Margdarshini

Author(s): Madhusudan Modi
Publisher: Gautam Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006001/1

Page #1

' સંસ્કૃત-સિલેક્શાની :
માણિી
પ્રયોજક : મધુસૂદન ચિમનલાલ મોદી એમએએલએલ લી =

Page #2

સન ૧૯૫૯-૬૧ માટે એસ. એસ. સી. ઈ. બૉર્ડ માન્ય કરેલ સંસ્કૃત સિલેક્શન્સની
मार्गदर्शिनी
મધુસૂદન
:
: પ્રત્યેાજક :
ચીમનલાલ માવ
એમ. એ., એલએલ. બી.
આમ વિશિષ્ટતા : સમાસ-વિગ્રહ, સંધિ, અન્વયં, રૂપાખ્યાન, ગુજરાતી ભાષાંતર, ગ્રંથગ્રંથકારના પસ્ચિય, રિ-ક્રમ ણિના પ્રયાગા, દરેક પાઠના પ્રશ્નો, એસ.એસ.સી. ના અભ્યાસક્રમ પ્રમાણે જરૂરી સર્વાંગસ ંપૂર્ણ વિચા,ઇ.
तमोहरस्स
नमो नमो
પ્રકાશક
वायरस्य
શ્રીજી જ્ઞાનભંડાર
કાલુપુર : અમદાવાદ,

Page #3

આવૃત્તિ પહેલી
૧૯૫૮
સાડા ત્રણ રૂપિયા
: પ્રકાશક: ડાહ્યાભાઈ ચત્રભુજ શાહઃ ગૌતમ પ્રકાશન, ખજુરીની પળ, ટંકશાળ સામે કાલુપુર, અમદાવાદ
: મુદ્રક : ગેવિંલાલ જગશીભાઈ શાહઃ શારદા મુદ્રણાલય,
પાનકેર નાકા : અમદાવાદ.

Page #4

પ્રસ્તાવના
એસ. એસ. સી. ના સંસ્કૃતના અભ્યાસક્રમ નીચે પ્રમાણે છેઃ ૧. ભાષાંતર ઃ ગદ્ય અને પદ્મ વિભાગનું; ૫ માર્કની જણાવેલ શબ્દ–તાંષ સાથે.
૫૦ માર્ક્સ
૨. વ્યાકરણ :
( i ) ધેારણુ ૯, ૧૦, ૧૧, માં થઈ ગયેલું સસ્કૃતનું વ્યાકરણ : નામ તથા સર્વનામનાં રૂપાખ્યાના, ક્રિયાપદનાં રૂપાખ્યાન, કૃદંતા વગેરે. ૧૦ માક (ii) ટેક્ષ્ટમાં આવેલા સમાસાના વિગ્રહ.
૫ માક્ર
( ni ) ટેક્ષ્ટ ઉપરથી સુધારવાનાં તથા જણાવ્યા પ્રમાણે ફેરફાર કરીને લખવાનાં વાક્રો; સંધિ વગેરે સાથે.
૫ માસ
૩. સંસ્કૃતના બહારના ફકરાનુ` ગૂજરાતીમાં ભાષાંતર. ૨૦ માર્કસ ૪. સુભાષિતા–વિશદ કરવાં અને વિસ્તારવાં
અથવા
ગૂજરાતીમાંથી સંસ્કૃત કરવાને બહારના ફકરો.
૧૦ માક્ર
૧૦૦ માર્કસ
વિદ્યાર્થીએ આ માટે પરિશિષ્ટ નં. ૧૦ જેવું; તેથી તેને સંસ્કૃતના પ્રશ્નપત્ર કેવા નીકળે છે તેને આદશ મળી રહેશે.

Page #5

પરિશિષ્ટા, ઉપરની જરૂરિયાતને પૂરેપૂરી રીતે પહોંચી વળાય એવી રીતે રચવામાં આવેલાં છે.
દરેક ફ્રાનુ ટિપ્પણુ પ્રમાણભૂત, ઉપયોગી અને સરળ થાય એ તરફ ખાસ ધ્યાન આપવામાં આવ્યું છે.
પ્રત્યેક વિદ્યાર્થી –હાશિયાર તેમ જ સામાન્ય-આના સારી રીતે લાભ લઈ શકે તે રીતે આ પુસ્તકની રચના કરવામાં આવી છે.
અનુભવી શિક્ષા અને બહાળા વિદ્યાર્થી વગે આ પુસ્તક્ને પ્રમાણભૂત ગણી વર્ષોવર્ષ સારે। આવકાર આપ્યા છે; અને અમને ખાતરી છે કે તેમની કદર અને ગણુના જરૂર આ પુસ્તકથી અમને મળશે જ. ગ્રંથ કાળજી પૂર્વક રચાયા છે, છતાંય મુદ્રણદોષ કે અન્ય દોષ કાઈ રહ્યા હોય તે વાચક જરૂર અમારા ધ્યાન ઉપર લાવે.
મધુસૂદન માદી

Page #6

میگم
عم
عم
نعم
ટેસ્ટનું શુદ્ધિપત્રક છે. ૨. . ૧૧ઃ રાત ને બદલે જાજે વાંચો. પૃ. ૪. છેલ્લેથી રછ પંક્તિ સુદામને બદલે સુધારા વાંચે. . ૭. પંક્તિ ૫ઃ અતી મહુરિત વાંચે. પૃ. ૮. છેલ્લેથી ૨જી પંકિત છાણિત ને બદલે ઊંતિ એ. પૃ. ૧૪. એક ૪: નીચે તા ને બદલે સરસ વાંચે. પૃ. ૧૧. લેક ૧૦. મહતને બદલે અમિત ૫ ૧. શ્લોક ૧૩ને ક્રમ આપ્યો નથી તે કમ આપી છેલ્લા કને ૧૪મો ક્રમ આપે. પૃ. ૨૪. બીજો પેરેઃ પંક્તિ એક વિશ્વા ને બદલે નિવાસ. પૃ. ૨૫. છેલ્લેથી બીજી પંક્તિ શિપુને બદલે પિપણુ વાંચો પાઠ : ૪ પદ્યવિભાગને માટે વાપરેલ મૂળના દે નોંધમાં લેવાઃ
મલેક ૯: પુત્રીને તેમાં સ્વીકોર સંદિગ્ધ રૂપ છે. પુરાવાનો ઈ એ બરાબર પાઠ છે.
૧૪: ગીતોનને બદલે દીવોચન પાઠ હવે જોઈએ, નહિ તે મરણના વિશેષણ તરીકે લેવું પડે એ બરાબર નથી, શ્લોક ૨૬ : વન્યપુરને બદલે
એ પાઠ સારે છે. મૂળ લેવાથી અર્થ ખરાબ બને છે.
લેક ૩૭ઃ જમાનનિવાસને બદલે મારિવારિક પાઠ : ૫: એક ૧૬ જસ્ટિસ એગ્ય પાઠ છે.

Page #7

अनुक्रमणिका
गयविभाग १. विष्णुशर्मा राजपुत्राध्यापन- ६. संहतिः कार्यसाधिका । मजीकरोति
१. .. हनूमतः दौत्यम् १. निरपेक्षो न कर्तव्यः स्वामी १० ८. कालियमर्दनम् ३. यस्य बुद्धिर्बलं तस्य १४. १. पुत्राभिज्ञानम् ४. व्यपदेशेऽपि सिद्धिः स्यात् २१ १०. पितृप्रियः हर्षः ५. मृगः काकेन रक्षितः ३. ११. आचार्योपदेशः
पथविमाग १. सत्यप्रतिज्ञः रामः ११९ ६. मित्रप्रकारत्रयम् २. अधिकं शोभते पम्पा १३३ ७. अजविलापः
२२२ ३. वयं पञ्चाधिकं शतम् १४४ ४. मनोनाबन्धनम्
८. कार्याकार्यविचारणा २३३ ५. ते महाकवयः मताः १८३ ९. सुभाषितानि अन्योकयब २४
પરિશિષ્ટ ૧. વ્યાકરણ સંબંધી સામાન્ય સૂચને ૨. સન્ધિને નિયમો
૨૬૨ ૩. ખોટા શબ્દપ્રયાગ સુધારવા માટેનાં વાક્યો
२१७ ૪. પ્રિરક રૂપ
'२७२ ૫. કેટલાંક મહત્ત્વનાં રૂપો ૬. કેટલાક મહત્ત્વના સમાસ ૭. મહત્વના શબ્દો ઉપર ટૂંક નોંધ
૩૨૧ ८. २३०२ ४२वानां वायो
૨૩૭ ૮. વિશિષ્ટ શબ્દપ્રયોગો
३४८ १०. मेस. मेस. सी. २५२ (भाय १८५८) Scheme ૩૫૬
२५७

Page #8

मार्गदर्शिनी

Page #9


Page #10

જવિમા !
विष्णुशर्मा राजपुत्राध्यापनमङ्गीकरोति । [વિષ્ણુશર્મા રાજપુત્રોને શીખવવાને સ્વીકાર કરે છે.]
પ્રાસ્તાવિક આ તથા બીજે, પાંચમે અને છો–એમ ચાર પાઠ “હિતોપદેશમાંથી લેવામાં આવેલા છે. “હિતોપદેશ” નારાયણને. લખેલે છે, અને તેના આધારમાં તે જણાવે છે:
मित्रलाभः सुहृद्भेदो विग्रहः संधिरेव च। पञ्चतन्त्रात्तथान्यस्माद्ग्रन्थादाकृष्य लिख्यते ॥
આ ગ્રંથના ચાર ભાગ છે: (૧) મિત્રલાભ; (૨) સુહભેદ, (૩) વિગ્રહ તથા (૪) સંધિ. પંચતંત્ર અને બીજા ગ્રંથને આધારે • આ ગ્રંથ લખવામાં આવેલું છે. એટલે આ ગ્રંથ વિષ્ણુશર્માના પંચતંત્ર પછીનો છે. હિતોપદેશનો આ પહેલો પાઠ આરંભની પ્રસ્તાવનામાંથી લેવામાં આવ્યા છે. તેમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે કેવી રીતે મૂર્ખ રાજપુત્રને છ માસમાં રાજ્યનીતિશાસ્ત્રમાં પ્રવીણ કરવામાં આવ્યા. વાર્તાઓમાં પ્રાણીઓ તથા પંખીઓને મુખ્ય પાત્ર બનાવી વસ્તુસંકલના કરવામાં આવેલી છે. દરેક કથા પાછળ લૌકિક વ્યવહારને, સામાન્ય નીતિને કે રાજ્યનીતિનો કેઈક સિદ્ધાંત ગોઠવવામાં આવ્યા હોય છે. તેથી વાંચનારને આનંદ અને સમજ બન્નેને લાભ થાય છે. મૂર્ખ રાજપુત્રોને નીતિશાસ્ત્ર શીખવવાને હેતુ ગ્રંથકર્તાએ બહુ સુંદર રીતે સાધ્યો છે.
માનીત-ભાગીરથીના કાંઠા ઉપર; માછી -ભગીરથ રાજાએ આ પૃથ્વી ઉપર તે નદીને આણું; તેથી તેનું નામ ભાગીરથી; 'ગંગા નદી. રઢિપુરનાથ દરિપુરારિ જામી

Page #11

यस्य तद् ( अ. श्री. ) पाटलीपुत्र धेनुं नाम छे ते; भगधदेशनु પ્રાચીન પાટનગર; તે ગંગા—Àાણના સંગમ ઉપર આવેલુ છે. તેને स्थाने सर्वाशीन पटणा आवे छे. सर्वस्वामिगुणोपेतः- स्वामिनः गुणा: ( ५. . ) स्वामिगुणाः । सर्वे च ते स्वामिगुणाश्च (उर्भ .) तैः उपेतः (तृ. त. ) स्वाभीना सर्वगुणोथी संपन्न श्लोकद्वयं श्लो कयोः द्वयम् (१.त. ) मे श्लोउनु लेड. शुश्राव - श्रु . ५, परस्मै. परोक्ष लू, उ यु. थे. व. सांभाज्यं पठ्यमान- पठ् ञ. १, ५२. अर्भ वर्त है. पन राती.
•
श्लो. १. अनेके च ते संशयाः तान् उच्छेत्तुं शीलम् अस्य अनेक संशयाने छेट्टी नामनार, परोक्षार्थस्य - अक्ष्णोः परः परोक्षः, परोक्षश्वालौ अर्थश्च परोक्षार्थः, तस्य छुपी रहेती ध्यायतने; परोक्ष व्यर्थने.
ast. 2. afaàfar-fdsugna 240119; zuzizuzÂl Ĥe भवानी शक्ति एकैकम्-भेड, एका एकश्च पकैकः (संय ५. श्री. ) किमु तो पछीशी वात चतुष्टयम्-भारती समूह. सरमावा : कादंबरी : गर्भेश्वरत्वमभिनवयौवनत्वमप्रतिरूपत्वममानुषशक्तित्वं चेति महतीयं खलु अनर्थपरंपरा । सर्वाविनयानामेकैकमप्यायतनं किमुत समवायः ॥; सराव रघुवंश स. १७, १३ । ४३.
आकर्ण्य - आ+कर्णूनुं स . भू.. सांभणाने अनधिगतशास्त्राणां -न अधिगतानि शास्त्राणि येषां तेषां (अ. श्री. ) नेमागे शास्त्र भेजव्यां नथी; भेटले } मागे शास्त्र अभ्यास म्य नथी. उन्मार्गगामिनाम् - उद्गतः मार्गः ( अहित. ) उन्मार्गः; तेन गन्तुं शीलं येषाम् —– अवणे मार्गे नारा शास्त्राननुष्ठानेन - शास्त्रस्य अननुष्ठानम् - शास्त्र प्रभाले आथर न उखु ते; शास्त्रनी आज्ञानु :धन ४२वु; स्वच्छही शेते वर्तषु ते. उद्विग्नं मनः यस्य सः उद्विग्नमनाः (५.मी. ) मेनु भन हिसगीर थयुं छेते. चिन्तयामास

Page #12

રિપુ ગ. ૧૦, પર. નું સામ્ અન્ને પક્ષ બુ. કા. ૩ પુ.એ. વ વિચાર કર્યો. * . ૩. શો સાથે ત્રીજી વિભક્તિના નામને પ્રયોગ કરવામાં આવે તે શે ઉપયોગ. રાહુ -ચક્ષુષોઃ પીકા (. ત.) અખેની પીડા.
છો. છે. રિત્તિનિ ઉતાર-પરિવર્તનશીલ સંસારમાં મૃત્યુ પછી જન્મ અને જન્મ પછી મૃત્યુ એમ ગેળ પરિવર્તનરૂપ સંસારમાં, cf. જાતરાદિ પુછો સુષુવં મૃત જા ભ. ગીતા, અ. ૨. હા હા મૃત કરે?–અથવા કો મૃત્યુ પામેલો માનવી જન્મતે નથી ; અથવા આમ પણ લેવાય : વા વા જ તરફ ઘા = કાથો-કેણ મરતે નથી અને કણ જન્મતો નથી ?
છે. ૧. મૂરતિનિ-મૂલ્લાં શનિ (જ. ત.) મૂર્ખના સેંકડા; સે મૂર્ખાઓ. ભૂ-૪-better than: સો મૂખ્યું પુત્ર કરતાં એક ગુણવાન પુત્ર વધારે સારે. દૂનિ-ગ. ૨, પરસ્પે. વર્ત. ૩ પુ. એ. વ. વિનાશ કરે છે. તારાના તાવા : (ત) તારાઓને સસહ.
ગુણવત્તા શિયનતા-. ગ. પ, ઉભય. આજ્ઞાર્થ. કર્મણિ છે. પુ. બ. વ. ગુણવાન કરાય. ૩ -૧ ગ. ૨, પરમૈ. કર્મણિ. ૩ પુ. એ. વ. કહેવાય છે.
છો. દા અન્વયઃ ૩ને હaffજ શિક્તિાનનો न सिध्यन्ति। हि सुप्तस्य सिंहस्य मुखे मृगान प्रविशन्ति ।
સ. ૭. ૪ ચૌવ ૪ (૪) સાચા સંચા–રૂપ અને યૌવનથી સંપન્ન. વિસારું ગુજ(કર્મ) વિરાટ સંભવ થી ર (બ. વી.) તે વિશાળ કુળમાં જેમને જન્મ થયો છે તે. વિદ્યાહીના વિદ્યા શીલા (. ત.) વિવાહના વિદ્યા વિનાના. નિષા-નિતજ જેવા (પ્રાદિ.બ. બી.)જેમાંથી ગંધ જેતે

Page #13

રહ્યો છે તેનું સુવાસ વિનાનાં. વિરાટ-પલાશનાં ફૂલે, કેસુડાનાં ફૂલો; તેમને રંગ સુંદર હોય છે, પરંતુ તેમાં સુવાસ હોતી નથી.
• તિક્ષમા-પંડિતોની સભા. વાતવાદનું પ્રેરકરૂપ
તથતિનું કર્મણિ ભૂ, કુ. પિતાનું કર્તરિ ભૂ. 5. વાસ્તિવપ્ર. વિ. એ. વ. પું. વારિતણા-તેણે પંડિતોની સભા કરાવી. જૂથતા- ગ. ૫, ઉભયનું કર્મણિ. આજ્ઞાર્થ ૩ પુ. એ. વ. સાંભળો. gāમૂત-આ પ્રકારને. નિતિશાસ્ત્રોન-નીતિશાસ્ત્ર એટલે રાજ્યનીતિશાસ્ત્રના ઉપદેશથી. જુના વારિતુ રમ-પુનર્જન્મ કરાવવાને સમર્થ છે. -પ્રેરક-પથતિનું હેત્વર્થ કૃદંતઃ કરાવવાને.
છે. ૮. ઝુનરંતર-સેનાના સમાગમથી. -થા ગ. ૩, આત્મને. વર્ત. ૩ પુ. એ. વ. ધારણ કરે છે. માતામાવાતચ કાવતી-મરકતની; નીલમની. ગુતિમુ-પ્રકાશને.. કરતાં સંનિધન (. ત.) સત્સંનિધન-સારા માણસની સબતથી. મૂર્વ પ્રવીણતાં થાતિ-મૂખ પ્રવીણતાને પામે છે.
ઋો. ૧. હીરો-હ્યા. ગ. ૩, પરસ્મનું કમણિ ૩ પુ. એ. વ. વર્ત. કા. હીન બને છે; -દા. ગ. ૩, પરસ્મનું કર્મણિ ભૂ. ક. હીન, હલકા. વિરા-
વિરાજ ગ. ૭, પરસ્મ.નું કર્મણિ ભૂ. ક. તૃતીયા વિ. બ. વ. ૫. વિશિષ્ટ પ્રકારના માણસે સાથે; ઉત્તમ પ્રકારના માણસો સાથે (સમાગમથી) વિશિષ્ટતાને પામે છે.
અરજત-એટલામાં. વિબુરામf gવ ના થર : (બ. બી.) વિષ્ણુશર્મા જેનું નામ છે તે. વરાતિશાહરવાવાવ નીતિરીણામ (કર્મ.); જ્ઞાનાતિ નિ : (ઉપ. ત.) સહનતિહાય દર (. ત.) સમસ્ત નીતિશાસ્ત્રને જાણનાર.
–દેવના ગુરુ. મહામૂલા-મેટા કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલા. પુનઃ (૧. ત.) નાગપુત્રા -રાજપુત્રો. ત૨ મા નર્સિ

