, pR. 12 (ba) dolAkrIDAsu digantarayAtrA, 5, tilakamaMjarI, pR, 8, 11, 12, 17, 18, 105, 204, 213, 296 6. vahI, pR. 18 7. vahI, pR. 17 8. vahI, pR. 108 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAMskRtika adhyayana 155 thaa| jinAyatana meM yAtrotsava para bhI murjagajana vAravilAsiniyoM ke sAtha jalakrIr3A karate the| bhramaNa rAjakumAra krIr3Artha nagara ke bAhyodyAna meM jAte the, jahAM sabhI prakAra ke puSpa evaM phaloM ke vRkSa lagAye jAte the| unameM saghana latA-maNDapa sajAye jAte the tathA ina udyAnoM meM krIr3A-giri, kRtrimApagA, kamala-puSkariNI, jala-maNDapa Adi nirmita kiye jAte the| meghavAhana krIr3Agiri para rAjI ke sAtha bhramaNa karatA thaa| svecchApUrvaka vihAra kara.rAjA atyadhika Ananda prApta karate the| lakSmI meghavAhana ko suhRjjanoM ke sAtha vimAna meM baiThakara sampUrNa pRthvI kA bhramaNa karane ke lie kahatI hai| rAjakumAra mana bahalAva ke lie apane rAjya kA bhramaNa bhI karate the| rAjakumAriyAM bhI apanI sakhiyoM ke sAtha svecchApUrvaka vana-vihAra para nikala jAtI thii| jahAM ve vibhinna prakAra ke khela khelane lagatI thI, yathA koI dolA racane meM laga jAtI, koI valkala-chidra se kapUra nikAla kara zarIra para chir3aka letI thI, koI karNakapUra banAne ke lie lavaMgapallavoM kA saMgraha karatI koI sarovara ke kinAre sIpiyoM se nikale motiyoM se chata khelane lagatI tathA anya koI puSpa-cayana meM laga jaatii| mRgayA rAjakumAra apane mitroM ke sAtha ghane jaMgaloM meM hiMsaka jantuoM kA zikAra kara Ananda prApta karate the / ' eNa, araNyamahiSa, siMha, varAha, vyAghra, camarAdi inake pramukha zikAra the / 10 jahAM ve jaMgalI jAnavaroM ke zikAra se manoraMjana karate, vahIM ve sundara / hariNoM tathA anya pazu-pakSiyoM ke sAtha vibhinna prakAra kI kir3Aye karate hue 1. vahI, pR, 158 2. tilakamaMjarI, pR. 11, 17, 33,35,78, 180,390 3. vahI, pR. 17 4. vahI, pR. 42, 180 5. vahI, pR. 57 6. vahI, pR. 181 7. vahI, pR. 353 8. vahI, pR. 353 9. vahI, pR. 183 10. vahI, pR. 182-83 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 tilakamaMjarI eka sAMskRtika adhyayana Annadita hote the / harivAhana evaM usake sAthiyoM dvArA kAmarUpa ke jaMgaloM meM isI prakAra kI krIr3AoM kA svAbhAvika varNana kiyA gayA hai - ve rAjaputra kinhI zAvakoM ke zarIroM para kuMkuma ke bar3e-bar3e thApe lagA dete, kinhIM ke siroM para puSpazekhara bAMdha dete, kinhIM ke kAna meM raMga-birage caMvara laTakA dete, kinhIM ke sIMga se paTAzuMka kI patAkA bAMdha dete, kinhIM ke gale meM sone ke dhuMgharuoM kI mAlA pahanA dete tathA kinhIM kI pUcha meM pattoM ke phUla bAMdha dete / 1 isa prakAra pratidina ve rAjaputra unake sAtha krIr3AeM karate the / isI prakAra pAlatU pakSiyoM se bhI krIr3A karane ke ullekha Aye haiM / isake atirikta rAjA sayaM aneka prakAra ke vadana-maNDanAdi se antaHpura kI striyoM kA manoraMjana karate the / vAlikAoM ko kanduka-krIr3A atyanta priya thI 4 bAlikAeM gur3iyoM kA vivAha racAkara khela khelatI thI / vasantotsava para kRtrima hAthIyoM tathA ghor3oM ke khela janatA ke manoraMjana ke lie dikhAye jAte the / ___ isa prakAra hamane dekhA ki vidagdhajana jahAM goSThiyoM kA Ayojana karake unameM kAvya, AkhyAna, AkhyAyikA, darzana, nizAstra, nATaka, saMgIta, citrakalA Adi vividha viSayoM para paraspara vAda-vivAda karake mastiSka ke vyAyAma ke sAtha manovinoda karate the, vahIM chU ta-krIr3A, dolAyantra bhramaNa, mRgayAdi halke phulke sAdha oN se bhI apanA mana bahalAyA karate the| vastra tathA vezabhaSA manuSya ke jIvana meM vastra tathA vezabhUSA kA atyadhika mahatva hai| surucipUrNa vezabhUSA manuSya ke vyaktitva ko AkarSaka banA detI hai| prAcIna yuga meM bhI vastra-dhAraNa kI kalA ko atyadhika mahatva diyA gayA thA, ata: saMskRta meM isake lie Akalpa veza, nepathya, pratikarma ora prasAdhana zabda Aye haiM / vAtsyAyana 1. tilakamaMjarI, pR. 183 2. vahI, pR. 364 3. kdaacidvdnmnnddaadividdmbnaaprkaarruuphsnciduusskaanntHpurikaajnmhaasyt| - vahI, pR. 18 4. pAMcAlikAkandukaduhitRkAvivAhagocarAmiH........zizukrIDAmiH, -vahI, pR. 168 tathA pR..365 5. vahI, pR. 168 6. kRtrimaturaMgavAraNakrIDAprAdhAneSu prekSaNakeSu, --vahI, . 323 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAMskRtika adhyayana 157 ne apane 'kAmasUtra' meM 64 kalAo kI sUcI meM vastra tathA vezabhUSA se sambandhita tIna kalAoM kI jAnakArI dI hai (1) nepathyaprayoga-apane ko yA dUsare ko vastrAlaMkAra Adi se sajAnA (2) sUcIvAna-karma-sInApironAdi . (3) vastragopana-choTe kapar3eM ko isa prakAra pahananA ki vaha bar3A dikhe aura bar3A choTA dikheN| dhanapAla ne tilakamaMjarI meM aneka prakAra ke vastroM kA ullekha kiyA hai, jisase tatkAlIna bhArata ke samRddha vastroudyoga para prakAza par3atA hai / tilakamaMjarI meM na kelala bhAratIya vastra apitu videzoM se AyAtita vastroM kA bhI ullekha hai / tilakamaMjarI se prApta vastra sambandhI isa jAnakArI ko tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai(1) sAmAnya vastra-jaise aMzuka, dukUla, cIna, netra, kSoma, paTTa, ambarAdi / (2) pahanane ke vastra -jaise kacuka, uttarIya, kUrpAsaka, tanucchada, caNDA taka, kopIna, uSNISa, paridhAnAdi / (3) anya gRhopayogI vastra-jaise kanthA, prAvaraNa, AstaraNa, preseMvikAH vistArikA, uhadhAna, vitAnAdi / tikakamaMjarI meM vastra sAmAnya ke lie kapaMTa, vasana, nivasana, vAsas, paridhAna, sicaya, ambara, tathA cela zabda prayukta hue haiN| kapar3A bunane ko 'vAna' kahA jAtA thA / tilakamaMjarI meM sAta prakAra ke vastroM kA ullekha kiyA gayA hai-aMzuka, dukUla, * cIna, netra, kSoma, paTTa, ambara / amarakoza meM valka, phAla, kozeya tathA rAMkava nAmaka vastroM ke cAra bheda kahe gaye haiN| jaina sAhitya meM vastroM kI bhaneka tAlikAeM AyI haiM, jinakA vistRta vivecana DA0 motIcandra ne diyA hai| Age ina sabhI prakAra ke vastroM kA vistAra se vivecana kiyA jAtA hai| 1. prAvaraNapaTavAnArthamiH.... -tilakamaMjarI, pR. 106 2. amarakoza, 2/6/11 3. . motIcandra, bhAratIya vezabhUSA,pR. 145-154... Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 tilakamaMjarI eka sAMskRtika adhyayana sAmAnya vastra aMzuka tilakamaMjarI meM aMkuza kA ullekha cAlIsa se bhI adhika bAra huA hai| isase patA calatA hai ki dhanapAla ke samaya meM yaha vastra sarvAdhika pracalita thA / 4 valkalAzuMka, uttarIyAzuMka, stanAzaMka, jaghanAzuMka, pAzuMka, varNAzaMka, divyAzuMka ityAdi zabda aMkuza vastra ke vibhinna prakAroM va prayogoM para prakAza DAlate haiM / aMkuza vastra ke uttarIya atyadhika pracalita the| adRSTapArasarovara meM snAna ke pazcAt samaraketu ne apane uttarIyAzuka ko lapeTakara takiye kI taraha sirahAne lagA liyA thaa| anyatra vIra-bahUTI ke samAna raktaHkAMti ke aMzuka vastra ke uttarIya kA ullekha kiyA gayA gayA hai / aMzuka vastra ke uttarIya se muMha DhApakara tilakamaMjarI cirakAla taka royI thii| raktAzuMka kA aneka bAra ullekha kiyA gayA hai| kAmadevotsava para nagara meM pratyeka prAsAda para lAla aMzuka kI patAkAeM lagAyI jAtI thii| eka sthAna para saMdhyArAga rUpI raktAzuMka kA varNana hai| samaraketu kI nAva para baMdhI huyI raktAzuMka patAkA ko siMhamakara AI mAMsa samajhakara jhapaTane lgaa| jalamaNDapa kAmadevagRha meM raktAzaMka kI patAkAeM bAMdhI gayI thii| paTTAzaMka nAmaka vizeSa prakAra ke aMzuka vastra kA ullekha kiyA gayA hai| AsthAnavedikA ke dantapaTTa para paTTAzaMka kI dhulI huyI cAdara bichAyI .2 1. jarI, pR. 12, 18, 31, 33, 57, 69, 72, 106, 123, 132, ___152,-157, 160, 163 164, 145, 177, 165, 197, 207, 20 215, 229, 248, 257, 265, 267, 263, 277, 292, 302, 313, 303,337, 338, 356, 381, 417 2. zirobhAganihitapiNDIkRtotarIyAzuka.... -tilakamaMjarI, pR. 207 3. indragopakAsNA timiruttarIyAzaMka.... -vahI, pR. 301 vahI, pR. 417 5. (ka) lohitAzaMkavaMjayantImiH.... -vahI, pR. 12 (a) vahI, pR. 303 6. vahI, pR. 197 7. vahI, pR. 145 8. biralopalakSyamAgaraktAzupatAkasya kusumAyudhAmanA.... -vahI, pR. 163 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana gayI thI / 1 divyAvadAna meM paTTAMzuka eka prakAra ke rezamI vastra ke lie AyA hai / DaoN. motIcandra ke vicAra meM yaha sapheda aura sAdA rezamI vastra thA | 2 gandhaka ne zukra ke samAna harita varNa kA paTTAzuMka dhAraNa kiyA thA, jise svarNa paTTI se kasA gayA thA / gandharvaka ke vimAna meM paTTAzuMka kI patAkAe lagAyI gayI thI / 4 paTTAzuMka vastra ke prAvaraNa tathA vitAna kA bhI ullekha hai| 5 aMzuka vastra ko kalpavRkSa se utpanna kahA gayA hai / " tapasvinI malayasundarI ne haMsa ke samAna zubhra valkalAzuMka dhAraNa kiyA thA 17 divyAzuM ka nAmaka uttama aMzuka vastra kA bhI ullekha hai / 8 isI prakAra varNAzuMka kA ullekha kiyA gayA haiM / samaraketu kI nAva para dhvaja ke agrabhAga para naye varNAzaMka kI patAkA bAMdhI gayI thI / ' 1. 2. 3. bhArata meM nirmita ina aMzuka vastroM ke atirikta cIna se bhI eka aMzuka vastra maMgAyA jAtA thA jise cInAMzuka kahate the / tilakamaMjarI meM cInAMzuka kA aneka bAra ullekha huA hai 110 divyAyatana meM svaNarmaya dolAyaNtra ke urdhvabhAga meM cInAzuMka kI patAkAaiM bAMdhI gayI thI / 11 divyAyatana meM caMcala cInAzuMka patAkA pratibimba ko sarpa samajhakara mayUrI usa para AkramaNa kara rahI thI / 12 malaya acchAvaladhIta paTTAzuM kapaTAcchAditam ..... - vahI, pR. 69 motIcandra, bhAratIya vezabhUSA, pR. 95 jvaladanekapadmarAga tapanIyapaTTikayAgADhAvanadva zukaharitapaTTAMzuka niksana - tilakamaMjarI, pR. 165 - vahI, pR. 292 vahI, pR. 356 4. 5. * vahI, pR. 381 (ka) apanI tasarvAMgINahapaTTAzuM kaprAvaraNA.... (kha) vahI, pR. 337, 267 6. (ka) kalpapAdapAzuMka prAvAra...... (kha) vahI, pR. 152 (ga) vahI, pR. 160 7. haMsadhavalaM divyataruvalkalAMzuka mantikam... 159 8. vahI, pR. 69, 213, 338 9. vahI, pR. 132 yantrANi .... . 2 vahI, pR.215 - vahIM, pR. 257 10 vahI, pR0 106, 157,215,262,302 11 pratyagraracitAmizcInAzuM kapatAkAbhiH pablavitazikharANi cAmIkaracakradolA - tilaka maMjarI, pR0 157 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 tilakamaMjarI, kA sAMskRtika adhyayana sundarI ke janmotsava para kA~cI ke nivAsiyoM ne apane gharoM meM cInAzuMka kI raMga biraMgI patAkAeM phaharAyI thiiN| malayasundarI ne guptarUpa se apane bhavana se nikalate samaya apane zarIra ko pairoM taka laTakate hue cInAzaMka paTa se AvRta kara liyA thaa| cInAzaMka ke vitAnoM kA bhI ullekha AyA hai| - eka anya prasaMga meM aMzuka vastra ke parade kA ullekha kiyA gayA hai / bANa ke anusAra azuka vastra atyanta jhInA tathA svaccha thA / dhanapAla dvArA prayukta 'amalAzuMka' zabda bhI isI vizeSatA kI aura saMketa karatA hai| harSacarita meM muktAzuMka kA varNana AyA hai- muktamuktAzuMka- ratnakusumakanakapapatrAbharaNAm (pR0242)| DaoN. agravAla ke anusAra asalI motI pohakara banAyA gayA vastra rAjagharAnoM meM prayukta hotA thaa| isI prakAra atyanta jhIne vastra ko bhagnAzuMka kahA gayA hai| __A dukUla azuMka ke pazcAt tilakamaMjarI meM dukUla vastra kA sarvAdhika ullekha kiyA gayA hai| dukUla vastra ko prAya: jor3e ke rUpa pahanA jAtA thaa| meghavAhana ne vratAvasthA meM cAMdI ke samAna ghule hue zveta dukUla kA jor3A pahanA thA / 10 samaraketu ne harivAhana ke anveSaNa ke lie jAte samaya zveta dukUla kA jor3A pahanA thAdukala kA jor3A pahanane ke anya prasaMgo meM bhI ullekha hai / 12 tAraka ne zaMkha 1. vahI, pR0 263 2. AprapadInapariNAhenApratanunA cInAMzukapaTena pracchAdya.... - tilakamaMjarI, pR0 302 3. vahI, pR0 57, 106 4. vistaaritruucirprivstraaNshuke....| -vahI, pR. 171 5. sUkSma vimalena aMzukenAcchAditazarIrA.... bANabhaTTa, harSacarita, pU01 6. tilakamaMjarI, pR0 229 7. agravAla, vAsudevazaraNa, harSacaritaH eka sAMskRtika adhyayana, pR0 200 8. vahI pR0 100 9. tilakamaMjarI, pR0 24, 34, 54, 198, 203, 219, 115, 243, 125, 255,397 10. parighAya tatkAladhote kaladhote ivAtighalayatayA vibhAdhyamAne dukUlavAsasI, * vahI, pR0 34 11. nivasitapratyagrasitadukUlayugala.... -vahI, pR. 198 12. vahI, pR0 115, 125, 243 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityaka adhyayana 161 ke samAna zubhra tathA sUkSma dukUla vastra kA jor3A pahanA thA / lakSmI ne zveta dukUla kA adhovastra dhAraNa kiyA thA, jo kamalanAla ke sUtroM se nirmita sA jAna par3atA thA / malayasundarI dvArA divyavRkSa ke valkala kA dukUla dhAraNa kiyA gayA thaa| bANabhaTTa ne bhI dukUlavalkala kA ullekha kiyA hai| dukUla vastra kI kalpavRkSa se utpati batAyI gaI hai| zveta dukUla ke vitAnoM kA aneka sthAnoM para ullekha hai| adRSTapAra sarovara ko sarparAja kA lIlAdukUlavitAna kahA gayA hai|' zveta tathA svaccha dukUla kI cAdara kA ullekha hai| vANabhaTTa ne bhI dakUla se bane uttarIya, sAr3iyoM, palaMga kI cAdaroM, takiyoM ke gilApha Adi aneka prakAra ke vastroM kA ullekha kiyA hai| bANa ke anusAra dukUla puNDadeza arthAta baMgAla se banakara AtA thA tathA isake bar3e thAna meM se Tukar3e kATakara dhotI yA anya vastra banAye jAte the| doharI cAdara athavA thAna ke rUpa meM vikrayArtha Ane ke kAraNa yaha dvikUla yA dukUla kahalAne lgaa|10 . .... koTilya ke arthazAstra se dukUla ke viSaya meM vizeSa jAnakArI milatI hai| isake anusAra baMgAla meM banA huvA dukUla vastra sapheda aura mulAyama hotA thA / pauMDa deza meM nirmita dukUla vastra nIle aura cikane hote the tathA suvarNakuDyA meM bane dukUla lalAI liye hote the| dukUla tIna tarIko se bunA jAtA thA-(1) maNisnigdhodakavAna (2) caturasrakavAna (3) vyAmizravAna / bunAvaTa ke anusAra dukUla . ke cAra bheda hote the-(1) ekAzuka (2) adhyadhAMzuka (3) dvayaMzuka (4) yazuka / 1. ullikhitazaMkhAbadAtadhutinI taniyasI nave dukUlavAsasI vasAnam............... vahI pR0 125 2. acchadhavalaM divyadukUlamambujavanaprItyA padminInAlasUtreNeva kAritam ....vahI, pR.54 3. divyatasvatkaladukUlanivasanAm.............. .................. vahI, pR0 255 4. agravAla vAsudeva zaraNa, harSacaritaH eka sAMskRtika adhyayana pR. 78 5. svaMyapatitakalpadrumadukUlavatkala ........................... tilakamaMjarI, pR0 24 vahI, pR0 203,219 7. lIlAdukUlavitAnamiva phaNIndrasya, -vahI, pR. 203 8. sitasvacchamRdukUlottaracchadam, -tilakamaMjarI, pR. 70 9. agravAla, vAsudevazaraNa, harSacaritaH eka sAMskRtika adhyayana, pR.78 . 10. vahI, pR. 78 11. koTilya, arthazAstra 2/11 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana - jaina grantha nizItha ke anusAra dukUla vRkSa kI chAla ko lekara pAnI ke sAtha taba taka gokhalI meM kUTA jAtA thA, jaba taka usake reze alaga nahIM hote the| tatpazcAt ve reze kAta liye jAte the| prArambha meM isa prakAra dukUla vastra kA nirmANa hotA thA, kAlAntara meM sabhI mahIna dhule vastroM ko dukUla kahA jAne lgaa| " haMsa dukala'-haMsa dukUla gupta-yuga ke vastra nirmANa kalA kA eka utkRSTa udAharaNa thaa| jaina grantha bAcArAMga tathA nAyAdhammakahAno meM isake ullekha milate haiM / AcArAMga (2, 15, 20) ke anusAra zakra ne mahAvIra ko jo haMsa dukUla kA jor3A pahanAyA thA, vaha itanA halakA thA ki havA kA mAmUlI jhaTakA use ur3A le jA sakatA thaa| vaha kalAbatta ke tAra se milA kara banA thaa| usameM haMsa ke alaMkAra the / nAyAghamma (1.13) ke anusAra yaha jor3A varNa sparza se yukta, sphaTika ke samAna nirmala aura bahuta hI komala hotA thaa| aMtagaDadasAo (32) meM daheja meM dukUla ke jor3e diye jAne kA ullekha hai / kAlidAsa ne bhI haMsa cihita dukUla kA ullekha kiyA hai| bANa ne kAdambarI meM zUdraka ko gorocanA se citrita haMsa-mithuna se yukta dukUla kA jor3A pahane hue varNita kiyA hai| netra tilakamaMjarI meM netra vastra kA ullekha sAta bAra huA hai / gandharvaka ne - pATala puSpa ke samAna pATalavarNa ke jhIne evaM svaccha netra vastra kA kUsika pahanA thaa|' kar3he hue netra vastra ke takiye meghavAhana ke donoM pArzva meM rakhe gaye the| madirAvatI ke vizAla bhavana meM netra kA vitAna khIMcA gayA thA, jisake kinAroM para motiyoM kI mAlA laTaka rahI thii| yuddha ke prasaMga meM lAla raMga ke netra vastra kI patAkAoM kA ullekha hai|10 netra vastra se nirmita kaMcuka ke agrapallava ke hilane se malaya 1 motIcandra, prAcIna bhAratIya vezabhUSA, pR. 147 2 motIcandra, prAcIna bhAratIya vezabhUzA, pR. 147-148 3 vahI, pR. 148 4 kAlidAsa, raghuvaMza 17/25 5 bANabhaTTa, kAdambarI, pR. 17 6 tilakamaMjarI, pR. 70, 71, 85, 164, 276, 279, 323 7 sUkSmavimalena pATalAkusuma pATalakAntinA---- netrakUrpAsakena, vahI, pR. 164 8 ubhayapAvavinyastacitrasUcitratanetragaNDopadhAnam.... .... -vahI, pR. 70 9 uparivistAritatAranetrapaTavitAne, -tilakakarmajarI, pR071 10 arUNanetrapatAkApaTapallavitarathanirantaram -vahI, pR085 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityaka adhyayana 163 sundarI kA nAbhideza prakAzita ho rahA thA / eka sandarbha meM netra vastra kI vistArikA kA ullekha hai| tilakamaMjarI ke TIkAkAra vijayalAvaNyasUri ne 'netra' kA sahI artha na jAnate hue usakI bhramita vyAkhyA kI hai| netragaNDopadhAna kA artha'netragaNDasthalayoH upaghAne sthApanA'dhArI yasmiMstAdRzam kiyA hai, jo sarvathA anucita hai| isI prakAra 'netraphTavitAna' meM netrapaTa zabda meM netra vastra kA spaSTa ullekha hote hue bhI TIkAkAra ne tAranetra:-'tAraMvizAlam netrAkRtiryasmistAdRzaH paTavitAna vastrarUpa ulloco' yaha asaMgata artha diyA hai| netra patakA ke lie TIkAkAra ne 'netrapatAkAnAM netrakAraviziSTavastranirmita-dhvajAnAm paTavastraH pallavitAH' isa prakAra artha kiyA hai / isase jJAta hotA hai ki TIkAkAra ko netra vastra ke viSaya meM koI jJAna nahIM thA tathA usane usake svabuddhikalpita bhinna-bhinna artha kara diye| isI prakAra netrakUrpAsaka meM TIkAkAra ne netra tathA kUsika donoM kA hI galata artha kiyA hai |--'ghRtnetrkuusiken gRhItanetrAvaraNena' / saMskRta sAhitya meM netra vastra kA ullekha atyanta prAcIna hai| kAlidAsa ne sarvaprathama netra zabda kA ullekha rezamI vastra ke rUpa meM kiyA hai| bANa ke anusAra netra zveta raMga kA vastra thaa| kintu dhanapAla ke ullekhoM se jJAta hotA hai ki netra kaI raMgoM kA hotA thaa| bANa ne chApedAra netra vastroM kA ullekha bhI kiyA hai / isakI bunAvaTa meM phUla pattI kA kAma banA rahatA thaa| DaoN. motIcandra ke anusAra netra baMgAla meM banane vAlA eka majabUta rezamI kapar3A thA, jo 14 vIM sadI taka banatA rahA / isakI pAcUDI pahanI aura bichAyI jAtI thii| udyotanasUri (779) ke ullekha se jJAta hotA hai ki netra cIna deza se bhArata meM AtA thA / 10 varNaratnAkara meM caudaha prakAra ke netra vastroM kA ullekha hai| - 1. vahI, pR0 279 2. tilakamaMjarI, vijayalAvaNyasUri kRta parAga TIkA, bhAga 2, pR. 171 3. vahI, pR0 174 4. tilakamaMjarI, parAga TIkA, bhAga 2, pR0 200 5. vahI, bhAga 3, pR. 5 6. netroMkrameNoparUrodha sUryam --kAlidAsa, raghuvaMzam 7/39 7. dhotadhavalanenirmitena nirmokalaghutareNa kaMcukena, bANabhaTTa, harSacarita, pR0 31 8. agravAla vAsudevazaraNa, harSacarita : eka sAMskRtika adhyayana, pR0 79. 9. motIcandra, prAcIna bhAratIya vezabhUSA, pR. 157 10. udyotanasUri kuvalayamAlA, pR. 66 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana cIna cIna kA artha cIna deza meM nirmita rezamI vastra se hai / tilakamaMjarI meM cInI vastra kA ullekha chaH bAra huA hai| isake atirikta prasiddha cInAMzuka kA bhI chaH bAra ullekha hai, jisakA vivecana aMzuka ke antargata kiyA jA cukA hai| vRddha pratazikoM ne pairoM taka laTakane vAle cIna kaMcuka dhAraNa kiye the| cInI vastra ke jor3e kA bhI ullekha AyA hai| harivAhana ne abhiSeka ke anantara svaccha zveta cInI vastra kA jor3A pahanA thA / malayasundarI dvArA zukAMga arthAt hare raMga ke cInI vastra kA jor3A pahanane kA ullekha hai| uttama cInI vastra kI thailI meM gandharvaka tilakamaMjarI kA citra lekara AyA thaa| samaraketu tathA malayasundarI ke prasaMga meM anyatra bhI cInI vastra kA ullekha huA hai| DaoN. motIcandra ke anusAra bhArata meM IsA se pUrva hI cIna deza se rezamI vastra lAyA jAne lagA thA / kauTilya ke arthazAstra meM kauzeya tathA cInapaTTa nAmaka do prakAra ke rezamI vastroM kA ullekha hai / soma tilakamaMjarI meM kSauma vastra kA pAMca bAra ullekha huA hai| upanayana samUha ke samaya harivAhana ne vizuddha tathA mahIna kSauma vastra kA uttarAsaMga dhAraNa kiyA thaa| samaraketu ne harivAhana kI kuzala vArtA lAne vAle lekhahAraka paritoSa ko 1: tilakamaMjarI, pR. 153, 164, 229, 293, 311, 404 2. AprapadInacInakaMcukAvacchannavapuSA -vRddhAntarvazika samUhena / -vahI, pR. 153 3. ativimalaghanasUtreNa saMkhyAnazAstreNeva navadazAlaMkRtena zvetacInavastradvayena saMvItama / -vahI pR. 229 4. kena parivartite....... .....zukAMgakhacinI te cInanivAsI...... tilakamaMjarI, pR. 293 5. prakRSTacInakarpaTapresavikAyAH........ vahI pR. 164 6. (ka) tenava cirantanena cInavAsasA........- vahI pR 311 (kha) daramalinajIrNacInavAsamA....."--vahI pR. 404 7. motIcandra-prAcIna bhAratIya vezabhUSA, pR. 60 8. tilakamaMjarI, pR. 79, 62, 125, 150, 195 9. anupahatasUkSmakSomakalpitottarAsaMgam .".""--vahIM, pR. 19. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana 2 apanA kSaumayugala bheMTa meM de diyA thaa| meghavAhana ke vizvasta paricArakoM ne dhule hue nirmala kSaumaM vastra dhAraNa kiye the| netroM kI kAMti ko kSauma vastra ke samAna prAMDu varNa kA kahA gayA hai| eka utprekSA ke prasaMga meM candramA ko piNDIkRta uttarIya kSauma ke samAna kahA gayA hai / isase jJAta hotA ki kSauma vastra zveta raMga kA hotA thA / kSauma vastra kSumA yA alasI nAmaka paudhe ke rezoM se banatA thA / kSauma kA vyavahAra bahuta prAcIna kAla se calA A rahA hai / isakA sarvaprathama ullekha maMtrAyaNI saMhitA (3/6/7) aura taittirIya saMhitA ( 6/1/1/3) meM AyA hai / kusamI raMga ke kSauma paridhAna kA ullekha zAMkhAyana AraNyaka meM AyA hai / " rAmAyaNa meM aneka sthaloM para kSauma ke ullekha haiM / bauddha va jaina granthoM meM bhI kSauma vastra ke ullekha milate haiM / " kAzI tathA puMDU ke kSauma prasiddha the / ? yaha atyanta kImatI va mulAya makapar3A thA amarakoza meM kSauma va dukUla ko paryAya mAnA gayA hai, kintu dhanapAla ke ullekhoM se jJAta hotA hai ki kSauma tathA dukUla bhinnabhinna vastra the / bANa ne bhI dukUla va kSauma ko alaga-alaga mAnA hai / bANa ne zuka kI upamA maMdAkinI ke zveta pravAha se aura kSauma kI dudhiyA raMga ke kSIrasAgara se dI hai 18 / paTTa yaha pATa saMjJaka rezamI vastra thA / malayasundarI ne kAmadeva maMdira jAte samaya raktAzoka puSpa ke samAna pATala varNa ke paTTa vastra kA jor3A pahanA thA / anuyogadvArasUtra ke anusAra paTTa, malaya, praMsuga, cInAsuya tathA kimirAga se pAMca prakAra ke kITaja vastra kahe gaye haiM, arthAt paTTa vastra rezama ke kIr3oM se utpanna kiyA jAtA datvA ca sakSaumayugalam, jalakSAlana vimalanirAyAmAkSaumadhariNA 165 1. 2. 3. locanayugalasya kSaumapANDulibhaH 4. uttarIyakSaumamiva piNDIkRtamindumaNDalam, 5. motIcandra, prAcIna bhAratIya vezabhUSA, pR. 13 6. vahI, pR. 28 7. vahI, pR. 55 8. 76 agravAla vAsudevazaraNa, harSacaritaH eka sAMskRtika adhyayana, pR. 9. raktAzokapuSpapATalaM paridhAya paTTavAsoyugalam ..... -- vahI pR. 195 -vahI pR. 62 -vahI pR. 125 -- tilakamaMjarI, ........ pR. 150 -- tilaka maMjarI, pR. 300 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana thaa| prAcArAMga kI TIkA meM isakI vyAkhyA hai paTTasUtra 'niSpannAni' arthAt paTTasUtra se bane vastra bRhadakalpasUtrabhASya meM bhI isakA ullekha rezamI kapar3oM ke antargata kiyA gayA hai| mambara meghavAhana ke vrata-kAla meM madirAvatI ne candrikA ke samAna zubhra ambara dhAraNa kiyA thaa| ambara sUtI vastra ko kahA jAtA thA / pahanane ke vastra ina sAmAnya vastroM ke varNana ke atirikta dhanapAla ne strI evaM puruSa donoM kI aneka pozAkoM kA ullekha kiyA hai| nIce inakA vistAra se varNana kiyA jAtA hai| uttarIya amarakoza meM uttarIya athavA dupaTTe ke lie pAMca zabda Aye haiMprAvAra, uttarAsaMga, bRhatikA, saMvyAna tathA uttarIya / tilakamaMjarI meM uttarIya kA ullekha tIsa se bhI adhika bAra huA hai| uttarIya strI evaM puruSa donoM kI pozAka thI / madirAvatI ne apane uttarIya ke pallU se siMhAsana kI dhUla sAphakara vidyAdhara muni ko biThAyA / meghavAhana ne uttarIyapallava se muha Dhakakara lakSmI kI mUrti kA siMcana kiyA / ' vijayavega apane uttarIya meM meghavAhana ke lie upahAra chipAkara lAyA thaa| meghavAhana ne candrAtapa hAra ko uttarIya ke aMcala kI chora 1. anuyogadvArasUtra, 37, uddhRta, agravAla, harSacarita : eka sAMskRtika adhyayana, pR. 79 2. motIcandra, prAcIna bhAratIya vezabhUSA, pR. 148 3. tilakamaMjarI, pR. 71 4. amarakoSa, 3/3/181 5. tilakamaMjarI, pR. 25, 34, 37, 45, 63, 81, 79, 107, 109, 131, 155, 173, 190, 192, 207, 229, 250, 259, 265,277, 301, 306,312, 314, 334, 342, 369, 378,417 / 6. madirAvatyA nijottarIyapallavena prabhaSTarajAMsi hemaviSTare nyavezayat / -tilakamaMjarI, pR. 25 7. uttarIyapallavena mudritamukhaH, -vahI, pR. 34 8. uttarIyapaTagopAyitopAyanena' -vahI pR. 81 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana .. 167 para bAMdha diyA / mahodadhi nAmaka ratnAdhyakSa ne dAhine hAtha se uttarIya ke chora se muha DhApakara tathA bAyeM hAtha ko jamIna para rakhakara rAjA ko praNAma kiyaa| uttarIya ke pallU ke ur3ane se AkAza meM jAtA huA gandharvaka aisA mAlUma par3atA thA mAnoM garur3a kA zizu ho / tilakamaMjarI ne pasIne se cipaTe hue vastra vAle nitamba ko apane uttarIya ke aMcala se r3hakA thaa| eka sthAna para uttarIya kI gAtrikAbandha granthi kA ullekha hai| harSacarita meM sAvitrI ke zarIra ke UparI bhAga meM mahIna aMzuka kI stanoM ke bIca baMdhI gAtrikA pranthi kA ullekha hai| uttarIya ke lie uttarAsaMga zabda bhI prayukta huA hai / jvalanaprabha ne agni ke samAna zuddha sicaya vastra kA uttarAsaMga dhAraNa kiyA thaa| kSauma vastra ke uttarAsaMga kA ullekha hai| uttarIya ke lie saMvyAna zabda bhI prayukta huA hai / jalamaNDapa meM baiThI huyI cAra striyoM ne bisatantu se nirmita saMvyAna dhAraNa kiye the| uttarIya ko bhI prAvAra bhI kahate the| gandharvaka ne malayasundarI ko apane prAvAra se Dhaka diyA thA / 10 eka prasaMga meM uttarIyAMcala se paMkhA jhalane kA ullekha hai| yaha eka prakAra kI koTanumA pauzAka thI jo strI tathA puruSa donoM pahanate the| malayasundarI ne trivallI ko Dhakane vAlA, hArIta pakSI ke samAna hare raMga kA 1. vahI, pR. 45. 2. vahI, pR. 63 3. pavanavellitottarIyapallavaprAntapakSatiH, -vahI, pR. 173 uttarIyAMcalena svedanibiDAsaktasUkSma mRkumArAmbaraM nitambam" vahI, pR. 250 5. vidhAya ciramuttarIyeraNa bandhuraM gAtrikAbandham ..... tilakamaMjarI. pR. 306 6. stanamadhyabaddhagAtrikA pranthi -bANabhaTTa : harSacarita, pR. 10, harSacarita : eka sAMskRtika adhyayana, phalaka 1 citra 3 7. kapizitagnizaucasiyottarA saMgam............ tilakamaMjarI, pRSTha 37 8. vahI, pR. 79. 1 vahI, pR. 107 10. (ka) dvau prAvArosarAsaMgo samau bRhatikA tathA saMvyAnamuttarIyaM ca -amarakoza, 2/6/117 (kha) tilakamaMjarI, pR. 380 11. vahI, pR. 155 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana kaMbuka pahanA thA, jisake agrapallava ke bAra-bAra ur3ane se usakA nAbhimaMDala dikhAyI de jAtA thA / TIkAkAra ne kacuka kA artha colaka diyA hai / vRddha antavaMzikoM ne pairoM taka laTakate hue cIna kaMcuka dhAraNa kiye the| eka anya prasaMga meM harivAhana ke sAthI rAjaputroM dvArA kaMcuka pahanane kA ullekha hai / . . dhanapAla ne kaMcuka kA colI artha meM bhI prayoga kiyA hai| kaMcukAvRta hone para bhI malayasundarI ne apane vakSaHsthala ko pUrNa rUpa se AvRta karane ke lie apane uttarIya se gAtrikAbandha granthi lgaayii| pranyatra bhI malayasundarI ghRta netra vastra ke kaMcuka kA ullekha kiyA gayA hai / sika ... . 'tilakamaMjarI meM kUsika kA eka bAra hI ullekha hai / gandharvaka ne pATalapuSpa ke samAna pATala varNa kA jhInA tathA svaccha netra vastra se nirmita kUrpAsaka pahanA thaa| kUsika kamara se UMcA tathA AdhI AstIna kA koTanumA vastra thA, jise strI tathA puruSa donoM pahanate the| harSacarita meM rAjAvoM kI ve bhUSA ke varNana meM kUrpAsaka kA ullekha AyA hai| tilakamaMjarI meM vArabANa ke lie tanucchada zabda kA prayoga huA hai / tanucchada kA ullekha kevala eka bAra hI pAyA hai| vArabANa bhI kaMcuka ke samAna hI pahanAvA thA, kintu yaha kaMcuka se bhI lambA hotA thA / prAyaH yaha yuddha meM pahanA jAtA thaa| yaha videzI vezabhUSA thI jo sAsAnI IrAna se bhArata meM AyI thii| bANabhaTTa ne bhI vArabANa kA ullekha kiyA hai|10 1. AcchAditodakhalitrayasya hasitahArItapakSIharinimnaH kaMcukArapallavasya caMcalatayA............ -vahI, pR. 160 2. AprapadInacIna kaMcukAvacchannavapuSA........ -vahI, pR0 153 3. haDhAkRSTakaMcukakazAdhikakRzodarazriyaH........ - vahI, pR0 232 4. nivizitamazithila kaMcukAvRttasya kucamaNDalasyoparividhAya ciramuttarIyeNa ... . -tilakamaMjarI, pR0 306 5. caTulaneta kaMcukAgrapallava prakAzitanAmidezAyAH.... -vahI, pR0 279 6. sUkSmavimalena pATalAkusuma . ....netrakUsakena, -vahI, pR. 164 7. agravAla, vAsudevazaraNa; harSacarita : eka sAMskRtika adhyaya, pR0 155 8. nAnAkaSAyakarbure : kUsike : ........ bANabhaTTa, harSacarita, pR0 206 .9 kazcidullAsitAbhinavatanucchadai : ........ tilakamaMjarI, pR0 303 10. agravAla, vAsudevazaraNa; harSacarita : eka sAMskRtika adhyayana, pR. 153,54 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana 169 caNDAtaka yaha jAMghoM taka pahuMcane vAlA adhovastra thA jise strI tathA puruSa donoM pahanate the / tilakamaMjarI meM caNDAtaka kA eka bAra hI ullekha huA hai / tilakamaMjarI-prAsAda ke varNana meM krIDAzaila kI guhA meM nivAsa karane vAle zabaramithunoM ke kalpavRkSa kI chAla se nirmita caNDAtakoM kA ullekha hai| kopIna eka mAtra kaupIna dhAraNa karane vAle machuoM kA ullekha kiyA gayA hai / kaupIna eka prakAra kI choTI cAdara thI, jo prAyaH sAdhu loga pahanane ke kAma meM lete the| uSNIva - yaha pagar3InumA zirovastra thaa| gandharvaka ne paTTAzuka vastra kA uSNISa dhAraNa kiyA thaa| harivAhana ke sAtha jAne vAle rAjaputroM ne uSNISa paTToM ke ziroveSTana bAMdhe the / vaitADhyaparvata ko jambUdvIpa kA uSNISapaTTa kahA gayA hai / paridhAna __ paridhAna nAbhi se nIce pahane jAne vAle adhovastra ke lie prayukta huA hai / ' gRhopayogI vastra ina vastroM ke atirikta tilakamaMjarI meM kanyA' prAvaraNa, uttaracchadapaTa, prasevikA, vistArikA, upadhAna tathA vitAnAdi gRhopayogI vastroM kA bhI ullekha hai| kanyA tilakamaMjarI meM kanyA kA do bAra ullekha kiyA gayA hai| garIba loga 1. motIcandra-bhAratIya vezabhUSA, pR. 23 2. krIr3AdrikandarAzabaramithunAnAmakhanDAni kalpatarucIracaNDAtakAni, tilakamaMjarI, pR. 372 3. kaupInamAtrakarpaTAvaraNeSvatarUNaluNThitatimira...""jAlikeSu, -vahI pa. 151 4. paTTAzukoSNISiNA......... -vahI pR 165 5. uSNISapaTTakRtaziroveSTanA....... -vahI pR. 232 6. uSNISaTTamiva jambUdvIpasya, -vahI pR. 239 7. tilakamaMjarI, pR. 36, 209, 265 8. vahI, pR. 3, 139 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana ThaMDa se bacAva ke lie purAne jIrNa vastroM ko sila kara gaddA banA lete the, jise ve or3hane aura bichAne ke kAma meM lete the| samaraketu ke zivira-loka ke kolAhala ke prasaMga meM kanthA kA ullekha kiyA gayA hai / sainika ke hAtha se chUTakara kanthA samudra meM gira gayI tathA timiMgala matsya dvArA nigala lI gayI, ata: dUsarA sainika kahatA hai ki aba zIta Rtu meM ThaMDa se tthitthurnaa| prAvaraNa zIta se bacAva ke lie or3hane kI cAdara ko prAvaraNa kahA jAtA thaa| prAvaraNakA tIna bAra ullekha hai| uttaracchavapaTa uttaracchadapaTa bichAne kI cAdara ke lie prayukta huA hai| isake lie mAstaraNa tathA pracchadapaTa zabda bhI prayukta hue haiM / dhule hue netravastra kI cAdara samaraketu ke zayana para bichI thI meghavAhana ke vidrumaparyaka para zveta dukula kI cAdara bichAyI gayI thii| prasevikA thelI athavA poTalI ko prasevikA kahA jAtA thaa| gandharvaka uttama cInI vastra kI thailI meM tilakamaMjarI kA citra lAyA thA / uttama kapar3e kI thailI meM tAmbUla ke bIr3oM kI TokarI rakhI gayI thii| vistArikA vistArikA bar3I gaddI ko kahate the| netra vastra se nirmita gaddI kA ullekha kiyA gayA hai| 1. sA sthavIyasI kanthA malitamAtraiva karatalAdvilitA timigilena galalagna hastena martavyamadhunA himoM zItena / -vahI, pR. 139 2. vahI, pR 106, 292, 337 3. tilakamaMjarI, pR. 70, 177 4. vahI, pR. 75, 174, 276, 367 5. vahI, pR. 276 6. mRdudukUlottaracchadam........... vahI, pR. 70 7. prakRSTacInakarpaTaprasevikA............vahI, pR. 164 8. vahI, pR. 165 9. netravistArikAyAmupaviSTa........ . vahI, pR. 323 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana vitAna tilakamaMjarI meM vitAna kA anekadhA ullekha AyA hai / madirAvatI ke bhavana meM Upara kI ora netavastra kA vitAna khIMcA gayA thA, jisake kinAroM para motiyoM kI mAlAeM laTaka rahI thI / 1 vitAnaka meM laTakatI huI jhUloM kA ullekha kiyA hai / 2 anyatra zveta dukUla vitAna kA ullekha hai / 3 cInAzuka ke vitAnoM kA jinameM motiyoM kI lar3eM TAMkI gayI thI, ullekha kiyA gayA hai / anyatva paTTAzukavitAna kA varNana bhI kiyA gayA hai / kAdambarI meM zudraka ke AsthAnamaNDapa ke dukUla vitAna ke bIca motiyoM ke jhugge laTakane kA ullekha hai / " upadhAna 171 tilakamaMjarI meM gaNDopavAna tathA haMsatulopadhAna nAmaka vizeSa prakAra ke takiyoM kA ullekha hai / 7 gaNDopadhAna sira ke nIce eka tarapha rakkhI jAne vAle gola takiye ko kahate the / 8 samaraketu ke hastadantImaya zayana ke donoM bhora do haMsatulopaghAna rakhe gaye the / kar3he hue netra vastra se nirmita gaNDopadhAna meghavAhana ke donoM pArzva meM lagAye gaye the / 10 bRhatkalpasUtrabhASya meM upadhAna, tuli, AligikA, gaNDopadhAna tathA masUrikA nAma ke takiyoM kA varNana haiM / 11 AbhUSaNa tilakamaMjarI meM zarIra ke vibhinna aMgoM para dhAraNa kiye jAne vAle sabhI AbhUSaNoM kA varNana milatA hai, jo tatkAlIna alaMkArazAstra kI dRSTi se pratyanta mahatvapUrNa hai / zirobhUSaNoM meM mauli, kirITa, cUr3Aratna, mukuTa tathA sImantaka, karNAbhUSaNoM 1. uparivistAritatAranetrapaTavitAne... avacUlaratnamAlikAiva. 2. 3. vahI, pR. 203, 219 4. vahI, pR. 57, 105 5. vahI, pR. 71, 267 - tilakamaMjarI, 71 pR. vahI, pR. 159 6. sthUlamuktAkalApa - kAdambarI : eka sAMskRtika adhyayana pR. 28 7. tilakamaMjarI, pR. 70, 276 8. motIcandra, prAcIna bhAratIya veSabhUSA, pR. 168 9. tilakamaMjarI, umayataH sthApitamRdusthUlahaMsatulopadhAne, pR. 276 10. ubhayApArzva vinyastacitra sUtrita netramaNDopadhAnam....... tilakamaMjarI, pR. 70 11. bRhatkalpasUtrabhASya, 4, 24, 38 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana meM kuNDala, karNAbharaNa tathA karNapUra, gale ke AbhUSaNoM meM hAra, niSka, ekAvalI, prAlamba, mauktikakalApa evaM kaNDikA, bhujA ke AbhUSaNoM meM aMgada tathA keyUra, kalAI ke AbhUSaNoM meM kaMkaNa, valaya aura kaTaka, aMguliyoM ke AbhUSaNoM meM umikA aura aMgulIyaka, kaTi ke AbhUSaNoM meM kAMcI, mekhalA, rasanA, evaM sArasana tathA pairoM ke AbhUSaNoM meM nUpura, haMsaka, maMjIra tathA caraNomikA ke nAma Ae haiN| isa prakAra kula sattAisa prakAra ke AbhUSaNoM kA varNana tilakamaMjarI meM milatA hai / zirobhUSaNa __ sira ke alaMkAroM meM mauli, kirITa, cUr3Aratna, mukuTa tathA sImantaka kA ullekha hai| mauli samasta dvIpoM ke rAjAoM kI maulimAlA kA ullekha kiyA gayA hai| anyatra bhI mauli kA ullekha hai| eka sthAna para mauli mukuTa kA ullekha kiyA gayA hai| divyAtana ko mRtyuloka rUpI narendra kA maulimukuTa kahA gayA hai| kirITa eka prasaMga meM svarNa-nirmita kirITa, jisameM maNiyoM kA jar3Ava kiyA gayA thA, kA ullekha hai| cUhAratna jvalanaprabha ne cUr3Aratna dhAraNa kiyA thA, jo ziromAlA ke madhukaroM ke pratibimba se citakabare raMga kA jAna par3atA thaa| anyatra cUDAmaNi zabda bhI prayukta huA hai| mahAdaNDanAyakoM ne maNiyoM ke mukuTa dhAraNa kiye the| yuddha meM Aga meM 1. khalvazeSadvIpAvanIkAlamaulimAlA......-tilakamaMjarI, pR. 194 2. vahI, pR. 267, 279, 249 3. maulimukuTamiva martyalokabhUpAlasya, -tilakamaMjarI, pR. 216 4. unmayUkhamANikyakhaNDakhacitakAMcanakirITabhAsvarazirobhiH... vahI, pR. 225 5. cUr3Aratnena....... kalitottamAMgam, -vahI, pR. :7 6. vahI, pR. 81, 216 7. vahI' pR. 70 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana 173 tapAye gaye nArAoM ke tIvratA se lagane para nRpatiyoM ke svarNamukuTa vilIna ho jAte the| mukuTa kA anyatra bhI ullekha hai| (5) striyoM ke sImantaka nAmaka zirobhUSaNa kA ullekha pAyA hai| tIvatA se utarane ke kAraNa bikhare hue sImantakAbhUSaNa ke mANikyoM ke sIr3hiyoM para lur3hakane kI madhura dhvani utpanna ho rahI thii| karmAmUSaNa ___ karNAbhUSaNoM meM kuNDala, karNAbharaNa, karNapUra kA ullekha hai / kuNDala - kuNDala kA cAra bAra ullekha kiyA gayA hai / harivAhana ne candrakAMtamaNi nirmita kuNDala kAnoM meM pahane the, jo nIti kA upadeza dene ke lie Aye hue bRhaspati tathA zukra ke samAna jAna par3ate the / / meghavAhana ne bAyeM kAna meM indranIlamaNi kA kuNDala pahanA thA / . karNAbharaNa karNAbharaNa kA pAMca prasaMgoM meM ullekha hai|' tAraka ne padamarAgamaNi kA karNAbharaNa pahanA thA / gandharvaka ne indranIlamaNi yukta karNAbharaNa dhAraNa kiye the| zukacaMcu ke AkAra ke padmarAgamaNi se aMkurita karNAbharaNa kA ullekha milatA hai / 10 eka mariNa mAtra se nirmita karNAbharaNa kA ullekha hai|11 1. velagnAgnitaptanArAcaviliyamAnanRpatikAMcatamukuTAni........-vahI, pR. 83 2. vahI, pR. 74, 218 3. tArataroccAreNa gatiramasavicyutAnAmAsAdyAsAdya sopAnamariNaphalakamAbaddhaphalAnAM sImantakAlaMkAramANikyAnAM............. -tilakamaMjarI, pR. 158 4. vahI, pR. 53,90, 229,311 5. nayamArgamupadeSTumamaragurubhArgavAbhyAmivopagatAbhyAmindumaNikuNDalAbhyAmAzritobhayazravaNam, -tilakamaMjarI, pR. 229 6. vAmenadolAyamAnavitatendranIlakuNDalena........-vahI, pR. 53 7. vahI, pR. 48, 125, 164,311,403 8. AsaktakarNAbharaNapadmarAgarAgAm ... .... -vahI, pR. 125 9. indranIlakarNAbharaNayoM:........ -vahI, pR. 164 10. zukacaMcvAkArakarNAbharaNapadmarAgaratnAMkureNa........-vahI, pR: 311 11. ekaikamaNipavitrikAmAtra karNAbharaNaM........ -vahI, pR. 403 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana 3. karaNapUra karNapUra kA ullekha kevala eka bAra huA hai| samaraketu ne motiyoM kA karNapUra pahanA thA / 1 gale ke AbhUSaNa gale ke AbhUSaNoM meM hAra niSka, ekAvalI, prAlamba, muktAkalApa tathA kaNThikA ke ullekha haiM / hAra 2 tilakamaMjarI meM hAra kA ullekha anekoM bAra AyA hai " yaha samasta alaMkAroM meM pradhAna hai / 3 jvalanaprabha ne javAkusuma kI kAMti ko harane vAlA, nAyakamaNi yukta muktAhAra pahanA thA / gandharvaka ke hAra kI chavi aisI jAna par3atI thI mAno vakSaHsthala para sUkhe candana kA lepa kiyA gayA ho| tilakamaMjarI ziva ke aTTahAsa ke samAna zveta hAra dhAraNa kiyA thA / vaitAcya parvata ko uttara dizA kA hAra kahA gayA hai malayasundarI ne nAbhimaNDala ko sparza karane vAlA hAra pahanA thA 18 bandhusundarI dvArA hAtha phailA-phailA kara vakSaHsthala ko pITane se usake muktAhAra ke motI TUTa-TUTa kara girane lage / eka prasaMga meM vizuddha motiyoM ke hAra kA ullekha hai / 10 froka yaha svarNa kA AbhUSaNa thA, jise strI tathA puruSa donoM hI gale meM 1. karNapUramoktikastabakena -- tilakamaMjarI, pR. 100 2. at, q. 22, 37, 43, 45, 54, 63, 100, 158, 160, 165, 233, 239, 247, 309, 396, 330, 404, 410, 411 3. vahI, pR. 22 4. vahI, pR. 37 5. zuSka candanAMgarAgasaMdeha " hAracchavipaTalena churitoraH kapATam, - vahI pR. 165 6. hAsamiva hAraM hAramurasA 7. hAramiva vaizravaNaharita: 8. nAbhicakracumbino hAranAyakasya" 9. vahI pR. 309 10. naralAyamAnatArahA racchaTA choTitavakSaHsthalaM :-- . vahI pR. 247 -bahI pR. 239 vahI pR. 160 -vahI pR. 233 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana pahanate the / 1 dvayAzrayakAvya meM bacce dvArA bhI niSkAbhUSaNa ke pahanane kA ullekha hai / ekAvalI tilakamaMjarI meM ekAvalI kA do bAra ullekha huA hai / motiyoM kI eka lar3I mAlA ko ekAvalI kahate the / samaraketu ne nau-yuddha meM jAte samaya nAbhiparyaMta laTakatI huI bar3e-bar3e motiyoM kI ekAvalI pahanI thii| meghavAhana dvArA ekAvalI dhAraNa karane kA ullekha hai / 4 kaNThikA kaNThikA kA eka bAra ullekha AyA hai / divyAyatana meM utkIrNa prazasti kI varNapaMkti sarasvatI ke kaNTha kI maNikaNThikA sI jAna par3atI thI 15 prAlamba harivAhana ghRta nAbhiparyanta laTakane vAle muktAprAlamba kA ullekha kiyA gayA hai 16 aTavI meM zabarI striyAM hAthiyoM ke mastakamaNiyoM se zabalita guMjAphala ke prAlamba gUMtha rahI thI / tilakamaMjarI nAbhiparyanta laTakate hue maNiprAlamboM ko ceTI ke gale se nikAlakara zAlabhaMjikAnoM ke kaNTha meM bAMdha rahI thI / harSacarita meM padmarAga tathA marakata maNi se gUMthI gaI prAlambamAlA kA ullekha hai / 6 muktAkalApa muktAkalApa kA do bAra ullekha kiyA gayA hai / 1. sthUlasvaccha muktAphalagrathitAnAbhicakracumbinImekavAlIM dadhAno 115 2 hemacandra, dvayAzrayakAvyam 8 / 10 3. sarasvatIkaNTha maNikaNThikAnukAriNI mirvarNa 4. kanakaniSkA vRttakandharaM vaNijamapi 5. 6. AnAbhilambaM mauktikaprAlambam 7. tilakamaMjarI, pR. 200 8. -tilakamaMjarI, baghnatI ghanastanadvandvazAlinInAM" pu. 175 vahI, pR. 219 vahI pR. 114 vahI, pR. 53 -vahI pR. 229 'ceTIkaNThato haThAdAnAmilambAnmaNi-vahI pR. 364 prAlambAn, 9. anAbhilambaM kambuparimaNDalena kaNThanAlena muktAkalApaM kalayantIm, vahI pR. 54 tathA 79 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana munA ke mAmUSaNa bhujA ke AbhUSaNoM meM keyUra tathA aMgada ke nAma Aye haiM / aMgada lakSmI ne nIlamaNimaya aMgada dhAraNa kiyA thA / / keyUra keyUra kA cAra bAra ullekha hai| jvalanaprabha ne padmarAga jar3ita keyUra pahanA thA / samaraketu dvArA bhI padmarAgakhacita keyUra dhAraNa kiye jAne kA ullekha kalAI ke AbhUSaNa kalAI ke AbhUSaNoM meM kaMkaNa, valaya tathA kaTaka kA ullekha hai| ganvardhaka ne donoM hAthoM meM svarNa ke valaya pahane the / malayasundarI ne hIroM se jar3ita svarNakaMkaNa pahane the / anyatra bhI maNivalaya, ratnavalaya, kAMcanavalaya kA ullekha pAyA hai| dvIpAntaroM ke niSAdadhiyoM ne kAle lohe ke valaya dhAraNa kiye the / kaTaka kA anyatra bhI ullekha hai|1 ratnakaTaka tathA svarNa-kaTaka kA bhI ullekha hai| aMguliyoM ke mAmUSaNa tilakamaMjarI meM aMgUThI ke lie aMgulIyaka tathA umikA ye do zabda Ae haiM / 1. sphurattAranIlAMgavam, -vahI pR. 55 2. vahI, pR. 37, 101, 311, 404, 3. vahI, pR. 37 4. atibahalakeyUrapadmarAgAMzu " / -vahI pR. 101 5. prakoSThahArakavalayavAcAlasya........ -tilakamaMjarI, pR. 165 6. aviralapratyuptavajropalagaNaHkanakakaMkaNeH....... -vahI, pR. 160 7. vahI, pR. 17, 330 8. vahI, pR. 54, 307 9. vahI, pR. 80, 356 10. kAlalAhakaTakAnyapi ........ -vahI, pR. 134 11. vahI, pR. 311, 404 12. visphuradralakaTakakAntaM bAhumiva kSIrodasya dIrghabAhunA suvarNakaTakodbhAsitena -vahI, pR. 276 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana 177 umikA tilakamaMtrarI ne marakatamaNi kI urmikA dhAraNa kI thii| eka anya sthAna para ratnomikA kA ullekha hai / aMgulIyaka gandharvaka ne nIle, pIle tathA pATala varNa ke ratnoM se khacita aMgulIyaka dhAraNa kI thii| malayasundarI ne padmarAga jar3ita maMgUThI pahanI thii| bAlAruNa nAmaka divya ratnAMgulIyaka kA varNana kiyA gayA hai| anyatra bhI aMgulIyaka kA varNana hai| kaTi ke mAmUSaNa kaTi ke AbhUSaNoM meM kAMcI, mekhalA, rasanA tathA sArasana kA ullekha hai / ye zabda samAnArthaka rUpa meM prayukta hue haiM, yadyapi inameM paraspara bheda thA, kintu yahAM inakA bheda jJAta nahIM hotaa| aisA jAna par3atA hai ki mekhalA DorI yukta hotI thI, kyoMki mekhalA guNa zabda kA ullekha pAyA hai / ' jvalanaprabha ne padmarAga tathA indranIla maNiyoM se khacita mekhalA dhAraNa kI thii| pRthvI ko sAta samudroM vAlI razanA se yukta kahA gayA hai / razanA ke lie rasanA tathA razanA donoM zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai / 10 malayasundarI ke janmotsava para nRtya karatI huI gaNikAoM kI kAMciyAM, mada se vicalita pAdakSepa ke kAraNa kSubhita ho rahI thii|1 tilakamaMjarI ne marakata, indranIla tathA kurUvinda maNiyoM se jar3ita kAMcI 1. vahI, pR. 247 2. vahI, pR. 356 3. vahI. pR. 166 4. vahI, pR. 160 5. tilakamaMjarI, pR. 61 6. vahI, pR. 18, 63, 164, 404 7. (ka) vitatamekhalAguNapinaddhamacchaghavalam ........ -vahI, pR. 54 8. (kha) mekhalAguNaskhalanavizRkhalena........ -vahI, pR. 158 4. padmarAgendranIlakhaNDakhacitasya mekhalAdAmnaH....-- vahI, pR. 36 9. saptAmburAzirazanAkalApAM kAzyapIm........... -vahI, pR. 16 10. vahI, pR. 5, 16 11. vahI, pR. 263 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana dhAraNa kI thii| sArasana kA do bAra ullekha hai| tIvratA se nRtya karatI huI malayasundarI kI sArasana meM se eka padmarAgamaNi uchalakara gira gayA thaa|' paira ke AbhUSaNa pairoM ke AbhUSaNoM meM nUpura, maMjIra tathA haMsaka kA ullekha hai / nUpura nUpuroM kI dhvani se prAkRSTa hokara malayasundarI kA anusaraNa karane vAle vilAsa-dIpikA haMsoM kA ullekha AyA hai / vetAla ke pahane hue asthi nUpuroM kA ullekha AyA hai| samaraketu ne divyAyatana ke samIpa nUpuroM kI madhura jhaMkAra sunI thii| maNinUpuroM kA ullekha hai| nUpura kA anyatra bhI ullekha hai| maMjIra pairoM ke dUsare bAbhUSaNa maMjIra kA eka bAra ullekha hai / yaha tIvratA se calane para bajatA thaa| haMsaka ___haMsaka kA bhI eka bAra hI ullekha huA hai / 10 caraNomikA - paroM kI aMgulI meM pahanane kI aMguThI, jise caraNomikA kahate the kA bhI ullekha pAyA hai| madirAvatI ne ratnakhacita caraNomikA pahanI thii|1 1. aviralavibhAvyamAnamarakatendranIlakurUvindazakalayA........kAMcilatayA valayitavizAlazroNi pulinam........ -vahI, pR. 246 2. vahI, pR. 288, 371 3. nRtyantyAstavAtirabhasena sArasanamadhyasamA samucchalita eSa padmarAgaH / -vahI, pR. 288 4. tilakamaMjarI, pR. 301 5. vahI pR. 46 6. vahI pR. 158 7. vahI pR. 160, 302 8. vahI pR. 76, 206, 341 9. helottAlacalanaraNanmukharamaMjIrayA........... -vahI pR. 283 10. vilAsinIgamanamiva kalahaMsakAlApakRtakSobham, -vahI, pR. 204 11. vahI, pR. 32 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana 179 prasAdhana prasAdhana kI pravRti manuSya meM svabhAvajanya hai| sRSTi ke prArambha se hI avikasita mAnava meM bhI yaha pAyI gaI hai| jinakA sArA jIvana zikAra meM hI vyatIta ho jAtA thA, aisI jaMgalI jAtiyAM bhI zikAra meM prApta vastuoM se apane zarIra ko alaMkRta karatI thiiN| jaMgala meM nivAsa karane vAlI kanyAeM bhI vana meM prApta hone vAlI vanalatAoM aura pallavoM se apanA zugAra karatI thii| zakuntalA ne vRkSa kA valkala pahine hI samrATa duSyanta ke citta ko prAkRSTa kara liyA thA / prAkRtika rUci ke kAraNa manuSya kA prasAdhana sarvaprathama manaHsilA, sindUra haratAla, aMjanAdi prAkRtika vastutoM se prArambha meM humA / jaise-jaise manuSya kI rUci pariSkRta hotI gaI, vaise-vaise hI prasAdhana ke navIna sAdhana vikasita hae tathA usameM kalAtmakatA tathA surUci kA samAveza huA tathA prasAdhana eka kalA bana gayI / isa kalA meM dakSa strI ko sairandhrI kahA jAtA thaa| mahAbhArata meM ajJAtavAsa ke samaya dropadI ne virATa bhavana meM sairandhrI kA hI kArya kiyA thaa| kAdambarI meM patralekhA tathA tilakamaMjarI meM citralekhA Adi striyAM isI prasAdhana kArya tathA anya zRgAra kArya ke liye pAtra rUpa meM varNita haiM / vicinavIrya dvArA citralekhA ke prasA. ghana karma kI isa prakAra se prazaMsA kI gayI hai-'tumhAre dvArA prasanna hokara nipuNatA se zRMgAra karane para vRddhA striyAM bhI navayuvatI ke samAna dikhAI dene lagatI haiM, sAdhAraNa rUpa se yukta striyAM bhI antapura kI striyoM ke rUpa ko tiraskRta kara detI haiM tathA kurUpa striyAM bhI apsarA kI taraha rUpavatI ho jAtI haiN| .. mallinAtha ne meghadUta kI TIkA meM pAMca prakAra ke prasAdhana yA zRMgAra batAye haiM-(1) kacadhArya-veNI yA keza racanA (2) dehadhArya zarIra kA zRgAra 1. vidyAlaMkAra,atrideva. pracIna bhArata ke prasAdhana, pR. 19 2. vahI, pR. 20-21 3. sairandhrI zilpakArikA, amarakoza 2/6/18 4. mahAbhArata, virATa parva, 3/18/19 5. prasAdaparayA tvayA racitacaturaprasAdhanAH pariNatavayaso'pisadyastaruNatAM pratipadyante............ kurUpA apyapsarAyante striyaH / -tilakamaMjarI, pR. 268 6. kacadhArya dehadhArya paridheyaM vilepanam / catudhA bhUSaNaM prAhuH strINAmanyacca dezikam // -meghadUta, mallinAtha TIkA Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana (3) paridheya or3hanA yA pahinanA-vastroM kI sajAvaTa (4) vilepana aneka prakAra ke aMgarAga, ubaTana, tela, itra Adi zarIra kI sundaratA ko bar3hAne ke lie lgaanaa| inake atirikta deza kI bhinnatA yA ruci ke anusAra bhI zRMgAra kalA pracalita thI' ise daizika kahate the| - aba hama tilakamaMjarI ke saMdarbha meM tatkAlIna prasAdhana sAmagrI, kezavinyAsa tathA puSpa-prasAdhana kA vivecana kreNge| prasAdhana sAmagrI tilakamaMjarI meM nimnalikhita prasAdhana sAmagrI kA ullekha prApta hotA hai / (1) agurU (16), kAlAgurU (8) asitAgurU (9) kRSNAgurU (34) / kAlAgurU se tilaka lagAne kA ullekha kiyA gayA hai / isakA prayoga pAlepana meM sugandha lAne ke lie hotA hai / ghUma ke rUpa meM isakA vyavahAra durgandha aura jantu. nAzaka guNa ke lie kiyA jAtA hai / mRgamara kasturI ke aMgarAga kA ullekha kiyA gayA hai| gozIrSacandana isake aMgarAga malane kA ullekha kiyA gayA hai / .. candana ke aMgarAga kA anekoM bAra ullekha AyA hai 12, 34, 36 56, 66,79, 115, 180 / kapUra se surabhita candana rasa ke aMgarAga kA ullekha hai 105 / kapUra tathA kastUrI mizrita candana kA, bhojana ke pazcAt ubaTana kiyA jAtA thA 69 / haricandana 152, 257 kapUra va agurU ko tulasIkASTha ke sAtha ghisakara haricandana banAyA jAtA thA / Isake aMgarAga kA ullekha hai / isakA samasta zarIra para udvartana kiyA jAtA thA 178 / kuMkuma ke 1. utkalinakAlAgarutilakazobham.... ..... - 2. pratyagramRgamadAMgarAgamalinavapuSo........ kadAciddhautamRgamadAMgarAgamanurAgajaM........ 3. vahI, pR. 37, 217 -tilakamaMjarI pR. 161 -tilakama -vahI, pR. 17 -vahI, pR. 18 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana aMgarAga kA ullekha hai 313 kuMkuma drava se pairoM kI sajAvaTa bhI kI jAtI thI / navIna kuMkuma drava se raMge hue caraNa kamaloM ke cinhoM se kAMcI nagarI kI sodhA bhUmiyoM para paMkaja ke upahAra vyartha ho jAte the 261 | 7 haridrA draviDa deza kI striyAM sAyaMkAlIna snAna ke pazcAta haldI kA lepa karatI thI (261) / sindUra mAMga meM siMdUra bharane kA ullekha kiyA gayA hai / kusumazekhara apane zatruoM kI striyoM kI mAMga ke sindUra ke lie samIra ke samAna thA 262 / anjana 10, 24, 213, kajjala 27, 36, 46, 48, 54 paTavAsa 73 piSTAtaka 76 alaktaka 181 alaktaka kA hoThoM para lagAnA varNita kiyA gayA hai oSThamudrAlaktaka, g. 153 1 yAvaka Avaka arthAt alaktaka kA hoThoM tathA pairoM meM sajAne kA ullekha prAtA hai 157, 2011 keza vinyAsa tilakamaMjarI meM kezavinyAsa sambandhI pracura sAmagrI prApta hotI hai / tilakamaMjarI meM kezoM ke lie alaka, kuntala, keza, kaca, jaTA, cihuracaya, zirasijakalApa zabda Aye haiM / kezoM ko dhokara dhUpa se sugandhita kara sukhA liyA jAtA thA tathA tadanantara puSpoM evaM pattoM prAdi ke dvArA kalAtmaka DhaMga se sajAyA jAtA / tilakamaMjarI meM keza ke saMvArane ke cha; prakAroM kA ullekha hai alaka, kezapAza, kuntalakalApa, kabarI, vali, maulibandha prAdi / alaka alaka cUrNa ke dvArA ghuMgharAle banAye gaye bAloM ko kahate the / tilakamaMjarI 1. alakAzcacUrNakuntala: - amarakoSa, 2/6/96 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana meM isa vinyAsa ke lie alakapaddhati, alakavallarI, alakalatAdi zabdoM kA prayoga huA hai / tilakamaMjarI ke kapolasthala kI patrAMguli racanA aisI jAna par3atI thI mAnoM alakapAla kA svaccha gaNDasthaloM para pratibimba par3a rahA ho / kutrita alakoM kA ullekha kiyA gayA hai / gandharvadattA ke lalATa para sthita sUkSma alakavallarI kI paMkti zatrubandiyoM ke vyajana-vAyu se nRtya karatI thii| kezapAza tilakamaMjarI meM kezapAza kA cha: bAra ullekha huA hai| kezapAza bAloM ke usa vinyAsa ko kahate the, jisameM bAloM ko ikaTThA kara puSpa patrAdi se sajAkara bAMdha diyA jAtA thA / lakSmI bAyeM hAtha se apane kezapAza ko bAra-bAra pIche kI ora bAMdhane kI koziza kara rahI thii| citra meM tilakamaMjarI ke bAla kezapAza vidhi se saMvAre gaye the| RSabha kI pratimA ke kezapAza ko kRSNAgaru ke drava se likhita patrabhaMga alaMkaraNa ke samAna kahA gayA hai|10 mAlatI puSpoM kI mAlA se grathita kezapAza kA ullekha kiyA gayA hai, jo aisA jAna par3atA thA mAno yamunA ke jala meM gaMgA kI lahareM mila gayI hoN| kuntalakalApa isa vidhi ke lie kuntalakalApa12 tathA kezakalApa13 zabda bAye haiM / 1. tilakamaMjarI, pR. 29, 312 2. vahI, pR. 32, 262 . 3. vahI, pR. 247 4. snigdhanIlAlakalatA iva chAyAgatAH........-tilakamaMjarI, pR. 247 5. saMkucitAlakAH pradhAnApaNAH pramadAlalATalekhAzca, -vahI, pR. 260 6. vahI, pR. 262 7. vahI, pR. 54, 162, 214, 217, 293, 334 8. vAmakaratalena...... kajjalakUTakAlaM kAlakUTamiva kezapAzaM punaH punaH pRSThe baddha mAmRzantIm, -vahI pR. 54 9. vahI, pR. 162 10. vahI, pR. 217 11. na tAH santi sAMyatanyo mAlatIsrajastamisranIkAze kezapAze kInAzAnujAjalasrotasIva trisrotovIcayaH, -vahI, pR. 293 12. tilakamaMjarI, pR. 202 13. vahI, pa. 209 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana kuntaladeza kI striyoM ke kuntalakalApa kI kAlimA se vanarAji kI upamA dI gayI hai / 1 kabaro 183 kabarI keza- racanA kA do bAra ullekha hai / " kabarI ke lie kezaveza zabda bhI AyA hai / zabaroM ke bhaya se sone ko bhItara rakhakara tathA kasakara bAMdhe gaye kezaveza vAle pathika kA ullekha kiyA gayA hai / velI yaha dravir3a striyoM kI vizeSa kezaracanA thI, jo pITha para jhUlatI rahatI thI 14 maulibandha maulibandha kA do bAra ullekha hai / " meghavAhana kA maulibandha hAtha se chUTakara kaMdhe para gira gayA thA / puSpa-prasAdhana tilakamaMjarI meM puSpa-prasAdhanoM kA pracura mAtrA meM ullekha huA hai / prAcIna bhArata meM puSpoM, pattoM tathA maMjariyoM se bAloM tathA zarIra ke anya avayavoM ko sajAne kI komala kalA atyadhika vikasita thI / strI tathA puruSa donoM puSpa-patroM se zrRMgAra karate the / tilakamaMjarI meM puSpa evaM pattoM ke nimnalikhita AbhUSaNoM kA ullekha hai / zekhara tilakamaMjarI meM zekhara kA 16 bAra ullekha kiyA gayA hai / 7 bAloM ko saMvArakara usameM puSpoM kI mAlA bAMdhI jAtI thI jise zekhara, ziromAlA, kusumA pIDa gaNDamAla, muNDamAlAdi kahA jAtA thA / mAlatI puSpoM se grathita mAlA ke - vahIM, pR. vahI, pR. 261 1. nirantarA mistarUNakuntalI kuntala kalApakAntimiH.. 2. timirabharamiva kSeptukAmAH kabaryAma, 3. trayI bhakteneva gADhAMcita hiraNyagarbhakezavezena dezikajanena .... - vahI, pR, 200 4. pRSThapreGkhadvalInAM ......... vahI, pR. 261 5. vahI, pR. 53, 233 6 202 karavimuktamolibandhanirAlamba kandhare....... -vahI, pR. 53 7. tilakamaMjarI, pR. 34, 37, 38. 73, 79, 105, 107, 115, 125, 152, 165,,178, 198 232, 237, 377 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana zekhara kA ullekha milatA hai / meghavAhana ne mAlatImAlA se grathita zekhara lakSmI kI pratimA ko pahanAyA thaa| jvalanaprabha ne mandAra kI kaliyoM se danturita pArijAta puSpoM kA zekhara bAMdhA thaa| samaraketu ne zveta puSpoM kA zekhara bAMdhA thaa|' mallikA kI kaliyoM se banAye gaye zekhara kA ullekha hai| gandharvaka ne apane kezoM meM vicakila puSpoM kI mAlA bAMdhI thii| anyatra santAnaka. namerU tathA mandAra ke zekharoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai / ina ullekhoM se jJAta hotA hai ki bAloM meM puSpa kI mAlA sajAvaTa karane kA una dinoM Ama pracalana thA / strI tathA puruSa donoM bAloM ko puSpoM se sajAte the| avataMsa puSpoM-pattoM Adi ko kAna meM pahanakara avataMsa banAyA jAtA thA / tilakamaMjarI meM aneka prakAra ke avataMsoM kA ullekha hai / lakSmI ko ketakI ke patte kA avataMsa pahanAyA gayA thaa| anyatra maMdAramaMjarI ke avataMsa kA ullekha hai| saMhAnaka vRkSa ke pravAla ke avataMsa kA varNana kiyA gayA hai / 11 pallavAvataMsa ke anya ullekha bhI milate haiN| zaivala pravAla kA bhI avataMsa banAkara kAnoM meM 1. (ka) mAlatImukulagaNDamAlam -vahI pR. 79 (kha) vikacamAlatIdAnacitazekharo....... -vahI pR. 198 (ga) bAbaDhamAlatIkusumazekhara....... -vahI, pR. 377 2. udAramAlatIdAmagrathitazekharAm -vahI pR. 34 3. mandArakalikAbhirantarAntarA danturitena"pArijAtakusumazekhareNa virAjamAnam -vahI pR. 38 4. sitakusumagrathitazekhara.. vahI pR. 115 5. vahI pR. 105, 107, 178, 237 6. vicakilamAlabhAriNA kezabhAreNa bhrAjamAna........ vahI pR. 165 . 7. tilakamaMjarI, pR. 152 8. vahIM, pR. 6, 34, 37, 53, 54, 73, 107, 211, 228, 270, 233, __311,368 9. zravaNazikharAvataMsitakaketakagarbhapatrAma, -vahI, pR. 34 10. mandAramanjaryA samAMzritakazravaNAm, -vahI pR. 54 11. avataMsalAlasabhujaMga bhAminI.. -vahI pR. 211 12. Arogya vilAsAvataMsa pallavaM zravasi, -vahI pR. 228,270 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana 185 pahanA jAtA thA / puruSoM dvArA kAnoM meM kamala pahanane ke ullekha bhI milate haiN| karNapUra karNapUra kA tilakamaMjarI meM pAMca bAra ullekha AyA hai| kirAtastriyAM kaNikAra kA karNapUra banAtI thiiN| harivAhana meM zirISapuSpa kA karNapUra dhAraNa kiyA thA / candramA ko campaka puSpa ke karNapUra ke samAna kahA gayA hai| zuka sadRza nIlavarNa ke prArdra zavala pravAla ke karNapUra kA ullekha kiyA gayA haiM / anyatra lavaMgapallava ke karNapUra kA varNana kiyA gayA hai|, jise striyAM apane nAkhUnoM kI koroM se cunatI thiiN| bantapatra .. tilakamaMjarI ne kAnoM meM kumudinI kanda ke dantapatra pahane the / 10 prAlamba harivAhana ne dhUlIkadamba puSpoM kA prAlamba pahanA thaa|11 prAlamba ghuTanoM taka laTakane vAlI mAlA ko kahate the| mAlA sIdhI gale meM na pahanakara kaMdhe se kamara kI ora tirachI bhI pahanI jAtI thI, jise vaikakSyakasragadAma kahA jAtA thaa|12 tilakamaMjarI ne campaka kI vaikakSyakamAlA dhAraNa kI thii|13 1. zazihariNaharitarocikA zavalapravAlena kalpitakarNAvataMsa.. -vahI pR. 107 tathA 311 2. nAkamandAkinInIlotpalena cumbitakazravaNapArzvam, -vahI, pR. 37 3. AndolitazravaNotpalagalatparAgapAMzula... ' -vahI pR. 233 4. vahI, pR. 105, 261, 268, 297. 353 5. kirAtakAminIkarNapUropayuktakaNikAre........ -vahI pR. 297 6. zirISatarukusumakalpitakarNapUra... -tilakamaMjarI, pR. 105 dalitacampakakarNapUramanukaroti, -vahI, pR 261 zukAMganIlasajalazavalapravAlakalpitakarNapUrA .. -vahI, pR. 268 9. karNapUrAzayA karanakhAgrelavaMgapallavAnagRhIt,' -vahI, pR. 353 10. zravaNapAzadolAyamAnakumudinIkandadantapatrA -vahI pR. 368 11. dhUlIkadambaprAlamba... -vahI, pR. 105 12. vahI, pR. 36 13. dviguNitapralambacampakaprAlambavaikakSyakA... -vahI, pR. 247 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana melalA jalamaNDapa kI vAraramaNiyoM ne bakula puSpoM kI mAlA kI mekhalAeM dhAraNa kI thii| rasanA tilakamaMjarI ne nIlakamaloM kI mAlA pirokara rasanA ke sthAna para bAMdha lI thii| nUpura kairava kI kaliyoM ko maNDalita karake nUpura ke sthAna para pahane jAne kA ullekha kiyA gayA hai| mRgAla ke AbhUSaNa mRNAla ke hAra, keyUra tathA kaTaka banAkara pahane jAte the| ye mRNAla ke AbhUSaNa grISma Rtu meM zItalatA ke lie dhAraNa kiye jAte the| isa prakAra hama dekhate haiM ki tilakamaMjarI kAlIna bhArata meM striyAM tathA puruSa na kevala AbhUSaNa aura sajIle vastroM se hI apanA zRMgAra karate the, apitu apane zarIra ko snAna se svaccha karake vibhinna prakAra ke aMgarAgoM se sugandhita kara, nAnA prakAra kI keza racanAoM se apane kezoM ko saMvArate tathA vibhinna RtuoM meM khilane vAle puSpoM se apane zarIra ke vibhinna avayavoM kA prasAdhana karate the / striyAM ina komala kalAoM meM vizeSa nipuNa huA karatI thiiN| pazu-pakSI varga tilakamaMjarI meM vibhinna prakAra ke 80 pazu, pakSI tathA jalacaroM kA varNana AyA hai| kahIM upamAna ke rUpa meM, kahIM prakRti-varNana ke prasaMga meM inakA ullekha AyA hai / tilakamaMjarI meM 35 pakSI, 22 pazu tathA 24 jalacara va sarIsRpa upavarNita kiye gaye haiN| samudra yAtrA kA vistRta varNana hone se isameM aneka aise jalacaroM kA varNana kiyA gayA hai, jo saMskRta sAhitya ke anya granthoM meM durlabha haiM / 1. vahI, pR. 107 2. jaghanamaMDalanaddhanIrandhrakuvalayadAma rasanAguNA" -tilakamaMjarI, pR. 368 3. nUpurasthAnasaMdAnitasanidrakairavamukulamaNDalIkA...."-vahI, pR. 368 4. kaNThamujakarAgrAdibhi "hArakeyUra kaTakaprabhRtyAbhAraNajAlaM mANArlamudvahantI, .. -vahI pR. 368 5. vahI, pR. 180 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana timi, timiMgala, zakula, zapharAdi prakAra kI vibhinna matsyoM, dandazuka, dundubha jala-sarpoM siMhamakara, kariyAdasa, jalaraMku jala- pazuoM ke durlabha ullekha isameM milate haiM / isI prakAra mArudaNDa tathA madgu Adi jalIya pakSiyoM kA bhI varNana kiyA gayA hai / ina pazu-pakSiyoM ke bhojana tathA unake svAbhAvika kriyA-kalApoM kA bhI varNana kiyA gayA hai / inameM pAlatU tathA hiMsra donoM hI prakAra ke pazu tathA pakSiyoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai / dAtpUha nAmaka pakSI rati-gRhoM meM pAlA jAtA thA, cakora, zuka, sArikA, krauMca, kapota rAjabhavana ke prAhAramaNDapa meM viSAkta bhojana ke parIkSaraNArthaM pAle jAte the / pakSI-varga 187 (1) ulUka 151, 351 ise dina meM dikhAI nahIM par3atA, 1 ataH ise dinAndhavayasa bhI kahA jAtA hai 238 / isakA apara nAma kauzika bhI hai 238 (2) kapiMjala 211 pakSI vizeSa (3) kapota 211,222 pArApata 158,215,220,359, 364 ( 4 ) kalahaMsa 22, 158, 204, 253, 301, 341, 361 / kalahaMsoM dvArA nUpuroM kI dhvani kA anusaraNa kiyA jAnA varNita kiyA gayA hai / 341 (5) kalaviMka 67, 126 caTaka - 330 / isakA varNa kRSNa hai 126 ( 6 ) kAdamba 89,105,116,391 (7) kAraNDava 181, 425 yaha kauve ke samAna kAle pairoM vAle batakha vizeSa kA nAma hai | 2 (8) kukkuTa 210 kRkavAku 152 / (9) kurara 116,181,261,425 / ( 10 ) kokila 69,126,211,261,270,297 1 kalakaNTha 106, 180, 221,351 | pika 135,297,353 paramRta 314 (11) kroMca8, 69, 120, 210, 253,401 krauMcayugala ko paraspara kamalakesara ke grAsa dete hue varNita kiyA gayA hai| krauMca pakSI viSAkta anna ko dekhakara madamatta ho jAtA hai / 4 1. mukulitolUkacakSurAlokasampadi, 2. amarakoSa 2/5/34 3. parasparavitIrNatAmarasa kesarakavalAni, 4. keSAMcitkrauMcavayasAmiva madAvaheSu, - tilaka maMjarI, pR. 151 - tilakamaMjarI, pR. 210 - vahI, pR. 410 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana (12) baMjarITa-khaMjana pakSI vizeSa 211 (13) khaMgI-zarabhapakSI vizeSa / yaha rAtri meM caraNa Upara rakhatA hai / / (14) garur3a 363 vidrugapati 173 (15) cakravAka 55,181,188,,253,302,358,386,401, 408 inheM kamalanAla atyanta priya haiM / cakravAkoM ko lAmaMjaka tRNa bhakSaNa karate hue bhI batAyA gayA hai| inakA varNana prAyaH premI yugala ke rUpa meM hotA hai kavi samaya ke anusAra ye rAtri meM viyukta ho jAte haiN| isake apara nAma koka 55,245, 311, 359 cakra 237, 351 tathA rathAMga 3, 207, 238 haiN| (16) cakora 69, 73, 211, 218, 296, 401 / viSAkta bhojana kI parIkSA ke lie ise rAjabhavana ke AhAra-maNDapa meM pAle jAne kA ullekha kiyA gayA hai 69 / cakora ko candramA kI kiraNoM kA pAna karate hue varNita kiyA gayA hai| (17) cAtaka 180, 210, 215 / (18) dAtyUha 211, 237 yaha dhumila raMga ke jalakauve kA nAma hai| ise ratigRhoM meM pAle jAne kA ullekha kiyA gayA hai / (19) baka 204 vakrAMga 181 avAkacaMcu 210 ise zakula matsya priya hai| (20) balAkA 154, 204 isake zveta raMga se upamA dI jAtI hai| (21) mArUNDa 138, 147, 235 / yaha jalIya vRkSoM para nivAsa karane vAlA pakSI vizeSa hai| (22) madgu-jalavAyasa 126, 204, / inakA bhojana machaliyAM hai / / (23) mayUra 25, 106, 141, 202, 408, 426, kalApI 87, 215, 408, zikhaNDI 17, 106, 309, / nIlakaNTha 154, 240, 351, / zitakaNTha 227 / bahiNa 329, 364, 409 / zikhi 211, 212, 233, 1. khddginaamuuvNcrnnsthiti| -vahI pR. 351 2. cakravAkacaMcugalitArghajagghalAmaMjakajaTAlena, tilakamaMjarI, pa. 210 3. astAcalacakorakAminImandamandAcAntavicchAya virasacandrike,-bahI, pa. 73 4. vityUpatadviro ratigRhAH, -vahI, pa. 237 5. zakulajighRkSayAntarikSAdvivAvacaMcukRtajalaprapAtAni"" - vahI, 210 6. balAkAyamAnapavanalolasitapatAkam vahI, pa. 154 prabhUtamatsyAvahArataSnayA........ tilakamaMjarI, pU,126 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityaka adhyayana 189 418, / pracalAkI 210 hastatAla dvArA mayUroM ko nacAye jAne kA ullekha milatA hai| (24) mallikAkSa 209, 212, 408 sapheda zarIra tathA dhUmila raMga ke coMca tathA pairoM vAlA haMsa vizeSa / (25) sArasa 116, 142,158, 207 isakI dhvani ko keDAra kahA gayA hai / (26) sArikA 65, 68, 69, 211, 262, 401 ye antaHpura meM piMjaroM meM pAlI jAtI thI 65, 68 inako AhAra-maMDapa meM viSAkta bhojana ke parikSaNa ke lie rakhA jAtA thA 69 / (27) zarIra-ADI pakSI vizeSa 204 / (28) zuka 65, 68, 69, 97, 106, 164, 194, 200, 215, 218, 293, 296, 302, 311, 349, 374, 396,401 ise bhI viSAkta bhojana kI parikSA ke lie AhAramaMDapa meM rakhe jAne kA ullekha kiyA gayA hai 69 / (29) zyena -bAja 215 yaha mAMsAhArI pakSI hai / (30) haMsa 106, 120, 141, 177, 245, 257, 262, 301, 319, 371, 4261 (31) hArIta 152, 160, 229, yaha hare raMga kA pakSI hai|' (32) rAjahaMsa 159, 179, 203, 207, 232 yaha sapheda zarIra tathA lAla raMga ke paira vAlA haMsa vizeSa hai rAjahaMsI 8, 58, 232 / (33) vAyasa 68 / kAka-126 / pazu-varga (1) kapi 4, 118, 152, 211 / vAnara 135, 152, 202, 240 hari 212 zAkhAmRga 200 / (2) kastUrImRga 178, 236 gandhamRga 210 / kastUrikAkuraGga 211 (3) kesarI kesari-14, 79, 84, 409, 426 kaNThIkha 200 1. nartayantIcalitavAcAlavalayazreNinA........ 2. saralIkRtakeGkAravirUtimiH 3. hArItaharitaprabham........ -vahI, pR. 364 -vahI, pR. 207 -tilakamaMjarI, pR. 229 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana mRgapati 183,398 / mRgArAti 88, 240 mRgAdhipa 208 / siMha 5,152,204, 400 / harivAhana ko siMhazAvaka ke samAna balazAlI upaNita kiyA gayA hai / / mRgendra 215, 2171 (4) kola 200, 210, 233, 238 / varAha 115, 116, 122, 183, 184, 208 pautri 235 / isakA bhojana kaserU nAmaka tRNa vizeSa batAyA gayA hai| isakI paGkakrIr3A kA varNana kiyA gayA hai 233, 208 / (5) koleyaka 117-kukkara / sArameya 200 / (6) kramelaka 118 karama 202 (7) gaja 80, 84, 86, 87, 124, 181, 197, 209, 115, 240, 244, 386, kari 15, 83, 86, 87, 89, 95, 97, 118, 182, 184, 200, 209, 243, 246, 386 / dvirada 93, 118, 152, 184, 202, 355, 366, 392, 409 / dantI 5, 119, 184, 185, 249, 251 / hastI 201 / bAraNa 68, 74, 184, 186, 216, 241, 243, 244, 248, 323, 348, 367, 387, 420 / sindhura 5, 61, 105, 426 / kumbhI 16 / anekapa 15, 92, 233 / kareNu 84, 88, 118, 206, 291, 330, 323 / sAmAja / dvipa 83, 83, 87, 189, 257, 363, 408 / ima 84,87, 116, 202, 275 / mAtaMga 84,89, 406 / nAga 91, 216, 260 mRga 189 / karaTI 190, 241 / stamberam 234 / AraNyaka 235 / kujara 243 / vegadaNDa 233, 387 / (8) camara 211, 183 / (9) RkSa 183,234, / acchamalla 2001 (10) turaMga 80, 84, 85, 89, 97, 188, 198, 323, 388, 405 / turaga 61, 85, 117, 188, 207, 389, 419, / azva 85, 86, 87, 89, 143, 187, 201, 207, 248, 418, 426 / vAji-83, 87, 89, 119, 124, 152, 184, 187, 419 / sapti 82, 88, 207 / harita 66 / haya 68, 86, / rathyaH 93, / vAha - 242, 248 / (11) dhenu-58 / kAmadhenu nAmaka svargIya go kA varNana kiyA gayA hai 58, 1. kesarikizorasyeva........ -vahI, pR. 79 2. dRzyamAnArdhacarvitakaserUgranthikathitakolayUthaprasthAnena............ -tilakamaMjarI, pR.210 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityaka adhyayana 191 gauH 3, 117, rohiNI 150 / tarNaka gAya ke vatsa ke lie prayukta humA hai 64 / gavaya 234, vanya go ke lie prayukta huA hai| (12) mahiSa 124, 134, 182, 183, 240, 409 / (13) meSa 150 (14) mArjAra-1121 (15) mUSikA-112 (16) mRga-73, 135, 175, 138, 122, 165, 217, 235, 253, 256, 333, 395 / hariNa 209, 222 / saarNg-200| eNa 135, eNaka 182 / kRSNasAra 277 / (17) sorabheya-118 / anuDuha-118 vRSabha-119 vRSa 124, 150 / ' (18) zarabha 116, 184, 200 mRga vizeSa kA nAma hai / (19) zivA-zRgAlI 87, zivAphetkAraDAmaraH / (20) rAsabha-46, 112 / vaitAla ke pairoM ke nakhoM kI kAMti ko gardabhatuNDa ke samAna dhUsarita kahA gayA hai / / (21)vyAghra 2, 51 / ise apane parAkrama se ajita AhAra kA bhakSaNa karane vAlA pazu kahA gayA hai / zArdUla-47, 116 / dvipi 183, 200, 351 / (22) vesara-85 azvatara-1171 jalacara evaM sarIsRpa tathA anya 1. ajagara-47, 200, 239, 409 / nIce soye hue hapta ajagaroM ke niHzvAsa se vRkSa ke tane ke hilane kA varNana kiyA gayA hai| 2. urNanAbha-makar3I 237 / 3. kulIra-259 / kekar3A 4. kumbhIra-8 nakra 145, 146, 269 jalacara vizeSa / 1 rAsamaprothadhUsaraM nakhaprabhAvisaram........... -tilakamaMjarI, pR. 51 2 vyAghraNAmivAsmAkamAtmabhujavikramopakrItamAmiSamAhAram, -vahI pR. 46 3 adhaHsuptahaptAjagaraniHzvAsanatitamahAtarUstambayA.......tilakamaMjarI, pR.200 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana 5. kurma - 15 122, 139 makaTha - 121, 145, 222 6. gorakhara - gilaharI 200 | 7. grAha: - ghar3iyAla jalajantuvizeSa 139, 146 1 8. jalaraGka - jalIyamRga vizeSa 183, 210, 425 1 9. jalavAraNa - 121, 138 | kariyAdasa - 130 | 10. jalauka - jauMka 239 / gande rUdhira ko cUsa kara nikAlane ke lie jalauka kA prayoga kiyA jAtA thA / 2 11. timi - 15, 122, 204, 238 zatayojana bRhadAkAra matsya vizeSa / mAnadaNDa ke samAna kahA 12. timiGgila - 139, 145 1 ise sAgara ke gayA hai / (13) dardura- meMr3haka 180, 234, meka 117 | plavaka - 140, 180, 234 I ( 14 ) dandazUka - jalasarpavizeSa 146, 376 (15) dundubha - jalasarpa vizeSa 130 / (16) nakula-2 (17) mujaGga - 58,215, 283 | pannaga - 52, 122 bhujaMga - 48 / zrahi : 2, 86, 88,205 | sarpa- 2, 47, 48, 122, 145, / uraga - 6, 57, 85 126, 1 viSadhara - 41, 48 / zrAzIviSa - 41, 25, 58, 192 | dvijihavaH 2 / pRdAku - 284 mogI - 320 | 8, 116, 126, 130, 138, 145, 204 256, (18) 276, 303, I ( 19 ) matsya - 116, visArI - 89, 122, 146, / mIna - 203, 259, 283 1 ( 20 ) sarIsRpa - giragiTa 47 | ( 21 ) siMhamakara - jalIyajantu vizeSa 145 | ( 22 ) zakula - matsya vizeSa 146, 210 1. duSTaraktApakarSaraNArthamAyojita jalaukaM... 