Page #14

प्राहयितुं शक्यन्ते-तो भाराथी यिनीति अ६९५ ४२ववाने ४५ सने; ग्रहनु प्रे२४ ग्राहयति हेत्वर्थ त. शक्यन्ते-शक . ५,
भयानु भा वत. ३ ५. ५. १. अहं तान् नीति ग्राहयितुं शक्नोमि.
श्लो. १०. अद्रव्ये-अयोग्य पात्रमा; 'न'नो अर्थ नाम: तथा अयोग्यता सूय: ५। छ; न द्रव्ये (नम तत्पु.) अद्रव्ये. निहिता-नि+धा . 3, SHA. भ. भू. १. निहितः भूदी. क्रिया फलवती भवेत-या वाणी याय. व्यापारशतेन-व्यापाराणां शतेन (५. त.) से 31 प्रयत्नाथा. शुकवत् बकः पाठयते-पोपटनी भा३४ पाने ५४ावाय छ; ३त२ि३५ : कोऽपि शुकवत् बकं पाठयति । पठति प्रे२४ पाठयति.
श्लो: ११ : स-पय :-अस्मिन् गोत्रे तु निर्गुणं अपत्यं न उपजायते । पद्मरागाणां आकरे कायमणेः जन्म कुतः । - . निर्गताः गुणाः यस्य तद् (म. श्री.) निर्गुणम्-ना गुणरता २॥ छे ते, गुएर विनानु. अपत्यम्-माण. पद्मरागाणाम् आकरेपाराती भाभा. काचमणेः जन्म कुतः [अस्ति]-यमानी જન્મ ક્યાંથી હોય?
श्लो. १२ : ४-५५ सुमनः संगात् कीटः अपि सतां शिरः आरोहति । महद्भिः सुप्रतिष्ठितः अश्मा अपि देवत्वं याति ।
षण्मासाभ्यन्तरे-षण्णां मासानां समाहारः षण्मासम् । तस्य अभ्यन्तरे-७ भासनी ४२. नीतिशास्त्राभिशान्-अमिजा. नाति इति अमिशः (७५. d.) नीतिशास्त्रस्य अभिज्ञाः (५. a.) तान्-नीतिशास्त्रना ||२. सविनयम्-विनयेन सह यथा स्थात् तथा (अव्यय. ) विनयसाहत. .. सुमनसां सङ्गात् (५. 1.) पुप्पानी ममतथी. महनि मुप्रतिष्ठितः-मा। भासाथी सारी ते स्थापित येतो. अश्मा

Page #15

ર
અવિ-પથ્થર પણ. દેવā યાતિ દેવપણાને પામે છે.
G
રો. ૨૩ : અન્વય : થથા ગૌ મુખ્ય (સૂર્વણ્ય) संनिकर्षेण दीप्यते, तथा सत्संनिधानेन हीनवर्णः अपि दीप्यते ॥ કનૌ-ઉદયગિરિ ઉપર ; સામાન્ય રીતે ઉદયાચલ પર્વત ઉપર સૂર્ય ઊગે છે; અને અસ્તાચલ પર્વત ઉપર સૂર્ય આથમે છે; ઉગિરિ પૂર્વ દિશામાં છે; અને અસ્ત-ગિરિ પશ્ચિમ દિશામાં છે; સૂના પાસે હાવાને લીધે ઉદયિગર ઉપરના પ્રત્યેક પદાર્થ પ્રકાશિત લાલ રંગે પ્રકારો છે. પત્ત્તનિધાનેન-સજ્જનેાના પાસે હાવાથી. ીનઃ વળી યથ લ: હું ત્રી. ) દ્દીનયળઃ હલકાવવાળા રીયો-
પ્રકાશે છે.
તેષામ અહ્મપુત્રાળાં નીતિશાસ્ત્રઓપરેશાય-આ અમારા પુત્રાને નીતિશાસ્ત્રના ઉપદેશ માટે. મવન્તઃ પ્રમાળમ્-આપ પ્રમાણભૂત છે. મવત્ ‘ આપ નું પ્ર. વિ. બ. ૧. મવા. તસ્ય વિષ્ણુાળઃ-તે વિષ્ણુશર્માને; ચોથી વિભક્તિને બદલે છઠ્ઠી વિભક્તિના પ્રયાગ. યદુમાનપુર:-દુમામઃપુલ મિત્ર શમૅબિ ચા ચાત્ તથા( અવ્યયી. સમાસ ) બહુમાનપૂર્વક, સમવૃિતાન્ સમાનું પ્રેરકરૂપ સમર્પયોતનું કર્તરિ ભ્ર ક઼. પ્રથમા ત્રિ. એ. પુ. સોંપ્યા.
[વિષ્ણુશર્મા રાજપુત્રાને શીખવવાનું સ્વીકારે છે.
ભાગીરથીને કાંઠે પાટલીપુત્ર નામે નગર હતું. ત્યાં સ્વામીના સર્વાં ગુણાથી યુક્ત સુદર્શન નામે રાજા હતા, તે રાજાએ એક વાર કેકથી ઐલાતા બે શ્લોકા સાંભળ્યા:
અનેક સયેને કાપી શકે તેવું, પાક્ષ અને બતાવનાર, સર્વનું લાચન શાસ્ત્ર છે; જેની પાસે તે નથી તે અધ જ છે. (૧)

Page #16

જુવાની, ધનસંપત્તિ, માલિકપણું અને વિવેકના અભાવવાળા સ્થિતિ–(આમાંનું) એકેએક પણ અનર્થ લાવનારું છે, તે પછી એ ચારેયનો સમૂહ જ્યાં હોય તેની તે વાત જ શી કરવી? (૨)
આ સાંભળીને, જે શાસ્ત્રને પામ્યા નથી, જે હમેશાં એટે રસ્તે જઈ રહેલા હતા એવા પિત ના પુત્રો શાસ્ત્રની (આજ્ઞાનું) આચરણ નહિ કરતા હોવાને લીધે જેનું મન ખિન્ન થયું છે એવું તે રાજા વિચાર કરવા લાગે
જે વિદ્વાન નથી કે ધાર્મિક નથી એ પુત્રના જમ્યા છે અર્થ? કાણું આંખને શે ઉપગ –એ તે કેવળ આંખની પીડા જ છે. (૩)
તે જન્મેલ છે કે જેના જમ્યાથી વંશની ઉન્નતિ થાય છે, અથવા પરિવર્તનશીલ સંસારમાં કયા મરેલે જન્મતે નથી? (૪)
એક ગુણવાન પુત્ર સાર; મૂર્ખ સે પુત્ર (હેય) પણ (ત સારો) નહિ; એક ચંદ્ર અંધકારને હણે છે, અને નહિ કે તારાઓને સમૂહ. (૫)
તે શી રીતે હવે આ મારા પુત્રે ગુણવાન બનાવાય? અને કહેવાયું છે કેઃ
ઉદ્યમથી કાર્યો સિદ્ધ થાય છે, મનોરાથી નહિ; કારણ કે સૂતેલા સિંહના મુખમાં મૃગ પ્રવેશતા નથી. (૬)
રૂપ અને યૌવનથી સંપન્ન અને મેટે કુળમાં જેમને જન્મ થયો છે તેવા વિદ્યાહીન (હેય તે) સુગંધ વગરનાં કેસૂડાંની માફક ભતા નથી. (૭)
આ વિચારીને તે રાજાએ પંડિતની સભા કરાવી. રાજા બાર “હે પંડિત ! સાંભળે એ કેઈ આ પ્રકારને વિદ્વાન છે, જે હમેશાં અવળે માર્ગે જ્યા, શાસ્ત્રને નહિ પામેલા મારા પુત્રને હવે નીતિ શાસ્ત્રના ઉપદેશથી પુનર્જન્મ કરાવી આપવા સમર્થ હોય?

Page #17

.
કાચ સાનાના સંસર્ગથી મરત રત્નના પ્રકાશને ધારણ કરે છે; તેજ પ્રમાણે સજ્જનના પાસે હોવાથી મૂર્ખ પણુ પ્રવીણતાને પામે છે. (૮) અને કહ્યુ છે કે :
હું તાત, હીન સાથેના સમાગમથી મતિ હીન થાય છે; સરખા સાથે સરખાપણાને પામે છે; અને વિશિષ્ટ જા સાથે વિશિષ્ટતાને પામે છે. (૯)
એટલામાં બૃહસ્પતિ સરખા, નીતિશાસ્ત્રના બધાય તત્ત્વને જાણુનારા વિષ્ણુશર્મા નામે મહાપડિત ખેલ્યો : “ હે દેવ, આ રાજપુત્રા મોટા કુળમાં જન્મેલા છે; એટલે તેમને રાજનીતિ ગ્રહણ કરાવવી મારે માટે શકય છે. કારણ કે——
અયેાગ્ય પાત્રમાં મુકાયેલી કાઇ પણ ક્રિયા ફળદાયી બનતી નથી; સેકડા યત્નથી પણ પોપટની માફક બગલાને ખેલતાં શિખવાડાતુ નથી. (૧૦)
અને વળી—
આ ગાત્રમાં ગુણુ વગરનું બાળક ઉત્પન્ન થાય નહિ. પોખરાજ રત્નની ખાણમાં કાચના મણુિના જન્મ કયાંથી હાય ? (૧૧)
આથી હું છ માસની અંદર તમારા પુત્રાને નીતિશાસ્ત્રના જાણુકાર કરી દઈશ. રાજા વિનયપૂર્વક ફરીથી ખેલ્યું ઃ—
પુષ્પની સાખતથી કીડા પણુ સજ્જનના માથા ઉપર ચઢે છે; મોટા માજીસાથી સારી રીતે પ્રતિષ્ઠિત થયેલા પથ્થર પણ દેવપણાને પામે છે. (૧૨)
અને વળી,
જેમ યિગિર ઉપરના પદાર્થં (સૂર્યના) પાસે હાવાને લીધે દીપે છે; તેમ હીન વર્ણના હાય તે સજ્જનના પાસે હેાવાને લીધે દીપે છે. (૧૩)
66
તે આ અમારા પુત્રાને નીતિશાસ્ત્રના ઉપદેશ આપવામાં આપ

Page #18

પ્રમાણભૂત છે. ” આ પ્રમાણે ખેાલીને તે વિષ્ણુશર્માને બહુમાનપૂર્વક પોતાના પુત્રાને સોંપી દીધા.
—હિતાપ્રદેશ : પ્રસ્તાવિકા
સ્વાધ્યાય—
૧. નીચેનાં રૂપે આળખી બતાવે
૪.
સુગ્રથ, જાતિવાદ્, પત્તે, પ્રાચિતુમ્ લતિવાદ, દીયો, ચિન્તામ્, ધાવતુમ્
૨. નીચેના સમાસેાના વિગ્રહ કરી બતાવે :
પોક્ષાર્થી, સન્માર્ગેામિનામ્, દિશમના, નિર્જ ગ્યા:, નિર્તુળમ્, વિનય, વધુમાનપુર, જામ્ । ૩. નીચે જણાવેલા શબ્દોના પ્રયાગ કરીને વાકયો બનાવા : વિષ્ણુ, ઘ-નચ, જોરું ।
બતાવ્યા પ્રમાણે નીચેનાં વાકયોમાં ફેરફાર કરા ; १. वरमेको गुणी पुत्रो न च मूर्खशतान्यपि
'
(બ્રેવલના પ્રયાગ કરેા )
२. मम पुत्राः गुणवन्तः क्रियन्ताम् । (કર્મણિના કર્તરિ પ્રયાગ કરો.)
3. पकैकमप्यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् । (જિમ્મુ કાઢી નાખીને તુનેા પ્રયાસ કરા) ४. न व्यापारशतेनापि शुकवत्पाठयते बकः । (કમણિના કર્તરિ પ્રયાગકરા)
५. स राजा पण्डितसभां कारितवान् ।
( ક્ષત્તિયાના પ્રયાગ કરો )
નીચેના ઉપર નોંધ લખા : માળતી વ્રુત્તિ, વૃપત્તિ:, પતિ

Page #19

૧૦
નીચે જણાવેલાં રૂપે લખા :
૧. વ. ૩ પુ. બ. વ. ચિ, વિદ્, દા (પરઐ) ી, મિન્દ્, રાસ, વર્,
મ
૨. હ્યસ્તન ર્યું, આર્
૨ પુ. એ. વ. હિક્, વિદ્, જ્ઞા (પરસ્મ),
૩. પરાક્ષ ભૃ‚ કા. ૩ પુ. એ. વ. વિદ્, ત્તિ, વિ, વા ૪. તૃતીયા એ. વ. ચિન, અશિષર્, રાગદ્, કાવ્ અવૃત્તિ, પિત્ત, વિદ્યત્, અ।
૫. નીચેનાનાં આધકતાદક અને શ્રેષ્ઠનાદક રૂપે આપા અલ્પ, રીર્થ, ક્ષુદ્ર, ઉજ્જૈ:, જી, વિનયતે। ૬. નીચેનાનાં સંસ્કૃત રૂપે આપેઃ
ગંગા ઉપર, ગુફાની અંદર, પાંચવાર, સને. ૧૯૬ ૦.
૨
निरपेक्षो न कर्तव्यः स्वामी । [અપેક્ષા વિનાના માલિક ન કરવા.]
આ પાઠ હિતેાપદેશના બીજા ભાગ સુહૃદ્બેદમાંથી લેવામાં આવ્યે છે. શેઠને પેાતાને માટે ઉપયાગ હોય છે ત્યારે સામાન્ય માણસને કેવી રીતે પાતાના કરી લે છે; અને જ્યારે એના ઉપયાગ બંધ થાય છે. ત્યારે તેની કેવી રીતે બેદરકારી કરે છે, તે આ કથામાં બતાવવામાં આવ્યું છે. તેટલા માટે જ આ પાઠને ખાધ છે કે અપેક્ષા વિના શેઠ ન કરવા. શેઠને હંમેશાં માણસની જરૂર રહે તે જ માણસની કદર પણ રહે.
पृ० ३
નિવૈજ્ઞ-નિર્વના અપેક્ષા ચણ્ય સઃ (ખ. ત્રી. ) જેની અપેક્ષા જતી રહી છે. વાર્તવ્ય-ગ. ષનું વિધ્યર્થ કૃદંત તેય,

Page #20

નર અને પાર્વ-કર જોઈએ. ૩રાપ-ઉત્તર પ્રદેશમાં. અવુંशिखरनानि पर्वते-अर्बु शिखरः एव माम यस्य तसिन् (બ. વી.) અબુંદશિખર નામે પર્વત ઉપર. મહાવિરામ – વિના થી ર (બ. વી.) જેનું પરાક્રમ મોટું છે તે. પર્વત અઘિરાણાનાચ-અહિ “સૂઈ રહેવું' ગ. ૨, આત્માને. નું અધિરાયનાસ્થ વિ. કુદત, . એ. વ. સૂતેલા; શી, થા અને ચાર ની પૂર્વે અષિ આવે તે તે જેમાં રહેવાનું કે સૂવાનું હોય તેની દ્વિતીયા વિ. લે છે; પર્વતની ગુફામાં સૂતેલા. જેતાપ્ર-રાળા અપ્રમ્ (. તપુ.) કેશવાળીને આગળ ભાગ. પ્રત્ય-શનિ શનિ પ્રથમ (અવ્યયી.) હમેશાં, છિત્તિ-છિન્ગ. ૭, પરમૈ. વર્ત. કા. ૩ પુ. એ. વ. છેદે છે. સૂનમૂ-જૂ ગ. ૯, પરસ્મ. નું કર્મ. ભૂ.કૃ. કપાયેલ. વિરાજત-ગુફાની અંદર રહેલા. વિવેક અમીન –ઉંદરને ન મેળવતા. વિજતથ-વિચાર કરવા લાગ્યો.
૨. : ફાગુ (કર્મ) હલકે શત્રુ વિમા ન પર સ્ટ -પરાક્રમથી મેળવાતો નથી. માતુ-મ+નનું હેત્વર્થ કુ. મારવા માટે. પુજાર્ય-ગ. ૫, ઉભય. “આગળ કરવું'નું વિધ્યર્થ કૃદંતઃ આગળ કરે જોઈએ. ત૨ રદ-તેના સર; તારા શ્રી અથવા ત્રીજી વિભક્તિ લે છે.
પતિ આરોગ્ય–આ પ્રમાણે વિચાર કરીને. ઘાનાનાવર: પવ નામ ચરચર (બ. વી.) દધિકર્ણનામે. નીય
ક્રી સં. ભૂ . લાવીને. સ્થાપિત સિંન (કર્મ.) પિતાની ગુફામાં, થાનું પ્રેરક થાપતિનું કર્મ. ભૂ. કુ મૂક્યો; સ્થાપ્યો. અનcપછીથી. વિટાફ જ નિરાતિ-દરમાંથી બહાર આવતો ન હતો. અાતતા ન હતા. જેના થી રમ (બ. વી.) જેની કેશવાળી સ્પાઈ જતી ન હતી. કુલ્લે રજિતિ-સુખે સૂઈ જતો હતો; વ૬ ગ. ૨, પરર્મ. વર્ત. ૩ પુ. એ. વ. ચણ-ચા અને તવ-તવને પ્રવેગ. માવાન-માંચ સાચ ન

Page #21

(ષ તપુ.) માંસને આહાર આપીને. યતિ- સ્કૃધુ ગ. ૧, આત્મને. નું પ્રેરક વર્ત. કા. ૩ પુ. એ. વ. ઉછેરતો હતો.
અપછીથી વન–એક વાર.પારિત-શુષા પરિતા (તુ. તપુ.) ભૂખથી પીડાયેલે. હિ સંવ-બહાર જતો. સટ્ટ તમ્ મારા-તેણે કરેલે અવાજ. ૧ પોરિ-સાંભળતે નહિ. તને તાવ અનુપ -ત્યારે તેને ઉપગ ન હોવાને લીધે. મજાવ-મ: આવતા થશે ર (બ. વી.) જેને આદર મંદ છે; બેદરકારવા -મૂ ગ. ૧, પરસ્મ. નું પરોક્ષ. ભૂ કા. ૩ પુ. એ. વ. થયા. પરિક્ષા- ૨ જિલ્લા (૬. તત્પ.) આહારના અભાવને લીધે. દુર્વા-દુર્ઘતિ રચય (બ. વી.) જેનું બળ ઓછું થઈ ગયું છે તે. ગયા –અવાર ગ. ૧, પરસ્પે. જવણીતિનું કર્મ. ભૂત કૃ નાશ પામ્યો; મરી ગયો. રવી-- ગ. ૨, પરમૈ. વર્ત. કા. ૧ પુ. એ. વ. કહું છું.
लो. २ : भृत्यैः कदाचन स्वामी निरपेक्षः न कर्तव्यः। अभुं निरपेक्षं कृत्वा भृत्यः दधिकर्णवत् स्यात् । - મૃત્ય વિર રાવનેકરનું દધિકર્ણ માફક થાય; અણુ ગ. ૨, પરર્મ. વિધ્યર્થ ૩ પુ. એ. વ. થાય.
[ અપેક્ષા વિનાને માલિક ન કરો]
1 ઉત્તર પ્રદેશમાં અબુંદશિખર નામે પર્વત ઉપર દુન્ત નામે મહાપરાક્રમી સિંહ (રહેતે) હતે. પર્વતની ગુફામાં સૂતેલા એવા તેની કેશવાળીના આગળના ભાગને કઈક ઉંદર હમેશાં કાપી નાખો. પછીથી કેશવાળીને આગલે ભાગ કપાયેલો જોઈને કોપાયમાન બનેલ તે ગુફાની અંદર રહેલા ઉંદરને ન પામતે વિચાર કરવા લાગ્યોઃ

Page #22

જે હલકે શત્રુ છે તેને પરાક્રમથી પકડાતો નથી; તેને મારવા. માટે તે તેના જે સૈનિક આગળ મૂકવો જોઈએ. (૧)
આ પ્રમાણે વિચારીને તેણે ગામ જઈને, વિશ્વાસ પેદા કરીને, દધિકર્ણ નામે બિલાડાને યત્નપૂર્વક લાવીને માંસાહાર આપીને પિતાની ગુફામાં મૂક્યો. પછીથી તેના ભયથી ઉંદર પણ દરમાંથી બહાર આવતે નહિ. તેથી એ સિંહ, પિતાની કેશવાળીને કઈ પણ ઈજા નહિ થતાં સુખથી ઉધવા લાગે. જ્યારે જ્યારે તે ઉંદરને અવાજે સાંભળો ત્યારે ત્યારે માંસને આહાર આપીને તે બિલાડાને પિષ હતે.
હવે એક વાર તે ભૂખથી દુઃખી થયેલો ઉંદર બહાર આવતાં બિલાડાએ તેને પકડ્યો અને મારી નાખ્યો. પછીથી તે સિંહે બહુ સમય સુધી જ્યારે ઉંદરને ન જે અને તેના કરેલા અવાજને પણ. તે ન સાંભળવા લાગે ત્યારે તે બિલાડાને ઉપગ ન લાગતાં તેને આહાર આપવામાં પણ મંદ આદરવાળા થયા. પછીથી આહારના અભાવને લીધે એ દુર્બલ દધિકણું ખૂબ જ ઢીલા પડી ગયે. આથી હું કહું છું:
અપેક્ષા વિનાને સ્વામી નોકરેએ કદી પણ ન કરે; અપેક્ષા વિનાને માલિક કરીને નેકર દધિકર્ણ જે થાય. (૨)
–હિતોપદેશ : સુહભેદ
–સ્વાધ્યાય૧. નીચેનાં રૂપે સમજાવે
अधिशयानस्य, छिनत्ति, लूनम् , पुरस्कार्यः, स्थापितः,
अवसना, व्यापादितः, स्यात् । ૨. નીચેના સમાસને વિગ્રહ કરી આપોઃ
મવિલા, પ્રચë, હિનામા, મન્વેદિક ત્રા, निरपेक्षः, अक्षतकेसर:।

Page #23

1
૩. નીચે જણાવ્યા પ્રમાણે ફેરફાર કરીને વાક્ય બનાવે :
१. तस्य पर्वतकन्दरेऽधिशयानस्य मूषकः केसरा છિત્તા (સુધારે.)
२. स मूषिका बहिः संचरन बिडालेन प्राप्तः। (यदा-तदा વાપર), *
. વિરાટ સિરાજ (કર્મણિ પ્રયાગ વાપરે.) ૪. નીચે જણાવેલાં રૂપે લખેઃ
૧. વર્ત. ૩ પુ. બ. , સ્તુ, , ફૂા. ૨. આજ્ઞાર્થ ૨ પુ. એ. વ. મુ9, ઘા (પરમૈ.), ૬,
૩. દ્વિતીયા વિ. બ. વ. ૬, શિરાન્ (સ્ત્રી), તરિવાર
(૫), માવ (નવું.) નવી ૪. અધિક્તાદક અને શ્રેષ્ઠતાદર્શક રૂપે આપે
ત્તિ, રાસ, વૃદ્ધ, ગુહા ૫. નીચેના શબ્દોનું સંસ્કૃત આપો :
બે કે ત્રણ, ચારને સમૂહ, લગભગ વીશ છોકરા, છ મહિનામાં, એને સમૂહ.
यस्य बुद्धिर्बल तस्य ।
[જેની બુદ્ધિ તેનું બળ] આ પાઠ પંચતંત્રના મિત્રભેદની છઠ્ઠી કથા છે. પ્રચલિત પંચતંત્રની કથા કરતાં આમાં કાંઈક ફેરફાર છે. સસલે સિંહને પિતાની બુદ્ધિ વાપરી કે કૂવામાં ફાળ ભરાવી મારી નખાવે છે તે વાત અહીં કહેવામાં આવી છે.

Page #24

પોલે-વન રો-વનના પ્રદેશમાં. શા -હમેશમાં જ. વૃત્તાપ શુકલા રસ્તાન (૬. તપુ.) પ્રણીઓને વિનાશ કરતા હતા. સર્વ પદ્ય= (સંધિ) કજિપા – બતાનિ જાનિ જે તે (બ. બી.)જેમનાં ચિત્ત નમી ગયેલાં છે તેવાં. સૂતાં -સૂવાળા કાન (જ. ત.) મૃત-પ્રાણએના રાજા–સિંહને. શિયાપામાતુ-વિમેશ મ. ૯, ઉભયનું પ્રેરક વિશાપકતનું આજ પક્ષ ભૂ. ૩ પુ. બ. વ. વિનંતી કરવા લાગ્યાં. જિમ ન જ્ઞાનવર્મા–પ્રાણીઓના વિનાશ કરવાના આ કર્મને શે ઉપયોગ ? ઘોષિક-પરલોકથી વિરુદ્ધ એટલે સ્વર્ગપ્રાપ્તિ માટે વિરુદ્ધ પ્રાણીઓની હિંસા કરવાથી પલેકની પ્રાપ્તિ થતી નથી. સુરેન-જૂર. નિષા -નિત જ સ્થિર શનિ ચાર તા (અવ્યયી.) કારણ વિનાના. સર્વોસ્વાન -બધાં પ્રાણુઓના વિનાશના કર્મથી. તા-કરાયેલા. પ્રાણીઓ બે રીતે ગેરફાયદો બતાવે છે. અમારો વિનાશ થાય છે એ એક વાત; અને અમે બધાં ખલાસ થઈ જઈશું એટલે તમને કોઈ ખાવાનું રહેશે નહિ અને તમારે ભૂખ્યા રહેવું પડશે એ બીજી વાત, આમ બેય બાજુથી ઉપદ્રવ થશે. તે પ્રતી–તે પ્રસન્ન થાવ. રરયામિત્રઃ આ ર્થ -સ્વામીના આહાર માટે.
એકએક પ્રાણ; જે રતિ ઇતિ ઘનશા (ઉપ. પુ.). પ્રાણી. પો-વારા પ્રમાણે. યજ્ઞાતિસમુદાણા જ્ઞાતિ (ક.) વગતઃ સરિણતિ (ઉપ. પુ.) સંપિતાની જાતિમાંથી ઉત્પન્ન થયેલું. અને અગ્નિ પ્રથા (અવ્યયી.) હમેશાં. જેકવાન
૫. ગ. ૧૦, વર્ત. કા. ૧ પુ. બ. વ. અમે મોકલીશું. સંધિઃ પર્વ જતુ તિા તતઃ તિ-ત્યારથી આરંભીને; પ્રકૃતિ અને વાગ્યે પાંચમી વિભક્તિ લે છે. પ્રતિનિધિત્વે હિને પ્રતિદિન (અવ્યયી.) હંમેશાં. સૈપ્રેરિતબ વા યુવા–તેમણે મેકલેલા
મit

Page #25

એકએક પ્રાણુને. અક્ષયક શિતા-અક્ષ ગ. ૧૦, પરસ્મ.નું વર્ત. કુ. બહાથનું પ્રથમ વિ. પું. એ. વ. ખાતે રહેવા લાગ્યો. પતિકાકા : મા (. તત્પ.) જાતિના ક્રમ પ્રમાણે. પારાવાય પાસ હાથતા–સસલાને વારો આવ્યો. ચિત્તામર-ચિન ભ. ૧૦, પરમૈ. સામા પક્ષ ભૂ. કા. ૩ પુ. એ. વ. વિચાર કરવા લાગે. થરા-અન્ત જાતિ (ઉપ. પુ.) અન્તને કરનાર. અર્થઆ. મૃત્યુમુક્ષા :-મૃત્યો મુણે (સપ્તમી તપુ.) મૃત્યુના મુખમાં પ્રવેશ. પ્રારંટિમ્-પ્રાતઃ કાર ચા તમ (બ. વી.) જેને સમય આવી લાગે છે, જેનો કાળ આવી પહોંચ્યો છેઃ એવા મારે શું? સુનિતા રાવ-બુદ્ધિશાળીઓને (શુદ્ધિનું ષષ્ઠી બ. વ.) અશક્ય. વન દયાપરાધિ-ઉપાયથી (યુક્તિથી) મારી નાખીશ; વિ+આપનું પ્રેરક. વર્ત. ૧ પુ. એ. વ. આgશેત્રાતિશામા-માદાચ વાર તમ-આહારના સમયનું ઉલ્લંધન. ક ચ્છ - ગ. ૧, પરમૈ. હ્યસ્તન ભૂ. કા. ૩ પુ. એ. વ. ગયો. સુરક્ષામ:-શ્રુધા ફાન પઠા થઇ હક (બ. ત્રી.) જેનું ગળું ભૂખથી સુકાઈ ગયું છે તે. પોલિ-પોરેન આવિ (તુ. તત્પ.) કેપના આવેશમાં આવી ગયેલે. મતલૈયમ ગ. ૧૦, વર્ત. કુદત. પ્રથમ વિ. એ. વ. તિરસ્કાર કરતે. આદ-બે, ત્રવાતિ અથવા સહ-ફૂગ. ૨, પરસ્પે. વર્ત. કા. ૩ પુ. એ. વ. સુન્દ્રા-સારી રીતે કપાયમાન થયેલા. પ્રાવિયોજ અશ્વત્ર વિં શિય-પ્રાણ ત્યજવા સિવાય બીજું શું કરાય ? જનતાણુ-ગાતા ગણાઃ ચહ્ય ર (બ. વી.) જેના પ્રાણ ગયા છે તે. વેલ્યથા-વેચાયા સચવા (. તત્પ.) સમયનું ઉલ્લંધન. જા સયં તવ રેઢાવ્ય –તારું આ કેવું સમયનું ઉલ્લંધન? રવિજયા-વિના સહ યથા ચાફ તથા (અવ્યયી.) વિનયપૂર્વક. પ્રોવાય-ઝવત્ર ગ. ૨, પરભૈ. પરોક્ષ ભૂ, કા. ૩ પુ.એ. વ. બેલ્યો. સંધિઃ મિત્ર ૪ વર્ષ ઈ. જ-થર ૫. સમી

Page #26

૧૭
એ. વ. રસ્તામાં; લિજ્ઞાતરેબ-અન્યઃ વિદુઃ (અનિયમિત કર્યું.) સિધાન્તમ; તેન બીજા સિંહથી. નિજય-નિ ્ર્ ગ. ૭, ઉમય.નું સબ'. ભૂ, રૃ. રોકીને. મલ્લિતુમ્ પાન્ત-ખાઈ જવા માટે ધપવા લાગ્યા; રૂપમનું કર્યું. ભૂ, પૃ. જીવન્તિ. મયા અભિહિમ્મારાથી કહેવાયું. સૌપીનૌમ્ય સર્જૌર વાન પ્રત્યયઃ પ્રથમા એ. વ. પુ. ચાર રૂપવાળા, ચાર જેવા. આવો મધ્યાહ્અમારા એ વચ્ચે.નિવેથિતુમ તોમ-નિવેદન કરવા માટે આવ્યો છું. કુતમ્ જલદીથી. સજોવમ્—જોપેન લદ્દ યથા સ્થાન્તથા ( અવ્યયી. ) કાપસહિત. મમુનપરિક્ષિતે-મમ મુઝામ્યાં પતિતિ–મારા બે હાથથી રક્ષાયેલા, ( આ વનમાં ). સત્યમ્ (અન્યâ. સમાસ ) જલદીથી. : ફુરાત્માનમ્ દુષ્ટઃ આત્મા ચર્ચ તમ્ (બ. ત્રી.) જેને આત્મા દુષ્ટ છે એવા. ટ્રાયલ રથનું પ્રેરક હશેતેનું આજ્ઞા ૨ પુ. એ. વ. બતાવ. પિવમ્ યેયં તે વૃદ્દીવાતેને લઇ ને. વિમલગ્નજËવત્રમ્-વિમલેન નહેન સંપન્નમ્ (તુ. ) નિર્મળ પાણીથી યુક્ત; વિપત મરું થમાર્તવ્ વિમરું (ખ. ત્રી.).
'
पृ० ५
મહાન્તમ્ રૂપ ધ્યાન રાખા; મહત્વ યું. દ્વિતીયા એ, વ. માઢુ પણ્યતિ+બાયર્ (સંધિ.); દના પ્રેરક ટ્રાતિનું હસ્તન ભૂ, કા. ૩ પુ, એ. વ. અરોચત્—બતાવ્યું. સપન-હરીફ, શત્રુ. અત્તિ શેવવત્ અત્યંત કાપને લીધે. વિનાનું મુદ્દોષ-સિંહગર્જના મૂકી; મુત્તુ પરાક્ષ ભૂ. કા. ૩ પુ. એ. વ. મુમોષ-મૂફી. પ્રતિરાવે પડધાથી. ક્રિશુળતર:—એવડે; વિશુળતર: (તુલનાવાચક પ્રત્યય ) સમુસ્થિતઃ ક્ષમ્+વ+સ્થાનું કર્યું. ભૂ. કૃદંત; ઉત્પન્ન થયા. રાજ્જતઃ-વધારે શક્તિવાળા. સસ્ય-રિ+આત્માનં (સંધિ) તેની ઉપર પેાતાની જાતને. નિન્નિવ્ય-નાખીને. સત્વે ઉપપત મૃત્યુ પામ્યા; દશમનાઃ–છું મનઃ યસ્ય લ: (બ, વી.) જેનુ મન આન

Page #27

તિ થયું છે તે. કૃપા આમરણ-બધાં પ્રાણીઓને આનંદઆપીને. કાચબાન-પાનું કર્મ. વર્ત. } . પ્રથમા એ. વ. પ્રશંસા પામતો. ચશrગુણ-સુમતિનાથ થશા રાણા (અવ્યવી.) સુખપૂર્વક. નિયતિ -વર્ત. રૂપ પછી જ આવતાં ભૂતકાળનો અર્થ આવે છેઃ નિવાસ કરવા લાગે.
- [જેની બુદ્ધિ તેનું બળ]
કઈ એક વનપ્રદેશમાં મદોન્મત્ત નામે સિંહ રહેતો હતો. તે હંમેશાં જ પ્રાણીઓને વિનાશ કરતા હતા. પછીથી તે બધાંય પ્રાણીઓ ભેગાં મળીને, જેનાં ચિત્ત નમી ગયાં છે તેવા તે મૃગરાજ (સિંહ)ને વિનંતી કરવા લાગ્યાં“હે દેવ, આ પરલક વિરુદ્ધ, કર, કારણ વિના સર્વ પ્રાણીઓને વિનાશ સ્વામીએ શા માટે કરવો ? અમે નાશ પામી રહ્યાં . છીએ અને તમને પણ પછી આહારને અભાવ થાય આમ બે બાજુથી ઉપદ્રવ છે. તે પ્રસન્ન થાવ. સ્વામીના આહાર માટે, વારા પ્રમાણે પિતાની જાતિમાં ઉત્પન્ન થયેલું એક એક વનચર દરરોજ અમે મેક્લીશું.” સિંહે કહ્યું: “એમ થાવ.” ત્યારથી આરંભીને હંમેશા તેમનાથી મોકવાયેલા એકએક પ્રાણીને ખાતો તે રહેવા લાગ્યો. પછીથી કોઈક વાર જાતિક્રમ પ્રમાણે સસલાને વારે આવ્યો. બધાં પ્રાણીઓથી મોકલાયેલ તે વિચાર કરવા લાગ્યો: “મૃત્યુના મુખમાં આ પ્રવેશ અંત લાવનાર છે. તો મારે સમય અનુસાર શું કરવું જોઈએ? અથવા તે બુદ્ધિશાળીઓને શું અશક્ય છે? તે સિંહને હું ઉપાયથી મારી નાખું.” પછીથી આહારના સમયનું ઉલ્લંઘન કરીને તે ધીમે ધીમે જવા લાગ્યો. ભૂખથી જેનું ગળું સુકાઈ ગયું છે તે સિહ પણ કેપના આવેશમાં આવેલો તેને તરછોડતો બોલવા લાગ્યા: “ખૂબ કોપાયમાન થયેલાથી પ્રાણ લીધા સિવાય બીજું શું કરી શકાય ? આ પ્રકારને તું આજે