2. vidAritagirikandarAkAratuNDo mAnadaNDa iva sAgarasya, 269 ................................. vahI, pR. 239 vahI pR. 145 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityaka adhyayana 193 (23) zaphara-matsya vizeSa 120, 126,156, / nayanavikSepoM kI upamA zaphara matsya se dI jaatii| tilakamaMjarI ke nayana yugaloM ko zaphara dvandva kI upamA dI gayI hai| (24) zizumAra-jalIyajantuvize 145 / vanaspati-varga tilakamaMjarI se banaspati-vijJAna sambandhI prabhUta sAmagrI upalabdha hotI hai| tilakamaMjarI vaha krIr3odyAna hai, jisameM kahIM puSpa muskarA rahe haiM, kahIM phala apanA rasa bikhera rahe haiM, to kahIM latAeM apanI jambhAiyAM le rahI haiM, kahIM auSadhiyAM jagamagA rahI haiM, to kahIM kalama kI saurabha vAyu ko surabhita kara rahI hai / apane isa prakRti prema ke kAraNa hI dhanapAla ne apanI nAyikA kA nAma bhI tilakamaMjarI (tilaka nAmaka puSpa-vRkSa kI maMjarI) rakhA hai tathA nAyikA ke nAma ke AdhAra para hI grantha kA nAma rakhA gayA hai / tilakamaMjarI meM kula milAkara 132 prakAra kI vanaspatiyoM kA ullekha AyA hai, jinameM 88 vRkSoM ke nAma haiM, 43 puSpa vRkSa haiM, 17 phala vRkSa evaM 28 prakAra ke anya vRkSa haiM / bRkSoM ke atirikta 22 prakAra kI latAoM kA varNana hai| 22 prakAra kI vanaspatiyoM, jinameM dhAnya aneka prakAra ke tRNa tathA auSadhiyoM Adi ke nAma haiM / ina sabakA Age kramazaH vistAra sa varNana kiyA jA rahA hai / . .. vRkSa : puruSa-vRkSa 1. aMkolla-nIhAra ke samAna dhavala puSpa nIhAradhavalAkollapUlipaTalasaMpAditadigaGgAnAMyuke 297 / 2. akSa-vibhItaka vRkSa (24,212) / bhUtapAdapa (200) ise bhUtapAdapa bhI kahate haiM amarakoza-2,4,58 / (3) alaka-2471 (4) agastya-370 yaha zveta-rakta varNa kA puSpa hai, jo AkRti meM Ter3hA hotA hai| (5) prazoka-125,135,159,165,166,250,297,301,305,305 1. AyatasphAraghavalodarazobhizapharadvandvAmiva, -tilakamaMjarI, pra.247. 2. agravAla. vAsudevazaraNa; kAdambarI-eka sAMskRtika adhyayana pR. 233 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana azoka vRkSa ke sundara strI ke pAda-prahAra se kusumita hone kI mAnyatA hai asaMpAtipAvaprahatidohadevazokazAkhiSu pR. 301 / raktAzoka-211,214,246,252 262,300,301 (6) udumbara-gUlara vRkSa 397 / (7) kamala-1,24,37, 54,162,177, 180,182,205,229,252, 266,301,324,256,390 / sroj-6,11,76| padma-6,9,256, paMkaja-7, 12,77,153,221,214,376 / puSkara-75,202 / utpala-107 / puNDarIka54,73,165 / aravinda-73 / sarasija-232 / ambuj-:4| vAriruha-162 jalarUha-359 / ambhoja-166 / vArija-3451 saroruha-254 / paMkeraha-209 / nalina-248,296 / nIraja-256,387 / rAjIva-207 / zatapatra-251,228 161 / ambhoruha-7,261 / abjinI-54,179,229 / amburUhiNI-66 / ambhojinii-22,391| nalinI-153,162,204,3801 kamalinI-159,181, 205,311,338,385 / padminI-55,67,203,213 / sarojinI-368 / pUTakinI-207,305, / visinI-17,418 / taamrs-58,101,264| raktotpala 18,204 / kokanada-55 / kuvalaya-100, 120,180,229,254,368 / indIvara-174,198,204,248 / nIlotpala-37,232,253 / (8) kalpavRkSa-paMcadevavRkSoM meM se eka / 41,42,57,152,153,169, 216,241,262,266,300,301,372 / (9) kaNikAra-152,297 / kaThacampA nAmaka puSpa vRkSa / (10) kAMcanAra-238,297,370 / (11) kiMkirAta-297 (12) kunda-zveta puSpa vizeSa 113,153,371 / kunda puSpa se zvetAtapana kI upamA dI gaI hai| kundadhavalAtapatrikAbhi-.. 153 / smitakAMti ko kunda puSpa ke samAna svaccha kahA gayA hai |-kundnirmlaa te smitadyutiH 113 dantapatra-161 / (13) kuTaja-girimallikA nAmaka sugandhita puSpa 180, 370 / (14) kurabaka-297 (15) kumuda-eka prakAra kA veta puSpa / 12, 69, 174, 253, 264, 92, 94,68, 180, 222, 229, 204, 205, 251, 319, 324, 338, 356, / kumudinI-311, 368, 417, 419 / karava-198, 204, 205 / (16) ketaka-34, 210, 251 / ketakI-32, 179, 105, 304, / kaNTakita puSpa vizeSa kevar3A / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityika adhyayana . 195 (17) campaka-134, 102, 159, 166, 165, 251, 247, 260 304, 271, 2971 (18) japA-11, 37, 214 / rakta puSpa vizeSa / (19) jaati-260| (20) mAlatI-3, 34, 56, 175, 198, 293,125, 297, 79, 3771 (21) tagara-211, piNDItagara 3601 (22) tamAla-24, 105, 120, 126, 166, 168, 165, 250, 260, 212, 351, 354 / tApiccha 93 / (23) tAlI-166, 165,211, 250 / (24) tilaka-102, 134, 161,166, 250, 262, 304,369. ' (25) dhava-221, / ghAtakI 409 / eka prakAra rakta kA puSpa / (26) dhUlIkadamba-105, 3951 (27) namerU-152, 211, 241 / (28) niip-211| kadamba-179, 217, 391. (29) palAza-214, 257, / kiMzuka-229, 292 / rakta puSpa vizeSa / (30) pATala-160 / rakta puSpa vizeSa / (31) pArijAta-devavRkSa vizeSa -54,57, 38, 100, 211, 217, (32) bakula-211, 135, 107, 297, 301, 324 / vilAsinI ke mukha ke mada ke seka se bakula kA vikasita honA mAnA gayA hai (vilAsinIvadanasarasasekavikAsitabakule 297 / anAhitasarasagaNDUSasekeSu bakulakhaNDeSu-301 / (33) bandhujIvaka-37 (34) bandhUka-rakta puSpa vizeSa 107, 152, 215, 247 / (35) mandAra-paMcadevavRkSoM meM se eka / 54, 135, 152, 205, 211, 297, 405 / (36) madhUka (madhu)-211, mahuA puSpa vRkSa / (37) mucukunda-2971 (38) saptacchada-zaradaRtu meM khilane vAlA zveta puSpa vizeSa 6, 115, 211, 1831 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 tilakamRjarI, eka sAMskRtika adhyaya (39) santAnaka - 57, 152, 211, devavRkSa vizeSa (40) fargar-297 ( 41 ) zirISa - 105, 106, 315, 338 / ( 42 ) haricandana - devavRkSa vizeSa 405 (43) rodha - 211 (44) farafa-52, 297 | vRkSa (phala (phala) (1) zrAmalaka - 67, 234 / AmalakIphala 43, AMvaloM kI upamA moTe-moTe motiyoM se dI jAtI hai 43 | sira meM lagAyA jAtA thA / 67 / tirache gire hue AMvaloM se vanabhUmi tilakita sI ho rahI thI- nipatitamirazcInAmalaka tilakita kSitita lAmiH - 234 | 125, 255 / pake AMvalA snAnoparAnta (2) Amra - 97, 297 cUta - 77, 211, 215, 135, 163, 194 / 61, 106, 135, 261, 270, 297, 301, 370, 405 I (3) ikSu - 15, 119, 304 gannA punDrekSu - 40, 182, 304, vizeSa prakAra kA gannA - ( 4 ) kavakolaka - 210 (5)-28, 106, 137, 212, 248, 276, 241, 260, 227, 305, 311 rambhA - 9, 164, 213 / urudaNDa kI upamA rambhA stambha se dI jAtI hai 164 / raajkdlii-211| ( 6 ) kapittha - 305 | kaiMtha nAmaka phala / (7) kipAka - eka prakAra kA viSailA phala / malayasundarI ne AtmahatyA karane ke vicAra se kipAka vRkSa kA phala khA liyA thA 334 ( 8 ) jambIra - 211 / jambIrI nIMbU ( 9 ) jala - jambU - 105, 151 ( 10 ) dADimI -- 211, 215, 238, 2370 kAraka -- 211 ( 11 ) nAga--210, 370 ( 12 ) nAraMga -- 210, 260, 305 + (13) nArikela - nAriyala 211, 137, 305 ( 14 ) panasa - kaTahala 137, 200, 211, 260 1 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana (15) piNDa - kharjUra-137 / ( 16 ) mAtuliMga 210, 305 (17) rAjAdana -- khiranI 370 / anya vRkSa (1) alaka -- 247 ( 2 ) azvattha - - 66 pIpala kA per3a (3) arja una - 199, 369, 372 eka prakAra kA kASTha vRkSa vizeSa / (4) agarU - 3031 kuSNAgarU - 161, 182, 211 / - (5) ulapa - 236 (6) karpUra - 140 281 / (7) khadira vRkSa - katthA, khaira vRkSa 188, 304 ( 8 ) kataka - 205, 261, isakA phala jala ke mala ko harane vAlA kahA gayA hai [ katakaviTapinAmanArataM galabhiH phalaiH prazamitapaMkodayAni - 261 / (9) kramuka - 261 / pUgatarU - 203, 211, 166, 165 pUgIphala - 133, 261 / rAjatAlI 135 ( 10 ) candana 41, 202, 281, 303, 369, 250, 133 | zrIkhaNDa140,370 I ( 11 ) karaMja -- 199 / (12) ara-102, 203, 210, 240, 261 / tAr3a-patra kA per3a tAla patra 108, tADItarU - 136 (13) tinduka - 397 teMdu vRkSa ( 14 ) ( 15 ) dhUmrikA vRkSa -- zizapA vRkSa - 145 nyagrodha - - 381 vaTa--( -66, 117 1 (16) ( 17 ) ( 18 ) priyAla - 200 ciroMjI kA per3a (19) bANa - 89 nIlajhiNTI nAmaka vRkSa ( 20 ) bhUrja - 234 bhoja patra / jarjara ke chitarAne se plakSa -- 397 pAkar3a vRkSa picumanda -- 397 197 bhojapatroM kI chAloM ke samUha aTavI kA mArga sugama ho gayA thA paryastajarjara bhUrja .... 234 / (21) sarala - 199, 372 eka prakAra kA kASTha vRkSa (22) sarja 1991 sAla 372 --zAla kA sakhuprA vRkSa ( 23 ) zrIvRkSa -- vilva vRkSa 39 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana (24) haridrA--260 (25) harita--297 (26) yamalatAla--46 (27) lakuca-250 bar3ahara vRkSa (28) vidrupa-37 latAeM (1) mRdvikA-8 dAkha, munakkA (2) pratimuktakalatA-162, 227, 301, 353 / mAdhavIlatA (3) kalpalatA, 68, 76, 100, 2791 (4) karkArU 120 / kUSpANDa 305 kohar3A nAmaka zAka kI bela / (5) kAravella-120 karelA nAmaka zAka kI bela / (6) kAMcanalatA-148 nAgakesara-304 (7) elAlatA-ilAyacI 102, 210, 245, 252, 261, 353 354 tilakamaMjarI evaM harivAhana kA prathama sAkSAtkAra elAlatAgRha meM hI huA thaa| (8) gujAlatA-70, 234 / meghavAhana kI dantavalabhI ke maNigavAkSa para gujAphala kI kAMcI pahane jAne kA ullekha kiyA gayA hai varIgRha prastaragalitagujAphalakAMcIsUcitavanecarI .... 234 | gujAphala -152, 200, 234, (9) tAmbUlavallI 211, 261,353 / nAgavallI 166, 165, 260, tuNDIraka-eka prakAra kA zAka vizeSa-305 1. trapusa-120, 305 eka prakAra kA zAka (12) nirguNDIlatA-199 (13) pATalA-105, 160, 164, 297 / kRSNavRnta nAmaka puppalatA vizeSa (14) priyaMgu-125, 211, 266 381 / phalI-200 / phalinI-2911 (15) mallikA- 105, 107, 174, 178, 212,237 (16) sallakI - 185, 199 hAthiyoM ko priyalatA vizeSa / (17) lavaGga-lauMga 250, 102, 260, 303, 353 140, 151 210, 135 (18) lavaGgakaMkkola-260 atyanta sugandhita latA lavaGgakakkola pari. malabAhI mulAnilo malayasamIra: (19) lavalIlatA-166, 140, 168, 210, 165, 353 / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, kA sAhityika adhyayana ( 20 ) vArtAka - eka prakAra kA zAka vizeSa 305 | ( 21 ) vidrumalatA - 204 ( 22 ) haricandanalatA - 57,211, 405 dhAnya, taraNa tathA auSadhiyAM (1) kalama - sAThI dhAna vizeSa 82, 116, 182, 186 yaha zaradaRtu ke prArambha meM paka jAtA hai / pariNamatkalama kapilAyamAnakaMdArike-82 / utpAkakalamakedArakapilAya mAnasakalagrAma sImAntam - 182 / samRddha kalama ke khetoM kI sugandha se vanAnila sugandhita ho rahI thI udAra kalamakedAraparimalA moditavanAnilAma -116 1 ( 2 ) kaserU - zUkara kA bhojana tRNa vizeSa 210 / (3) kAza - tRNa vizeSa 21, 25, 395 isameM zveta puSpa lagatA hai / ( 4 ) kumbhikA - jalatRNa vizeSa - 233 isameM bhI zvetapuSpa khilatA hai / isake puSpa se zvetAtapatra kI upamA dI jAtI hai jRmbhautAnakumbhikA kusumasamabhA sAzvetAtapatrikayA 233 / (5) kusumbha - raktavarNa auSadhi 214 - ( 6 ) kuza - eka prakAra kA tIkSaNa tRNa, jise atyanta pavitra mAnA gayA hai / 61, 63, 254 / kuza - zayyA kA ullekha kiyA gayA hai kuza talpamagAt - 61 ise hAtha meM lekara purohita zAMti jala chir3akate the-- 63 | ise darbha bhI kahate haiM-- 67 / ( 7 ) taNDula - cAvala 235 (8) tila - 67, 97 dhAnya vizeSa ( 9 ) dUrvA -- dUba 237, 236, 72, 86, 209, 245 199 ( 10 ) nala - eka prakAra kA tRNa vizeSa 126, 251, 199 / (11) nAgara - sauMTha nAmaka auSadhi vizeSa / kramuka vRkSa se lipaTI huI nAgara latA kA ullekha kiyA gayA hai | 261 ( 12 ) nIvAra 236 jaga lI dhAnya vizeSa (13) nIlI - 227, 125 auSadhi vizeSa nIlIraseneva - 125 - ( 14 ) pippalI 211 auSadhi vizeSa (15) maMjiSThA -- 234 maMjITha nAmaka auSadhi vizeSa ( 16 ) zara - sarakaNDA nAmaka tRNa 21, 184 I Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana ( 17 ) zabpa -- komala grAsa / malayasundarI dvArA kulapati ke Azrama meM zapa kavaloM se bAlahariNoM kA vardhana kiyA thA 331 / 200 ( 18 ) zAdvala 179 tRNa vizeSa ( 19 ) zAli.... dhAnya vizeSa 182, 305, 1 gopikAoM dvArA zAli dhAna ke kheta se hAtha kI tAliyA~ bajA-bajA kara suggoM ko bhagAye jAne kA varNana prApta hotA hai uttAlazAlivanagopikAkaratalatA latara litapalAyamAnakIrakula 182 vasantotsava para kAma deva ke mandira meM sajAvaTa ke lie sthAna-sthAna para zAli cAvala ke stUpa banAye gaye the-- 305 1 ( 20 ) zaivala - tRNa vizeSa 233, 107, 121, 158, 37, 203, 254 311, 368 jambAla 228 / ( 21 ) haritAla vizeSa prakAra kI auSadhi, jisakA varNa pIlA hotA hai 152, 234, 247, ( 22 ) vizalyA 136 auSadhi vizeSa / sAna-pAna sambandhI sAmagrI tilakamaMjarI meM dhAnya, taiyAra kI gaI khAdya sAmagrI, gorasa tathA anya dravya evaM peya zAka tathA phalAdi sambandhI nimnalikhita jAnakArI prApta hotI hai| pAka - vijJAna meM kuzala vyakti sUpakAra kahalAtA thA / rAjA ke grAhAramaNDapa kA adhyakSa paurogava tathA anya rasoiye ArAlika kahalAte the / 1 binA pakAyo gayo khAdya sAmagrI (1) yavasa 82, 119, busa 119 jo ( 2 ) vrIhi 119 (3) nIvAra - 236 jaMgalI dhAnya (4) tila - 67 ( 5 ) taNDula- 140,235 taNDula sAmAnya prakAra ke cAvala ko kahate the / zAli tathA kulaya nAmaka vizeSa prakAra ke cAvaloM kA ullekha kiyA gayA hai / zAli eka vizeSa prakAra ke sugandhita cAvaloM koM kahate the / kAmadeva maMdira meM zAli cAvaloM ke stUpa banAkara sajAvaTa kI gayI thI / khar3I zAli phasala kI rakSA karatI huI gopikAoM kA varNana kiyA gayA hai / 2 zAli ke tIna go 305 tilakamaMjarI, pR0 182 1. sthAnasthAnavinihitAkhaNDazAlitaNDula stUpena .. Joose door -tilakamaMjarI, uttAlazAlivanagopikAkaratalatAla- taralitapalAyamAna ............ 1. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI kA sAhityaka adhyayana 201 bheda kahe gaye haiM- (1) raktazAli (2) kamalazAlI (3) mahAzAli / kalama bhI zAli kA hI eka prakAra thaa| kAlidAsa ne bhI gannoM kI chAyA meM baiThakara gAtI huyI zAli kI rakhavAlI karane vAlI striyoM kA ullekha kiyA hai| pake hue kalama kI sugandha se vanAnila sugandhita ho rahI thii| anyatra pake hue kalama ke khetoM se kapilAyamAna grAma kI sImAoM kA ullekha kiyA gayA hai / taiyAra kI gaI sAmagrI (1) modaka- tilakamaMjarI meM modaka kA cAra bAra ullekha hai / modaka ko dekhate hI lAra TapakAne vAlA svAdiSTa vyaMjana kahA gayA hai / samudra ke khAre jala se naSTa hue modakoM kA ullekha kiyA gayA hai| modakAdi pakavAna kAmadeva kI pUjana-sAmagrI meM rakhe gaye the| cAvala, gehUM athavA dAla ke ATe ko bhUna kara ghI, cInI athavA gur3a DAlakara geMda ke samAna gola-gola banAye jAne vAle miSTAnna ko modaka kahate the| (2) pAyasa-pAyasa khIra ko kahate the / ghoSAdhipa dvArA bhramaNa karate hue pathika dArakoM ko bulA-bulAkara pAyasa bAMTI jA rahI thii| (3) phenikA-305 (4) zokavati-305 (5) khaNDaveSTa-305 (6) prodana-117 pake hue cAvaloM ko prodana kahA jAtA thA / gorasa, anya dravya evaM peya (1) kSIra-66 . (2) dadhi-66, 72, 115, 117, 123, 197 (3) prAjya-117, 66 sapi-130 .. . (2) 1. Om Prakash Foods and Drinks in Ancient India P. 58 2. ikSucchAyAniSAdinyaH zAligopyo jaguryazaH / kAlidAza raghuvaMza pU0 4/120 3. udArakalamakedAraparimalAmoditavanAnilAm, -tilakamaMjarI, pR0 116 4. utpAkavalamakedArakapilAyamAna sakalagrAmasImAntam, vahI, pR0 5. dRSTamAtra: kSudupavRhaNo modakAdi........ -vahI pR0 50 6. vinaSTAH kSArodakena modakAH........ -vahI pR0 139 7. vahI pU0 305 8. Om Prakash Foods and Drink in Ancint India P. 287 9. satoSaghoSAdhipasamAyamAnaparyaTatpAyasAthikapaTakaH, tilakamaMjarI, pR. 117 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana ghI ke lie Ajya tathA sarpi zabda prayukta hue haiM / (4) takra-11' chAcha (5) navanIta 117, haiyaMgavIna 117, makkhana (6) taila-131 (7) ikSurasa 305 (8) mAkSika 305-madhu zahada (9) puNDe kSurasa 40 (10) nAlikerIphalarasa 260 (11) kApizAyana-18 kapizA arthAta gAndhAra deza meM utpanna hone vAle aMgUroM se taiyAra kiye gaye madya ko kahate the / zAka (1) apuSa, 120, 305 khIrA ko vapuSa kahA jAtA thaa| isakI bela lagatI thii| (2) karkArU 120, kUSmANDa 305-kohar3A ko karkArU tathA kUSmANDa kahate the| yaha bhI vallIphala thaa| (3) kAravellaka-120 karelA, isakI bhI bela lagatI hai| (4) tuNDIraka-305 / (5) vArtAka-(baiMgana) 305 / vanaspati-varga ke antargata anya phaloM, oSadhiyoM Adi ke nAma batAye jA cuke haiN| isa adhyAya meM hamane dekhA ki tilakamaMjarI kAlIna samAja sAMskRtika dRSTikoNa se kitanA samRddha tathA sampanna thaa| sAhitya tathA kalA kA sAmrAja thaa| kyA sAdhAraNa prajA va kyA sambhrAnta varga, sabhI ucca koTi ke sAhitya va kalA meM ruci rakhate the va unase apanA manovinoda karate the| uttama vastroM kA pracalana thA, jisase jJAta hotA hai ki vastrodyoga usa samaya kitanA vikasita thaa| vastroM ke atirikta vibhinna prakAra ke AbhUSaNoM keza vinyAsoM tathA prasAdhanoM se vibhinna prakAra se zarIra kI sajAvaTa kI jAtI thI, jo tatkAlIna sAMskRtika pariSkRta ruci kI paricAyaka hai| ataH tilakamaMjarI tatkAlIna rAjAoM ke vaibhava manovinoda, vibhinna vastroM tathA AbhUSaNoM va anya prasAdhanoM se sambandhI mahattvapUrNa sAMskRtika upAdAnoM ke dRSTikoNa se eka atyanta mahattvapUrNa grantha hai| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya tilakamaMjarI meM varNita sAmAjika va dhArmika sthiti . - sAmAjika sthiti vargAzrama vyavasthA varNAzrama vyasthA prAcIna bhAratIya saMskRti kI rIr3ha thii| bhAratIya samAja ko vaijJAnika tarIke se cAra pramukha vargoM meM vibhakta kiyA gayA thA, tathA ausata manuSya jIvana ko zatavarSI mAnakara, usake cAra vibhAga kiye gaye the| tilakamaMjarI se bhAratIya samAja tathA jIvana ke isa caturmukhI rUpa kI spaSTa jAnakArI prApta hotI hai| rAjya meM varNAzrama vyavasthA kI sthApanA tathA rakSA kA uttaradAyitva rAjA kA hotA thaa| rAjya meM varNa, Azrama tathA dharma ko vidhivat sthApita karane ke kAraNa rAjA ko prajApati kA upamAna milaa| rAjya meM varNAzrama vyavasthA kI sthApanA karanA rAjA kA parama karttavya thA, tathA isake pazcAt rAjA bhI nizcita ho jAtA thaa| varNa vyavasthA vaidika kAla meM hI bhAratIya samAja cAra varSoM meM vibhakta ho gayA thaa| 1. tilakamaMjarI, pR. 12, 13, 17 2. yathAvidhivyavasthApitavarNAzramadharmaH yathArthaH prajApatiH, 3. (ka) rakSitAkhilakSititapovano'pi nAtacaturAzramaH (kha) svadharmavyavasthApitavarNAzramatayA jAtanirvatiH (ga) rAjanItiriva yathocitamavasthApitavarNasamudAyA, -vahI pR. 12 -vahI, pR. 13 -vahI, pR. 17 -vahI pR. 166 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 vilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana Rgveda kA puruSa sUkta isakA pramANa hai| ataH vaidika kAla se hI varNa-vyavasthA kA prAdurbhAva ho gayA thaa| brAhmaNoM, kSatriyoM, vaizya evaM zUdra ina cAra vargoM meM samAja ko vibhakta kiyA gayA thA / brAhmaNa, kSatriya tathA vaizya yaha trivarNa sammilita rUpa se dvijAti kahA jAtA thaa| eka varNa zUdra ke lie prayukta hotA thaa| brAhmaNa ___ dhanapAla ke samaya meM brAhmaNoM ko sarvocca sAmAjika sammAna prApta thaa| rAjA kI sabhA meM brAhmaNoM kA viziSTa sthAna thaa| meghavAhana ke rAjakula meM brAhmaNoM kI eka viziSTa sabhA thI, jise dvijAvasaramaMDapa kahA gayA hai| samara ketu ne yuddha ke lie prayANa karane se pUrva samudra pUjA ke samaya apanI sabhA ke brAhmaNoM ko bulAyA / tilakamaMjarI meM brAhmaNa ke lie dvijAti 15, 19, 65, 66, 67, 114 115, 116, 117, 123, 127, 132, 331, dvija 11, 44, 64 67, 122 351,406 zrotriya 11, 62, 63, 67, 260 dvijanmA 7, 63, 173, vipra 7, 78, purodhas 15, 65,78, 115, 117, purohita 63,73 115, 123, devalaka 67, 321, naimittika 64, 190, 403 mauhUrtika 95 131, velAvittaka 193 daivajJa 232 sAMvatsara 263 zabda prayukta hue haiN| brAhmaNoM meM purohita kA sthAna sarvocca thA / ise ucca rAjakIya sammAna prApta thaa| rAjA dvArA rAjasabhA meM tAmbUla tathA kapUra dAna atyadhika sammAnajanaka mAnA jAtA thaa| purohitoM ko samasta vedoM kA jJAtA prajApati ke samAna kahA gayA hai| purohita ko mahArAnI ke vAsa bhavana meM jAne kA bhI adhikAra thaa|' yaha rAjya ke mAMgalika kAryoM ko sampanna karAtA thaa| 1. Kane, P. V.; History of Dharmasastra, Vol. II, Part I. P. 47. 2. trivarNarAjinA dvijAtizabdenevodbhAsitaH -tilakamaMjarI, pR 348 3. kathitanirgamodvijAvasaramaNDapAnijaMgAma ....... -vahI pR.65 4. samAhUtasakala nijapariSadvijAtiH....... .... -vahI pR. 123 5. tAmbUlakarpU rAtisarjanavijitapurodhaHpramukhamukhyadvijAtiH .. .... -vahI, pR. 65 6. akhilavedoktavidhividA vedhasevApareNa svayaM purodhasA nivartitAnnaprAzanAdisakalasaMskArasya ....... -tilakamaMjarI, pR 78 . 7. purohitapuraH sareSu vihitasAMyatanasvastyayanakarmasvapakrAnteSu, -vahI pR. 72 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI meM varNita sAmAjika va dhArmika sthiti 205 purohita ke pazcAt zrotriya brAhmaNoM meM zreSTha mAne jAte the| zrotriyoM ko japa meM anurakta kahA gayA hai| zrotriya prAtaHkAla meM rAjA se bheMTa karane jAte the| - samasta vedoM ke jJAtA ko dvija kahA gayA hai / sAmasvaroM se Anandita hone vAle dvijoM kA varNana kiyA gayA hai| dvija samUhoM se yukta ayodhyA nagarI brahmaloka sI jAna par3atI thii|| devoM tathA dvijoM kI prasannatA se zubha kArya siddha hote haiM, yaha mAnyatA thii| . . viproM ko nAmakaraNa saMskAra para go tathA svarNa-dAna dene kA ullekha AyA hai|' nAmakaraNa saMskAra janma ke dasaveM athavA bArahaveM dina sampanna kiyA jAtA thaa| rAjakula ke varNana meM brAhmaNoM dvArA sampanna vibhinna kAryoM kA ullekha kiyA gayA hai| purohita hare kuza hAtha meM lekara svarNamaya pAna se zAMtijala chir3aka rahA thaa| yajJamaNDapa ke pAsa ajira meM baiThe dvija mantroccAra kara rahe the|10 zrotiyoM ke dAnArtha lAyI gAyI gAyoM se bAhya kakSA bhara gayI thii| naimittika jyotiSI ke lie prayukta huA hai / purUdaMzA nAmaka rAjanaimittika kA ullekha AyA hai / 12 yaha rAjakAryoM ke lie muhurta zodhana kA kArya karatA thaa|18 mauhUrtika, 1. japAnugagimirUpavanariva zrotriyajanaiH.... -vahI, pR. 11 2. vahI, pR. 62 3. sakalavedavidvajo'pi.... -vahI, pR. 406 4. savanarAjimiH sAmasvarariva krIDAparvatakaparisarairAnanditadvijA, -vahI, pR. 11 5. sabrahmalokeva dvijasamAjaH, - vahI, pR. 11 6. devadvijaprasAdAdihApi sarva zubhaM bhaviSyatIti.... -vahI, pR. 64 7. datvA samAropitAbharaNAH savatsAH sahasrazo gAH suvarNa ca pracuramArambhAni spRhebhyoviprebhyaH --vahI, pR. 78 8. pANDeya, rAjabalI-hindU saMskAra pR. 107 caukhambA vidyAbhavana, vArANasI, 1966 . 9 tilakamaMjarI, pR. 63 10. vahI, pR. 64 11. vahI, pR. 64 12. vahI, pR. 403 13. vahI, pR. 64, 95, 131, 190, 193, 232, 263, 403 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana velAvittaka, devajJa, sAMvatsara bhI isI ke lie prayukta huA hai / devalaka mandira meM pUjA karane vAle brAhmaNa ko kahA jAtA thA / / dhanapAla ne brAhmaNoM ko bhIrU kahA hai| grAmINoM ke prasaMga meM svarakSA meM atyadhika saMlagna vyakti ko brAhmaNya prakaTa karane vAlA batAyA gayA hai / ' dhanapAla ke samaya meM dvijoM meM madya-pAna kA pracalana nahIM thA, ataH madirA ke svAda-saundarya kA varNana dvija ke lie karNotpIr3aka kahA gayA hai| samudra varNana meM bhI dvija tathA madirA paraspara virodhI batAe gaye haiN| isake viparIta yazastilaka meM zrotiyoM ko mAdaka dravyoM kA upayoga karate hue batAyA gayA hai| isase jJAta hotA hai ki dakSiNa bhArata ke brAhmaNoM meM madirA kA pracalana ho gayA thA kintu uttara bhArata meM isakA pracalana nahIM huA thaa| bhatriya _ tilakamaMjarI meM kSatriya ke lie kSatra tathA kSatriya ye do zabda prayukta hue haiN| meghavAhana ko kSatriyoM meM alaMkAra svarUpa kahA gayA hai / kSAtra teja kA ullekha kiyA gayA hai| zaurya, teja, dhairya, yuddha meM dakSatA tathA apalAyana, dAna evaM aizvarya, ye kSatriyoM ke svAbhAvika guNa kahe gaye haiN|' vaizya vaizya ke lie tilakamaMjarI meM naMgama tathA vaNika zabdoM kA vyavahAra huA hai| vaNika kA vyavahAra janatA ke sAtha adhika madhura nahIM thA ataH vaNika ke 1. vahI, pR. 67, 321 2. dUrIkRtAtmahananairAtmano'viDambanAya brAhmaNyamAviSkurvadbhiH, -vahI, pR. 119 3. kimanena karNodvegajanakena dvijasyeva madirAsvAdasaundaryakathanena bhakSyetaravastutasvaprakAzanena ........... -vahI, pR. 51 kulamaMdiraM madirAyA dvijarAjasya ca, -vahI, pR. 122 5. azucini madanadravyanipAtyate zrotriyo yadvat, somadeva, uddhRta : gokulacandra jaina yazastilaka kA sAMskRtika adhyayana, pR. 60 6. tilakamaMjarI, pR, 27, 30, 44, 51, 89 7. alaMkAraH kSatriyakulasya........ -vahI, pR. 44 8. prakramaprakaTitakSAtratejasA........ -vahI, pR. 30 9. tilakamaMjarI, parAga TIkA, bhAga 1, pR. 98 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI meM varNita sAmAjika va dhArmika sthiti vyavahAra se janatA kA kSubdha rahanA batAyA gayA hai / 1 sIdhe-sAdhe grAmINa jana svarNa ke niSka prAbhUSaNa ko dhAraNa karane vAle vaNika ko bhI rAjakIya vyakti samajha baiThe 12 raMgazAlA nagarI kI sImAnta bhUmi ke nikaTa nadI ke kinAre vaNika bhAt, dahI, ghI, modakAdi vikretavya vastue~ phailAye baiThe the / 3 vaizravaNa nAmaka suvarNadvIpa ke sAMyAtrika vaNika kA ullekha AyA hai / samudra ke mArga se dvIpAntaroM taka vyApAra karane vAle bar3e-bar3e vyApAriyoM ko sAMyAtrika vaNig kahA jAtA thA / vaMzyoM ko svabhAvataH bhIrU kahA gayA hai / 5 vaizya sadA deva, dvijAti, zramaNa tathA guru kI sevA meM tatpara rahatA thA / zUdra zUdra kA tilakamaMjarI meM nAma se bhinna nirdeza nahIM kiyA gayA hai, kintu eka prasaMga meM zleSa ke mAdhyama se eka varNa kahakara zUdra varNa kA saMketa kiyA gayA hai / aMdhakAra ke samUha se grAsIkRta samasta vizva eka varNa arthAt kRSNa varNa kA ho gayA jaise kaliyuga se grAsIkRta samasta jagata eka varNI arthAt zUdra varNa se yukta ho gayA ho / anya jAtiyAM tathA vyavasAya ina cAra varNoM ke atirikta anya sAmAjika vyaktiyoM ke ullekha Aye haiM, jinase vibhinna vyavasAyoM evaM jAtiyoM kA patA calatA hai / / (1) kalAba - kalAda svarNakAra ko kahate the durjana vyakti se kI gaI hai, jo kasauTI ke pASANa ke 1. naigamavyavahArAkSiptalokA vahI, pR. 98 2. kanakaniSkA vRtakandharaM vaNijamapi rAjaprasAdacintaka iti cintayadbhiH, --vahI, pR. 118 3. vahI, pR. 117 4. vahI, pR. 127 5. ISadapi na spRSTa eSa kaivartakulasaMparkadoSAzaGkineva vaNigjAtisahabhuvA bhIrUtvena . 6. 7 207 kalAda kI tulanA usa samAna kRSNamukha ko nIce .... - vahI, , pR. 130 - vahIM, pR. 127 sarvadA devadvijAtizramaNagurUzuzrUSAparasya ... kalayatA kalikAleneva kaluSAtmanA tamastomena kavalitaM sakalamapi bhuvanamekavarNamabhavat / -- tilakamaMjarI, pR. 351 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana kara kAvyarUpI svarNa ke guNoM ko kahatA hai / 1 svarNakAra ke kaSA upakaraNa kA ullekha kiyA gayA hai| (2) valayakAra-valayakAra hAthI dAMta ke kaMgana banAne vAle ko kahate the / (3) kulAla-kumhAra ke lie kulAla zabda kA vyavahAra huA hai / kulAla ke cakra kA ullekha kiyA gayA hai| prajApati kI kulAla se tulanA kI gayI hai / .... . (4) sUtradhAra-sUtradhAra rAjamistrI ko kahate the| jIrNa mandiroM ko punanirmita karane ke lie meghavAhana ne sUtradhAroM ko niyukta kiyA thA / (5) kArma--tRNamaya gRha arthAt ghAsa phUsa ke baMgale banAne meM kuzala vyakti ko kArma kahate the| rAjA jaba sainika prayANa ke lie nikalate to rAjakula se nikalane ke bAda jagaha-jagaha para sainika par3Ava ke lie ghAsa phUsa ke rAjamandira banAye jAte the| isa kArya meM kuzala vyaktiyoM ko kAma kahA jAtA thaa| (6) mAlika-mAlAkAra ko mAlika kahA jAtA thaa| kAMcI nagarI meM mAlAkAroM kI bahulatA vaNita kI gaI hai| (7) bhiSag-AhAramaNDala meM rAjA ke prAsana ke samIpa bhojana ke parIkSaNa hetu bhiSag arthAt vaidya baiThatA thA / bhiSag maraNAsanna vyakti ke dhana kA apaharaNa kara letA thA / 10 (8) lUpa-nATya meM kAma karane vAle naTa ko zailUSa kahA jAtA thA / 11 madirAvatI ko rAgarUpI naTa kI raMgazAlA kahA gayA hai / 12 1. kapAzmaneva zyAmena mukhenaadhomukhekssnnH| . kAvyahemno guNAnvakti kalAda iva durjanaH // -vahI, pR. 2, para 14 2. kvacidvalayakArA iva kalpitakariviSANAH, -vahI, pR. 89 3. vahI, pR. 145, 216 4. kulAlacakrakrameNa........ --tilakamaMjarI, pR. 245 5. pralayArkamaNDalotpattimRtpiNDamiva prajApatikulAlasya, -vahI, pR. 216 6. zIrNadevatAyataneSu karmArambhAya... sUtradhArAnvyAparayataH, -vahI, pR. 66 7. svakarmAvahitakArmanirmitatArNamandira........ -vahI, pR. 196 8. bahumAlikAH prAsAdAH prakRyazca, . -vahI, pR. 260 9. napAsanAsannaniSaNNabhiSaji......... -vahI, pR. 69 10. vipatpratIkArAsamarthaH kSINAyuSo'sya bhiSagiva kathamRkathamAharAmi / 11. vahI, pR. 22, 372 12. raGgazAlA rAgazailUSasya........ -vahI, pR. 22 vahI, pR. 44 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI meM varNita sAmAjika va dhArmika sthiti (9) gopa yA gopAla - gopa athavA gopAla gvAle ke lie AyA hai / isakI strI ko gopAlalanA kahA gayA hai / gopAlalanAeM zarIradhAriNI sAkSAt gIrasazrI ke samAna jAna par3atI thI / gopa ke lie ballava zabda bhI prayukta huA hai / 3 samaraketu kI vijaya yAtrA ke prasaMga meM gozAlAoM kA sundara citraNa kiyA gayA hai 14 (10) sUpakAra - pAka-zAstra meM kuzala rasoiye ko thA / rasoiye ko ArAlika tathA paurogava bhI kahA gayA hai / (11) bAluvAdika - pAre se sonA banAne ko dhAtuvAda kahA jAtA thA tathA isa vidyA ke jJAtA ko dhAtuvAdika kahate the / 7 harSacarita meM bANa ke dhAtuvAdavid vihagaMma nAmaka mitra kA ullekha kiyA gayA hai / bANa ne anAr3I dhAtuvAdiyoM kA varNana bhI kiyA hai, jinheM usane kuvAdika kahA hai / " (12) citrakRt -- citrakRt tathA citrakara, citrakAra ko kahate the 10 (13) kaMbaka - pezevara kathA sunAne vAle vyakti ko kathaka kahate the / 11 harSacarita meM bANa ke mitroM meM kathaka jayasena kA ullekha AyA hai / 18 (14) kuzIlava - nATaka meM kArya karane vAle bandIgaNoM ko kuzIlava kahA jAtA thA 113 1. tilakamaMjarI, pR. 117, 118 2. gorasazrImiriva zarIriNImiH.... gopAlalanAbhiH sarvataH samAkulaMgakulaH, vahI, pR. 118 3. vahI, pR. 118 4. 209 sUpakAra kahA jAtA vahI, pR. 117-18 vahI, pR. 373 5. 6. vahI, pR. 69 7. (ka) rasasiddhivedazca dhAtuvAdikasya ........ - vahI, pR. 22 (kha) vahI. pR. 235 8. agravAla, vAsudevazaraNa, harSacarita : eka sAMskRtika adhyayana, pR 30 9. agravAla, vAsudevazararaNa; kAdambarI : eka sAMskRtika adhyayana, pR. 236 10. tilakamaMjarI, pR. 179, 322 11. vahI, pR. 322 12. agravAla, vAsudevazaraNa : harSacarita : eka sAMskRtika adhyayana, pR. 29 13. vistAritarage: kuzIlavaMriva nadIpUrairnartyamAnam... - tilakamaMjarI. pR. 122 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana (15) jAGga lika - viSavaidya ko jAGga lika kahate the / ise vAtika, mahAvAtika, gArUDika, mahAnarendra, mantravAdI bhI kahate the / 1 210 (16) kAyastha - tilakamaMjarI ke varNana meM zleSa dvArA akSapaTala meM sthita navIna rAjA ke rAjya kI pramApaka kRSNavarNa akSara-paMkti ko darzAne vAle kAyastha kA ullekha kiyA gayA hai / akSapaTala usa sarakArI daphtara ko kahate the jahA~ rAjya kI Aya - vyaya kA hisAba rakhA jAtA thA tathA isake adhikArI ko akSapaTalika kahA jAtA thA / tilakamaMjarI meM sudRSTi nAmaka akSapaTalika kA ullekha hai, jisane rAjA kI zrAjJA se harivAhana ko uttarApatha tathA samaraketu ko aMgAdi janapada kumAramukti ke rUpa meM pradAna kiye the / isa daphtara meM kArya karane vAle fopika ko kAyastha kahA jAtA thA / harSacarita meM isI prakAra ke karmacArI ke liye karaNi zabda AyA hai, jo kAyastha kI eka upajAti thI / yaha grAmAkSapaTalika kA sahAyaka hotA thA / * (17) karNadhAra - tilakamaMjarI meM nau-santaraNa sambandhI prabhUta sAmagrI prApta hotI hai / karNadhAra nAvikoM ke nAyaka ko kahate the / karNadhAra kA aneka bAra ullekha huA hai| kaivarta, dhIvara' jAlika zabda machue ke lie prayukta hue haiM / pautika zraritra calAne vAle ko tathA niryAmaka 10 nAva ko Age bar3hAne vAle ko kahate the / nAva ko kaivatoM se taraNa vidyA sIkhane vAlI vidyArthinI kahA gayA hai / 11 tilakamaMjarI meM nauvahana sambandhI nimnalikhita zabdAvalI kA prayoga huA hai 1. tilakamaMjarI, pR. 22, 51, 78, 89, 171, 234 2. abhinavAgatenAkSapaTalamAsthAya kAyasthena.... - vahI, pR. 246 3. vahI, pR. 103 4. agravAla vAsudevazaraNa - harSacarita : eka sAMskRtika adhyayana, pR, 140-41 5. tilakamaMjarI, pR. 125, 127, 130, 131, 187, 278, 282 6. vahI, pR. 126, 130 7. vahI, pR. 238, 283 8. vahI, pR 151, 282 9. vahI, pR. 124, 138 10. vahI, pR. 138 11. naumirapyantevAsinI mistaraNa vidyAmivopazikSitu sarvadA pAdatale laThThantImi - tilakamaMjarI, pR. 126 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI meM varNita sAmAjika va dhArmika sthiti (1) sitapaTa - 125, 132, 140, 146 ( 2 ) nAGgarazilA - laMgara 125, 134, 146 ( 3 ) kapUstambha - 134, 138 (4) aritra - patavAra 132, 138, 146 (5) baDiza - machalI pakar3ane kA kAMTA 126, 200 (6) jAla, zrAnAya - 126, 200, 238 (7) yAnapAtra - 125, 130, 150, 138 ( 8 ) pravahaNa - 138 ( 9 ) pota - choTI nAva 125, 130, 140 ( 10 ) nau - 126 (18) pulinda - pulinda bANa calAne vAlI jaMgalI jAti thI / 1 amarakoSa meM pulinda mlecchaM jAti kahI gayI hai / 2 (19) mAtaGga -- karmoM ke vipAka se samasta vedoM kA jJAtA brAhmaNa bhI mAtaGga jAti meM utpanna ho sakatA hai / mAtaGga caNDAla ko kahA jAtA thA tathA yaha atyanta nikRSTa mAnA jAtA thA / (20) nAhala - mleccha jAti vizeSa | yaha jAti nadiyoM ke kinAre ke vanoM meM rahane vAlI batAyI gayI hai 14 ( 21 ) hUNa -- meghavAhana ke daNDanAyaka nItivarmA ne hUNarAja ko yuddha meM mRtyuloka pahuMcA diyA 15 ( 22 ) kirAta -- mleccha jAti vizeSa 18 (23) bhola -- bhIla jAti kA ullekha kiyA gayA hai| 7 (24) zabara -- zabara kA aneka bAra ullekha huA hai / aTavI ke prasaMga meM 1. vahI, pR. 4, padya 26 2. 211 medA : kirAtazabarapulindAmlecchajAtayaH 3. sakalavedavidvijospimAtaGgajAtI jAyate / 4. ucchalatkUlanalavana vilInanA halanivahakAhalakolAhalAmi..... -- 5. samArabdhakarmaNA prApitaH pretanagaram hUNapatiH, 6. krIDA kirAtavaMzyAni zabaravRndAni .... 7. vipakSabhIta bhillapateriva prAkRtajanadurArohA..... 8. vahI, pR. 200, 239, 152, 236, 418 . - amarakoSa - 2/10/20 - tilakamaMjarI, pR. 406 tilakamaMjarI, 199 pR - vahI pU. 182 -vahI pR. 239 -vahI, pR 201 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana zabaroM kI bastI kA vizada varNana kiyA gayA hai| ye niSAdoM se bhI adhika krUra hote the / bastI ke pratyeka ghara ke cUlhe para zikAra kiye hue pazuoM kA mAMsa paka rahA thA, udyAna se baMdiyoM ke rudana kI dhvani A rahI thI, coroM se apahRta dhana Apasa meM bAMTA jA rahA thA, bAlakoM ko mRgoM ko AkarSita karane vAle gIta sikhAye jA rahe the| zabara caNDikA devI ke upAsaka the tathA caNDikA ko nara-bali dene ke lie puruSoM kI khoja karate the| patrazabara nAmaka jAti kA bhI ullekha huA hai| patrazabara zabaroM kI vaha jAti thI, jo choTA nAgapura tathA bastara ke jaMgaloM meM zabarI nadI ke donoM ora nivAsa karatI thii| Azrama-vyavasthA __ Azrama vyavasthA kA pramukha AdhAra manu kA yaha siddhAnta hai- zatAyurvepuruSA : / isakA artha yaha nahIM hai ki sabhI vyakti sau varSa jIvita rahate haiM, ise adhikatama Ayu mAnakara manuSya jIvana ko cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA thaa| yahI cAra Azrama kahalAye / jIvana ke prathama bhAga meM vyakti gurU ke pAsa pradhyayana karatA thA, yaha brahmacarya kahA gyaa| dvitIya bhAga meM vaha vivAha karake gRhastha jIvana kA pAlana karatA evaM putrotpatti dvArA pitR-RNa tathA yajJoM dvArA deva-RNa se mukti prApta karatA / ise gRhasthAzrama kahA gyaa| jaba vyakti ke bAla sapheda hone lagate, to jIvana kI tIsarI avasthA meM vaha gRha tyAga kara vanavAsa dhAraNa kara letA / ise vAnaprastha kahA gyaa| inake pazcAt vyakti apane jIvana kI aMtima avasthA meM sarvasva tyAga kara sanyAsa dhAraNa kara letaa| ise sanyAsAzrama kahA gyaa| tilakamaMjarI meM cAra AzramoM kA ullekha kiyA gayA hai| meghavAhana ke lie kahA gayA hai ki samasta pRthvI rUpI tapovana kI rakSA karate hue bhI vaha 1. vahI, pR. 200 2. tilakamaMjarI, pR. 200 3. patrazabaraparibaha vahadbhiH , -vahI pR 236 4. agravAla vAsudevazaraNa, kAdambarI : eka sAMskRtika adhyayana, pR. 193 5. Kane, P. V. ; History of Dharmasastra, Vol. II, Part I,P. 417. 6. catvAra AzramA gArhasthyamAcAryakulaM maunaM vAnaprasthamiti / . -Apastamba dharmasUtra // 9/21/1 7. Kane, P V.; History of Dharmasastra Vol. II,Part I,P.417 . Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI meM varNita sAmAjika va dhArmika sthiti 213 cAroM AzramoM kA rakSaka thaa| meghavAhana ne vrata-paryanta brahmacarya kA pAlana kiyA thaa| gRhasthAzrama kA aneka bAra ullekha huA hai / apanI patnI kA bharaNapoSaNa gRhastha vyakti kA dharma kahA gayA hai / patnI dvArA hI gRhasthAzrama kI siddhi kahI gayI hai / abhyAgata dvArA dI gayI vastu ko grahaNa karanA gRhastha ke lie atyanta lajjAjanaka thA, ise daridra gRhastha hI svIkAra karatA thA / tilakamaMjarI meM vAnaprastha Azrama meM sthita vaikhAnasoM kA ullekha pAyA hai| jIvana kI AdhI avadhi samApta ho jAne para rAjA bhI rAjya tyAga kara patnI sahita vAnaprastha Azrama meM praveza karate the| pArivArika jIvana evaM vivAha pArivArika jIvana meM saMyukta praNAlI pracalita thI, jo gurUjanoM ke prati Adara-satkAra kI bhAvanA para AdhArita thii| gurUjana jo bhI karaNIya athavA akaraNIya kRtya karate, usakA binA vicAra kiye anusaraNa karanA choToM kA kartavya thA / gurujana bhI choToM kI manovRtti jAnakara unake anukUla hI kArya karate the|10 strI kA sthAnaH-DaoN. alTekara11 ke anusAra dasavIM zatI meM striyoM kI sthiti bahuta sammAnajanaka thii| sambhrAnta parivAroM meM striyoM ko ucca zikSA dI 1. rakSitAkhilakSititapovano'pi bAtacaturAAzramaH, -tilakamaMjarI, pR. 13 2. gRhItabrahmacaryasya divasAH katicidatijagmuH / / -vahI, pR. 35 3. svadAraparipAlanakarma gRhamedhinAM dharma : -vahI, pR. 318 4. pAlanIyA gRhasthAzramasthitiH -vahI, pR. 28 5. yAcakadvija iva kathaM pratigrahamaMgIkaromi gRhAbhyAgatenAmunA dIyamAnaM durgataM gRhastha iva gRhanannaparaM laghimAnamAsAdayiSyAmi.... -tilakamaMjarI, pR. 44 6. tilakamaMjarI, pR. 258, 329, 358 7. tato dhRtAdhijyadhanuSi bhuvanabhAradhAraNakSame....gamiSyati pazcime vayasi vanam vahI, pR. 33 8. vahI, pR. 9, 300 9. yadeva guravaH kiMcidAdizanti yadeva kArayanti kRtyamakRtyaM vA tadeva nirvicAre: kartavyam, vicAro hi tadvacaneSvanAcAro mahAn / -vahI, pR. 300 10. avijJAya maccittavRtim....narapatInAm.... -vahI, pR. 299 11. Altekar,A.S.; The Position of Women in Hindu Civilizat ion, p. -0-21 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana jAtI thii| saMgIta, nRtya citrakalAdi kalAoM meM pUrNa dakSatA prApta karanA inake lie anivArya thaa| tilakamaMjarIkAlIna samAja meM striyoM kI sthiti atyanta sammAnajanaka thii| rAjA meghavAhana vidyAdharA muni ko madirAvatI kA paricaya pradAna karate hue kahatA hai ki isI se hamArI trivarga sampatti siddha hotI hai, zAsana-bhAra halkA lagatA hai, bhoga spRhaNIya hai, yauvana saphala hai, utsava AnandadAyaka hai, saMsAra ramaNIya jAna par3atA hai tathA isI se gRhasthAzrama pAlanIya hai| rAjA bhI kiMkartavyavimUr3ha ho jAne para apanI mahArAnI se hI parAmarza letA thA / kAMcI nareza kumumazekhara ne malayasundarI ke viSaya meM apanI patnI gandharvadattA se salAha lI thii| dhanapAla ne ayodhyA nagarI ke varNana meM striyoM ke do pramukha rUpoM kA varNana kiyA hai-kulavadhUeM tathA vAravadhUeM / kulavadhUeM sadA gRhakAryoM meM nimagna rahatI thiiN| ve gurujanoM ke vacanoM kA pAlana karane vAlI, svapna meM bhI deharI na lAMghane vAlI, zAlIna, sukumAra tathA pativrata dharma kA pAlana karane vAlI thiiN| krodhita hone para bhI unake mukha para vikAra utpanna nahIM hotA thA, apriya karane para bhI, ve vinaya kA sAtha nahIM chor3atI thI, kalaha meM bhI kaThora vacanoM kA prayoga nahIM karatI thiiN| dhanapAla ne kulavadhUoM ke rUpa meM strI ke jisa AcaraNa kA pratipAdana kiyA hai, vaha bhAratIya saMskRti kA Adarza hai / ataH ve kulavadhUeM mAnoM mUrtimatI samasta puruSArthoM kI siddhiyoM ke samAna thiiN|| isake viparIta vAkhanitAoM kA AcaraNa variNata kiyA gayA hai / ye nRtya gItAdi kalAoM meM kulakramAgata nipuNatA se pUrNa hotI thii| apane eka kaTAkSapAta se hI ve rAjAoM kA sarvasva haraNa karane meM samartha thiiN| kintu ve kevala dhana se hI nahIM apitu guNoM se bhI AkRSTa hotI thiiN| 1. anayAsmAkamavikalA trivargasampattiH........gRhasthAzramasthitiH, -tilakamaMjarI pR. 28 2. evaM sthite karttavyamUr3he meM hRdayamidamapekSatetavopadezam / Adiza yadatra sAMprataMkaraNIyam / -vahI pR. 327 3. vahI, pR. 9-10 4. satatagRhavyApAraniSaNNamAnasAmiH................kulaprasUtAbhiralaMkRtA vadhUmiH, ____ vahI, pR.9 6. itarAMbhirapi tribhuvanapatAkAyamAnAbhiH........sAkSAdiva kAmasUtra vidyAmi vilAsinIbhiH............................... -vahI, tilakamaMjarI pR. 9-10 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI meM varNita sAmAjika va dhArmika sthiti dhanapAla ne eka anya prasaMga meM striyoM ko puruSa ko svabhAvataH sarala batAyA hai / 1 striyAM mRtyu kA bhI Azraya le letI kintu anya puruSa kI abhilASA nahIM karatI thI / 2 kuTila prakRti kA apane caritra kI 1. kuTilasvAbhAvAstriyaH nisarga saralaH puruSavargaH 2. asya ca .... tyAgasya, dhanapAla ne strI ke ramaNIya svarUpa ke atirikta strI ke kaThora rUpa kA bhI varNana kiyA hai / tilakamaMjarI tathA patralekhA ke prasaMga meM zastradhAriNI aMgarakSaka striyoM kA varNana kiyA gayA hai / vanavihAra ke samaya patralekhA saikar3oM aMgarakSaka striyoM se ghirI huI thii| ina striyoM ne talavAreM dhAraNA kI thiiN| inako isa kArya ke lie vizeSa prazikSaNa diyA jAtA thA / 4 malayasundarI se milane ke lie jaba tilakamaMjarI usake pAsa AtI hai to vaha bhI anekoM aMgarakSaka striyoM se ghirI hotI hai una aMgarakSaka striyoM ne motiyoM ke jar3Ava se yukta sone ke kavaca dhAraNa kiye the tathA ve vibhinna raMgoM ke ratnoM se jar3ita ataH citakabare raMga kI kArmaraMgI DhAleM lie thIM / kArmaraMga DhAleM karmaraMga dvIpa meM banane vAlI camar3e kI gola r3hAleM thI / karmaraMga dvIpa / jise kAdaraMga yA carmaraMga bhI kahate the, hindeziyA kA pramukha dvIpa mAnA jAtA thA / harSacarita meM bhI sunahare patralatA ke alaMkaraNa se sajjita kArdaraMga r3hAloM kA ullekha kiyA gayA hai / 8 DA. alTekara ne bhI rAjakIya parivAroM meM striyoM ko prazAsakIya tathA sainika zikSA diye jAne kI puSTi kI hai / 4. 215 vahI, pR. 316 nijacArivarakSaNArthameva kevalamadhyavasitasya jivitapari - hI pR. 306 3. ghRtAsiphalakAbhiH parivRtA samantata .... ....aGgarakSAdhikAraniyuktAbhiraGganAbhi 5. 6. 7. kahA hai tathA rakSA ke lie 8. 9. -vahI pR. 341 (ka) sAdhitamahApra bhAvavidhAvivRddhapaurUSAvalepAmiH vahI pR. 341 vahI pR. 361 (kha) pror3ha vidyAbalavivRddha zauryAvaleyAmiH ... muktAphalakhacitavAmIkaravarmamiranekaratna kirmIrakArmaraGgA sipaTTapraNabhyaramaNIya vahI, pR. 361 bhISaraNAmiH........ tilakamaMjarI, pR. 361 ....... tadanyaddhIpasamudbhavA maMjuzrImUla kalpa - karma raGgAkhyadvIpeSu... udghRta agravAla vAsudevazaraNa, harSacaritaH eka sAMskRtika adhyayana, pR. 159 vahI, pR. 159 Altekar A S. the position of Women in Hindu civilization p. 20-21. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana vivAha . SoDaza saMskAroM meM vivAha ko sarvAdhika mahatvapUrNa mAnA gayA hai| kyoMki yaha samasta gRhya yajJoM tathA saMskAroM kA udgama athavA kendra hai / / smRtiyoM ke anusAra vivAha ke ATha prakAra mAne gaye haiM brAhma, deva, arSa, prAjApatya, asura, gAndharva, rAkSasa tathA pazAca / prathama cAra prakAra prazasta mAne jAte haiM tathA aMtima cAra aprazasta / prathama sarvottama tathA aMtima do vajita kintu vaidha mAne jAte the| tilakamaMjarI meM (1) brAhma (2) gAndharva (3) rAkSasa tathA (4) svayaMvara ina cAra prakAra ke vivAhoM kA ullekha hai / bAhma vivAha-yaha vivAha kA zuddhatama sarvAdhika vikasita prakAra mAnA gayA hai| ise brAhma vivAha kahate the, kyoMki yaha brAhmaNoM ke yogya samajhA jAtA thA / isameM pitA vidvAna tathA zIlasampanna vara ko svayaM Amantrita kara tathA usakA vidhivat satkAra kara usase zulkAdi svIkAra na kara dakSiNA ke sAtha yathAzakti vastrAbhUSaNoM se alaMkRta kanyA kA dAna karatA thaa| tilakamaMjarI meM samaraketu tathA malayasundarI kA vivAha isI koTi kA hai / (2) gAndharva:-manu ke anusAra jaba kanyA aura vara kAmukatA ke vazIbhUta hokara svecchApUrvaka paraspara saMyoga karate haiM to vivAha ke usa prakAra ko gAndharva kahate haiM icchAyA nyonyasaMyogaH kanyAyAzca varasya ca / gAndharvasya tu vijJeyo mathunya: kAmasambhavaH / / himAlaya kI tarAI meM rahane vAle gandharvo meM vizeSa rUpa se pracalita hone ke kAraNa ise gAndharva kahA jAtA thaa| tilakamaMjarI meM do prasaMgoM meM gAndharva vivAha kA ullekha hai| nAvika tAraka ne priyadarzanA ke sAtha pArAzara dvArA yojanagandhA ke sadRza gAndharva vivAha kiyA thaa| isI prakAra kAMcI nareza kusumazekhara ne gandharvadattA ke sAtha gAndharva vidhi se vivAha kiyA thA / 1. pAMDeya, rAjabalI, hindU saMskAra, pR. 195 2. vahI, pR. 203 .. 3. pAMDeya, rAjabalI, hindU saMskAra, pR.207-8 4. tilakamaMjarI, pR. 129 5. tAmupayakya samyagvihitena vivAhavidhinA gAndharveNa garvodaraH svanagarI kA~cImagacchat / -vahI, pR. 343 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI meM varNita sAmAjika va dhArmika sthiti 217 (3) rAkSasa kanyA kA balapUrvaka mathavA usakI svIkRti se haraNa kara vivAha karanA rAkSasa vivAha thA / bandhusundarI samaraketu se malayasundarI kA apaharaNa kara vivAha karane ko kahatI hai kintu yaha vidhi atyanta gahita va lajjAjanaka mAnI jAtI thii| (4) svayaMvara-svayaMvara vidhi se vivAha karane kA aneka bAra ullekha hai / rAja-parivAroM meM svayaMvara vidhi se vivAha karane kA Ama-rivAja thA ataH rAjakanyA ke lie svayaMvara vidhi se vivAha karanA anucita nahIM mAnA gayA hai| tAraka malayasundarI se samaraketu ke sAtha vivAha ke lie svayaMvidhi kA anusaraNa karane ke lie kahatA hai / samaraketu ko malayasundarI kA 'svayaMvRtavara' kahA hai / svayaMvara samAroha kA ullekha kiyA gayA hai, jisameM rUpavatI rAjakanyA ke advitIya rUpa se AkRSTa aneka rAjA upasthiti hue the| svayaMvara meM kanyA gale meM varamAlA DAlakara, apane abhilaSita puruSa kA varaNa kara letI thI harivAhana tilakamaMjarI kA citra dekhakara kahatA hai ki na jAneM isakI svayaMvara-mAlA kisa ke gale kA AbhUSaNa bnegii| antarajAtIya vivAha kA bhI ullekha hai / tAraka nAmaka vaizyaputra ne zUdra-putrI priya darzanA se vivAha kiyA thA 18 - vivAha se pahale lagna sthApita kiyA jAtA thA / vivAha maNDapa kA ullekha kiyA gayA hai / 0 malayasundarI tathA samaraketu ke vivAhotsava kA sundara varNana kiyA gayA hai / 1. kiM ca hatvA gata imAmavanirdoSagItacaritasya tasyApi piturAtmIyasya dazayiSyAmi kathamAtmAnam / -vahI, pR. 326 2. vahI, pR. 285, 288, 175, 142, 310 3. avirUddho hi rAjakanyAjanasya svayaMvaravidhiH, -tilakamaMjarI, pR. 288 4. Azraya svayavararayatham................ . -vahI, pR. 285 5. svayaMvRto varastvadIyAyAH svasurmalayasundaryA ....... ....... -vahI, pR. 231 6. prakRSTarUpAkRSTasakalarAjakasya kanyAratnasya svayaMvaraprakameNa ... vahI, pR. 142 7. kasya saMcitAkuNThatapasaH kanThakAnDe kariSya.... svayaMvarasraka / vahI, pR 175 8. svajAtinirapekSastatravakSaNe vahI, pR. 129 9. syApitam lagnam, vahI, pR. 422 10. vivAhamaNDapamiva dRzyamAnAminavazAlAjirasaMskAram, ___vahI, pR. 371 11. vahI, pR. 422-23-25-26 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana (5) mele, tyoMhAra, utsavAdi tilakamaMjarI meM janmamahotsava, kAmadevotsava, kaumudI mahotsava, dIpotsavAdi kA varNana kiyA gayA hai / janmamahotsava -- putra tathA putrI donoM ke janma para mahAna utsava kiyA jAtA thA / yaha utsava mAsa paryanta calatA thA / " harivAhana ke janmotsava kA sajIva varNana kiyA gayA hai| harivAhana ke janma kA samAcAra pAte hI samasta nagara meM ullAsa kA vAtAvaraNa chA gayA / ghara-ghara meM kAhala, zaMkha, jhallarI muraja paTahAdi vAdya bajAye gaye / raMgAvaliyAM sajAyI gyii| rAjA se pUrNayAna grahaNa karane ke lie antaHpura kI vAkhanitAoM meM hor3a sI laga gayI / utsavoM para belAd chInakara jo vastra AbhUSaNAdi utAra lie jAte use pUrNapAtra kahA jAtA thA / 3 antaHpura sahita nagara kI sabhI striyAM zrAnanda-vibhora hokara nRtya karane lagI / pAThazAlAoM meM avakAza ghoSita kara diyA gayA / kArAgAra se bandIjanoM ko mukta kara diyA gayA / harSacarita meM bhI harSa ke janma para baMdiyoM ko mukta karane kA ullekha hai / isI prasaMga meM sUtikA - gRha tathA isa avasara para sampanna kiye jAne vAle mAMgalika kAryoM kA varNana kiyA gayA hai| prasUti gRha ke bAhara pallavoM se Dhake hue do maMgala kalaza rakhe gaye the / naMgI talavAreM lie sainika usakI rakSA kara rahe the, duSTa vakra dRSTi se bacAva karane ke lie guggula dhUpa kA dhuMA uThAyA gayA thA, maMgala-gItoM kA zora ho rahA thA, laukikAcAra meM kuzala vRddhA striyAM vibhinna Adeza de rahI thI, jinase tatkAla sampanna kiye jAne vAle mAMgalika kAryoM kA saMketa milatA hai / zizu janma para dvAra para vandanamAlA bAMdhI jAtI thI, jagahajagaha svastika likhe jAte, zAMti jala chir3akA jAtA thA, SaSThI devI kA ahvAna -tilakamaMjarI, pR. 168 1. (ka) janmadina mahotsavazrI ..... (kha) vahI, pR 263, pR 76-77 2. vahI, pR. 76-77 3. utsaveSu suhRdbhiryad balAdAkRSya gRhayate / vastramAlyAdi tatpUrNapAtraM pUrNanakaM ca yat .... - vahI, parAga TIkA, bhAga 2, pR. 182 vahI, pR. 76 vahI, pR. 77 - bANabhaTTa harSacarita, pR. 129 4. kRtAdhyayanabhaGgavidvajjana.... antevAsimaNDalAni / 5. vimocitAzeSabandhanaH .... 6. muktAni bandhanavRndAni .... Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI meM varNita sAmAjika va dhArmika sthiti 219 kiyA jAtA thA / SaSThI devI solaha mAtRkAoM meM pUjyatama mAnI gayI hai / yaha kArtikeya kI patnI tathA viSNu kI bhakta kahI gayI hai / / kAdambarI meM rAnI vilAsavatI ke dvArA putraprApti ke lie mAtRdeviyoM kI mAnatA mAnane kA ullekha hai|' harSacarita meM bhI mAtRkAsaMjaka deviyoM kA ullekha kiyA gayA hai| jAtamAtR devI kI AkRti sUtikAgRha meM likhI jAtI thii|' kAdambarI meM bhI sUtikA gRha ke varNana meM isakA ullekha AyA hai| harSacarita ke TIkAkAra zaMkara ne ise jAtamAtRdevatA mArjArAnanA bahuputraparivArA sUtikAgRhe sthApyate kahA hai| isakA aparanAma cacikA devI bhI thaa| yaha paramAra narezoM kI kuladevI thii| paramAra nareza naravarmadeva ke bhilasA-lekha meM cacikA devI kI stuti kI gayI hai| AryavRddhA devI kA pUjana kiyA jAtA thA / kAdambarI meM sUtikA-gRha ke bhItara zveta palaMga ke sirahAne akSata cAvala bichAkara unake Upara bIca meM devI AryavRddhA kI mUrti rakhakara pUjA karane kA ullekha milatA hai| DaoN. agravAla ke mata meM Ajakala loka meM pracalita bIhAI athavA bImAtA hI prAcIna AryavRddhA thI ___ janma ke chaThe dina rAtri meM jAgaraNa kiyA jAtA thaa|10 ise SaSThI jAgara kahA jAtA thaa| loka meM aisI mAnyatA thI ki bImAtA bacce ko dekhane ke lie chaThI pUjana kI rAtri ko avazya AtI hai aura usake bhAgya kA zubhAzubha phala likha jAtI hai, isIlie usa rAta meM jAgaraNa kiyA jAtA hai| Aja bhI uttarapradeza meM chaThI pUjana kiyA jAtA hai / janma ke dasaveM dina nAmakaraNa saMskAra kiyA jAtA thA, jisameM viproM ko svarNa tathA gAyoM kA dAna diyA jAtA thaa| 1... tilakamaMjarI, parAga TIkA, bhAga 2, pR. 185 2. agravAla vAsudevazaraNa, kAdambarI eka sAMskRtika adhyayana, pR. 76 3. vahI, harSacaritaH eka sAMskRtika adhyayana, pR. 65 4. Alikhata jAtamAtRpaTalam, -tilakamaMjarI, pR. 77 5 agravAla vAsudevazaraNa : kAdambarI : eka sAMskRtika adhyayana, pR. 83 6. vahI, pR. 83.. 7. bhaMDArakara lekha sUci, 1658, uddhRta : vAsudevazaraNa agravAla, harSacaritaH eka sAMskRtika adhyayana, pR. 66 8. prAramadhvamAryavRddhAsaparyAm, ___-tilakamaMjarI, pR. 77 9. agravAla vAsudevazaraNa, kAdambarI : eka sAMskRtika adhyayana, pR. 86 10. atikrAnte ca SaSThIjAgare, -tilakamaMjarI, pR. 78 11. samAgate ca dazame'hi....harivAhana iti zizo ma cakre / vahI, pR. 78 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana . vasantotsava-vasantotsava usa samaya kA eka bar3A utsava thA, jo bar3e dhUmadhAma se manAyA jAtA thaa| tilakamaMjarI meM vasantotsava kA aneka sthaloM para ullekha kiyA gayA hai| yaha utsava caitra mAsa kI zukla trayodazI ke dina manAyA jAtA thA / caitra mAsa meM hone ke kAraNa ise caitrotsava aura caitrIyatrA bhI kahate the| isa dina pratyeka ghara meM raktAMzuka vastra kI kAmadeva kI patAkAeM phaharAyI jAtI thii| nagara ke nivAsI sajadhaja kara kAmadeva kA yAtrotsava dekhane nagarodyAna meM nirmita kAmadeva ke maMdira meM jAte the| isakA striyoM ke lie vizeSa mahattva thaa| Asanna-vivAhA kumAriyoM ke lie to isakA alaga hI mahattva thaa|? antaHpura meM gIta tathA nRtya kI goSThiyAM Ayojita kI jAtI thii| kAmadeva maMdira meM vibhinna prakAra ke manoraMjaka khela dikhAye jAte the, jinameM kRtrima hAthI ghor3oM ke khela pramukha the / viTajana evaM vaizyAeM rAsa nRtya karate evaM paraspara raMgabharI picakAriyoM se raMga khelate the| pAnotsava manAyA jAtA thaa| yuddha ke prasaMga meM anaMgotsava kI tithi Ane para vajrAyudha dvArA utsava manAyA gayA thA / 10 mRdaMgoM kI dhvani ke sAtha pAnotsava kiyA jAtA thA tathA striyoM ke madhura gItoM ko sunate hue rAta bhara madana jAgaraNa kiyA jAtA thaa| vastutaH madanotsava phAlguna se lekara caitra ke mahIne taka manAyA jAtA thA / isake do rUpa the, eka sArvajanika dhUmadhAma kA tathA dUsarA antaHpurIkAroM ke 1. ati hi mahAnutsavo'yam, vahI, pR. 300 2. vahI, pR. 12 84 95 108 298 302 303 304 305 322 3. (ka) madhumAsasya zuddhatrayodazyAmahamahamikA.... vahI, pR. 108 (kha) adyamadanatrayodazIpravRttA manmathAyatane yAtrA.... vahI, pR. 298 4. vahI, pR. 302, 323, 5. vahI, pR. 12, 108 6. vahI, pR 298, 323 7. prArAdhanIyaH sarvAdareNa sarvasyApi vizeSataH samupasthitAsannapANigrahaNa maMgalAnAM kumArINAm / -vahI, pR. 300 8. pravRttAsu nirbharaM gItanRttagoSThISu, -tilakamaMjarI, pR. 302 9. vahI, pR. 323-24, pR. 108 10. ekadA vasantamaye prApte ca samAgatAyAmanaGgotsavatithAvatIte.... vahI, pR. 83 11. zrUyamANeSvApAnakamRdaMgadhvaniSu zayanamaMdirAGgaNa .. prArabdhamadanajAgarasya jAyAjanasya giitkaanyaakrnnyti| -vahI, pR. 84 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI meM varNita sAmAjika va dhArmika sthiti 221 paraspara vinoda tathA kAmadeva ke pUjana kA / tilakamaMjarI meM donoM hI rUpoM kA 'varNana hai / harSa kI ratnAvalI nATikA meM isakA atyanta sajIva varNana kiyA gayA hai| bhavabhUti ne bhI mAlatImAdhava nATaka meM madanotsava kA snigdha citra khIMcA haiN| kaumudImahotsavaH- kAMcI nagarI ke nAgarikoM dvArA kaumudImahotsava manAye jAne kA ullekha kiyA gayA hai| vAtsyAyana ke kAmasUtra meM kaumudIjAgaraNa arthAt cAMdanI rAta meM jAgakara krIr3A karane kA ullekha hai| kaumudImahotsava se yahI abhiprAya jAna par3atA hai| DaoN. hajArIprasAda ne prAcIna bhAratavarSa meM manAye jAne vAle Rtu sambandhI utsavoM meM do pramukha utsavoM kI gaNanA kI haivasantotsava tathA kaumudI mahotsava / kaumudImahotsava zaradaRtu meM manAyA jAtA thaa| - dIpotsavaH- samaraketu dvArA varNita Ayatana ke prasaMga meM dIpotsava kA ullekha kiyA gayA hai / madira ke zikhara bhAga meM jar3e hue padmarAga kalazoM kI dIpti se mAnoM asamaya meM dIpotsava Ayojita ho rahA thA / Aja bhI dIpAvalI kA utsava sampUrNa bhAratavarSa meM pUrNa utsAha ke sAtha manAyA jAtA hai / kRSi tathA pazupAlana vyApAra, samadrI vyApAra, sArthavAha, kalAntara, nyAsAdi kRSi tathA pazupAlana:- samaraketu ke prayANa ke samaya grAmINoM ke varNana meM kRSi sambandhI aneka ullekha Aye haiN| grAmapati kI putrI kA sAnnidhya prApta hone para grAmINa, sainikoM dvArA khalihAna se le jAye jAte hue samasta busa (yavAdikhAnya) ko busa (bhUsA) samajhakara usakI avahelanA kara rahe the / kucha grAmINa 1. dvivedI, hajArIprasAda, prAcIna bhArata ke kalAtmaka manorajana, pR. 106-107 2. harSadeva ratnAvalI, prathama aMka, padya 8-12 3. bhavabhUti, mAlatImAdhava 4. sarvAntaHpuraparItA zuddhAntasaudhazikharAtpurajanapravartitaM kaumudiimhotsvmvlokyntii| __ tilakamaMjarI, pR. 271 5. - dvivedI, hajArIprasAda, prAcIna bhArata ke kalAtmaka vinoda, . pR. 106 6. jvalabhirUcchinnaH padmarAgakalazaH prakAzitAkAladIpotsavavilAsam.... -tilakamaMjarI, pR. 154 7. khaladhAnataH sAdhanilokena nikhilamapi nIyamAna busaMbusAya matvAvadhirayadmiH .... -vahI, pR. 119 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana apane jo kI rakSA karane ke lie lobhI laDhatoM ko rizvata de rahe the / / ganne ke khetoM ko lUTe liye jAne para kisAna du:khI ho rahe the, jinheM gramINa daNDita luTeroM ke kisse sunAkara AzvAsana de rahe the| isase jJAta hotA hai ki luTeroM ko rAjA kI ora se daNDita kiyA jAtA thA tathA senA ke prayANa ke samaya khetoM kI rakSA ke lie rakSaka Tukar3iyAM bhI bhejI jAtI thii| khetoM ke samUha ke lie kedAra, kSetra zAkaTa vATa vana heya zabdoM kA prayoga huA hai| puNDre kSu kalama, zAli, ikSu tathA prIhi ke khetoM kA ullekha AyA hai / dvIpAntaroM ke prasaMga meM candanavRkSoM kI bAr3a lagAkara khetoM kI rakSA karane kA ullekha bhAyA haikRSi ke lie kevala varSA para nirbhara na rahakara rahaTa kA prayoga kiyA jAtA thaa| rahaTa ko araghaTTa tathA ghaTIyantra kahA jAtA thA / harSacarita meM bhI ghaTIyantra kA ullekha pAyA hai| isase jJAta hotA hai ki sAtavIM zatI ke pahale hI rahaTa kA pracAra ho gayA thaa| khetI kA pramukha sAdhana hala thaa| sIra tathA yuga zabdoM kA ullekha AyA hai / ' kRSakoM kI striyAM bhI unake kArya meM hAtha baTAtI thii| ve khetoM kI rakhavAlI karane kA kArya karatI thii| kAmarUpa deza ke prasaMga meM zAli dhAnya ke khetoM meM hAtha se tAlI bajAkara suggoM ko ur3Ane vAlI gopikAoM kA varNana kiyA gayA hai / 1. kaizcidgRhayamANayavasarakSaNavyagrairarthalobhAdamilaSitalaMcAnAM laMcayAlA kuTikAnAM klezamanubhavadmiH.... -vahI, pR. 119 2. kaizcid........nigRhItaluNTAkavAtavArtayA luNTiteSuvATaduHkhadurbalaM kRSIvalalokamapazokaM kurvadbhiH ........ -tilakamaMjarI, pR.119 . 3. kazcijjavaprAptaparipAlakavyUharakSitasujAtava heyaranekadhAnarendramabhinandayabhiH ___ -vahI, pR. 119 4. candanaviTapavRttiparikSeparakSitakSetravalayAni.... -vahI, pR. 133 5. (ka) madhuratA raghaTIyantracItkAraiH........ -vahI, pR. 8 (kha) cItkAramukharitamahAkUpAraghaTTA........ -vahI, pR. 11 (ga) jagadupavanaM sekta ....sughaTitakASThasya gaganAraghaTTasya ghaTImAlayeva, -vahI, pR. 121 6. kupodaMcanaghaTIyantramAlA......... -bANabhaTTa, harSacarita, pR. 104 7. (ka) yugAyataM nijameva mujayugalam, __ -vahI, pR. 144 (kha) eSa dazasIrasahasrasamitasImA, -vahI, pR. 181 8. uttAlazAlivanagopikAkaratalatAlataralitapalAyamAna kIrakulakilakilAkhayantritapathikayAtram........ -vahI, pR. 182 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI meM varNita sAmAjika va dhArmika sthiti kRSi ke atirikta pazupAlana tatkAlIna samAja kA pramukha vyavasAya thA / samaraketu ke prayANa ke prasaMga meM nagara kI bAharI sImA para bar3I-bar3I gozAlAnoM kA sacitra varNana kiyA gayA hai / 1 gozAlAoM meM kutte bhI pAle jAte the / jo nirantara gorasa ke pAna se atyanta paripuSTa kAyA se yukta the / 2 gozAlAoM kA svAmI ghoSAdhiya kahalAtA thA / samaraketu ke skandhAvAra meM bailoM kI romanthalIlA kA eka sAtha chor3anA tathA eka dUsare ko sIgoM se mArakara ghAsa carane kA svAbhAvika varNana kiyA gayA hai| grAmINajana samaraketu kI senA ke prayANa ke samaya bailoM ko dekhakara unake pramANa, rUpa, bala tathA vRddhi ke anusAra unake mUlya kA anumAna lagA rahe the / 5 vyApAraH - tilaka maMjarI meM aise aneka ullekha Aye haiM jisase tatkAlIna vANijya vyavasthA kA patA calatA hai / yaha vyavasthA do prakAra kI thI- sthAnIya evaM bAharI bAharI vyApAra meM deza ke anya bhAgoM ke atirikta dvIpAntaroM taka vyApAra hotA thaa| isake lie samudrI mArga tathA sArthavAha ye do sAdhana the / sthAnIya vyApAra ke lie bAjAroM kI vyavasthA hotI thI jinheM vIthIgRha tathA vipaNi patha kahA jAtA thA / ye bAjAra prAyaH rAjamArga para hote the tathA inake donoM ora svarNa ke bar3e-bar3e prAsAda nirmita rahate the / ayodhyA nagarI kI svarNamaya prAsAda paMktiyoM ke madhya hIre-javAharAta ke vipaNi patha aise lagate the mAnoM sumerU parvata para sUrya ke ratha ke cakra-cihna bane hoM / vyApArI ko prApaNika kahA jAtA thA / paNya vikretavya vastu ke lie prayukta kiyA jAtA thA / madhyAhna 223 1. tilakamaMjarI, pR. 117 118 2. vahI, pR. 117 3. vahI, pR. 117 4. samakAlazithilitaromanthalIlaM sahelamutthAya carati sati puJjitamagrataH prayatna- saMgRhItaM yavasamanyonyatuNDatA DanaraNAdviSANe vRSagaNe..... 5. pramANarUpabalopacayazAlinAM pratyekamanaDuhAM mUlyamAnaM.... (ka) vIthIgRhANAM rAjapathAtikramaH, 6. ( kha ) vahI, pR. 8, 67, 84, 124 7. girizikharatatinimazAtakumbhaprAsAdamAlA.. prasAdhitA, 8. vahI, pR. 67, 84 9. vahI, pR. 67, 84, 124 -tilakamaMjarI, 124 pR. vahI, pR. 118 vahI, pR. 12 ...pathulAyatairvipaNiparthaH ........... - tilaka maMjarI, pR. 8 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana kAla meM vyApArI jaba apane ghara jAte to sabhI vastuoM ko sameTakara dvAra para kAlAyasa kA tAlA lagA dete the / samaraketu ke sainika par3Ava kI vipaNivIthiyoM meM paNya vastuoM ke sameTa lie jAne para bhI grAhaka paise lekara vyartha hI ghUma rahe the / " yuddha ziviroM meM bhI bAjAra lagAye jAne kA ullekha kiyA gayA hai| 224 dvIpAntaroM se vyApAra - dvIpAntara pUrvI dvIpa samUha ke lie prayukta hotA thA / dvIpAntaroM ke rAjAoM ke pradhAna puruSa meghavAhana ke lie upahAra lekara Aye the| 4 samaraketu ke prasaMga meM dvIpAntaroM se vyApAra karane kA ullekha AyA hai / dvIpAntaroM se vyApAra samudra ke mArga se kiyA jAtA thA / samudra ke mArga se vyApAra karane vAlA vyApArI sAMyAtrika vaNig kahalAtA thA / suvarNadvIpa ke maNipura nagara ke vAsI vaizravaNa nAmaka sAMyAtrika kA ullekha kiyA gayA hai| usakA putra tAraka suvarNadvIpa se anya sAMyAtrikoM ke sAtha nAva para vipula sAmagrI lAdakara dvIpAntaroM se vyApAra karatA huA siMhaladvIpa kI raMgazAlA nagarI meM mAyA thA raMgazAlA nagarI ke dhanADya vyApArI bhI dvIpAntaragAmI bar3e-baDe mANDoM ko lAdakara vyApAra ke lie sArtha banAkara nikalate the / aisI vyApArika yAtrAoM meM aneka kaThinAiyoM kA sAmanA karanA par3atA thA kintu ye usake abhyasta ho jAte the / tAraka ne nausantaraNa meM vizeSa prazikSaNa prApta kiyA thA / " soyAtrikoM ke prAkRtika vipadA ke kAraNa kabhI-kabhI jahAja bhI TUTa jAte the / priyadarzanA aise hI eka vyApArI kI putrI thI, jisakA jahAja TUTa jAne para kaMvartoM ne use bacA liyA 1 nigra honmukhA paNikasaMvRttapaNyAsu vipaNivIthISu pratyApaNadvAramaghaTanta kAlAyasa - tAlakAni, - vahI, pR. 67 vahI, pR. 124 2. saMhRtapaNyavIthI vRthAbhramadgRhItamUlya krayikaloke, 3. vahI, pR. 84, 124 4. upanIta vividhopAyanakalApaM dvIpAntarAyAtamavanIpatInAMpradhAnapraNadhilokam -- vahI, 71 pR. 5. adhiruhya yauvanaM yAnapAtraM ca gRhItapracurasAramANDairbhUrizaH kRtadvIpAntarayAtraH sahakAribhiravekaM : sAMyAtrikairanugabhyamAnaH....... - vahI, pR. 6. ( ka ) zragRhItadvIpAntaragAmibhUrimANDa :....... sAthai: sthAnasthAneSu kRtA vahI, pR. 117 vasthAnAm, (kha) sarvadvIpasAMyA trikANAmamArgo mArgaH . 7. vahI, pR. 129 130 -vahI, , pR. 156 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI meM varNita sAmAjika va dhArmika sthiti 225 thA / yazastilaka meM bhI dvIpAntaroM se vyApAra karane kA ullekha milatA hai| padminIkheTapaTTana kA nivAsI bhadra mitra apane samAna dhana aura caritra vAle vaNikputroM ke sAtha suvarNadvIpa vyApAra karane ke lie gayA thaa| sArthavAha-tilakamaMjarI meM sArtha kA do bAra ullekha hai / raMgazAlA nagarI ke sImAnta pradeza meM par3Ava DAle hue dvIpAntaroM se vyApAra karane vAle dhanADya vyApAriyoM ke sArthoM kA ullekha AyA hai| ye sArtha prayANa ke lie taiyAra the / inameM dvIpAntaroM meM jAne yogya bRhadAkAra bhANDoM kA saMgraha kiyA gayA thA, baloM ke AbhUSaNa paryANAdi sAmagrI bhRtyoM dvArA taiyAra kI gayI thI, navIna nirmita tambuoM ke konoM meM bar3e-bar3e kaNThAla rakhe gaye the prAMgana meM boriyoM ke Dhera lagAye gaye the tathA ghor3oM khaccaroM kI bhIr3a lagI thii| prAtaHkAla ke varNana meM rUpaka ke dvArA sArtha kA saMketa diyA gayA hai| prAtaH kAla meM prasthAna ko udyata tArAmoM rUpI sArtha, jisameM sabase Age meSa tathA unake pIche dhenuoM sahita baila haiM tathA kahIM-kahIM tulAeM aura dhanuSa dikhAI de rahe haiM, ke calane se ur3I huI dhUla se AkAza dhUsarita ho gayA thA / samAna dhana vAle vyApArI jaba videzoM se vyApAra karane ke lie TAMDA bAMdhakara calate the, sArtha kahalAte the, unakA netA vyApArI sAthavAha kahalAtA thA / Aja bhI jahAM vaijJAnika sAdhana nahIM pahuMca sake haiM, vahA~ sArthavAha apane kAravAM vaise hI calAte haiM jaise hajAra varSa pahale / Aja bhI tibbata ke sAtha vyApAra sArthoM dvArA hI hotA hai| kalAntara-byAja lekara RNa dene kI vidhi kA pracalana ho cukA thA, jisake lie kalAntara zabda kA prayoga huA hai / / 1. jalaketunA kasyApi sAMyAtrikasya tanayA vahanabhaGge sAgarAduddha tya........ -vahI, pR. 129 2. somadeva yazastilaka, pR. 345 uddhRta, gokulacandra jaina yazastilaka kA sAMskRtika adhyayana, pR. 194 . 3. AgRhItadvIpAntaragAmibhUribhANDarAbharaNaparyANakAdivRSopaskarasamAsvana saMtata vyApRta........sArthaH sthAnasthAneSu kRtAvasthAnAm, -tilakamaMjarI, pR. 117 4. pramukha eva pravRttameSasya........tArakAsArthasya caraNotthApito reNuvisara iva.... -tilakamaMjarI, pR. 150 5. sArthAn saghanAn sarato vA pAnthAn vahati sArthavAhaH -amarakoSa 3/9/78 6. motIcandra, sArthavAha, bihAra rASTrabhASA pariSad, paTanA 1953, pR. 29 7. ........indunApi pratidinaM pratipannakalAntareNa prArthyamAnamukhakamalakAntibhiH, -tilakamaMjarI, pR.1 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana nyAsa - samaraketu ke sainika prayANa ke prasaMga meM nyAsa kA ullekha AyA hai / sainika prayANa ke samaya grAmINa kAMse ke bartana, sUta, kambalAdi gRha dhana ko balAdhikRta ke ghara dharohara ke rUpa meM rakha rahe the / 1 lekhana - kalA tathA lekhana-sAmagrI 226 tilakamaMjarI meM aneka sthAnoM para aise ullekha Aye haiM, jinase tatkAlIna lekhana - kalA lipi, lekhana sAmagrI, patra tathA pustakoM Adi ke viSaya meM jAnakArI milatI hai / lipi ke viSaya meM dhanapAla ne tilakamaMjarI kI prastAvanA meM spaSTa likhA hai ki syAhI se snigdha akSaroM se yukta lipi bhI atyadhika sammizrita hone para prazaMsanIya nahIM hotI hai / 2 lipi kI isI vizeSatA kA, maMjIra dvArA prApta anaMga - lekha ke sambandha meM ullekha kiyA gayA hai / 3 lekhana-sAmagrI:- patra lekhana athavA pustakeM likhane ke lie tADabRkSa kI chAla jise tADapatra, tADIpatra, athavA tADaparNa kahA jAtA thA, kA prayoga kiyA jAtA thA / 1 malayasundarI ko prApta samaraketu kA patra tADapatra para likho gayA thA - 15 samaraketu kI dvIpAntarayAtrA ke antargata tADapatra para likhI huI pustakoM kA varNana AyA hai / kAlidAsa ke samaya meM uttarI bhArata meM likhane ke lie bhojapatra kA pracAra thA, kintu bANa ke samaya meM tAlapatra para pustikAeM likhane kI prathA cala cukI thI / 7 dhanapAla ke samaya meM bhI asama pradeza kI ora bhojapatra kA pracAra thA, jaisAki kAmarUpa deza kI lauhitya nadI ke taTa para sthita skandhAvAra meM nivAsa karane vAle kamalagupta ke lekha se jJAta hotA hai / kamalagupta ne harivAhana ko bhojapatra para lekha likhA thA / harSacarita meM asama ke kumAra bhAskaravarmA ke upAyanoM meM agarU per3a kI chAla para likhI huyI pustakoM kA ullekha AyA hai / 1. gRhadhanaM ca kAMsyapAlikA sUtrakambalaprAyaM balAdhikRtadhAmanyabalAjanasya nyAsIkurvadbhiH - vahI, pR. 120 2. varNayukti dadhAnApi snigdhAMjanamanoharAm / nAtizleSaghanA zlAghAM kRrtilipirivAzrute / 3. nirantarairapi parasparAsparzibhiH - tilakamaMjarI, padya 16 vahI, pR. 109 4. vahI, pR. 108, 134, 196, 291, 338, 349 5. dRr3hataragranthisaMyatamatipRthulatADIpatrasaMcArita surekhAkSaralekham .. - vahI, pR. 6 vahI, pR 134 7. agravAla vAsudevazaraNa, harSacarita eka sAMskRtika adhyayana, pR, 52 8. ajarjaraM bhUrjalekham, - tilakamaMjarI, agravAla vAsudevazaraNa, harSacarita : eka sAMskRtika adhyayana, pR 52 9. 338 pR. 375 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI meM varNita sAmAjika va dhArmika sthiti lekhana ke lie syAhI ke atirikta dhAtu-drava gairika-rasa kastUrI drava prayukta kiyA jAtA thA / samaraketu ko prApta harivAhana kA lekha tADapatra para dhAtu-drava se likhA gayA thA, jise sunaharI dhUla sukhAyA gayA thA 12 lekhana ke lie lekhanI prayukta hotI thI jise varNikA kahate the / sone kI lekhanI kA ullekha kiyA gayA hai / 2 lekhanI ke abhAva meM nakhAgra se bhI patra likhane kA ullekha hai / eka anya prasaMga meM kapar3e meM gAMTha lagAkara usase lekha likhe jAne kA ullekha kiyA gayA hai / 4 227 patra - tilakamaMjarI meM patra - lekhana, patra - preSaNa tathA patra prApti kA aneka prasaMgoM meM ullekha hai 15 maMjIra nAmaka baMdIputra ko kAmadevAyatana meM AmravRkSa ke nIce tADapatra para likhita eka patra prApta huA thA, jo kisI kanyA dvArA apane premI ko likhA gayA prema patra thA / ise mRNAlasUtra se bAMdhA gayA thA, isake dono ora candanadrava kI vedikAkRti banI huI thI / yaha kasturI kI syAhI se likhA gayA thA / lekhaka ne apanA nAma sUcita nahIM kiyA thA / " anya patra kuzala samAcAra sUcaka haiM / inameM patra ke prArambha meM svasti tathA anta meM apanA nAma likhA jAtA thA. 17 pustakeM :- tilakamaMjarI meM do sthAnoM para pustakoM kA ullekha hai / samaraketu ne tAraka ko dvIpAntara vijaya se prApta tADIpatra para likhita pustakoM ko paMDitoM meM yogyatAnusAra bAMTa dene kA Adeza diyA thA / isase jJAta hotA hai ki yuddha meM jIte gaye deza se lUTakara lAI huI pustakeM paMDitoM meM unakI yogyatA ke anusAra bAMTa dI jAtI thI / samaraketu kI dvipAntara yAtrA ke prasaMga meM hI pustakoM kA maura ullekha hai / isa varNana se tatkAlIna hastalikhita granthoM ke rakharakhAva ke viSaya meM mahatvapUrNa 1. (ka) nUtane tADIpatrazakale nihitasAndradhAtudravAkSaroM yathA cAvacUrNitokSodIyasA svarNareNunika reNa.............. tilakamaMjarI, pR 196 (kha) gairikarasena.....surekhAkSaraM likhitvA.... vahI, pR. 349 2. jyeSThavaraNakA rUpajAtarUpasya, vahI, pR. 22 3. gairikarasena.... tADItarUdale karAGga ulinakhAgralekhanyA surekhAkSaraM likhitvA .... 4. pratyagralipinA divyapaTapallavagranthalekhena... --vahI, pR. 344 5. vahI, pR. 108, 173, 193, 196, 338, 349, 39, 6. vahI, pR. 108-109 7. pravitara avalokya pRSThe'sya labdhapratiSThAni kumAranAmAkSarANi vahI, pR. 193 prazastatADIpatra vinyastalocanale hRyalipivizeSANi piNDIkRtya paNDi - tebhyaH samastAni pustakaratnAni, tilakamaMjarI pR. 291 8. ... Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana jAnakArI prApta hotI hai / ye pustakeM bar3e bar3e kaThora tADapatroM para karNATaka lipi meM likhI gaI thii| inakI rakSA ke lie inheM donoM ora se bAMsa kI paTaliyoM se prAvRtta kiyA gayA thaa| inameM kAvya granthoM kI racanA kI gaI thii|| uparokta sUcanAoM se jJAta hotA hai ki dhanapAla ke samaya meM lekhana kalA kA samucita vikAsa ho cukA thaa| zastrAstra tilakamaMjarI meM vibhinna prasaMgoM meM aThAisa zasrAsroM kA ullekha pAyA hai jo nimnalikhita haiM (1) manuSa....tilakamaMjarI meM samaraketu tathA vajAyudha ke dhanuyuddha kA atyanta vizada varNana kiyA gayA hai, jo dhanapAla ke dhanurveda sambandhI sUkSma jJAna kA paricaya pradAna karatA hai / dhanurvidyA athavA dhanurveda kA ullekha kiyA gayA hai| samaraketu ne dhanurvidyA kA pUrNa abhyAsa kiyA thA / dhanapAla ne zleSa dvArA bANa ke lie prayukta mArgaNa, kAdamba, bANa tathA zilImukha zabdoM kI vyutpatti dI hai| dhanuSa calAne ke kArya ko sAyaka vyApAra, iSu-vyApAra kahA gayA hai| samaraketu itanI tIvratA se bANa calA rahA thA ki usakA dAhinA hAtha, eka sAtha tUNIra para guthAM huA, dhanuSa kI DorI para likhita, puMkhoM para jar3A huA tathA karNAnta para avatasita sA jAna par3atA thaa|' dhanurdhara ke prayatna lAghava kI isa kriyA ko khuralI kahA jAtA hai / tilakamaMjarI meM dhanurveda sambandhI nimnalikhita jAnakArI milatI hai: dhanuSa ke lie prayukta zabda(1) sAyaka-88, 89, 12, 92, 113, 104, 5, 92 1. ubhayato veNukarparAvaraNakRtarakSeSvasaMkIrNakharatADaparNakotkIrNakarNATAdilipaSu pustakeSu viralamavalokyAmAnasaMskRtAnuviddhasvadezabhASAnibaddhakAvyaprabandhAni vahI, pR 134 2. tilakamaMjarI, pR. 89-90 3. (ka) bhrUvibhramaimanmathamiva dhanurveda zikSayantI, -vahI, pR. 159 (kha) vahI, pR. 90 4. abhyastanikhadhanurvedam -vahI, pR. 114 5. vahI, pR. 89 6. vahI, pR. 88-99 7. ativegavyApto'sya tatra kSaNe prota iva tUNImukheSu, likhita iva mauryAm, utkIrNa iva pukheSa, avataMsita iva zravaNAnte tulyakAlamalakSyat / vahI, pR. 90 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI meM varNita sAmAjika va dhArmika sthiti 229 (2) sAyA-93 (3) patrI-246 * (4) iSu-5, 88 (5) hetiH-16, 65, 88 (6) dhanuH-6, 90, 210 (7) mArgaNa-12, 90, 104, 113 (8) cApa-13, 227 (9) kAmuka-17, 88, 90, 92 (10) zara-17, 86, 136, 212 (11) zilImukha-89, 93, 303 (12) vizikha -94 (13) kodanDa-236 (14) kAdamba-89.... .. (15) nArAca-83,87 guNa-bANa kI DorI 6, 88 jyA-bANa kI DorI 6, 87 morvI-bANa kI DorI 90 sandhAna-bANa ko dhanuSa kI DorI para car3hAnA 4 tUNIra, tUNI-bANa kA AdhAra patra 37, 90, 116, 200 dhAnuSka, dhanuSmAn, dhandI-dharnadhArI sainika 87, 88, 90 udgUrNahetiH-bANa chor3ane ke lie udyata sainika 88 AkarNAntAkRSTamuktAH-karNa paryanta khIMcakara bANa chor3anA 89 zakhya-dhanuSa kA lakSya 92 cApayaSTi-dhanurdaNDa 93 bANoM ke samUha kI bauchAra kA ullekha kiyA gayA hai| bANoM ko zilApaTTa para ghisakara tIkSNa kiyA jAtA thaa| (1) vajra-14, 122, 298, 348 1. avirala nirastazaranikarazIkarAsAraDAmaram...........tilakamaMjarI, pR. 86 2. nizAnamaNizilAphalakamiva kusumAsrapatriNAma. vahI, pR. 246 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana (2) -46, 35, 243, 240, 189, 121, 149, 138, 159, 168 azani - 133 nirdhAta 87 (3)-1, 12, 14, 38, 52, 47, 53, 84, 88, 91, 93, 92 226, 323, 370, 376 ( 4 ) karavAla - 57, 53, 93,403 (5) khaDga - 53, 85, 189, 198, 232 (6) af-15, 85, 91, 62, 114, 391, 361, 219, 341, 173 276 ( 7 ) taravAri - 15, 55, 102 (8) kartikA - 48, 52 ( 9 ) cakra - 1, 87, 88, 90, 114, 276, 370 ( 10 ) zakti - 4, 87, 136 (11)-85, 87, 91, 114, 324, 370 ( 12 ) paTTiza - 370 ( 13 ) gadA - 87, 114, 276 ( 14 ) maNDalAga - 206, 209 (15) krakaca - 212, 291, 350 ( 16 ) asidhenukA - 118, khaDgadhenukA 165, 243, 314 zastrikA - 134, 249, 307 kRpANikA 92, 325 choTI churI yA talavAra asidhenukA kahI jAtI thI / harSacarita meM padAtiyoM dvArA kamara meM kapar3e kI doharI peTI kI majabUta gAMTha lagAkara usameM asidhenukA ke khoMsane kA ullekha kiyA gayA hai / 3 ( 17 ) parazu - 5, 87, 307 (18) zUla - 298 ( 19 ) trizUla - 88 (20) fafa-53, 274, 307 (21) dAtra- 307 ( 22 ) kunta - 114, 173, 323 (23) Asa - 93 (24) kuddAla - 47 (25) kodaNDa - 123, 236 1. dviguNapaTTapaTTikAgADhAganthigrathitAsidhenunA -- bANabhaTTa harSacarita, pR. 21 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI meM varNita sAmAjika va dhArmika sthiti (26) kuThAra-83 (27) parazvagha-228 (28) aMkuza-92, 367 vAca tilakamaMjarI meM bIsa prakAra ke vibhinna vAdyoM kA ullekha AyA hai| vAdya ke lie vAditta vAdya tathA Atodya zabdoM kA prayoga huA hai| (1) bherI-86, 87, 138, 402 (2) veNu-57, 70, 180, 141, 227, 269, 372 (3) vINA-57, 70, 104, 141, 180, 183, 249, 269, 279, 227, 244, 372 (4) dundubhi-86, 218, 370 (5) zaMkha-370, 132, 141, 58, 67, 76, 360, 363 (6) jhallarI-76, 132, 141, 236, 264,360, 370 (7) paTaha-84, 85, 123, 132, 236, 264, 260, 41, 67, 76, 321,370 (8) paNava-132, 370 (9) DiNDima-367 (10) tUrya-74, 116, 123, 144, 147, 193, 217; 236, 263, ___264, 269 (11) DhakkA -86, 116 (12) muraja-57, 76, 141, 269 (13) mRdaMga--84, 104, 106, 34, 41, 67, 141, 227, 236, 264, 269 (14) kAMsyatAla-141 (15) kAhala-84, 86, 76, 199 (16) vipaMcI-183,70 (17) vallakI-41, 186, 260 (18) ghaNTA-84 (19) mardala-200 (20) karaTA-367 bartana, mazIneM tathA anya gRhopayogI vastue~ (1) paTalaka-72, 256 piTArI Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana (2) kutupa-124 ghI tela rakhane kA bartana (3) kASThapAtrI-124 lakar3I kA bartana (4) lohakarpara-124 lohe kI kar3AhI (5) galantikA-karUA 67 (6) kuTa-ghar3A 67 (7) prapikAkarpara-pyAU meM rakhA jAne vAlA bar3A mATa 67 (8) kaTAha-kar3AhI 197 (1) kAMsyapAtrikA-kAMse kA bartana 120 (10) karaNDaka-396 piTArI (11) sthAlI, sthAla-69, 72, 124, 197 (12) zrRMgAra-svarNa kA jalapAtra 22,63 (13) kalaza-71, 76,77,79.. (14) caTasa-jala pAtra 124 (15) iti-camar3e kA jala pAtra 62 (16) goNI-borI 117 (17) kaNThAla-117, 124 (18) manthanI-117 (19) zUrpa-124 (20) zarAva-77 sakorA (21) karaka-305 jalapAtra (22) patadgraha-pIkadAna 69 (23) maNi-darpaNa-72 (24) tAlavRnta-69, 77 (25) tAlakA:-tAlA 67 (26) tanikA-124 (27) kIla-124 (28) cullI-124, 200 (29) tulA-150 tarAjU (30) kSurapra-ghAsa kATane kA ausAra dhArmika sthiti dhArmika sampradAya tilakamaMjarI ke adhyayana se hameM tatkAlIna samaya meM pracalita vibhinna sampradAyoM ke viSaya meM vistRta jAnakArI milatI hai / isa adhyayana se jJAta hotA hai ki dazama Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI meM varNita sAmAjika va dhArmika sthiti tathA ekAdaza zatI meM sarvAdhika pracalita sampradAya jaina tathA zaiva the / inake atirikta vaiSNava dhAtubAdI, vaikhAnasa tathA naiSThika sampradAyoM ke ullekha bhI milate haiM / aba inakA vistAra se varNana kiyA jAyegA / jaina sampradAya 233 dhanapAla ne tilakamaMjarI kI racanA jaina dharma meM dIkSita hone ke pazcAt kI thI, ata eka prema kathA hote hue bhI tilakamaMjarI kI racanA jaina dharma va darzana kI pRSThabhUmi ko AdhAra banAkara kI gayI hai / prarambha meM hI dhanapAla ne saMketa de diyA hai ki jaina siddhAntoM meM kahI gayI kathAoM ke viSaya meM rAjA bhoja ke kutUhala ko zAMta karane ke lie usane isa kathA kI racanA kI / ataH vizuddha rUpa se dharma-kathA na hote hue bhI, jaina dharma ke pracAra va prasAra kA isakA lakSya spaSTa dRSTigocara hotA hai / tilakamaMjarI jaina dharma sambandhI nimnalikhita ullekha prApta hote haiM tIrthaMkara - tilakamaMjarI kA prArambha 'jina' kI stuti se kiyA gayA hai / 2 tatpazcAt nAbhirAjA ke putra AdinAtha nAmaka prathama tIrthaMkara kI stuti padyadvaya meM kI gayI hai | AdinAtha ke pautra nami vinami unake pArzva meM varNita kiye gaye haiM / prathama tIrthaMkara RSabhadeva the / dhanapAla ke samaya meM RSabhadeva priya tIrthaMkara / RSabhadeva ko trikAladarzI dharmatatva ke upadezaka saMsAra sAgara ke setu, catuvidha devasamUha ke upAsya, gaNadhara kevaliyoM meM zreSTha kahA gayA hai / RSabhadeva ke samavasaraNa kA ullekha kiyA gayA hai / " jaina zAstroM ke anusAra tIrthaMkara ko kevalajJAna hone ke pazcAt indra kubera ko AjJA dekara eka virATa sabhA maNDapa kA nirmANa karAtA hai, jisameM tIrthaMkara kA upadeza hotA hai| isI sabhA maNDapa ko samavasaraNa kaha jAtA hai / eka anya sthala para RSabhadeva kI mUrti kA sajIva varNana kiyA gayA hai / RSabhadeva ke pazcAt mahAvIra kI stuti kI gayI hai / eka anya prasaMga meM mahAvIra kI mUrti kA varNana hai / mahAvIra kI pakSa - paryanta maMgala-snAnAyAtrA manAye 1. tilakamajarI, padya 50 2. vahIM, padya, 2 3. tilakamaMjarI, padya 3, 4 4. vahI, pR. 39 5. vahI, pR. 1, 218, 226 6. vahI, pR. 216, 217 7. vahI, padya 6 8. vahI, pR. 275 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI eka sAMskRtika adhyayana jAne kA ullekha milatA hai / yaha yAtrotsava mahAvIra ke nirvANa divasa se prAraMbha kara kArtika mAsa kI paurNamAsI ko samApta hotA thA / " 234 RSabhadeva va mahAvIra ke atirikta ajitanAthAdi anya tIrthaMkaroM kI mUrtiyoM kA bhI ullekha AyA hai / # jaina maMdira - tilakamaMjarI meM aneka sthaloM para jaina mandiroM kA varNana hai, jinameM tIna mandira pramukha haiM / (1) ayodhyA ke samIpa zakrAvatAra nAmaka AdinAtha ke mandira kA varNana kiyA gayA hai / yaha AditIrtha ke nAma se prasiddha thA / (2) samaraketu dvArA harivAhana - anveSaNa ke prasaMga meM RSabhadeva ke hI dUsare mandira kA sajIva varNana kiyA gayA hai / isI mandira meM harivAhana ne padmAsana lagAte hue malayasundarI ko RSabhadeva kI pratimA ke sammukha baiThe dekhA thA 18 (3) tIsare sthala para ratnakUTa parvatastha mahAvIra ke mandira kA varNana hai, jahAM samaraketu tathA malayasundarI kA prathama samAgama huA thA / " inake atirikta samavasaraNa, parivrajyA, gaNadhara, kevalI, jIvAdi aneka jaina dharma se sambandhita pAribhASika zabdAvalI kA prayoga kiyA gayA hai / vaiSNava sampradAya eka parisaMkhyA alaMkAra ke prasaMga meM vaiSNava sampradAya kA ullekha kiyA gayA hai ki vaiSNavoM kA hI kRSNa ke mArga meM praveza thaa| isa ullekha ke atirikta vaiSNavoM ke AcAra-vicAra, granthoM, pUjAdi sambandhI koI jAnakArI nahIM milatI ataH tatkAlIna samaya meM vaiSNava sampradAya kI sthiti ke viSaya meM tilakamaMjarI se vizeSa sUcanA nahIM milatI / 1. vahI, pR. 157, 244, 265, 275 2... bhagavato mahAvIrajinavarasya nirvANa divasAtprabhRti... nisIthe mayA dRSTA ........ 3. jinAnAmajitAdInAmapratimazobhAH pratimAH 4. AditIrthatayA pRthivyAM prathitamatituGgazikharatoraNa siddhAyatanamagamat / 5. vahI, pR. 216-17 6. vahI, pR. 255 7. vahI, pR. 275 8. vaiSNavAnAM kRSNavartmani pravezaH kArtikamAsa paurNamAsIvahI, pR. 344 - vahI, pR. 226 prAkAraMzakrAvatAraM nAma -tilakamaMjarI, pR. 35 ....... vahI, pR. 12 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI meM varNita sAmAjika va dhArmika sthiti 235 zevasampradAya 'tilakamaMjarI meM eka zleSokti meM zaiva sampradAya kA ullekha hai, jisake dakSiNa tathA vAma do mArga kahe gaye haiN| yazastilaka meM bhI zava siddhAnta ke do mArga kahe gaye haiN| dakSiNa mArga sAmAnya jana ke liye thA tathA vAma mArma, bhoga tathA mokSa pradAna karAne vAlA tathA tAMtrikoM se sambandhita thA / dhanapAla ke samaya meM kadAcita vAma mArga adhika pracalita ho gayA thA, ataH usane preta sAdhanA karane vAle, dakSiNa se vAma mArga meM Akara parama ziva kI sAdhanA karane vAle zavoM kA ullekha kiyA hai| preta sAdhanA kA eka anya sthala para bhI ullekha hai| zaiva sampradAya ke cAra mata gyArahavIM sadI meM pracalita the- (1) zaiva siddhAnta ko mAnane vAle (2) pAzupata lakulIza (3) kApAlika tathA (4) kAlAmukha / ... dhanapAla ne karAla kriyAe karane vAle kAlAmukha tathA kApAlika zavoM kI bhayaMkara sAdhanAoM kA ullekha kiyA hai / vetAla ke varNana meM inakA ullekha hai| vetAla ne mantra sAdhakoM kI muNDamAlA pahanI thii| vaha kapAla meM se raktapAna kara rahA thaa| vaha vetAla sAdhanA karane vAle puruSa ke mAMsa ko kATa-kATa kara khA rahA thaa| usake lalATa para rakta kA paMcAgula cinha aMki tathA / isI prakAra kI eka anya bhayaMkara sAdhanA asura-vivara sAdhanA kA dhanapAla ne aneka prasaMgoM meM 1. pratipannadakSiNavAmamArgAgamaH paraM zivaM zaMsadibharabhipreta sAdhakaH zaiveriva.... tilakamaMjarI, pR. 198 99 2. * bhagavato hi bhargasyasakala jagadanugrahasargo dakSiNo vAmazcaH ___ somadeva, yazastilaka, pR. 251 3. (ka) tatralokasaMcaraNArtha dakSiNo mArgaH vahI pR. 206 (kha) bhuktimuktipradastu vAmamArgaH paramArtha vahI.pR. 208 4. tilakamaMjarI, pR. 198-99 kadAcit pretasAdhakasyeva naktacarAdhyAsitASubhUmiSu .. vahI, pR. 201 6. yAmunAcArya, AgamaprAmANya uddhRta Handiqui K.K. Yasastilaka and Indian Culture, p. 234 7. acirakhaNDitaM mantrasAdhakamuNDaM........galAvalambit, bibhrANam vahI, 47 8. vetAla sAdhakasya sAghitamutsarpatA....kIkazopadaMzam.... tilakamaMjarI,pR. 47 9. AbhoginA lalATasthalena........asRkpaMcAMgulam ........ vahI, pR. 48 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 tilakamaMjarI eka sAMskRtika adhyayana ullekha kiyA hai| asura kanyA ko prApta karane ke icchuka rasAtala meM praviSTa mithyA sAdhako ko vetAla apanI nakha rUpI kuddAlo se nikAlane kI koziza kara rahA thA / asura vivara sAdhanA karane vAle vAtika kahalAte the ghanapAla ne zmazAna bhUmi meM bhramaNa karane vAle vAtikoM ke samUha kA ullekha kiyA hai / vAtikoM ke TaMkoM dvArA pattharoM ke TuTane se bane hue prakRtrima zivAliMgoM kA ullekha kiyA gayA hai' bANa ke mitro meM se lohitAkSa asura vivara-vyasanI thA / / bANa ne bhI asura vivara sAdhanA karane vAle vAtikoM kA ullekha kiyA hai / asura-vivara sAdhanA meM, pAtAla meM gaDDA khodakara usameM utara jAtA thA tathA usameM vetAlasAdhA jAtA thaa| harSacarita meM mahAmAsa-vikraya jaisI bhayaMkara sAdhanA kA ullekha hai, jisameM sAdhaka zavamAMsa lekara zamazAna meM pherI lagAte hue bhUta-pizAca ko prasanna karate the yazastilaka meM apane zarIra ke mAMsa ko kATa-kATa kara becane vAle mahAvatiyoM kA ullekha pAyA hai| ghanapAla ne bhI mahAvrata kA ullekha kiyAhai / 10 vastutaH aisI bhayaMkara kriyAeM karane vAle hI mahAvratI kahalAte the tathA ye zaivoM ke kApA. lika sampradAya se sambandhita the / kSIrasvAmI ne apane pratIka nATaka prabodha candrodaya meM kApAlika sAdhu kA pUrNa citra khIMcA hai / bhavabhUti ne mAlatImAdhava ke aMka 5 meM kApAlika aghoraghaNTa kA varNana kiyA hai / DA0 hAndIkI ne kApAlika sampradAya kA vistRta varNana kiyA hai|11 kApAlika sampradAya kA sAdhu karNikA, 1. (ka) praviSTArUNAlokastokataralitadvArapAlavetAleSvasuradevatArcanArambha . pizunamapUrvasaurabhaM divyakusuma ghUpAmodamudgiratsu vivareSu . vahI, pR. 151 (kha) vivikSusidvavikSiptavali zabalitAsuravivaraH.... vahI pR. 235 (ga) udghATitasamagrAsuravivarevaH vilAsinIbhavanaH .... vahI, pR 260 kararUhakuddAlarasurakanyArirasayA rasAtalagatAnalIkasAdhakAn.... vahI, pR.47 anekavAtikabhramaNalagna........ - vahI, pR. 46 vAtikakuTTA kTaMkazakalitAkRtrimazivalige ___ vahI, pR. 235 bANabhaTTa harSacarita, pR 20 6. vahI, pR. 97 103 __ vahI, pR. 58 8. bANabhaTTa harSacarita, pR. 58 9. mahAvratikavIrakrayavikrIyamANasvavarlanavallUram somadeva, yazastilaka pR. 49 10. napratipannaM mahAvratam, tilakamaMjarI pR, 316 11. Handiqui K.K; Yasastilaka and Indian Culture p. 356-57. 5. na Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI meM varNita sAmAjika va dhArmika sthiti 237 rUcaka kuNDala, zikhAmaNi, bhasma aura yajJopavIta ina chaH mudrAmoM tathA kapAla aura khaTavAMka ina do upamudrAoM kA vizeSajJa hotA hai| ghAtuvAdI tilakamaMjarI meM ghAtuvAdiyoM kA do sthAnoM para ullekha mAyA hai / / pAre se sonA banAne kI kriyA ko ghAtuvAda kahA jAtA thaa| isa vidyA ke jJAtAko dhAtuvAdika kahate the / vatADhya parvata kI aTavI ke varNana meM inake dvArA poSaSiyoM ke vibhinna prayoga evaM siddhiyoM kA ullekha kiyA gayA hai| harSacarita meM bhI kArandhamI yA dhAtuvAdI logoM kA varNana AyA hai / ye loga nAgArjuna ko apanA gurU mAnakara auSadhiyoM se hone vAlI aneka prakAra kI siddhiyoM aura camatkAroM ko darzana kA rUpa de rahe the / bAda meM yahI mata rasendra darzana ke nAma se prasiddha huA / bANa ke mitroM meM vihaMgama nAmaka dhAtuvAdI thA / kAdambarI meM anAr3I dhAtubAdikoM kA ullekha hai, jinheM kuvAdika kahA gayA haiM dhanapAla ne dhAtuvAdiyoM kA zaivoM se sambandhita honA sUcita kiyA hai| tilakamaMjarI meM dhAtuvAdiyoM ke lie bhI vAtika zabda kA prayoga huA hai / vAtikoM dvArA pattharoM ke kUTane me nirmita akRtrima zivaliMgoM kA varNana AyA hai| isI prakAra yuddha ke prasaMga meM zleSa dvArA pAre ko naSTa karane vAle vAtikoM kA ullekha kiyA gayA hai / DA. hAndIkI ne bhI isI tathya kI puSTi kI hai ki kApAlika mantravidyA dhAtuvAda tathA rasAyanAdi meM siddhi prApta karate the para yaha anivArya nahIM thA ki 1. karNikArUcaka cava kuNDalaM ca zikhAmaNima / bhasma yajJopavItaM camudrASaTkaM pracakSate / kapAlamatha khaTvAMgamupamude prakIrtite / .. somadeva yazastilaka udghata Ibid. 356 2. (ka) rasasidvivadagdhyadhAtuvAdikasya, tilakamaMjarI pR .22 (kha) svarNAcUNavikIrNabhasma puMjakavyajyamAnanarendadhAtuvAdakriyaH....... vahI pR. 235 3. uddhRta DA. vAsudevazaraNa agravAla harSacarita ; eka sAMskRtika adhyayana. pR. 196 4. vahI. pR. 30 5. vahI, kAdambarI : eka sAMskRtika adhyayana, pR. 235 6. tilakamaMjarI, pR. 235 .7 kacit vAtikA iva sUtamAraNodyatAH, vahI, pR 89 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI eka sAMskRtika adhyayana sabhI mantravAdI. cAtuvAdI Adi kApAlika hoM / ataH dhAtuvAdiyoM kA apanA alaga sampradAya thA / vaikhAnasa 238 tilakamaMjarI meM vaikhAnasoM kA tIna sthAnoM para ullekha AyA hai / harivAhana malayasundarI se prazna karatA hai ki vaha prasiddha vaikhAnasa AzramoM ko chor3akara zUnya vana meM sthita jinAyatana meM kyoM raha rahI hai ? prabhAtakAla meM Azrama kI parNazAlAoM meM vRddha vaikhAnasoM dvArA gaMgAstota kA pATha kiye jAne kA varNana hai 3 malayasundarI ko zAntAtapa kulapati ke prazAntavairAzrama nAmaka vaikhAnasAzrama meM bhejA gayA thA, vaikhAnasa una sAdhuoM ke lie prayukta hotA thA jo gRhastha jIvana ke bAda tapovana meM vAnaprasthAzrama vyatIta karate the, jisameM striyA~ bhI unake sAtha rahatI thI / uttararAmacarita meM rAjadharma kA pAlana karane vAle tapovana meM vRkSoM ke nIce rahane vAle vRddha gRhasthoM ko vaikhAnasa kahA gayA hai / sampradAyoM ke varNana meM vaikhAnasa sAdhuyoM kA nirdeza diyA gayA hai| harSacarita meM vaiSNava dharma ko mAnane vAle vaikhAnasa sAdhuoM kA ullekha hai, 17 kintu tilakamaMjarI meM vaidika dharma ko mAnane vAle vaikhAnasa sAdhuoM kA ullekha haiM / kulapati zAntatapa ke prazAntavaira vaikhAnasAzrama meM prAtaHkAla meM hI yajJa ke dhue~ ko durdina samajhakara Azrama kA mayUra harSa se kekAra va karatA thA / isa zrAzrama meM malayasundarI ke harSacarita meM 22 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Handiqui. K K. Yasastilaka and India Culture, P.357 kena hetunA vihAya vikhyAtAni vaikhAnasAzramapadAni nirjanAraNyavAsinI zUnyametajjiyatanamadhivasasi.... tilakamaMjarI, pR. 258 kSIranidreNa nikaTadumakulAyazAyinA zukakulena vAra:vAramAvedyamAnavismRtakramAriNa prAkramyanta paThitumAzramoTajaniNNaivRddhavaikhAnasaH prAbhAtikAni gaMgAstotra gItakAni / vahI, pR. 358 tilakamaMjarI, pR' 329 etAni tAni girinirjhariNItaTe vaikhAnasAzri tatarUriNa tapovanAni yeSvAtitheyaparamAH zamino bhajanti nIvAramuSTipacanA gRhaNI gRhANi / bhavabhUti, uttararAmacarita 1 / 25 agravAla : vAsudevazaraNa, harSacarita : eka sAMskRtika adhyayana, pR. 111 vahI, pR. 195 prAtaH prAravekSya homahutamugdhUmyAmahAdurdina hRSTasyAzrama barhiNasya rasitairAyAmimistrA sitAH / tilakajamaMrI, pR. 329 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI meM vagita sAmAjika va dhArmika sthiti 239 kriyA-kalApoM kA vistRta vivaraNa diyA gayA hai| aise mAyanoM meM muni-patniyoM ke atirikta kisI kAraNavaza muni-vrata dhAraNa karanevAlI myAeM bhI rahA karatI thii| TIkA ke anusAra 10,000 muniyoM kA pAlanapoSaNa tathA adhyApana karane vAle brahmarSi ko kulapati kahA jAtA thaa| naiSThika meghavAhanane lakSsI kI ArAdhanA karate hue naiSThika dharma kA pAlana kiyA thA ye brahmacarya kA pAlana karate the tathA apane vrata ke sUcaka cinhoM ko dhAraNa karate the ye cinha jaTA, ajina, valkala, mekhalA, daMDa, akSavalayAdi the inheM varNI bhI kahA jAtA thA 4 bhAravi ne varNiliMgI brahmacArI vanecara kA ullekha kiyA hai| tilakamaMjarI meM ajina, jaTAdi tApasa veSa ko dhAraNa kara tapasyA karane vAle vidyAdharoM kA ullekha haiM / / vibhinna vrata tathA tapa ina sampradAyoM ke atirikta vaitADhya parvata kI aTavI ke prasaMga meM vibhinna vidyAdharoM dvArA apane-apane AcaryoM se upadiSTa vividha vratoM evaM tapoM ke anuSThAna kA varNana kiyA gayA hai, jo tatkAlIna dhArmika sthiti para prakAza DAlatA hai|' ye vidyAdhara vibhinna siddhiyoM kI prApti ke lie vana meM tapasyA kara rahe the, koI nadI ke taTa para nivAsa kara rahA thA, koI parvata kI guphA meM koI latA gRha meM to koI ghAsa phUsa kI jhopar3I banA kara raha rahe the| isa prakAra eka-eka dhArmika, ne 1. vahI, pR. 330-31 2. munInAM dazasAhasra yo'nnapAnAdipoSaNAt / adhyApayati vipraNiraso kulapatiH smRtaH / / ___ tilakamaMjarI, parAga TIkA bhAga 3, pR. 68 3. prapinnaiSThikocitakriyo....... tilakamaMjarI pR 36 4. agravAla vAsudevazaraNa, harSacaritra : eka sAMskRtika adhyayana, pR.107 5. bhAravi, kirAtArjunIyama, 1/1 6. kazcit............ vighRtAjinaTAkalApastA pasAkalpa .......... tilakamaMjarI pR. 236 vahI, pR. 336 8. vahI, pR. 235-236 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana vibhinna nijharoM prapAtoM evaM zUnya pAyatanoM meM apanA-apanA nivAsa banA liyA thaa| una vibhinna tapoM va vratoM kA nIce vivaraNa diyA jAtA hai pAhAratyAga- kucha vidyAdharoM ne AhAra kA tyAga kara diyA thaa| harSacarita meM bhI 22 sampradAyoM ke varNana meM nirAhAra rahakara prAyopavezana dvArA zarIra tyAgane vAle athavA lambe-lambe upavAsa karane vAle jaina sAdhuoM kA saMketa diyA gayA hai / ataH yahAM nizcita rUpa se jaina sAdhuoM kI ora saMketa hai / annatyAga-kucha vidyAdhara annatyAga kara kevala phalamUla kA AhAra lene lage (phalamUlAhAraH pR. 236) paMcAgni-tApana- kucha vidyAdhara paMcAgni tApa ke anuSThAna meM laga gaye (paMcatapaH sAdhanavidhAnasaMlagnaH pR. 236) kAlidAsa ne kumArasambhava meM pArvatI kI paMcAgni tapasyA kA varNana kiyA hai| isameM apane cAroM ora agni jalAkara paMcama agni sUrya kI ora ekaTaka dekhA jAtA thaa| harSacarita meM bhI paMcAgni sAdhanA kA saMketa diyA gayA hai / udakavAsa-kucha vidyAghara AkaNTha jala meM DUbakara tapasyA kara rahe the (aaknntthmudkmgnshc)| zIta Rtu kI rAtriyoM meM jala meM khar3e hokara tapasyA karane vAlI pArvatI kA kAlidAsa ne varNana kiyA hai / dhUmapAna- kucha vidyAdhara nIce kI ora muMha karake dhUmapAna kara rahe the (prArabdhadhUmapAnASomukhazca, pR 236) sUrya kI ora TakaTakI lagAkara dekhanA- kucha vidyAdhara Upara kI ora mukha karake sUrya ke bimba ko TakaTakI lagAkara dekha rahe the / sUrya kI ora ekaTaka dekhatI huI pArvatI kA kumArasambhava meM varNana kiyA gayA hai / / 1. ekaMkadhArmikAdhyuSitanirjharaprapAtAsannazUnyasiddhAyatanaH.... -tilakamaMjarI, pR. 235 2. phalamUlaprAyAhAraH, vahI, pR. 236 3. agravAla, vAsudevazaraNa harSacarita: eka sAMskRtika adhyayana, pR. 108 4. kAlidAsa, kumArasambhavat 5/20 agravAla, vAsudevazaraNa; harSacaritaH eka sAMskRtika adhyayana, pR. 108 6. kAlidAsa, kumArasambhavat 5/26 7. ... vijitya netrapratighAtinI prabhAmananyadRSTiH savittAramaikSat / kAlidAsa kumArasambhavam, pR. 5/20 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI meM varNita sAmAjika va dhArmika sthiti 241 japa-kucha vidyAdhara mantroM ke pApa, meM saMlagna zre pUDaca pR. 236 / mauna-vrata- kucha vidyAdharoM ne mauna vrata dhAraNa kara liyA thA (pAMcayamaH pR. 236) yahA~ nizcita rUpa se jaina sAdhuoM kA saMketa hai| kalpasUtra meM mAmnAya ke anusAra tatva ko jAnakara usI kA eka mAtra dhyAna karane kArokovAcaMyama kahA gayA hai , na ki pazu kI taraha mauna rahane vAle ko|| . . kanda-mUla tyAga- kucha vidyAdharoM ne kanda-mUla tor3anA tyAga diyA thaa| (zcidakandamUloddhAribhi:236) yahA~ bhI jaina dhArmika sAdhuoM kA hI saMketa hai| balAvaNAhana- kucha vidyAdharoM ne vAyu tathA Atapa dUSita jala meM samAdhi le lI thI (avagADhavAtAtapopahatavAribhiH) tApasa veSa dhAraNa - kucha vidyAdharoM ne ajina tathA jaTAdi rUpa tapasvI veSa dhAraNa kara liyA thaa| isa prakAra ke tapasvI naiSThika dharma ko mAnane vAle tathA varNI kahalAte the / harSacarita tathA kAdambarI meM bhI inakA ullekha kiyA gayA hai / hisA-tyAga- kucha vidyAdhara hAtha meM dhanuSa lekara bhI jIvoM kI hatyA nahIM kara rahe the (kazciduddaNDakodaNDapANibhiH prANivirAsanoparataHpR. 236) kucha vidyAdhara preyasiyoM ke nikaTa rahane para bhI saMbhoga-sukha se virata the (antikasvapreyasIbhiH saMbhogasukhaparAGgamakha:- 236) / ise prasidhArAvrata kahA jAtA hai| cAndrAyaNa-vrata- malayasundarI samaraketu se samAgama kI pratIkSA meM candrAyaNAdi vratoM dvArA apane zarIra ko kSINatara banA detI hai / vaha zAka, phala mUlAdi vanyAhAra hI grahaNa karatI hai, vaha bhI atithiyoM kA ucchiSTa mAtra hii| * isa prakAra tilakamaMjarI meM 14 prakAra ke vibhinna tapoM tathA vratoM kA ullekha AyA hai| dhArmika va sAmAjika mAnyatAeM, aMdhavizvAsa, zakuna-apazakuna zakuna- bhAratIya samAja meM yaha mAnyatA hai ki prakRti AgAmI zubha athavA 1. yo'vagamya yathAmnAyaM tattvaM tattvakabhAvanaH / vAcayaMmaH saH vijJeyo na maunI pazuvannaraH / / -kalpasUtra 44/867 2. vighRtAjinajaTAkalApastApasAkalpa kalayadbhiH , tilakamaMjarI, pR. 236 3. samArabdhopavAsakRcchcAndrAyaNAdivividhavratavidhi....zAkaphalamUlAdibhiH sAdaramuparacantI tadupana tazeSeNa vanyAnnena viralaviralAtmadeha vartayantI / -vahI, pR. 345 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 - tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana prazubha ghaTanA kA pUrvAbhAsa manuSya ko kucha viziSTa saMketoM dvArA karA detI hai , jise zubha zakuna kahate haiN| kucha viziSTa saMketa zubha-sUcaka mAne jAte haiM tathA anya azubha-sUcaka / zubha-zakuna-tilakamaMjarI meM vibhinna sthaloM para nimnalikhita zubha zakuna mAne gaye haiM 1. puruSa kI dAyIM AMkha tathA adharapuTa kA spandana / 2. puruSa kI dAyIM bhujA kA phar3akanA 3. vAyu kA dakSiNa kI ora se bahanA 4. vAma nAsikA kA zvAsa bolanA / 5. zugAla kA dAyIM ora se bAyIM ora jAnA / / apazakuna-(1) puruSa kI bAyIM prAMkha phar3akanA azubha sUcaka mAnA jAtA thaa| tilaka maMjarI kA patra milane para harivAhana kI bAyIM AMkha phar3akane lgii| (2) strI ke lie dakSiNAkSi spandana apazakuna mAnA gayA thaa|' (3) mRga kA vAma bhAga se nikalanA prayANa ke lie azubha mAnA jAtA thaa| anya mAnyatAeM tilakamaMjarI kAlIna samAja meM loga punarjanama meM vizvAsa rakhate the| pUrvajanmoM meM kRta karmoM ke karmodaya kI apekSA se rahita kAraNa phala utpatti meM asamartha 1 (ka) spanditAdharapuTamacirabhAvinamAnandamiva me nivedayAmAsa dakSiNaM cakSuH / . -tilakamaMjarI, pR. 144 (kha) pratikSaNaM ca sphuratA dakSiNena cakSuSA....- . vahI, pR. 210 2. (ka) spandamAnena tatkSaNaM dakSiNena bhujadaNDena vyaMjitArabdhakAryasiddhiH... -vahI, pR. 198 (kha) pratikSaNaM ca sphuratA dakSiNena cakSuSA bhujazikhareNa.... -vahI, pR. 210 3. pRSThato dakSiNapavanena.... -vahI, pR. 198 4. purato vA vAmanAsikApuTazvasanena.... --vahI, pR. 198 5. pratipannadakSiNavAmamArgAgamaH paraM zivaM zaMsamiramipretasAdhaka: zaivairiva pade pade pradhAnazakunariva........ --vahI, pR. 198-99 6. ahaM tu tatkSaNopajAtavAmAkSispandanena.... -tilakamaMjarI, pR. 396 7. muharmuhuH kampate dakSiNAkSiH / _ --vahI, pR. 413 8. vAmacAriNyatra mArgamRga ivAdhvagAnadhigacchanti vAMchitAni / --vahI, pR. 112 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI meM varNita sAmAjika va dhArmika sthiti 243 haiM. aisI mAnyatA thii| aisI dhAraNA thI ki vividha karmoM se baMdhe hue jIvoM kA aneka janmAntaroM meM sambandha hone ke kAraNa apane bandhuoM, mitroM se nAnA prakAra se punaH punaH sambandha hotA hai| yaha mAnyatA thI ki pUtra hIna vyakti put nAmaka naraka meM jAtA hai / putra prApti ke lie vibhinna upAya kiye jAte haiM / .. logoM kA tantra-mantra auSadhiyoM, bhUta-preta meM vizvAsa thA / ihaloka tathA paraloka meM janatA kA vizvAsa thA tathA dhArmika kRtya pAralaukika sukha kI prApti ke lie kie jAte the| gurUjanoM ke nAma meM bahuvacana kA prayoga karane kA pracalana thaa| zubha kArya ke lie prasthAna karate samaya pUrva dizA kI ora mukha karake baiThA jAtA thA / prasthAna se pUrva saptacchada ke pattoM ke DATa se baMda mukha vAle cAMdI ke pUrNa-kumbha ko praNAma kiyA jAtA thaa| vAravilAsiniyAM svarNapAtroM meM dahI-puSpa, dUrvA, akSatAdi mAMgalika vastueM rakhakara avatAramakamaMgala karatI thii| apratiratha maMtroM kA jApa karatA huprA purohita Age-Age calatA tathA usake pIche anya dvija anusaraNa karate / zizu-janma ke samaya bhI aneka prakAra ke mAMgalika kArya kiye jAte the jinakA anyatra varNana kiyA jAyegA / - prasannatA ke avasara para mitroM se balapUrvaka chInakara vastra bAbhUSaNAdi le lie jAte the, ise pUrNapAtra kahate the / 10 samaraketu tathA harivAhana ke samAgama para 1. samagrANyapi kAraNAni na prAgjanitakarmodayakSaNanirapekSANI phalamupanayanti ___-vahI, pR. 20 2. sambhavanti ca bhavArNave vividhakarmavazavartinAM jantUnAmanekazo janmAntarajAta5. sambandharbandhubhiH suhRdabhirarthazca nAnAvidhaiH sArdhamabAdhitAH punaste sambandhAH / --vahI, pR. 44 3. * AtmAnaM tAyasva punAmno nArakAt, --vahI, pR. 21 4. vahI, pR. 64-65 5. vahI, pR. 311, 64. 65, 51 6. vahI, pR. 42 7. bahuvacanaprayogaH pUjyanAmasu na paraprayojanAMgIkaraNeSu,-tilakamaMjarI, pR. 260 8... vahI, pR. 115 9. vahI, pR 115 10. utsaveSusuhRdmiryada balAdAkRSya gRhayate vastramAlyAdi tat pUrNapAtram / . -tilakamaMjarI, parAga TIkA, bhAga 3, pR. 123 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana vanalatAeM samaraketu ke uttarIya ko bAra-bAra khIMcakara mAnoM pUrNapAna kA Agraha kara rahI thii| harivAhana ke janmotsava para antaH pura kI vAravilAsinIyAM pUrNapAna grahaNa karane ke lie rAjA ke pAsa gyiiN| vana-vidhi- kisI zoka-samAcAra ke milane para striyAM sira tathA vakSaH sthala ko hAtha se pITa-pITa kara rotI thiiN| malayasundarI dvArA azoka vRkSa se phaMdA lagAkara laTaka jAne para bandhusundarI donoM hAthoM se sira tathA chAtI pITa-pITa kara rone lagI, jisase usakI aMguliyoM se rakta bahane lagA tathA gale ke hAra ke motI AMsuoM ke sAtha-sAtha TUTa-TUTa kara girane lge| isI prakAra harivAhana kA samAcAra na milane para striyAM sira pITa-pITa kara rone lgii| zoka samAcAra ke zravaNa para puruSa sira sahita samasta zarIra ko uttarIya se r3hakakara vilApa karate the / madamatta hAthI dvArA harivAhana kA apaharaNa kara liye jAne para samaraketu ne isI prakAra vilApa kiyA thA / ... mAtmahatyA ke upAya- asahya duHkha se chuTakArA prApta karane ke lie tilakamaMjarI meM cAra prakAra se jIvana kA anta karane kA ullekha hai / zastra dvArA viSa dvArA, vRkSa kI TahanI se phaMdA lagAkara tathA prayopavezana karma dvArA / malayasundarI ne tIna bAra AtmahatyA karane kA prayAsa kiyA thA, kiMpAka nAmaka viSalA phala khAkara, samadra meM kadakara, tathA phaMdA lagAkara / prAyopavezana nirAhAra rahakara zarIra tyAgane ko kahate the| harSacarita meM bhI nirAhAra rahakara prAyopavezana ke dvArA zarIra tyAgane vAle jaina sAdhuoM kA ullekha kiyA gayA hai / yazastilaka meM bhI prAyopavezana kA ullekha hai|' harSacarita meM bhRgu-patana, kAzI-karavaTa, karISAgni-dahana tathA samudra meM Atmavilaya ina cAra upAyoM kA ullekha hai| tilakamaMjarI meM bhI gandharvaka dvArA 1. pUrNapAtrasaMbhAvanayeva vAraMvAramavalambyamAna.... vahI, pR. 231 2. vahI, pR. 76 3. tilakamaMjarI, pR. 309, 193 4. vahI, pR. 190 5. zastreNa vA viSeNa vA vRkSazAkhodvandhanena vA prAyopavezanakarmaNA vA jIvitaM mucati / -vahI, pR. 327 6. agravAla vAsudevazaraNa, harSacaritaH eka sAMskRtika adhyayana, pR. 108 7. jaina, gokulacandra, yazastilaka kA sAMskRtika adhyayana, pR. 323 8. agravAla vAsudevazaraNa harSacaritaH eka sAMskRtika adhyayana, pR. 107 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaMjarI meM vaNita sAmAjika va dhArmika sthiti 245 sArva-kAmika prapAta se girakara AtmahatyA karane ke prayAsa kA ullekha kiyA gayA hai| prastuta adhyAya meM tilakamaMjarI se prApta sUcanAoM ke AdhAra para hamane tatkAlIna sAmAjika va dhArmika sthiti kA sarvekSaNa kiyaa| hamane dekhA ki tatkAlIna samAja cAra varNoM se suvibhakta thA tathA isa varNavyavasthA kI sthApanA va rakSA rAjA svayaM karatA thA / cAra varNo ke atirikta anya vyAvasAyika jAtiyAM bhI pUrNa vikasita ho cukI thiiN| varNa vyavasthA ke sAtha-sAtha Azrama vyavasthA kA bhI pUrNa rUpa se pAlana kiyA jAtA thaa| parivAroM meM saMyukta praNAlI pracalita thI, jo parivAra ke choTe aura bar3e sadasyoM meM paraspara sammAna kI bhAvanA para AdhArita thii| striyoM kA sthAna bahuta sammAnajanaka thA / sambhrAnta parivAroM meM striyoM ko ucca zikSA pradAna kI jAtI thii| kRSi va vyApAra bahuta unnatAvasthA meM the| dvIpAntaroM taka samudra se vyApAra hotA thaa| dhanapAla svayaM jaina the, ataH tilakamaMjarI se jaina dharma ke AcAra-vicAra tathA siddhAntoM kI vistRta jAnakArI milatI hai jaina-dharma ke atirikta yadyapi zaiva vaiSNavAdi dharmoM kI sthiti ke bhI ullekha milate haiM, kintu pramukhatayA jaina dharma ke hI siddhAntoM kA pratipAdana isakA uddezya hai| 1. tilakamaMjarI, pR. 418 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra aMta meM tilakamaMjarI ke upayukta adhyAya se yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki prastuta zodha-prabandha kI pramukha upalabdhiyAM nimnalikhita haiM (1) dazama zatI ke uttarArdha tathA ekAdaza zatI ke pUvArdha ke prasiddha jaina kavi dhanapAla ne tilakamaMjarI kathA kI racanA karake saMskRta gadya kaviyoM meM apanA viziSTa sthAna banA liyA hai| inhoMne sIyaka, sindhurAja, muMja tathA bhoja kI sabhA ko vibhUSita kiyA tathA 'sarasvatI' virUda prApta kiyA / tilakamaMjarI ke atirikta RSabhapaMcAzikA, pAiyalacchInAmamAlA, vIrastuti Adi inakI anya racanAeM haiM / (2) tilakamaMjarI rAjakumAra harivAhana tathA vidyAdharI tilakamaMjarI kI prema-kathA hai / dhanapAla ne eka atyanta sarala va sIdhe-sAdhe kathAnaka ko tatkAlIna yuga pracalita rUr3hiyoM yathA, purnajanma, devayoni evaM manuSya yoni ke vyaktiyoM kA paraspara samAgama, zrApa, divya AbhUSaNa, AkAza meM ur3anA, apaharaNa, AtmahatyA Adi ke AdhAra para vibhinna kathA - mor3oM meM prastuta karake atyanta nATakIya tathA rocaka banA diyA hai / ( 3 ) yadyapi isa kathA kA mUla srota jJAta nahIM ho sakA, tathApi dhanapAla ke 'jinAgabhoktA :' isa saMketa se yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki yaha kathAnaka jaina AgamoM meM kahI gayI kathAoM se grahaNa kiyA gayA hai / tilakamaMjarI kathA kI racanA jaina dharma va usake siddhAntoM kI pRSThabhUmi para kI gayI hai / (4) tilakamaMjarI ke kartA dhanapAla bahumukhI prajJA ke ghanI kavi the / yaha grantha unake zAstrIya jJAna tathA vyutpatti kA pratyakSa pramANa hai / dhanapAla veda-vedAMga, paurANika sAhitya, vibhinna dArzanika siddhAnta tathA dharmazAstra, Ayurveda, gaNita, saMgIta, citrakalA sAmudrikazAstra, sAhityazAstra, arthazAstra, kAmazAstra, nATyazAstrAdi vibhinna zAstroM meM pUrNataH niSNAta the / (5) tilakamaMjarI kI garaNanA gadyakAvya kI kathA tathA AkhyAyikA ina do vidyAnoM meM se kathA-vidyA ke antargata hotI hai / isakA kathAnaka kavi-kalpanA Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 247 se prasUta hai| yaha kAvya saMskRta gadya-kAvya ke alpa-zeSa durlabha granthoM ke antargata hone se atyanta mahatvapUrNa hai / yaha graMtha prati prAMjala, ojasvI, bhAvapUrNa bhASA tathA choTe-choTe samAsoM se yukta lalita vedI rIti meM racA gayA hai| prasaMgAnukUla pAMcAlI va goDI rIti kA bhI prayoga kiyA gayA hai| manohara prasaMgAnukUla pralaMkAra-yojanA se isake kalevara kA zRMgAra kiyA gayA hai| sarvatra manohara anuprAsa yamakAdi zabdAlaMkAroM ke sAtha upamA, utprekSAdi arthAlaMkAroM kA ucita samanvaya isakI viziSTatA hai / pramukha rasa zRMgAra hote hue sabhI samasta nava-rasoM kA paripAka isameM parilakSita hotA hai / (6) tatkAlIna sAMskRtika dRSTi se tilakamaMjarI eka atyanta mahatvapUrNa grantha hai| dazama-ekAdaza zatI kI saMskRti ke adhyayana hetu tilakamaMjarI koSa kA kAma karatI hai| isameM tatkAlIna rAjAoM ke manovinoda, vastra tathA vezabhUSA, sabhI prakAra ke AbhUSaNa tathA prasAdhanoM kA vistRta varNana haiN| (7) tilakamaMjarI meM tatkAlIna sAmAjika va dhArmika sthiti pratibimbita hotI hai| tatkAlIna samAja meM varNa tathA Azrama kI vidhivat vyavasthA kI jAto thI, saMyukta parivAra praNAlI pracalita thI, striyoM kI sthiti sammAnajanaka thii| kRSi va vyApAra bahuta unnatAvasthA meM the| dvIpAntaroM taka samudra se vyApAra kiyA jAtA thaa| (8) tilakamaMjarI se jaina dharma ke AcAra-vicAra tathA siddhAntoM kI vistRta jAnakArI milatI hai| jaina dharma ke atirikta, zaiva tathA vaiSNavAdi dharmoM kI sthiti ke bhI ullekha milate haiN| - - - Page #258 -------------------------------------------------------------------------- Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka-grantha-sUcI 1. agravAla, vAsudevazaraNa : harSacarita : eka sAMskRtika adhyayana, bihAra-rASTrabhASA-pariSad, paTanA, 1964 : kAdambarI : eka sAMskRtika adhyayana, caukhambA vidyAbhavana, vArANasI 1, 2. agravAla, vAsudevazaraNa 1970 3. Altekar, A. S. 4. Anandavardhana 5. IzvarakRSNa 6. udbhaTa 7. upAdhyAya, baladeva The Position of Women in Hindu Civilization, Moti Lal Banarsi das, 1956. : dhvanyAloka (sa.) DA0 nagendra, vArANasI, 1962 : sAMkhyakArikA (sa.) vindhyezvarI prasAda dvivedI, caukhambA saMskRta sIrIja, vArANasI, 1968 alaMkArasArasaMgraha, nirNayasAgara presa, bambaI, 1915 : saMskRta sAhitya kA itihAsa, vArANasI, 1968 : Food and Drinks in Ancient India, Munshiram Manohar Lal, Delhi, 1961. Tilakamanjarisara of Pallipala Dhanapala, Ahmedabad, 1969 :: History of Dharmasastra, Voll. II Part I, B.O.R.I, Poona, 1941. : History of Sanskrit Poetics, Moti Lal Banarsidas, 1971. 8. Om Prakash 9. Kansara, N.M. 10. Kane, P.V. 11. Kane, P.v. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana 12. kAlidAsa kumArasambhavam (sa ) upendranArAyaNa mizra, rAmanArAyaNa lAla benI prasAda, ilAhAbAda-2, 1961 13. kAlidAma abhijJAnazAkuntalam (sa.) DA0 kapiladeva dvivedI, ilAhAbAda-2, 1969 14. Keith, A.B. : History of Classical Sanskrit Literature, London, 1923. 15. Keith A.B. : saMskRta sAhitya kA itihAsa, (anu0) maMgaladeva zAstrI, 1967 16. Krishnamachariar M. : A History of Classical Sanskrit Literature, Madras, 1937. 17. kSemendra : aucitya-vicAracarcA, cokhambA saMskRta sIrIja, banArasa, 1933 18. mizra, kezava tarkabhASA, caukhambA saMskRta sIrIja, vArANasI 1, 1967 19. kApar3iyA, hIrAlAla : prAkRta bhASA ane sAhitya, 1940 rasikadAsa 20. kApar3iyA, hIrAlAla : jaina saMskRta sAhityano itihAsa, bhAga rasikadAsa 1, 2, bar3audA, 1957 21. Ganguli, D. C. : History of Paramara Dynasty, Dacca, 1933. 22. caudharI, gulAbacandra : jaina sAhitya kA vRhad itihAsa, bhAga 6 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna vArANasI-5, 1973 23. gautamamuni : nyAyadarzana, caukhambA saMskRta sIrIja, banArasa, 1925 24. caraka-saMhitA : caukhambA saMskRta sIrIja, vArANasI-1, 1970 25. Ghurye, G.S. : Caste and Class in India, Bombay, 1957 26. Jalhana : Suktimuktavali, Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic Society, Vol. XVII Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka-grantha-sUcI 251 27. jinamaNDanagaNi kumArapAlaprabandha, jaina AtmAnandasabhA, bhAvanagara, sa0 1971 28. jaina, gokulacandra : yazastilaka kA sAMskRtika adhyayana, vArANasI, 1967 29. jaina, jagadIzacandra : prAkRta sAhitya kA itihAsa, caukhambA vidyA bhavana, vArANasI, 1961 30. De, S.K. Dasgupta, : A History of Sanskrit Literature, S. N. Calcutta, 1947. 31. tilakamaMjarI kathA sArAMza : (sa.) prabhudAsa becaradAsa pArekha, hema candrAcArya granthAvalI 13, pATaNa, 1919 32. daNDI : kAvyAdarza, (sa.) rAmacandra mizra, vArANasI, 1958 33. desAI, mohanacanda dalIcanda : jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, jaina zvetAmbara kAnpharensa, bambaI, 1933 34. dvivedI, hajArI prasAda : prAcIna bhArata ke kalAtmaka vinoda, bambaI, 1952 35. dhanapAla : tilakamaMjarI, kAvyamAlA-85, nirNaya sAgara presa, bambaI, 1903 36. dhanapAla tilakamaMjarI, bhAga 1, 2, 3, vijayalA vaNyasUrIzvara jJAnamaMdira, boTAda 37. dhanapAla pAiyalacchInAmamAlA (sa.) gulAbacanda lAlubhAI, bhAvanagara sa0 1973 38. dhanapAla pAiyalacchInAmamAlA (sa.) becaradAsa jIvarAjadozI, bambaI 1960 39. dhanapAla : Pailacchinamamala (Ed.) Buhler, G. Gottingen, 1879. 40. dhanapAla RSabhapaMcAzikA ane vIrastuti (sa.) hIrAlAla rAsikadAsa kApar3iyA Agamodaya samiti, bambaI, 1933 41. dhanaMjaya __ dazarUpaka (sa0) bholAzaMkara vyAsa, vArANasI, 1967 42. pAMDey amaranAtha : vANabhaTTa kA AdAna-pradAna, vArANAsI, 1967 ..:57 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 tilakamaMjarI, eka sAMskRtika adhyayana 43. pAMDey rAjabalI 44. padmapurANa 45. pAtaMjalayoga sUtra 46. ] Pischel, R. 47. premI, nAthUrAma 48. prabhAcandra 49. bANabhaTTa 50. bANabhaTTha : hindU saMskAra, caukhambA vidyAbhavana, vArANasI, 1966 : (sa.) harinArAyaNa prApTe, AnandAzrama saMskRta sIrIja, pUnA 1893-94 : (sa.) rAmazaMkara bhaTTAcArya, bhAratIya vidyA prakAzana, vArANasI, 1968 The Desinamamala of Hemachandra Bombay Sanskrit Series, No. XVII Bombay, 1938 : jaina sAhitya aura itihAsa, hindI grantha. ratnAkara, bambaI, 1965 : prabhAvakacarita, (sa.) munijinavijaya, siMdhI-jana granthamAlA-13, kalakattA, 1940 kAdambarI, (sa.) mohanadeva paMta, ___motIlAla banArasIdAsa, dillI, 1971 : harSacarita, (sa0) pI0 vI0 kANe, motIlAla banArasIdAsa, dillI, 1973 : gItApresa, gorakhapura, sa0 2010 : bhAga 2, caukhambA saMskRta sIrIja, vArANasI, 1941 : kAvyAlaMkAra, bihAra rASTrabhASA-pariSad, paTanA, 1962 : mAlatImAdhava (sa.) ema0 Ara0 kAle, bambaI, 1913 : (sa0) jI0 DI0 jAlAna, gItA presa, gorakhapura sa0 2014 : sarasvatIkaNThAbharaNa, gohATI 3, 1969 : kAvyaprakAza (sa0) DA0 nagendra, vArANasI, 1960 sarvadarzanasaMgraha, caukhambA vidyA-bhavana, vArANasI-1, 1964 : gyArahavIM sadI kA bhArata, bhAratIya vidyA prakAzana, vArANasI 51. bhAgavatapurANa 52. bhAvaprakAza 53. bhAmaha 54. bhavabhUti 55. mahAbhArata 56. bhoja 57. mammaTa 58. mAdhavAcArya - 59. mizra, jayazaMkara Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha-sUcI 60. Muller, F. Max. 61. Macdonell, A.A. 62. Mabel, C. Duff 63. taMga 64. merUtuMga 65. motIcandra 66. motIcandra 67. rAjazekhara 68. rUyyaka 69. rUdraTa 70. lakSmIdhara 71. vAlmIki 72. velaMkara, eca. DI. 73. Vardachari, V. 74. Winternitz, M. 75. Winternitz, M. 76. vidyAlaMkAra, atrideva : : : The Chronology of India, Westminister, 1899. : prabandhacitAmaNi, siMdhI jaina granthamAlA -1 zAMtiniketana, 1333 : The Probandhacintamani, (Ed.) C.H. Tawney, Calcutta, 1899 : prAcIna bhAratIya vezabhUSA, bhAratIya bhaMDAra, prayAga, sa0 2007 : sArthavAha, bihAra - rASTrabhASA-pariSad, paTanA, 1953 : : 253 kAvyamImAMsA, caukhambA vidyAbhavana, vArANasI, 1, 1964 : alaMkArasarvasva, kAvyamAlA, 1893 : kAvyAlaMkAra, kAvyamAlA 3, 1928 tilakamaMjarIkathAsAra, hemacandrAcArya granthAvalI 12, ahamadAbAda 1919 : rAmAyaNa (sa.) hanumAna prasAda poddAra gItApresa gorakhapura, sa0 2017 jinaratnakoza, bhAga 1, 1944 :: A History of the Samskrta Literature, Allahabad-2, 1960. History of Indian Literature, Vol. II, Part I, Calcutta, 1959. : The Jains in the History of Indian Literature (Ed.) Muni Jinavijay, Ahmedabad, 1946. : prAcIna bhArata ke prasAdhana, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI, 1958 : History of Ancient Sanskrit Literature, Allahabad, 1912. : A History of Sanskrit Literature, Moti Lal Banarasidas, Delhi, 1971. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 tilakamajarI, eka sAMskRtika adhyaya 77. vizvanAtha 78. subandhu 79. somezvara 80. zAstrI, nemicandra 81. zobhana 82. zobhana . : sAhityadarpaNa, motIlAla banArasIdAsa, 1965 : vAsavadattA, caukhambA vidyAbhavana, vArANasI 1, 1967 : kIrtikaumudI, siMgho-jaina-granthAmAlA 32, bambaI, 1961 : prAkRta bhASA aura sAhitya kA AlocanA tmaka adhyayana, vArANasI, 1966 : stuti caturviMzatikA, kAvyamAlA (saptama gucchaka), nirNayasAgara presa, bambaI : stuticaturvizatikA, Agamodaya samiti, bambaI, 1926 : Yasastilak & Indian Culture, Sholapur, 1949. : kAvyAnuzAsana, kAvyamAlA-70, bambaI, 1934 chandonuzAsana, siMdhI-jaina-granthAlaya 49, bambaI, 1960 : amidhAnaciMtAmaNi, devacandalAlabhAI jaina pustakodAra granthAlaya 92, bambaI, 1946 : ratnAvalI (sa.) zivarAja zAstrI, sAhitya bhaMDAra, meraTha, 1968 83. Handiqui, K.K. 84. hemacandra 85. hemacandra 86. hemacandra 87. harSadeva Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN0 (zrImatI) puSpA guptA janma sthAna, bAr3amera, janma-tithi-24 agasta, 1948 yogyatA-ema. e. saMskRta va manovijJAna, pI. eca. DI. jodhapura vizvavidhAlaya se san 1977 meM 'dhanapAla viracita tilakamaMjarI kA AlocanAtmaka adhyayana' viSaya para pI. eca. DI. samprati--san 1978 se rAjakIya snAtkottara mahAvidyAlaya. sirohI meM snAtaka evaM snAtakottara stara para adhyApana kAryarata / mUkhya 180 rupaye Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Other Works on Indology Sculptural Traditions of Rajasthan Neelima Vashistha 625/ Shiva Mahimnah Stotram by Pushpadanta edited and translated into English by Pandit Gopal Narain Bahura Rs. 95/ Iconography of the Hindu Temples in Marathwada by Dr. Bhagwan Deshmukh Rs. 375/ Mahakavi Hal Aur Gaha Satsai (Hindi) by Dr. Hariram Acharya Rs. 120/ Jaipur ki Sanskrit Sahitya Ko Den (Hindi) by Dr. Prabhakar Shastri 275/ Works of Panditraj Jagannatha's Poetry Kala Nath Shastri Rs. 100/ Abhinandan Felicitation Volume in honour of Pandit Shri Gopal Narain Bahura Ed by Dr. Chandramani Singh Shortly Available at ; - SHARAN BOOK DEPOT Galta Road, JAIPUR-302003