Page #28

મરી ગયેલ જ છે. કહે, આ તારા સમયનું કેમ ઉલંઘન થયું?” પછીથી પ્રણામ કરીને વિનયપૂર્વક સસલે બોલ્યોઃ “હે સ્વામી, આ મારે અપરાધ નથી. માર્ગે આવતા મને બીજા સિહે રોકીને ખાવા માટે તૈયારી કરી. પછીથી મેં કહ્યું: “હું સ્વામી મન્મત્ત સિંહના ભોજન માટે જાઉં છું.” પછીથી તેણે કહ્યું: “એ મદોન્મત્ત તે ચોરરૂપ છે, તે તેને બેલાવીને જલદી આવ, જેથી અમારા બે વચ્ચે જે કોઈ પરાક્રમથી રાજા થશે તે આ બધાં પ્રાણુઓનું ભક્ષણ કરશે. એટલે હું સ્વામીને નિવેદન કરવા માટે આવ્યો છું.” તે સાંભળીને સિંહ કોપાયમાન બનીને બેલ્યોઃ “માસ હાથથી રક્ષાયેલા આ વનમાં શા માટે સિંહ આવ્યો છે? જલદી જઈને મને તે દુરાત્માને બતાવ.” સસલો બોલ્યાઃ “જે એમ હોય તે સ્વામી આવે; હું એને બતાવું.” એ સસલે પણ તેને લઈને નિર્મળ પાણીવાળા મેટા કૂવામાં “અહીં એને જુઓ ' એમ કહીને બતાવવા લાગ્યા. પછીથી તે પણ મૂખ સિંહ પોતાનું પ્રતિબિંબ પાણુની મધ્યમાં રહેલું જોઈને “ આ મારે પ્રતિસ્પધી છે,” એમ કેપને વશ બની સિંહનાદ કરવા લાગે. પછીથી તેના પડઘાથી બેવડા ના કૂવામાંથી ઉત્પન થયા. પછીથી તે તે નામ સાંભળીને આ વધારે શક્તિવાળે છે” એમ માનીને તેની ઉપર પોતાની જાતને નાખીને મૃત્યુ પામ્યા. આનંદિત મનવાળો સસલે પણ, બધાં પ્રાણુઓને આનંદ પમાડીને, તેમનાથી પ્રશંસા પામતે, સુખપૂર્વક તે વનમાં નિવાસ કરવા લાગ્યા.
–પ્રથમ તંત્ર :મિત્રભેદ: કથાઃ ૬.
–સ્વાધ્યાયનીચેનાં રૂપે ઓળખી બતાવોઃ
विज्ञापयामासुः, आइ, आहूय, दर्शयस्थ, आवयोः, शततरः, प्रशस्यमाना, पथि, व्यापादयामि ।

Page #29

२०
या
२. नयेन। समासाना विन री आयो : ..
निष्कारणम् , प्रणतचित्ताः, प्रतिदिनं, प्रत्यहं, . गतासुः, एकैकम् , प्राप्तकालम् , सिंहान्तरेण, हृष्टममाः,
यथासुखम् । 3.नायेना शम्। ५२ हूँ नधि सभे :
सपत्नः, पञ्चत्वमुपगतः। ४. नये एव्या प्रमाणे पाउचोमा ३२।२ । : .. 2. स मृगात्सादनं कुरुते । (उत्सादनं कुरुते भारे में।
या५६ वा५३।.) २. सुकुद्धरपि किं क्रियतेऽन्यत्र प्राणषियोगात्।
(४२ प्रयोग) 3. सिंहमेवोपायेन व्यापादयामि । (भरि प्रये।।) ५. नायेना ३५! आपा:
१. माशा २ ५. मे. १. दा, बन्धू , छिन् , लिह, शास।
२. पराक्ष भू. ३ पु. ५. 4. गम्, ख्या, दा, जन, - अधि+ह।
3. भ. भू.. गम् , दा, छद् , जन् , म । ... ४. तृतीया ये. ५. एतद् (पु.), अदम् (स्त्री.), इदम्
(पु.), अस्मद् , यात् (स्त्री.), अहन्। ५. अधिस्तादश मने श्रेष्ठता ३५॥ आप: साधु, उरु,
मृदु, कृश, प्रिय। १. नायनानां संस्कृत ३भाषा: .. :. . । २० श्रामणे, पाय अथवा ७, म le', आड पारने ___श, यावे याय ...........

Page #30

व्यपदेशेऽपि सिद्धिः स्यात् ।
[નામ દેવાથી પણ સિદ્ધિ થાય.] પ્રાસ્તાવિક : આ પાઠ કાકલૂંકીય નામે પંચતત્રના તૃતીય તંત્રમાંથી લેવામાં આવેલ છે. પ્રચલિત પંચતંત્રમાં આ પ્રમાણે કથા નથી હાથીઓ સસલાઓને રંજાડતા હતા અને આ રંજાડમાંથી બચવા માટે વિજય નામના મુત્સદ્દી સસલાએ ચંદ્રના નામને ઉપયોગ કરીને હાથીઓને વશમાં આણ્યા. કેટલીક વાર મોટા માણસોના નામનો ઉપયોગ કરીને નાને માણસ પણ પિતાનું કામ કાઢી જાય છે, એ બતાવવાને આ કથાને ઉદ્દેશ છે. રાજ્યનીતિમાં પણ આ એક પદ્ધતિ છે.
द्वादशवार्षिकी-द्वादशानां वर्षाणां समाहारः द्वादशवर्षम् । તારા ફર્થ દ્વારા વાર્ષિી -બાર વર્ષ ચાલે તેવી. બાર વર્ષની. અનાવૃષ્ટિ-વરસાદ ન પડે તે; અનાવૃષ્ટિ. બાપતિતા-આવી; પણ નું કર્મ. P. . સ્ત્રી. પ્રથમ. એ. વ. તલા ફૂવા પહaહાનિ હરવિ શ (ઈતરેતર કંઠ) તલાવવશ્વસ્ટiતિ–તળાવ, ધરા, ખાબોચિયાં અને સરેવર. મુતાનિ-સુકાઈ ગયાં. રવિવાવા-સર્વ પ્રાણીઓનું. 7tor નામ-તૃછાયા ગાના (. તત્પ.) તરસથી પીડાયેલાં. મહદ્ રનમ-મેટું સંકટ, ૩પઉત્પનું કમ. ભૂ. કૃ. ઉત્પન્ન થયું. વિરે તુ નિનામખાસ કરીને હાથીનું. રિક-હૃસ્તીનાં ઝા (૫. તત્પ.) હતિષ:-હાથીઓને રાજ. વિશાપિતા-વિનંતી કરાઈ, વિ+જ્ઞા ગ. ૯, ઉભય. નું પ્રેરક કર્મ. ભૂ. કુ; પિviાટા-પિતા બાટા(તુ. પુ.) તરસથી વ્યાકુળ બનેલા; ન ગ, , પરસ્મ.નું ઈચ્છી

Page #31

દર્શક નામ gિiા-પીવાની ઈચ્છા, તરસ. ૧૪મા -હાથીનાં બચ્ચાં. વૃતાથ અવેરથા તે (બ. વી.) યુવા –મરેલાની અવસ્થામાં આવી પડેલાં. શિવરાત-ચિન્હ ગ. ૧૦, કર્મણિ, આજ્ઞાથે ૩ પુ. એ. વ. વિચારી કાઢે. પિત્તાશય અપનયનાચ (દૂર કરવાને) ઉપાયઃ (. તપુ.) તરસ દૂર કરવાને ઉપાય. જૂથપતિનાજૂથના અધિપતિએ હાથીના ટોળાના નાયકે. અછાપુ નિ વિહુઆઠેય દિશાઓમાં ચાર દિશાઓ અને ચાર ખૂણાઓ મળીને આઠ દિશાઓ: ઉત્તર, પૂર્વ, દક્ષિણ, પશ્ચિમ, ઈશાન, નૈઋત્ય, અગ્નિ અને વાયવ્ય. અને સ્ત્રી. સપ્તમી બ. વ. છાપુ લિગ્ન સ્ત્રી. સપ્તમી બ. વ. વિદ્યુ. તર (તિન) વેગથી જનારા હાથીઓને. ઘાઘરાદોડતા; ઘા ગ. ૧, પરર્મ. નું વર્ત. કૃદંત પ્રથમા બ. વ. પિતા-કલ્યા. વિદ્યારંપૂર્વ-નિર્મળ પાણીથી ભરપૂર વિત કરું થાત્ તત્ (બ. વી.) મિત્ર; વિમાન ન સંપૂન (તુ. ત.). કથા ઘા જેવા, કોલેરાતમે-- આકાશના એક પ્રદેશ (જેવું). લીવી-9 ગ. ૯નું સં. ભૂ. કૃ લઈને. હવા-જલદીથી. તદુષમ-ઉં રહું શરિપત્ર
બિ થથા થાત તથા (અવ્યયી.) હરખ સાથે આનંદ સાથે. તનું સરસ કાત્તાતે સવારે આવી પહોંચે. અવતાર તાઊતરતા એવા તેમણે અવ+ગ. ૧, પરમૈ. વર્ત, કૃ. ૫. તૃતીયા બ. વ. ઉતરતા. માત્ર ચારે બાજુએથી; પુલાવતા-અવિ ઘણા પુર્વ મિ7 : અg: (નમ્ બ. વી.) મસુર અવતાર થશે, તમન્ અતુલા તારે (બ. વી.) જેમાં ઊતરવું સુખદાયક નથી તેવા. રાણા તીરે (પ. પુ.) તારી-સરેવરને કાંઠે. દૂતાવાસ–પૂર્વ તા: આવાણા: જૈ રે (બ. વી.) પ્રથમ જેમણે પિતાને નિવાસ કર્યો છે તેવા. શિઃ શૌવા ૪ (સમાહાર ) રિશીવમ્ વંgિp ફિરોશીર્વે તે (બ. બી.) જેનાં માથાં અને ડોક કચરાઈ ગયાં છે તેવા. અાપણ-સ્નાન

Page #32

કરીને; અવાજ ગ. ૧, આત્મને. સં. ભૂ. કૃ અને સર્િ - ૧ (સતિ સપ્તમી) તે હાથીનું ટેળું ગયું ત્યારે. સોપારા હોય (બ. વી.) મરી ગયેલામાંથી બાકી રહેલા. રંધાથિતુમહં++ ગ. ૧૦નું હેત્વર્થ કૃદંત, વિચાર કરવા. શાળા -આજમ ગ. ૧, આત્મને નું કર્મ. ભૂ. કુ. આરંભ કર્યો ફરાર જા-સસલાઓને રાજા. મા-બાલવા લાગ્યો. જ ય૦ ગ. ૮નું વિધ્યર્થ કૃદંતઃ ક્ય, વીર અને કાર્ય-કરવું જોઈએ. સાધઃ ત થાય તે પદ-તો જેવી રીતે એઓ અહીં.
પુજાન્સ બહુ પ્રકારનાં વૃત્તાન્ત (વ્યવહારનાં કાર્યોને બતાવનારે; બહુ પ્રકારનાં વ્યવહારનાં કાર્યોને માર્ગ બતાવી શકે તે. જેમ-૪ ચિં (સંધિ). પ્રતિજ્ઞા-વચન. વાર્તાકિ -મારા કાર્યના સાક્ષી બનવાની. પ્રાર: ચિતામ-કૃપા કરે. અતિદેવ-એ નક્કી જ છે. ચાર-જેના કારણે.
. ૨ નાસિરસાઈતશ–નીતિશાસ્ત્રના અર્થના તત્ત્વને જાણનાર. દેવાધિમાખવિ-દેશ અને કાળના વિભાગને જાણનાર એટલે કે કયા પ્રદેશમાં અને કયા સમયે કાર્ય કરવું તે જાણનાર. ૧ રામ યથાર તા (બ. વી) અનુત્તમ-જેનાથી બીજું કઈ ઉત્તમ નથી; સર્વોત્તમ.
. ૨. મિતલ-માપસર બેલનાર; મા ગ. ૨, આત્મને. નું કર્મ. ભૂત કૃ પિત. અથર્ વિરચ-પિતાના હેતુઓને વિચાર કરીને. રવિવાર–સર્વ કાર્યોને કરનાર, - અવતઃ શુદ્ધિાવાન -તમારી બુદ્ધિની હિંમત
સમજીને. જે તિર (ઉપ. તત્પ) સી દૂરથરરહેલા છતાં મને (બ) પારિત્રય-મન્ત્રશક્તિ, પ્રભુશક્તિ અને ઉત્સાહશક્તિ. આપણા રાજ્યનીતિશાસ્ત્રની પ્રણાલિકા પ્રમાણે રાજાની

Page #33

શક્તિના ત્રણ પ્રકાર છેઃ (૧) મરાિ -સારા પ્રધાને અને મુખ્ય અમલદાર વર્ગ; જેની સાથેની મ–ણા, કઈ પણ યોજના ઘડવા માટે ખૂબ ઉપયોગી થઈ પડે; (૨) મુાિ -ખજાને, સંપત્તિ અને દરેક પ્રકારનાં સાધનોનું ખૂબ જ બળ; (૩) વારાશિ-બધી યોજનાને આગળ વધારવાને રાજાને પોતાને ઉત્સાહ. નિઃ શનિહાથીઓ જાણશે; શ ગ. ૯, પરસ્પે. સામાન્ય ભવિ. ૩ પુ. બ. વ. રચય તે સ્વયaહું ત–તું ગયો એટલે હું જાતે જ જાણે ગયો છું.
છાયા-વસ્થા ગ. ૨, પરભૈ. હ્યસ્તન ભૂ. ૩ પુ. એ. વ. ગયો. દિતિ - ીિ નવી ચર્ચ દિ (બ. વ.) જેને બે દતુશળ છે તે, હાથી;] ગજરાજ, હાથીઓના રાજા.વિસ્તયાકારજિન ગણ ૧૦, પરસ્મ. નું સામૂ-અન્ત પરોક્ષ . કા. ૩ પુ. એ. વ. વિચાર કર્યો. અરદિયારા-સારા વિદ્યા વિધા જેવાં સેવા-(બ. વી.) અમારા જેવાના. અશ્વ શાયર જેવાં તેષા (બ. વી.) જેમની કાયા નાની છે તેવા. સમા–ભેગા થવું તે. ઉર્વતશિલાજ મા-પર્વતની ટોચ ઉપર ચઢીને. શિવમિહું આદરપૂર્વક બોલાવીશ; વિશ્વનું પ્રેરક વર્ત. ૧ પુ. એ. વ. તપ પત્ર -અનુ+રથાનું સં. ભૂ, કુ. અનુય–તે પ્રમાણે જ કરીને. આવી -. ગ. ૨, પરભૈ. હ્યસ્તન ભ. કા. ૩ પુ. એ. વ. બ. પિ મતઃ સુરતમને સુખ તે છે ને ? વાક્યના આરંભમાં અપિ મૂકવાથી પ્રશ્નાર્થને અર્થે આવે છે. વિચ-વિ+ ઉલ્લ ગ. ૧, આત્મને. સં. ભૂ. } જોઈને. ગુર: માન-આપ
ક્યાંથી આવ્યા છે. હવામ-ર-ગ. ૨, પરભૈ. કર્મણિ, આજ્ઞાથ ૩ પુ. એ. વ. બેલે; કહે. કાતિ - ગ. ૯, પરસ્પે. વર્ત. ૩ પુ. એ. વ. જાણે છે. ચણાઈવારિ-હેતુ પ્રમાણે જે બેલનાર; સાચેસાચું કહેનાર; બિનતિશ થાર્થ યુથાર્થ વાિં શી અશ તણા ૧ રોષ વાવ-તેને દોષ (ગુને) ગણવે જોઈએ

Page #34

નહિ. તઃ પર મુહં એવાં તે (બ. વી.) ભૂતદુલ્લા દૂતો જ જેનું મુખ છે તે. સર્વ જલ (સંધિ) સર્વ પણ. કાન પર જ પર અધિ -તમારી જાતની અને બીજાની મર્યાદા સમજ્યા વિના; પરિછિદ્ ગ. ૭, પરમૈ નું સં. ભૂ. કૃ. છિદ્ય; રિfજા-રિરિકા-ભેદ કર્યા વિના; ભેદ સમજ્યા વિના. પહેલાં અપાર--પારકાનું બુરું કરવામાં.
એવા રૂ. વરું જ સારું જ (સમાહાર કંઠ) વાયરમુશક્તિ અને અશક્તિને વિચાર કર્યા વિના (અવિવાર્ધ). મોત રાય ત્તિ-મોહથી-ભ્રમથી કામ કરવા માટે તૈયાર થાય છે. : કાપવા સમી તે આપત્તિઓની ઇચ્છા કરે છે.
માત્રામસિદ્ધ-અરમ નાજ્ઞા રિ-અમારા નામથી પ્રસિદ્ધ બનેલું. અચાન હર્ષિત-અન્યાય પૂર્વક હુમલો કર્યો છે; છૂષ ગ. ૧૦, કર્મ. ભૂ, કુ. હુમલે કર. અસહાપીયાસામા હંસીયાદ (તુ. તપુ.) અમારાથી રક્ષણ કરવા યોગ્ય.
જનું વિધ્યર્થ કુ. ચાવિતા –મારી નાખ્યા છે. અર્તિધ્યાગ. ૧, પરસ્મ. વિધ્યર્થ કુ. પ્રથમ બ. વ. ભરણપોષણ કરવું જોઈએ. હલ્લા ઘાથમિ-છાતી ઉપર ધારણ કરું છું. ફ રારાજ આ રિખવ : (બ. વી.) સસલાની નિશાની જેનામાં છે તે, ચંદ્ર. જગતમાં. કવિતામ-કરશતનામથી ર (બ. વી.) જેનું નામ પ્રખ્યાત છે તે. મા અવ્યારા નરિવર્તિરે આ ખરાબ પ્રવૃત્તિમાંથી અટકશે નહિ તે. અમર–અમારા તરફથી; : લગાડવાથી પાંચમી વિભક્તિને અર્થે આવે છે. માત્ત અને પ્રાતિ –મોટા અનર્થને તું પામશે; કાનું સામાન્ય ભવિષ્ય કા. ૨ પુએ. વ. મેળવશે, પામશે. નિવૃત્તી મહાન વિરોષ અવિષ્યતિઅટકેલા એવા તને મોટું ગૌરવ પ્રાપ્ત થશે. અાવ ચોત્સવ
વ્યકિત પર થશે ઃ (બ. વી.) અમારી ચંદ્રિકાથી જેનું શરીર પુષ્ટ બન્યું છે તે. ચાર- ગ. ૨, વિધ્યર્થ ૨ પુ. એ.

Page #35

વ થજે. શાળવા-ચાલ્વે ગ. ૧, આત્માનું પ્રેરક કમ. ભૂ. કુ. પુષ્ટ બનાવાયેલે અચા -નહિ તે. અમેરિકજિોધા-અમારા કિરણોની અટકાયત કરવાથી. શર્મા અમિતાપિ ફાર થી ર (બ. વી.) તાપથી જેનું શરીર ખૂબ તપાયું છે તેવો. –ગરમી; મિત્તનું પ્રેરક કર્મણિ ભૂકુ અમિતાપિત. રિ પર ર૬ (સહ બ. વી.) પરિવાર સાથે. વિજાપતિ -તું વિનાશ પામશે; ૬ ગ. ૨, પરમૈ. સામાન્ય ભવિષ્ય, ૨ પુ. એ. વ. પતિતે જશે. હવે કાતિ ફૂલે (સતિ સપ્તમી) આ પ્રમાણે દૂત બોલ્યો ત્યારે; વઘુ-કર્મ ભૂ, કૃ. ૩ાનું કર્તરિ ભૂ.કૃ. ૩યતનું સપ્તમી એ. વ. પું. મતીય-અત્યંત. મન સુમિત દરણં ચરથ રાઃ (બ.વી.) અયસ્કુમિતz-ભયથી જેનું હૃદય ક્ષોભ પામ્યું છે તેવો; ગ. ૪, પરસ્મ.નું પ્રેરક કર્મ. ભૂ.કૃ. ક્ષોભ પામેલું; ખળભળી ઊઠેલું, સત્ય મા અશાત્ સાતમ-સાચે જ મેં અજ્ઞાનને લીધે બૂરું કરેલું છે. અત્ર તરિ પણ નિgતિ-આ સરોવરમાં જ રહે છે. પાકીએકલા. રામ-બતાવીશ. નું પ્રેરક. ૧ પુ. એ. વ. વર્ત.. પ્રસાર-પ્રસન્ન કરીને. ક+તનું પ્રેરક સં.ભ. કુ. સંપૂર્વવામveઅમુ-સંપૂર્ણ રાજાનાં મve૪ થી તમ્ (બ. વ.) જેની કલાનું મંડળ સંપૂર્ણ છે તે; ચંદ્રની સોળ કળાઓ છે; અને પૂર્ણિમાને દિવસે તે પિતાની બધીય કળાઓ સાથે પ્રકાશે છે. ૩રપતં-૩ વાત (દ્વિતીયા. તપુ.) પાણીમાં રહેલું. રવિચંદ્રનું પ્રતિબિંબ. અ ચ - નું પ્રેરક હ્યસ્તન ભૂત. કા. ૩ પુ. એ. વ. બતાવ્યું. રમણ વોરણ–ચંદ્ર પ્રત્યે બેલ્યો; અવોચ-૨ મ. ૨, પરર્મ. અદ્યતન ભૂ કા. ૩ પુ.એ. વ બોલ્યો. સાચતા- ગ. ૪, પરસ્મનું કર્મણિ, આજ્ઞાર્થ, ૩ પુ. એ. વ. ક્ષમા આપ. અનવહોય પથ-નહિ જોતાં જ અવ+સ્ટોગ. ૧૦નું વર્ત. . અરોજય; ન આવોયન્-અનવોન્. પુનરામનાથ-ફરીથી નહિ આવવા માટે. વાતાd જનતજ્ય યથા સ્થાતથા

Page #36

(અવ્યયી.) જ્યાં જવું હતું ત્યાં. છાયા- ક્યા ગ. ૨, પરસ્મ. હ્યસ્તન ભૂ. કા. ૩ પુ. એ. વ. ગ.
ઓ. ૪. શપણે અજિ-નામમાં પણ રાજા નબળા હોય છતાં પણ નામે કરીને પણ સિદ્ધિ થાય. - ગ ૨, પરભૈ. વિધ્યર્થ ૨ પુ. એ. વ. રાશિનઃ કચરો-ચંદ્રના નામથી.
[ નામમાં પણ સિદ્ધિ થાય ] કોઈ એક વાર બાર વર્ષની અનાવૃષ્ટિ થઈ. તેને લીધે તળાવ, ધરા, ખાબોચિયાં અને સરવરે સુકાઈ ગયાં. તરસથી પીડાયેલાં સર્વ પ્રાણીઓને મોટું સંકટ ઉત્પન્ન થયું પરંતુ વિશેષે કરીને હાથીઓને. ચતુર્દત નામે હાથીઓન રાજા હતા. તેને બીજા હાથીઓએ વિનંતી કરીઃ “હે દેવ, તરસથી વ્યાકુલ થયેલાં કેટલાંક હાથીનાં બચ્ચાંઓ મરણાવસ્થામાં આવી પડ્યાં છે, અને બીજાં મરણ પામ્યાં છે. તો તરસ દૂર કરવાના કેઈક ઉપાયને વિચાર કરો.” પછી તે ટેળાના અધિપતિ (હસ્તિરાજે) આઠેય દિશામાં પાણીની શોધ માટે વેગવાળા (હાથીઓને) દોડતા મોકલ્યા. અને ત્યાં એકે આવીને કહ્યું: “હે દેવ, બહુ દૂર નહિ એવે (સ્થાને) નિર્મળ પાણીથી ભરેલું, આકાશના એક ભાગ જેવું મોટું ચન્દ્રસર નામે સરોવર છે.” હાથીઓને રાજા તે જ પ્રમાણે બધાને લઈને ઝડપથી હર્ષપૂર્વક તે સરોવર આગળ આવી પહોંચ્યો. ઊતરતા એવા તેઓ વડે, ચારે બાજુથી સુખપૂર્વક ન ઊતરાય એવા તે સરેવરને તીરે પહેલેથી જેમણે પિતાને નિવાસ કરેલ હતું તેવા બહુ સસલાઓનાં ડોક અને માથાં કચરાઈ ગયાં. પછીથી પાણી પીને, નાહીને તે હાથીઓનું ટોળું ગયું ત્યારે, મરાયા પછી બાકી રહેલા સસલાઓ વિચાર કરવા લાગ્યા. પછીથી શિલીમુખ નામે સસલાઓને રાજા બેલ્યોઃ “હવે શું કરવું જોઈએ ? અમારું

Page #37

૨૮
કુળ નાશ પામ્યું” છે. જેમણે રસ્તા દીઠે છે એવા તે ( હાથીએ .) ફરી અવશ્ય આવશે. તે જેમ એ અહીં ન આવે તે પ્રમાણે ઉપાયના વિચાર કરવા જોઈ એ. ' હવે ત્યાં બહુ (આવા) બનાવા જેણે જોયેલા છે એવા વિજય નામે સસલા તેમની પ્રત્યે ખેલ્યાઃ “ એ શકય છે. મારી આ પ્રતિજ્ઞા છે કે તે ફરીથી અહીં આવશે નહિ, પરંતુ મારા કાના સાક્ષી થવાની કેવળ કૃપા કરે.” તે સાંભળીને શિલીમુખ પૂર્વક આ આલ્યાઃ “ ભાઈ, એ ચેાક્કસ જ છે. તેનું કારણ——
નીતિશાસ્ત્રના અર્થ અને તત્ત્વને જાણનાર, દેશ અને કાળના વિભાગને જાણનાર, વિજયને જ્યાં મેકલવામાં આવે ત્યાં જેનાથી કાઈ ઉત્તમ નથી એવી સિદ્ધિ થાય છે. (૧)
હિત ખેાલનાર, માપસર ખાલનાર, સ ંસ્કારીને ખેાલનાર, અને વળી અહુ નહિ ખેાલનાર, હેતુઓને વિચાર કરીને ખેાલનાર—તે જ વક્તા અધાં કાર્યા કરનાર છે. (૨)
તમારી બુદ્ધિની પ્રગલ્ભતાને પામીને હુ દૂર રહ્યો છું, છતાં પણ મારી ત્રણેય ક્તિને હાથીઓ જાણશે. તું જશે એટલે હું પોતે જાણે ગયા છું. ”
પછીથી વિજય સસલા હાથીઓના રાજા પાસે ગયેા. જઈને હાથીરાજને જોઇ ને વિચાર કરવા લાગ્યા, અમારા જેવા અલ્પકાયાવાળાનેા આની સાથે સમાગમ શકય નથી. એટલે, હું પર્વતની ટોચ ઉપર ચઢીને હાથીરાજને પ્રણામ કરુ.” તે પ્રમાણે કરીને તે ખેલ્યા : “ અરે, આપ સુખી તો છે ને ? ” તે સાંભળીને, (અને તેને) જોઇ ને હાથીરાજ સસલા પ્રત્યે ખેલ્યાઃ “ તમે ક્રાણુ છે ? આપ કાંથી ?'' તે ખાળ્યે ભગવાન ચંદ્ર મને દૂત તરીકે માકલ્યા છે.” યૂથપતિ ખેલ્યા “ કાર્ય કહેા.” સસલા ખેલ્યે : આપ તે જાણા છે કે સાચેસાચુ' કહેનાર દૂતને શિક્ષા ન કરવી જોઇએ. બધા જ રાજાએ કૂતરૂપી મુખવાળા હાય છે. એવે હું ચંદ્રની આજ્ઞાથી ખેાલુ છું. શા માટે પેાતાના અને
:
tr
:
re
1
rr

Page #38

૨૯
પારકાને ક્યાસ કાઢયા સિવાય તમે પારકાનું ભૂરું કરવા પ્રવૃર થયા છો ?”
કહ્યું છે કે–
પારકાના અને પિતાના બલ–અબલને વિચાર કર્યા વિના જે કાર્ય માટે ઊભો થાય છે તે મોહને લીધે આપત્તિઓની ઈચ્છા કરે છે. (૩).
તે તમે અમારા નામથી પ્રસિદ્ધ ચંદ્રસરેવર ઉપર અન્યાય પૂર્વક હુમલો કર્યો છે. અને ત્યાં અમારાથી રક્ષા યોગ્ય સસલાઓને મારી નાખ્યા છે. આ યોગ્ય નથી. મારે તેમનું ભરણપોષણ કરવાનું છે, જેથી હું તેમને મારી છાતી ઉપર ધારણ કરું છું. આથી જ હું સસલાના ચિહ્નવાળો (શશાંક) એમ જગતમાં પ્રખ્યાત નામવાળો છું. આ પ્રકારના તમે જે આ ખરાબ પ્રવૃત્તિમાંથી અટકશે નહિ તે અમારા તરફથી મોટા અનર્થને તમે પ્રાપ્ત કરશે. અને અટકેલા એવા તમને વિશિષ્ટતા પ્રાપ્ત થશે. અમારી ચાંદનીથી તમે પુષ્ટ બનેલા શરીરવાળા થશો. નહિ તે અમારાં કિરણે અટકાવી દેતાં તાપથી તપી ગયેલા શરીરવાળા તમે તરત જ પરિવાર સહિત વિનાશ પામશે.” આ પ્રમાણે દૂત બેલ્યો એટલે અત્યંત ભયથી ખળભળેલા હૃદયવાળો હાથીઓને રાજા તેના પ્રત્યે બેઃ “ભાઈ, સાચે જ મેં અજ્ઞાનને લીધે બૂરું કર્યું છે. હવે એ હું ચંદ્રની સામે વિરોધ કરીશ નહિં.”તે બેલ્યોઃ “તે રાજા આ સરોવરમાં જ છે. તે આપ એકલા આવે તે હું તેને બતાવું. ભગનને પ્રણામ કરી, પ્રસન્ન કરીને જાવ.” એમ બેલીને તે હાથીને રાત્રે ચંદ્રસર આગળ લઈ જઈને સંપૂર્ણ કલાના મંડલ યુક્ત, પાણીમાં રહેલા ચંદ્રના પ્રતિબિંબને તેને બતાવ્યું. આ હસ્તિરાજ પ્રણામ કરીને ભગવાન ચંદ્રમા પ્રત્યે બેઃ “હે દેવ, અજ્ઞાનથી મેં કર્યું છે, ક્ષમા આપે. હું ફરીથી અહીં આવીશ નહિ.” આ પ્રમાણે બોલીને,. જોયા વિના, ફરીથી ન આવવા માટે, પિતાને જવું હતું ત્યાં ગયો.

Page #39

30
રાજ શક્તિવાળ ન હોય છતાં પણ નામથી સિદ્ધિ થાય છે. ચંદ્રના નામથી સસલાઓ સુખે વસે છે. (૪)
-algiainsीय : : : 3
-स्वाध्याय
૧. નીચેનાં રૂપે ઓળખી બતાવોઃ
विज्ञापितः, पिपासा, दिक्षु, संपिष्टशिरोग्रीषाः, शास्यन्ति, प्राया, अनुष्ठाय, वीक्ष्य, उच्यताम् , प्राप्स्यसि, पज्यसि, अघोचद, उक्तवति । નીચેના સમાસોને વિગ્રહ કરેઃ
तडागडूइपल्बलसरांसि, संपिष्टशिरोनीवाः, हतशेषाः, द्विरदपतिः, दूतमुखाः, बलाबलम् , शशाङ्का,
प्रख्यातनामा, आप्यायितशरीरः, उदकगतम् , यथागतम् । 3. નીચેના શબ્દો ઉપર ટૂંક નેધ લખો:
अष्टासु दिक्षु, देशकालविभागवित्, शक्तित्रय, शशाङ्कः। નીચે બતાવ્યા પ્રમાણે ફેરફાર કરીને વાક્યો બનાવોઃ १. सः अन्यैः गजैः विज्ञापितः । (तरि प्रयोग वा५२१.) २. गते तस्मिन् गजयूथे शशकाः संप्रधारयितुमारब्धाः।
(यदा-तदा वापरा.) ૫ નીચે જણાવ્યા પ્રમાણે રૂપે લખઃ
१. यतुथी से. . अस्मत् , हरि, मरुत्। २. षष्ठी २५. व. किम् (श्री.), भानु, भगवत् (पु.)। ३. स्तन . ४. ३ ५. ५. व : ब्रू, रूध् , क्री। ४. ती.. श्रु, मुद्, कृ, प्रह, मुद्।

Page #40

૩
५. वर्त. 1. 3 पु. म. 4. , जन, विद् (२. ४,)। . ६. भ... छिद, की, सन् , धू, दंश, बद, अन्, यत्।
मृगः काकेन रक्षितः।
[भृग थी २क्षायो छ.] આ પાઠ હિતોપદેશમાંથી “મિત્રલાભ” નામે વિભાગમાંથી લેવામાં આવ્યો છે. સાચો મિત્ર કોણ અને બે મિત્ર કેણ, તે અહીં બતાવવામાં આવ્યું છે.
अरण्यानी-मोटु वन.चिरात्-ein मतथा. मृगश्च काफश्च मृगकाको (त३२६६.). निवसतः-निवास २ ता. स्वेच्छया 'भाग्य-पातानी ४२७। प्रभारी मतो. हृष्टपुष्टाङ्गः- हृष्टं च पुष्टं च अंगं यस्य सः (म. पी.) नेनु पुष्ट छे ते. के चत् शुगालेन--3153 शियाणथा. अवलोकितः-नेवायो. सुललितम्भूर भगनु; सुतरां ललितं सुललितम् । क्षुद्रबुद्धिः नाम यस्य सः (म. पी.) क्षुदबुद्धिनामा-शुभुति ने नाम के ते. जम्बुक:-शिया. बन्धुहीन:-बन्धुना हीनः (त. तc५.) स विनानी. मृतषद निवसामि-भरेशानी. निवास ,
मित्रमासाद्य-भित्रने भगवान; आ+सद् प्रे२४ आलादयति • नुं स. भू. . भगवाने. बन्धुना सह (७. ५. श्री.) सबन्धुः समांथा यु. जीवलोकं प्रविष्टः अस्मि-संसारमा प्रवेशमा छु. अधुना तवानुचरेण मया सर्वथा भवितव्यम्-वे भारे सर्व शत ता। अनुय२ यवानु छः अहं सर्वथा तव अनुबरा मवेयम् ।

Page #41

भवितव्यम्-विष्यर्थ ४६त; भूग. १, ५२२. मेने उपय। ध्यानमा २. अस्तंगते सवितरि भगवति मरीचिमालिनि-रिवाना समूथा युरत (मरीचिमालिनि) भगवान सूर्य अस्त पाभ्या त्यारे; (सति सप्तमी). सवितरि-सवितृनु सप्तमी मे. 4. मरीचिमालिनिमरीचीनां माला अस्य अस्ति इति (+इन् मा४िी सूयः प्रत्यय) पु. सप्तमी 2. 4. वासभूमि गतौ-निवासस्थाने गया. सुबुद्धिः नाम यस्य सः सुबुद्धिनामा-नु नाम सुमुद्धि छे ते गडे. चिरमित्रम्- चिरकाला जातं मित्रं (मध्यभपापी सभास) लामा मतना भित्र. अस्मत्सख्यम् इच्छन् आगतः-समारी भैत्री तो आयो छे. अकस्मात् आगन्तुना-सग९या स्थानेथा सावेदा साथ; न कस्मात् अकस्मात् । मृगस्य प्रथमदर्शने भवान् अपि अज्ञातकुलशीलः एव-भृगना प्रथम शन मते तमे पण ना गणेदा मेवा मुग मने आयारा ता. कुलं च शीलं च कुलशीलम् (समाहा२ ६६) अज्ञातं कुलशीलं यस्य सः (५. श्री.) ना १ अने शी dei नथा तो. स्नेहानुवृत्तिः -स्नेहस्य अनुगता वृत्तिः-स्नेहनी वृत्ति. उत्तरोत्तरम्-उत्तरं च उत्तरं च यथास्यात् तथा (अव्ययी.) मे भे; अब्रवीद-ब्रू . २, ५२२भै. स्तन सू. ३ ५. स. प. मोत्या. सर्वैः एकत्र विश्रम्भालापैः सुनिभिः स्थीयताम( मल) सर्वे एकत्र विधम्मालापाः सुखिनः तिष्ठन्तु । (तर); विश्रम्भालापैःविश्रम्भस्य आलापाः येषां तैः (म. पी.) विश्वासपूर्व रेमनी वातयात छ तेवा. स्थीयताम्-स्था . १, ५२२भै. भाअज्ञार्थ 3 पु. स. १.. .
श्लो. १. व्यवहारेण-- शना ५२२५२ना वर्तनथा. यथाभिमतदेशम्-अभिमतः देशः (भ.) अभिमतदेशमनतिक्रम्य यस्मिन् कर्मणि यथा स्यात् तथा (अव्ययी. ) पोताने मनवता स्याने.

Page #42

૩૩
નિવૃતમ-એકાંતમાં. વન વેશે વનના એક પ્રદેશમાં નવપૂનહોત્રમ્ દાણાથી ભરેલું ખેતર. તથા તે ક્ષતિ−( સતિ સપ્તમી ) તેમ કર્યું. ત્યારે, પ્રચદમ્—‹ંમેશાં. પાચઃ એન્નિત:-જાળ નાખી. યુનૢ ગ. ૧૦નું ક્રમ, ભૂ. રૃ. હાજીપાવ્ ાષાશાસ્–કાળના—યંમરાજના પાશ જેવા પારધીના પાશમાંથી. તું સમર્થઃ-બચાવવાને સમર્થ. મિત્રાદ્ અન્યઃ–મિત્ર વિના બીજો. તત્રાન્તરે-તેટલામાં. સંધિઃ વ્રુદ સત્ર આપણ ઉપસ્થિત: અચિન્તય-શિયાળ ત્યાં આવીને પાસે ઊભા રહી વિચારવા લાગ્યા; આનન્તુ સ. ભૂ. રૃ. આપમ્ય અને આપત્ય. પપ્રન્થેન-દસ્ય પ્રત્યેન (૧. તત્પુ ) કપટની યોજનાથી, મનોવિધિ:–મનોત્યાનાં વિધિ: ( ૫. તત્પુ ) મનારથાની સિદ્ધિ. ઉત્કૃત્યમાન” ત્ િવ ગ. ૬ પરઐ.નુ ક. વ.કૃ. ઠ્ઠી એ. વ. ઉતરડાતા. માંલાવૃષ્ટિસાનિ-માંસેન અણુના ૫ હિમાનિ માંસ અને લાહીથી ખરડાયેલાં. અસ્થીનિહાડકાંઓ. મા અવક્ષ્ય પ્રાપ્તવ્યાનિ-મારે અવશ્ય પ્રાપ્ત કરવાં જોઇ એ. પ્ર+આવ્ ગ. પ, પરૌં.નું વિધ્યર્થ કૃદંત; પ્રાણ——મેળવવા યાગ્ય. ગાદુત્ત્વન-બહુપણાને લીધે. સસ્કૃલિતા-આનંક્તિ બનીને. ઇન્દ્રિ વ્િ ગ. ૭, પરમૈં. આના ૨ પુ. એ. વ. છેદી નાખ. ત્રાયવ થૈ ગ. ૧, આત્મને. આજ્ઞાર્થ ૨ પુ. એ, વ. રક્ષણુ કર.
૬. ૧.
જો. ૨. ચલને-મુશ્કેલીમાં. તુમિશ્ને-દુકાળમાં. રાષ્ટ્રશ્ય વિષ્ણુયે ( ૧. તત્પુ. ) રાષ્ટ્રવિ∞લે-રાષ્ટ્રના વિનાશમાં; રાષ્ટ્રના પરિવનમાં. પનારે રાષ્ટ્ર: દ્વારે (૧. તત્પુ.) રાજદરબારે. ઉપરની અવસ્થાઓમાં જે ઊભા રહે છે તે બાંધવ છે.
મુહુર્મુદુઃ-વારવાર : સ્નાયુમિ: નિમિયાઃ સ્નાયુનિમિયાસ્નાયુના બનાવેલા; નિ+મા ગ.૩, આત્મનેનુ ક. ભૂ, પૃ. મહાવાને-મદાચ (સૂર્યના) ચારે ( ૧. તત્પુ. ) રવિવારે.
3

Page #43

૩૪
જિ શિરે વ્યથા કચરે-જે ચિત્તમાં અવળું ન માને તે. અા -બીજી રીતે બીજા વિકલ્પથી એટલે કે, હું કપટથી કહું છું એમ ન માને છે. તેવા પ્રમાણે થરથર વાદશં તાર્નિશ્ચમ- પ્રભાતમાં તું જે કહે તે મારે કરવું. તત્વજે બારણાન= (સંધિ)
તરમી રમાનન્ આછાશ-તેની નજીક પોતાની જાતને સંતાકીને. અરસ-પછીથી. કોપર-સાંજને વખતે. શ્રમ અનr શરમ આવોચ-મૃગને નહિ આવેલ જોઈને. તઃ તતઃ અવિષ્યઆમતેમ ધીને. તાવિહેં-તથા વિધા જ ર (બ. બી.) તે પ્રકારના તેને. અવધરિતણુદાસચ-માધri સુદ શા ન ચ (બ.વી.) જેણે મિત્રનું વાક્ય તિરસ્કાર્યું છે એવા મારું (આ) ફળ છે.
श्लो. ३. हितकामानां सुहृदां भाषितं यः न शृणोतिહિત એ જ જેની ઈચ્છા છે એવા મિત્રોનું બેસવું જે સાંભળતો નથી; લિ વ શામઃશેષ તેષાં (બ. વી.) હિત એ જ જેની કામના છે તે. તા હિ હરિદ્ધિના–તેની વિપત્તિ નજીક આવેલી છે ? નિષાનું કર્મ. ભૂફ રન નજતિ જ રાણુનાશ એને આનંદ આપનાર (તે માણસ છે.)
- ર શ વ આલે-તે શિયાળ ક્યાં છે; આ ગ. ૨, આત્માને. વર્ત. ૩ પુ. એ. વ. બેઠો છે; છે. માંસાઈ–મારા માંસની ઇચ્છાવાળો.
ગો. ઇ. -અળદ ઘર (જ. તપુ) સનિ ; પક્ષમાં ન દેખાય તેવી રીતે) કાર્યને વિનાશ કરનાર પ્રત્યક્ષે-arળો: તિત (જ. તત્પ) રવિન પ્રત્યક્ષમાં, આંખ આગળ. વિયાજિક
-મીઠું બોલનાર. તારા મિત્ર વર્જયેતેવા મિત્રને ત્યજ જોઈએ. જો ગુ થી સ૬ (બ. વી.) થોમુ દૂધ એ જ જેને મોખરે છે એવા ઝેરના ઘડા (વિષ ) (રૂપી) એવા મિત્રને ત્યજવો જોઈએ.

Page #44

૩૫
અનુદા-ગુ પસ્તે ચચ ર (બ. ત્રી.) જેના હાથમાં લાકડી છે એવા. આત્માનં મુતવસઁપેાતાની જાતને મરેલાની માફક ખતાવીને. સંખ્યાનું પ્રેરક સંવાતિનું સ. ભૂ, પૃ. બતાવીને. ઘાલેન પર વૃચિા-પવનથી પેટ ભરી દઈ ને. વાવાન સ્ત્રથીનૃત્ય-પગાને સ્થિર કરી દઇને; સભ્ય (સ્તમ્ ગ. ૯, પરખૈ. નું કર્યું. ભૂ .) નું થ્વિરૂપ સ્તબ્ધીહત્તેતિનું સં ભૂ કૃ ણાવાલ-૧+થયુ ગ. ૧, આત્મને. સામાન્ય ભવિષ્ય, ૨ પુ. એ. ૧. નાશી જજે. ર્નેલ ઉત્તુકે ઘોષને ચર્ચ સા (ખ. શ્રી.) જૈન લાચન હષઁથી ખીલેલાં છે તે. સવિધા મૂળ સ્રોક્તિ તે પ્રકારને મૃમ જોયા. ઇન્ધનાત્ ઓર વિસ્વા-બંધનમાંથી છેાડાવીને; મુજૂનું પ્રેરક સ, ભૂ. કે. લયત્ન:-ચૌં લદ્દ(સહ બ. ત્રી.) યત્નવાળા, જાતરાવ્યું શ્રુત્વ-કાગડાના શબ્દ સાંભળીને, સમુચિ તેના તરફ; ઉત્પત્તિનુ સં. ભૂ મૃ.
એ. ૧. શિમિ ક્ષે-ત્રણ પખવાડિઆમાં. અલ્યુારી પાપપુર્વ્ય:-અત્યંત ઉત્કટ પાપપુણ્યાથી.
[મૃગ કાગડાથી રક્ષાયે ]
મગધ દેશમાં ચંપકવતી નામે મેટ્ઠ' અરણ્ય હતું. તેમાં લાંખા કાળથી ખૂબ સ્નેહથી મૃત્ર અને કાગડા વસતા હતા. તે મૃગ પેાતાની ઈચ્છા પ્રમાણે ભ્રમતા, જેનાં અંગ આન ંદિત અને પુષ્ટ બન્યાં છે તેવા, ડાઈ શિયાળથી જોવાયા. તેને જોઇને શિયાળ વિચારવા લાગ્યા :
t
અરે, આ સરસ માંસનું હું શી રીતે ભક્ષણ કરું? સારું, તે હું વિશ્વાસ ઉત્પન્ન કરુ.”—આમ વિચારીને પાસે આવીને તે ખેાયે “ મિત્ર, તને કુશલ હો ! ” મૃગે કહ્યું : “ તું કાણુ છે ? ” તે ખાયેા

Page #45

ક્ષકબુદ્ધિ નામે હું શિયાળ છું. અહીં અરણ્યમાં સગાં વિનાને મરેલાની માફક હું વસું છું. હવે તને મિત્ર તરીકે પામીને ફરીથી બંધવાળે બની જીવલેમાં હું પ્રવેશ્યો છું. હવે મારે સર્વથા તારા અનુચર થવું જોઈએ.” મૃગે કહ્યું: “એમ થાવ.” ત્યાર પછીથી જ્યારે કિરણોના સમૂહવાળા ભગવાન સૂર્ય અસ્ત પામ્યા ત્યારે તે બને મૃગના નિવાસસ્થાને ગયા. ત્યાં ચંપકવૃક્ષની શાખા ઉપર સુબુદ્ધિ નામે, મૃગને લાંબા કાળને મિત્ર, કાગડો નિવાસ કરતો હતો. તે બન્નેને જોઈને કાગડો બોલ્યોઃ
મિત્ર ચિત્રાંગ, આ વળી કોણ બીજે છે?” મૃગ કહે છે: “એ શિયાળ છે. આપણી મૈત્રીને ઈચ્છો તે આવ્યા છે.” કાગડો કહે છે? “મિત્ર, અકસ્માત આવેલા સાથે મૈત્રી યોગ્ય નથી.” આ સાંભળીને તે શિયાળ કાપપૂર્વક બેલ્યોઃ “મૃગના પ્રથમ દર્શનના દિવસે તારાં પણું કુળ અને શીલ જાણીતાં ન હતાં. તે કેવી રીતે તારી સાથે એના સ્નેહની વૃત્તિ ઉત્તરોત્તર વધે છે. જે રીતે આ મૃગ મારે બંધુ છે તેવી જ રીતે તું પણ છે.” મૃગ બોલ્યોઃ “આ ઉત્તરનો શો ઉપયોગ? . આપણે બધાયે વિશ્વાસપૂર્વક વાતચીત કરતા સુખી થઈ રહેવું જોઈએ.” .
કારણ કે,
કઈ કઈને મિત્ર નથી, અને કઈ કઈને શત્રુ નથી. વ્યવહારથી મિત્રો તથા શત્રુઓ થાય છે. (૧)
કાગડાએ કહ્યું: “એમ થાવ.” પછીથી સવારે બધા પિતાના મન ફાવતા પ્રદેશમાં ગયા.
એકદા છાનામાને શિયાળ કહેવા લાગ્યોઃ “મિત્ર, આ વનના એક પ્રદેશમાં દાણાથી ભરપૂર ખેતર છે. તે હું તને ત્યાં લઈ જઈને બતાવું.” તેમ થતાં મૃગ ત્યાં દરરોજ જઈને દાણા ખાતે. હવે ખેતરના માલિકે તેને જોઈને જાળની યોજના કરી. પછીથી ફરી આવેલ મૃગ . પાશથી બંધાયેલો વિચાર કરવા લાગ્યો: “આ કાલપાશ જેવા શિકારીના પાશમાંથી છોડાવવા મિત્ર સિવાય બીજો કેણ સમર્થ છે?” તેટલામાં શિયાળ ત્યાં આવીને વિચારવા લાગ્યો : “તે કપટજનાથી અમારા

Page #46

૩૭
મનાથની સિદ્ધિ સફળ થઈ છે. ઊતરડી નાખેલા એવા એનાં માંસ, લાહીથી લેપાયેલાં હાડકાં તા મને અવશ્ય મળશે. તેનાથી પુષ્કળ પ્રમાશુમાં ભાજન થશે. મૃગ તેને જોઈ તે ઉલ્લાસ પામી ખેલ્યેા
""
tr
મિત્ર, મારા બંધનને છેદી નાખ. જલદી મને બચાવ. કારણ કે “ ઉત્સવમાં, સંકટમાં, દુકાળમાં, રાષ્ટ્રવિવમાં, રાજદ્વારમાં અને સ્મશાનમાં જે ઊભા રહે તે બાંધવ છે. (૨)”
શિયાળ વારવાર પાશને જોઈ ને વિચાર કરવા લાગ્યા : “આ અંધ તે! દૃઢ છે. '' અને એલ્સેા : “ સખે, આ પાશે। તે સ્નાયુના ખનાવેલા છે. તો આજે રવિવારે એને દાંતથી કેવી રીતે સ્પર્શે ? મિત્ર, જો મનમાં ખીજું ન ધારી લે તે જેતું કહે તે સવારે મારે કરવું.” આ પ્રમાણે ખેાલીને તેની આગળ પોતાની જાતને ઢાંકી દઈને તે એસી રો. પછીથી તે કાગડા સાંજે મૃગને નહિ આવેલા જોઈ ને, આમ તેમ શેાધી, તે પ્રકારને તેને જોઈને ખેલ્યો ઃ “સખે, આ શું?” મૃગે કહ્યું : - મિત્રના વાકયની અવગણના મેં કરી તેનું આ ફળ તેમ જ કહ્યું છે.
.
“હિત એ જ જેની કામના છે એવા મિત્રાનું કહેલું જે સાંભળતા નથી તેને વિપત્તિ આવી પડે છે. તે શત્રુને આનંદ આપનાર છે. (૩)” કાગડા મેલ્યા : તે શિયાળ કળ્યાં છે ? ’’મૃગે કહ્યું ઃ << મારા માંસની ઇચ્છાવાળા તે અહીં જ છે.” કાગડા મધ્યેા : ધું જ હતું—
""
મે પહેલા
“ પરાક્ષમાં કાના નાશ કરનાર અને પ્રત્યક્ષમાં મીઠું ખેલનાર, દૂધના માંવાળા ઝેરના ધડાના જેવા, તે પ્રકારના મિત્રને ત્યજવા જોઈ એ.” (૪)
પછીથી સવારમાં ખેતરના માલિકને લાકડી હાથમાં લઈને, તે પ્રદેશમાં આવતા કાગડાએ જોયા. તેને જોઇ તે કાગડાએ કહ્યું : “ સખે મૃગ, તું તારી જાતને મરેલા માફક દેખાડીને, વાયુથી ઉદરને ભરી

Page #47

દઈને, પગને અક્કડ બનાવીને રહે. જ્યારે હું ઇવનિ કરું ત્યારે તું ઊડીને જલદી નાસી જજે." કાગડાના વચનથી મૃમ તે પ્રમાણે રહ્યો. પછી હર્ષથી જેનાં નેત્ર વિકસ્યાં છે એવા તે ખેતરના માલિકે તે મૃગને જોયે. “અહા, પિતાની મેળે જ તે મરણ પામ્યો છે.”—એમ બેલીને મૃગને બંધનમાંથી છોડીને, પાશ પ્રહણ કરવાને યત્નવાળે થયો. પછીથી કાગડાનો અવાજ સાંભળીને મૃગ જલદી ઊઠીને નાસવા લાગ્યા. તેના તરફ, તે ખેતરના માલિકથી નંખાયેલી લાકડીથી શિયાળ મરી ગયો. તે પ્રમાણે કહેવાયું છે કેઃ
ત્રણ વર્ષ, ત્રણ માસે, ત્રણ પખવાડિયે કે ત્રણ દિવસે અતિઉત્કટ પાપ-પુણ્યને લીધે અહીં જ (મનુષ્ય) ફલ બેગ ભેગવે છે. (૫)
હિતોપદેશઃ મિત્રલાભ.
સ્વાધ્યાયનીચેનાં રૂપે સમજાવે આરાધ, પવિતથમ, ચમાર, અનિ, રાતકથાનિ, ઇન્દ્રિ, તારા, કવિતા, છાશ,
पलायिष्यसि। ૨. નીચેના સમાસોને વિગ્રહ કરી બતાઃ
દૃષ્ટપુષ્ટ, વરપુરીન, સાધુ, વિષ, અશાતિરુशीलः, उत्तरोत्तरम् , यथामिमतदेशं, मांसासलिप्तान, परोक्षे, प्रत्यक्षे, पयोमुखम् , लगुडहस्तः। નીચેના શબ્દો ઉપર નોંધ લખેઃ
દ્વવેદ કોટા જણાવ્યા પ્રમાણે ફેરફાર કરેઃ ૧. સર્વે દુભિઃ સ્થીયતા (પ્રોગ ફેરે.) २. अस्तंगते सवितरि तो मृगस्य वापभूमि गतौ।
(ઉપ-સણા વાપરે.)

Page #48

३. तवानुचरेण मया भवितव्यम् ।
(भ.नु विध्यर्थ या५६ वापरे) ४. अकस्माशगन्तुना सह मैत्री न युक्ता।
- (अलं वापरा.) ५. यदाहं शर्म करोमि तदा त्वं सत्वरं पलायिष्यसि ।
(सति सभी वारे) १. क्षेत्रपतिमा पाशः योजितः। (तरे बरतन भू..
૫ નીચે સૂચવ્યા મુજબ રૂપ લખો:
१. भ. भू.. शुष, क्ष, मिद , कृ, +पद् । २. भ. भू.. प्र+अर्थ, वच् , चित्, दा। ३. सं. भू.. आ+गम् , आ+दा, आनिम्, दा।
४. विध्यर्थ है. छिद, हन् , दा, गम् , या, स्मृ। १. नीयन वायो सुधारे:
१. तं दिवसमारभ्य मम मनः अस्यां न स्पृहयति। २. अस्य पुस्तकस्य रामाय प्रयोजनं नास्ति। ३. अहं पुत्रस्य वियोग न सहामि । ४. रामः कीर्तेः महार भाजनः अस्ति । ५. रामस्य सम मैत्री न कर्तव्या।
संहतिः कार्यसाधिका।
[स५ असा छ.] આ પાઠ હિપદેશના મિત્રલાભ નામે વિભાગમાંથી લેવામાં આવ્યો છે. ભૂારેએ એકસંપ કરીને પોતાની જાતને બચાવી લીધી એ મુખ્ય ઉપદેશ છે. બિનઅનુભવી માણસની સલાહથી કેવું દુ:ખ

Page #49

૪૦
તે
આવી પડે છે અને સારા મિત્ર આપત્તિમાં કૈા સહાયક થઈ પડે છે, પણ આ પાઠમાં બતાવવામાં આવ્યું છે.
पृ. १०
રામસીતT-શીમળનું ઝાડ. નાનાવિનેચાવ આપત્યવિવધ દશ એ. અને દેશોમાંથી આવીને; વિશ્ર્વ રાશ્ચ વિઘ્નેશન્ (સમાહાર દ્વ) નાના વિન્સેરામ (દુષ્ટુપ-સમાસ) જ્ઞાનાવિધાર્; સમ્માન–વિશ્વ દિશાએ અને દેશામાંથી; આ+તમ્ નું સ. ભૂ. રૃ. આનન અને શહ–આવીને. રાૌ પશ્ચિક નિવલતિ-રાત્રિએ પખી નવસ કરતાં હતાં. અથ-હવે, પછીથી. હ્રદ્દાનિત અવસશાયાં રાત્રૌ−કાઇ એક વાર રાત્રિ પૂરી થતાં ( સતિ સપ્તમી. ); અવ+ સદ્ નું કર્યું ણ ભ્ર. પૃ. ‘નાશ પામવું' અવરત્નનું સ્ત્રી. સપ્તમી એ. ૧. અસ્તાષણરૃટાવયિતિ...અનુમત્તિ-કુમુદિનીના નાયક ભગવાન ચંદ્ર અસ્તાચલના શિખર ઉપર અવલબેલા હતા ત્યારે (સતિ સપ્તમી ); સૂર્ય અસ્તાચલ પર્વતના શિખર પાછળ અસ્ત પામે છે એવી કલ્પના છે; જૂદા--મસ્તકની ટોચ; માથાના વાળનાં જુલ્ફાં. મુવિનીનાં નાચત્તા-કુમુદ (રાત્રિએ ખીલતી પાયણી)ના છોડના નાયક ( પતિ ); ચંદ્ર પુનાદની પ્રિયતમ કહેવાય છે; કારણ કે ચંદ્ર ઊગતાં પાયાં ખીલે છે. શત્રુમણ્ પુ. સપ્તમી એ. વ. વરૂણ. યુવતના નાવ ચર્ચ ૪: (બ. થ્રી ) લઘુપતનક નામે. વાયજ્ઞઃ–કાગડા. પ્રવ્રુદુઃ-1+સુધ ગ. ૪ આત્મને. તુ કમ ભૂ. રૃ, ઊંધમાંથી જાગેલા, દ્વિતીય કૃતાન્ત દ્દ-ખીજા યમદેવ જેવા. તઃ અન્તઃ ચેન ન: ( બ) કૃતાંત, યમદેવ. આ+થા ગ. ૨, પરભૈ.નુ વ. રૃ. આયાત નુ પુ. દ્વિ વિ. એ. વ. આયાન્તર્-આવતા. ક્યાયમૂ પારધી, ngઇવાન્–ચાખાના દાણાને. વીર્ય-વિTM ગ. કનુ સંભૂ કૃ વરીત. જ્ઞાનં વિશ્તીનૅમ્-જાળ પાથરી; વિન્તુ નુ કર્મણ ભુ. પૃ. વિસ્તીળ-વિસ્તારી, પાથરી. પ્રચ્છન્ન: મૂલ્યાછુપાઇ રહીને; વનું કર્મ, ભૂ. રૃ. ત્રિત્રીવનામાં જોવાનઃ

Page #50

ચિત્રગ્રીવ નામે કબૂતરેનો રાજા. વિરાતિ-આકાશમાં વિયનું સપ્તમી એ. વ. સંધિઃ વિસ્તક્તાપાર અરોરાણપસાર થતાં તે ચોખાના કણે જોયા; કિરૂનું વર્ત. કૃયું. પ્રથમ એ. વ. પસાર થતાં વસ્ત્રોનું સામ-અન્ત પક્ષભૂતકાળ, ૩ પુ. એ. વ. તદુછવાઈદુધ-ચોખાના દાણાથી લોભાયેલા; દુહાસુમ ગ. ૪ પરસ્મ કર્મ. ભૂ, કુ. વિરે ર-નિર્જન વનમાં; નિતા કરા: મણિ તમિર(પ્રાદિ. બ. વી.). વિધ્યતામતપાસ કરે; નિકાનું આજ્ઞાર્થ ૩ પુ. એ. વ. મા-સારું. સર્વથા વિવાહિત જ કર્તવય-કઈ પણ રીતે વિચાર્યા વગરનું કામ ન કરવું જોઈએ. રાઈનું અભિમાનપૂર્વક. ૩
ગ. ૨, પરઐ. કર્મ. વર્ત. ૩ પુ. એ. વ. બેલાય છે.
. . મને પિ અપ્રર્વતન-ભજન તરફ પણ પ્રવૃત્તિ શકય ન થાય; બધીય બાબતમાં એમ વિચાર કરીએ તે ભોજન , તરફ પણ પ્રવૃત્તિ શકય ન બને.
તે જોતા સત્ર પરિણા-બધાંય કબૂતરે ત્યાં બેઠાં; પ+; હિરા નું કર્મ. બુ. કે. વરિટ. બનત્તર-પછીથી. કાન વાર શ પુજાળથી બંધાઈ ગયાં. મૂ. નું પક્ષ ભૂ. ૩ પુ. બ. વ. રાકુ, તબ સરિતા –તેમાં ભરાયા હતા. નિર્વતિતિરસ્કાર કરવા લાગ્યા. હિમા-બાઘા બની જવું તે શું કરવાનું છે તે બાબતમાં મૂઢ બનવું છે. પુરુષટાપા-કુતિતત્તર પુરુષ સાપુ (કર્મધારય; પુહલચ ટાઇમ્ (૧. તત્પ) બીકણ પુરુષનું ચિહ્ન છે. અતિ વિકતા-ઉપાયને વિચાર કરે. પરિમૂવ-પ શ્રેય (બ. વી.) પવિત્ત, एकचित्त: अनेकचित्तः। अनेकचित्तः एकचित्तः भवति इति પરિમવતિ (સ્વિરૂપ); સંબંધક ભૂ.કૃ. એક ચિત્તવાળા થઈને. નારાય-જાળ લઈને; બા+ષા ગ. ૩, આત્માને. સં. ભૂ.કૃ. લઈને. - થતા હ કીમ. ૧, આત્મને, કર્મણિ, આજ્ઞાર્થ ૩, પુ. એ. વ. ઊડે.

Page #51

કર
•
ો. ૨. વૃત્તિ-ભેગા થવું તે. સાર્વજ્ઞાધિજા-કાર્યને સાધન નાર બને છે. મુળä આપશે: સુૌ-દેરડા ભલા તણખલાંથી; શુળહ્ત્વ–દેરડાપણું; આવશે-પવનું કર્યું. ભૂ રૃ. તુ. વિ. બ. વ. પામેલાં. મત્તવૃત્તિના ખ્યન્તે-મદીન્મત્ત હાથી બંધાય છે.
સમ્પતિજ્ઞા:-ઊંડયા. ક્યાણઃ-પારધી. જ્ઞાહાવ ાિર્ સાન્ જાળને ઉપાડી જતા તેમને. પથ્થાર્ ઘાવન-પાછળ દાડતા
ો. રૂઃ અન્વયઃ તે સંતા: વિદંનમાઃ મમ સારું તુ हरन्ति ! यदा तु ते निपतिष्यन्ति तदा ते मे वशं पष्यन्ति । છંદતાઃ–ભેગા થયેલા; i+જ્જ કર્યું. ભૂ. રૃ. સંત. વિષ્ણુTTAT:-4'YNAI. faqfacafea-fa+qa 21. 1, vizĤ.g ama વિ. ૩ પુ. એ. વ. પડશે. થી હન્તિ-વશમાં આવશે. ૬ ગ. ૨, પરભૈ. ૩ પુ. બ. વ. સામાન્ય ભવિષ્યકાળ ન્તિ.
चक्षुर्विषयातिक्रान्तेषु चक्षुषोः विषयात् अतिक्रान्तेषु - નેત્રના વિષયમાંથી બહાર ગયેલાં; નજર બહાર ગયેલાં; નિવૃત્ત:પાછે. ફર્યો.
તુ ઇચિતમ્-કરવું યાગ્ય છે.
ો. ૪. સ્વમાત્રાત્-સ્વભાવે કરીને; સહજ રીતે; કુદરતી રીતે. ત્રિય-ત્રણના સમૂહ, સિમ્-હિતકારક છે. જ્ઞાાનત કારણ હાય તા કાર્ય કરે; પાતાના સ્વાર્થ હાય તા કામ કરે; સર લગાડવાથી પાંચમી વિ. તે અથાઁ આવે છે. દિત્રય-હિતા સુિ ચેમાં તે ( ખ. ત્રી, ) જેની બુદ્ધિ હિતકારક છે.
મૂાિજ્ઞઃ-ઉદરાનેા રાજા. અમારું વચન છે་તિઆપણી જાળને છેદી નાખશે. વ્િ ગ. ૭. પરર્મ.નું સામાન્ય ભવિ ૩ પુ, એ. વ. આજો—-બા+ઢોલ્ ગ. ૧૦, પરમૈનું સ ભૂ ક્રૂ

Page #52

४३ वियारीत. हिरण्यकविवरसमीपं-हि-एय। गु। पासे. सर्वदा
भेश. अपयशङ्कया-अपायस्य शक्या-संटी था. शतं द्वाराणि यस्य तद् (म. प्र.) से मारवाणु; सो वाणु. विवरं-६२. कपोतावगतभयात्-कपोतानां अवपातस्य भयात (५. त५.) भूतना नीच्ये ५७वाना था. चकित:-यति मनेली. तूणी स्थितः-aid wो. न संभाषसे-वात परत। नथी. तद्वचनं प्रत्यमिज्ञाय तेने मोर माणसाने. प्रति+अभि+झा . सं. भू.. माणसाने. ससंभ्रमम्-real; संभानपूर्व. संभ्रमेण सह यथा स्यात तथा (अव्ययामा) सरमाव: गृधमुपगते संभ्रमविधिः। बहिः निःसृत्य महार आदीने. मे प्रियसुहृत्-मा। (प्रयभित्र
श्लो. ५. संभाषा-सामान्य वातयात. संस्थितिः-साथे बला २ ते. संलापः-
मे न नि वातयीत; 'संलापो भाषणं मिथः।' (भमर०)
पाशबद्धान् च एतान् सवा-पाशथा धायेदा मेमने न. सविस्मयः-(स६ म. मी.) १२भयसाहित. प्राक्तनजन्मकर्मण:-प्राकभवं प्राक्तन, प्राक्तन च तत् जन्म (भ.) प्राक्तनजन्मनि कर्म (सभी तत्पु.) तस्यः पूर्वममा ४३॥ भन. चित्रग्रीवस्य बन्धनं छेत्तुं-यत्रयीवना धनने छेपा भाटे.
पृ. १२. . संधि : पाशात् छिन्धि-छिद् ३. ७, ५२२भै. आज्ञार्थ २. ५. मे. १. १५ना. अल्पा शक्तिः यस्य सः (५. प्र.) • ति थाह छ तेी. श्रुट्यन्ति-तू य. छिनमि-छिद् १
७, ५२स्मै. वर्त. १ ५. मे. १. हुंआ धुं. तदनन्तरम्-ते ५७।था. यावच्छक्यम्-यावत् शक्यम तावत् यथा स्थासथा-या संधी २४५ हाय त्या सुधी. छेत्स्यामि-छिद्र्नु सामान्य भविष्य. १ ५.

Page #53

૪૪
ચાહ્રિહિમનતિન્દ્રમ્ય વાક્યાત્તા
એ. વ. હું છેદીશ ( અવ્યયી. ) શ ક્ત પ્રમાણે. આત્મનઃ પસ્ચિમેન (૧. તત્પુ. ) આમળાને પોતાના ત્યાગથી. આશ્રિતાનાં પાિળમ આશ્રિતનું રક્ષણ 7 નીતિવિાં સમતમ્ નીતિના જાણનારાઓને સંમત નથી. નીતિ àત્તિ ( ઉપ. તત્પુ. ) ક્રુતિ નીતિવિદ્, તેમાં નીતિવિજ્ઞામ-રાજ્યનીતિના જાણુનારાઓને.
ોફ્ : અન્વય : ાજી: ધનાનિ નીવિત થથય પરાર્થે उत्सृजेत् । विनाशे नियते सति, सन्निमित्ते त्यागः वरम् ।
પ્રાજ્ઞ:-ડાહ્વો માણસ. રેષાં થૈ (જ. તત્પુ. ) ખીજાને માટે. ઉત્સુનેત્ ત્ત્તુન્ ગ. ૬, પરમ્મે. વિધ્ય ૩ પુ. એ. વ. ત્યજવું જોઇ એ. સત્ વ સત્ નિમિત્તે = (ક'.) તસ્મિન્-સન્નિમિત્ત-સારા હેતુમાં. ચાળ:-ત્યાગ કરવા તે; ઉપર બતાવેલી વસ્તુઓના ત્યાગ કરવા તે. વિનાશે નિયશે સતિ–(સતિ સપ્તમી. ) વિનાશ નક્કી હેાય ત્યારે.
ો. ૭. અત્યન્ત સૂત્રમ્ અન્તરમ-અત્યંત દૂર અંતર છે; ખૂબજ માટે ભેદ છે. ક્ષવિëલિ-ક્ષળાત વિધ્વનિનું શૌમત્ત્વક્ષણવારમાં નાશ થાય વું. ક્ષણભંગુર. જલ્પાન્તાયિન:વાસ્ય અસ્ત થાવત્ રચાતું ચીહ્ન ચેષામ્—કલ્પના અંત સુધી ટકે એવાઃ પ્રત્યેક સૃષ્ટિના સમય તે કલ્પ; ૪૩૨૦૦ લાખ વર્ષના એક કલ્પ થાય; એટલે બ્રહ્માના દિવસ છે; ત્યાર પછી પ્રલય થાય છે.
·
પ્રળું મન: ચણ્ય સઃ (ખ. ત્રી.) આનદંત થયેલું જેનુ મન છે. પુરુજિત –રામાંચિત થયેલી, આઅિતવાણÑનઆશ્રિતેજી ચાલÕન (સપ્તમી તત્પુ) આશ્રિતા ઉપરના પ્રેમથી. ત્રંજોરમ્ય અપિ પ્રમુત્ત્વમ્-ત્રણલાકનુ પણ પ્રભુત્વ. સ્વષિ શુન્યને-તારે માટે ચાગ્ય છે. વધાનિ છિન્નાનિ-બંધન છેદાઈ ગયાં સારાં સંવૃત્ત્વ-આદરપૂર્વક સમાન કરીને, નાલ્કન્ધનવિયાજાળનાં બંધનની પદ્ધતિમાં. ોષ આપ-દોષની આશંકા કરીને.

Page #54

મિનિ અવા-પિતાની જાત ઉપર બેદરકારી. કો-ઉપદેશ આપીને; કgધનું પ્રેરક સં. ભૂ કુ થશે -પોતે ઈચ્છેલા, દેશ તરફ પણ અનસિક્ય થશે હા, તારા
[સંપ કાર્યસાધક છે] ગોદાવરીને કાંઠે વિશાળ શાલ્મલીવૃક્ષ છે. ત્યાં વિવિધ દિશા અને દેશથી આવીને રાત્રે પંખીઓ નિવાસ કરતાં હતાં. પછી કોઈ એક વાર રાત્રિ પસાર થવા આવી ત્યારે, અસ્તાચલની ટોચ ઉપર કુમુદિનીના નાયક, ભગવાન ચંદ્રમા આશ્રય લઈ રહ્યા હતા ત્યારે, લઘુપતનક નામે જાગતા કાગડાએ બીજા યમરાજ સમાં આવતા પારધીને જોયો. પછીથી તે શિકારીએ ચોખાના દાણા વેરીને જાળ વિસ્તારી અને તે છુપાઈને રહ્યો. તે જ વખતે ચિત્રગ્રીવ નામે કબૂતરોના રાજાએ, પિતાના પરિવાર સાથે આકાશમાં પસાર થતાં, તે ચેખાના દાણા જોયા. પછીથી કબૂતરના રાજાએ ચોખાના દાણાથી લેભાયેલાં કબૂતરને કહ્યું: “આ નિર્જન વનમાં ચોખાના કણને કયાંથી સંભવ હોય ? તે તેની તપાસ કરે. આ બાબત હું સારી જેતે નથી. એટલે, અવિચારી કર્મ તે કોઈ પણ રીતે ન કરવું જોઈએ.”
આ વચન સાંભળીને કોઈ એક કબૂતર અભિમાનપૂર્વક બોલ્યું: અરે, કેમ આમ કહે છે? કારણ કે : - - જ્યારે આપત્તિકાલ આવી પહોંચે ત્યારે વૃદ્ધોના વચનને ગ્રહણ કરવું જોઈએ, બધેય સ્થળે આ પ્રમાણે વિચાર કરીએ તે ભેજનમાં પણ પ્રવૃત્તિ ન કરાય.” (૧)
આ સાંભળીને બધાં કબૂતરો ત્યાં બેસી ગયાં. પછીથી બધાં. જાળથી બંધાઈ ગયાં. પછીથી જેના વચનથી ત્યાં આશ્રય લીધા હતા.

Page #55

તે (કબૂતરને) બધાં તિરસ્કાર કરવા લાગ્યાં. તેને તિરસ્કાર સાંભળીને ચિત્રગ્રોવ બોલોઃ “આ એને દોષ નથી. વિપત્તિના વખતમાં બાધા બનવું એ બીકણનું લક્ષણ છે. તે આ બાબતમાં ધર્યને આશ્રય લઈને ઉપાયનો વિચાર કરે. અત્યારે આ પ્રમાણે કરવું જોઈએ? બધાએ એકચિત્ત બની, જાળને લઈને ઊડવું જોઈએ. કારણ કેઃ
નાની પણ વસ્તુઓનું સંગહન કાર્યસાધક છે; દેરડું બનેલા ધાસથી ઉન્મત્ત હાથીઓ બંધાય છે.” (૨)
આ પ્રમાણે વિચારીને બધો પંખીઓ જાળ ઉપાડીને ઊડવા લાગ્યાં. પછીથી તે શિકારી ખૂબ દૂરથી જાળને લઈ જતાં તેમને જઈને પાછળ દોડતો વિચારવા લાગે
આ બધાં પંખીઓ સંપ કરીને મારી જાળને હરી જાય છે, જ્યારે તે પડી જશે ત્યારે મારા વશમાં આવશે. (૩).
પછીથી પંખીઓ નજર બહાર જતાં રહ્યાં ત્યારે તે પારધી પાછો કર્યો. હવે પારધીને પાછા ફરેલે જોઈને કબૂતરે બોલ્યાં “હવે શું કરવું યોગ્ય છે?” ચિત્રગ્રીવ બે –
માતા, મિત્ર અને પિતા–એ ત્રણ સ્વભાવે કરીને હિતકારક હોય છે, બીજા તે કાર્યકારણને લીધે હિતબુદ્ધિવાળા બને છે. (૪)
તે આપણો મિત્ર હિરણ્યક નામે ઉંદરને રાજા ગંડકીને કઠિ ચિત્રવનમાં વસે છે. તે આપણી પાશેને છેદી નાખશે.” એમ વિચાર કરીને બધાં હિરણ્યકના દર પાસે ગયાં. અને હિરણ્યક હમેશાં આપત્તિની શંકાથી સો બારણાંવાળું દર કરીને રહેતા હતા. પછીથી હિરણ્યક કબૂતરના નીચે ઊતરવાના ભયથી ચકિત બનેલે શાંત થઈ રહ્યો. ચિત્રગ્રીવ બોલ્યોઃ “મિત્ર હિરણ્યક, કેમ અમારા પ્રત્યે બેલ નથી ?” પછી હિરણ્યક તેને બોલ ઓળખી, ગભરાટથી બહાર આવીને બોલ્યોઃ “અહે, હું પુણ્યવાળો છું. મારા પ્રિય મિત્ર ચિત્રશ્રીય આવ્યો છે.

Page #56

જેની મિત્ર સાથે વાતચીત થાય, જેને મિત્ર સાથે રહેવાનું થાય, જેને મિત્ર સાથે વિશ્વાસભરી ગેઝી થાય, તેનાથી અહીં (બીજે કેઈ) પુણ્યવાન નથી.” (૫)
પાશથી બંધાયેલા એમને જોઈને વિસ્મયપૂર્વક તે ક્ષણવાર ઊભો રહીને બોલવા લાગેઃ “હે મિત્ર, આ શું છે?” ચિત્રગ્રીવ બોલ્યોઃ
સખે, અમારા પૂર્વજન્મનાં કર્મનું આ ફળ છે.” એ સાંભળીને હિરણ્યક ચિત્રગ્રંવનું બંધન છેદી નાખવા ઝડપથી પાસે આવ્યા. ચિત્રગ્રીવ બેઃ “મિત્ર, એમ નહિ, એમ નહિ. આ અમારા આશ્રિતના તે પાશ છેદી નાખ; ત્યાર પછીથી મારા પાશને તું છેદી નાખજે.” હિરણ્યક પણ બોલ્યોઃ “હું શેડી શક્તિવાળો છું; મારા દાંત કમળ છે; તે એમના પાશ છેદવાને હું શી રીતે સમર્થ થાઉં? તે જ્યાં સુધી મારા દાંત તૂટે નહિ ત્યાં સુધી તારા પાશને હું છેદી નાખું. ત્યાર પછી એમનું પણ બંધન જેટલું શક્ય થશે તેટલું છેદી નાખીશ.” ચિત્રગ્રીવ બોલ્યોઃ “એમ થવા દે. તે પણ શક્તિ પ્રમાણે એમનાં બંધનને તેડી નાખ.” હિરણ્યક બેઃ “આત્માને ત્યાગ કરીને આશ્રિતનું રક્ષણ કરવું તે નીતિશાસ્ત્રના જાણકારોને સંમત નથી.” ચિત્રગ્રીવ બોલ્યોઃ “મિત્ર, નીતિ તે આ પ્રમાણે જ છેઃ
ધન, અને જીવન પણ પારકા માટે ડાહ્યા માણસે ત્યજવા જોઈએ. જ્યારે વિનાશ નક્કી જ હોય ત્યારે સારા નિમિત્તે ત્યાગ કરે તે યોગ્ય છે. (૬)
કારણ કે
શરીર અને ગુણ વચ્ચે ખૂબ વેગળું અંતર છે; શરીર ક્ષણવિનાશી છે; ગુણે કલ્પના અંત સુધી રહેનારા છે.” (૭)
આ સાંભળીને આનંદિત બનેલા મનવાળો હિરણ્યક રોમાંચિત થઈને બોલ્યોઃ “ શાબાશ, મિત્ર સાબાર્સ! આસ્તિો ઉપરના આ તારા વાત્સલથી ત્રણેય લેકની પ્રભુતા પણ તારે માટે યોગ્ય છે.”

Page #57

આ પ્રમાણે બેસીને તેણે બધાંયનાં બંધને છેદી નાખ્યાં. પછીથી હિરણ્યક બધાનું આદરપૂર્વક સ્વાગત કરીને બોલ્યોઃ “મિત્ર ચિત્રગ્રીવ, સર્વથા, અહીં જાળના બંધનની બાબતમાં દેષની આશંકા કરીને પોતાની જાત તરફ બેદરકારી ન કરવી જોઈએ.” આમ ઉપદેશ આપીને, આતિથ્ય કરીને અને આલિંગન આપીને ચિત્રગ્રીવે તેને વિદાય આપી અને તે પિતાના મનફાવતા પ્રદેશમાં પિતાના પરિવાર સાથે તે ગયે. હિરણ્યક પણ પિતાના દરમાં પેઠો.
–હિતાયદેશઃ મિત્રલાભ.
–સ્વાધ્યાય૧. નીચે જણાવેલાં રૂપે ઓળખી બતાવોઃ
___आगत्य, अवसनायाम्, चन्द्रमसि, आयान्तम् , વિકીર્ય, પિત્ત, પ્રાપિ, સમૂg, પાથ
उहोयताम् , छिनभि, छेत्स्यन्ति । ૨. નીચે જણાવેલા સમાસને વિગ્રહ કરી બતા:
નાનાવિયાવું, નિને, તાજેતર, પુલ, હિતગુથા, તિરાર, સહારા, ચાવજીચર,
यथाशक्ति, प्रहृष्टमना, सादरम् । ૩. નીચેના શબ્દો ઉપર ટૂંક નેધ લખો :
अस्ताचल, कुमुदिनीनायक, प्राक्तनजन्मकर्मणा, नीतिविद् , कल्पान्त। ૪. નીચે જણાવ્યા પ્રમાણે ફેરફાર કરે : ૧. વિરતાઇarનવો યા નાણા (સંધિ છૂટી
પાડે.)
*
૧ભા :

Page #58

૨. : નિને ક તસ્કૂલ માં હતા (નકાર
સહિત ક્રિયાપદ વાપરે.) . જે પ ચન્તિા (દિશ રૂપને પ્રયોગ કરો) ૪. વિમાન ગુણિતના વિધ્યર્થ કૃદંત વાપરે). ५. त्रैलोक्यस्यापि प्रभुत्वं त्वयि युज्यते । (योग्यम
વાપરે.) ૫. નીચે જણાવ્યા પ્રમાણે રૂપ લખે:
૧. સસમી એ. વ. નાન, , ધન, ધન, જે. ૨. દ્વિતીયા બ. વ. સરિશય, પિત્ત, પાદરા ૩. વર્ત. કા. ૩ પુ. બ. વ. કાજુ, રાણ, છે, જા
૪. પક્ષ ભ. કા. ૩ પુ. એ. વ. ઉષ, જ્ઞા, પણ, માણા
૫. કર્મ. ભુ. | પ, ઘા, , , વહુ, તો ૬સંસ્કૃત રૂપ લખેઃ ચાર સ્ત્રીઓને સમૂહ, ત્રણ શત્રુઓને
સમૂહ, એક્તાળીસ, સૌથી મોટું નગર
નાતા હૌલ્ય -
[ હનૂમાનનું દૂતપણું] • - આ પાઠ ત્રિવેંદ્રમ સિરીઝમાં પ્રસિદ્ધ થયેલ ભાસનાં નાટકોમાંના એક નાટક “અભિષેક નાટક' ના અંક. ૩ માંથી લેવામાં આવ્યો છે. હનુમાન સીતાજીની શોધમાં લંકા આવે છે. અશોકવાટિકામાં તે સીતાને મળે છે ત્યાર પછી તે ઇન્દ્રન્તિને હાથે પકડાય છે,

Page #59

૫૦
કારણ કે તેને રાવણને મળવાની ઈચ્છા છે અને રામનું કહેણ તેને જણાવવાની ઈચ્છા છે. બિભીષણ રાવણને સમજાવે છે કે હનુમાનને તેણે મળવું. તે હિસાબે બિભીષણને સંતુષ્ટ રાખવા રાવણ તે કબૂલ કરે છે. બિભીષણ પણ રાવણને સમજાવે છે કે સીતાજીને છોડી દેવા, રામને શરણ થવું અને રાક્ષસકુલને સંહાર થતું અટકાવે. આ સૂચના રાવણને પસંદ પડતી નથી. તે બિભીષણ પર ગુસ્સે થાય છે અને તેને જણાવે છે કે તે પણ શત્રુપક્ષમાં ભળી ગયેલ છે. બિલીપણને દેશવટે દેવામાં આવે છે. હનુમાન પણ રાવણને રામનું શાસન સંભળાવે છે. આથી રાવણ ખિજાય છે અને તેનું પૂછડું ચેતાવી તેને કાઢી મૂકવાનું ફરમાન કાઢે છે.
આ રીતે રાવણ બિભીષણ તથા હનુમાનને દૂર કરે છે અને પોતે નગરરક્ષાની તૈયારી કરવા જાય છે.
ત્રિવેન્દ્રમ ગ્રંથમાળામાં શ્રી ગણપતિ શાસ્ત્રીએ ૧૩ નાટકો ભાસના નામે પ્રસિદ્ધ કર્યા. ભાસ એ કાલિદાસને પુરોગામી હતી અને આ કૃતિઓ તેની છે એમ પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું. આ નાટકના કર્તુત્વ વિષે સંશોધક વિદ્વાનેએ ખૂબ ઊહાપોહ કર્યો છે. નાટક તરીકે કેટલાંક નાટકે ખૂબ જ સરસ છે.
पृ. १२ અને તુ દુ-અરે, વા; મૂળમાં તુ છે, પરંતુ એને અર્થ તુ સરખે છે. વિપરીત પુ-િજિરિમ મ. ૨, નું કર્મ. ભુ છે. પ્રથમા વિ. એ. વ. ઊલટી બુદ્ધિ. વૃa-થઈ છે. ત્ય-કામ ગ. ૨, પરભૈ. સં. ૧. કુ. પાસે આવીને. પતિ-આ મ. ૨, પરઐ. આજ્ઞાથે ૨ પુ. એ. વ. આવ.
હિંમર માં તને હું ખિન્ન થયેલે જાણે જેવું છું બિભીષણ ખિન્ન થયો હતો, કારણ કે ઇન્દ્રજિતે હનુમાન ઉપર

Page #60

આક્રમણ કર્યું અને તેમને પકડી લેવામાં આવ્યા; હનુમાન દૂત તરીકે આવેલા હેઈ આક્રમણ યોગ્ય કહેવાય નહિ; કિરિનું કર્મ. ભૂ. 3. નિર્વિ; સ્ટ -ગ્ન ગ. ૧૦, આત્મને વર્ત. ૧ પુ. એ. વ. હું જોઉં છું. નિર્દેલ –ખેદ, નિરાશા. અનુરોનિક કો
છે શી ચચતનું બેલેલી વસ્તુનું ગ્રહણ ન કરે તેવા. ચાબિનપ્રિતચિં-માલિકને આશ્રય લઈ રહેલા. અત્યારનાય–નેકરને છિદરા-કાપી નાખ; છિદ્ ગ. ૭ કર્મણિ, આજ્ઞાથે, ૩ પુ.
એ. વ. સાપતિ-આશાનું પ્રેરક વ. ૩ પુ. એ. વ. આજ્ઞા આપે. વિશાત-નિ:+ામ ગ. ૧, આત્મને નું કર્મ. ભૂ. 3. બહાર જાય છે. બિભીષણને મનાવવા હનૂમાનને પિતાની સમક્ષ દૂત તરીકે લાવવા જણાવે છે. ક્ષતિ હીત રાક્ષસેથી પકડાયેલે. . . ૨. શર્ષિત- ગ. ૧૦, નું કર્મ. ભૂ. 9 આક્રમણ કર્યું હતું. રાજ-
રિતે કાર્ય કુમાના સેન-નિતિને સ, રાક્ષસ, સુદામના તુ: સાતમા ચશ - (બ. વી.) તેજદુરાત્મા. હવે કઢાર માન્ન-જાતે જ હું પકડાયો છું. સારાદિલાયાનાસાનાં રાચ વિવાદા-રાક્ષસના રાજાને જોવાની ઈચ્છાથી, દરાનું ઇચ્છાદર્શક નામ દિક્ષાનું ત્રીજી વિ. એ. વસ્ત્રી. ૪પ-પાસે જઈને;
કાનું સં. ભૂ. કુ. કરિશુરારી જવા-આપ કુશળ તે છે ને ? પ્રથમ આવતાં પ્રશ્નાર્થને ભાવ. તારાઇમ-સવાયા થથાચારથા (અવ્યયી) બેદરકારીથી. શિખરચ તારી-એનું એ શું કામ છે?; જતા મણિ અધિએના કરતાં પણ વધારે છે. ત્યાર રિતું જાણે છે. પ્રાપ્ય અતિ-પૂછવાને ગ્ય છે; પ્રશ્ન નું હેત્વર્થ કૃદંત. વેન પ
પા-ક્યા કારણથી તારા ઉપર હુમલો થશે. અા અંતt પરિ–અમારા અંતઃપુરમાં તે પ્રવેશ કર્યો.
ગ: ૨. અાના-હનુમાનની માતાનું નામ. સૌરસ પુત્ર

Page #61

पोताना ने 4-1 थये। पुत्र; उरसा भवः औग्सः ।
तत्रभवान् राघ:-ते माननीय सुपुत्र; रघोः कुलस्य अपत्यं पुमान् राघवः।
पृ० १४ रामशासनम-रामस्य शासनम् (प. तत्पु) भने हुम.. हन्यताम्-हन् म. २, नु , माज्ञार्थ, ३ पु. मे. 4. भारी नामी. सर्वापराधेषु अवध्याः खलु दूना:-सर्व . अ५२ धामा तो भरे५२ वचने योग्य नथा. वधाय अर्हाः वध्याः। यथेट करें ईति महाराजः-मास पाताने १४ होय ते ४२वाने योग्य छे. स मानुषः किं आह-ते मानती शं ४ छ ?
श्लो: ३ : स-३५ : वरशरणं शङ्करं उपेहि दुर्गतलं रसातलं वा प्रविशा शरवरपरिभिन्नसर्वगात्रं त्वां यमसदनं प्रति अहं यापयामि।
घरं शरणं यस्य तं (म.प्र.) वरशरणम्-अनु श२९ उत्तम छ मेवा श४२ पासे तुल (उपेहि); उप+इ १. २, ५२२. माश. २ . . 4. दुर्गस्य तल ५० त५ दुर्गतलम-दुगना ( दाना) तणा. रसातलं-७ पाताणामानु मे ५.ता शरवः परिभिन्नानि सर्वाणि गात्राणि यम्य तम् (म. बी.) उत्त५ गया ना ! मात्र हा गया छ तेस तने (वाम), यमसनं ति- मानने धेर. यापयामि-या . २, ५२स्. २४ १, पृ. स. प. वर्त. . લઈ જઈશ.
श्लो:४: अ-क्य : मया दिव्याः विवशगणा: अमिभूताः। समम्ताः दैन्येन्द्राः मम वर वर्तिनः। अहतपुरका पौलस्त्यः मया अवसन्न । भा, मानुषः रामः माम् कथं अभियाति।
दिव्यास्त्रैः-हव्य असो व3. त्रिदशगणा:-त्रिदशानां गणाः

Page #62

(ષ. તપુ ) દેના સમૂહને રિા આ
થા ચેષ છે. વિર ( સંખ્યા. બ. વ. ) . જામનગમખ્ય ગ ૧, પરસ્મનું કર્મ. ભ. . પરાભવ આપ્યા છે. વિચાર કરવા પર. (કર્મ) -ઉત્તમ દે. મન ઘરાવર્તન-મારે વસે આવેલા છે. ઘર-પુરાવા કવર પુના-પુલત્સ્ય ઋષિને પુત્ર કુબેર. અg yળ થશે ? (બ. વી.) જેનું પુષ્પક વિમાન હરી લેવામાં આવ્યું છે તે બાણ -સરનું કર્મ. ભૂ. 5 દબાઈ ગયો છે. માના મા-માનવ રામ જાથે અમિતિ-શા માટે મારી સામે આવે છે?
વંતિ માતા-આ પ્રકારના તમે. ાિઈન-શા માટે. કઇ કન્ન-છૂપું: +ાનું કર્મ. ભૂ. 5. ભાજપ અપાઈ-પારા
-પત્નીનું હરણ. જે તું આ બહાદુર છે તે છૂપી રીતે એક સાધુનો વેશ લઈને તેં કેમ સીતાનું હરણ કર્યું ? રથ શાહસારી રીતે કહે છે.
૩. ૧ઃ અન્વયઃ રાવપુર ૧ થયા અપાય, વિકુ ગાથા ચા ના કર અદના
ફાર ga: વિ દાવા પા હે ઉત્તમ રાક્ષસ; નામ પછી Goa મૂકવાથી એ મનુષ્યની શ્રેષ્ઠતાને અર્થ બતાવે છે. મારા-સુવર્ણમૃગને ભ્રમ પેદા કરીને માયાથી. અv+ાર ગ. ૨, આત્મને. સં. ભૂ. જાન-દૂર કરીને. મિશ: (ષ તપુ.) ભિક્ષુને વેષ. સારવાર-કુ શનું સં. ભૂ. છે. ધારણ કરીને છર-કપટથી. અદના-હરણ કરાઈ હતી. અપષ્ટ જ. ૧, પરસ્મનું કર્મ. . . વી. પ્રથમ એ. વ.
વિપક્ષ ક્ષ-વિપક્ષort vK (ષ તપુ.) શત્રુઓને પક્ષ અમરે-તું આશ્રય લે છે.
છો. ૬ અન્વયઃ કન્, ઘણી વવર્મપત્ની રી

Page #63

५४ यतां (इति) मे हितं वचनम् । हि राक्षसपुङ्गवेन त्वया विपद्यमानं इदं कुल न इच्छामि ॥
प्रसिद माता २ ५. मे. ५. प्रसीद-प्रसन्न था. राघवधर्मपत्नी-धर्मस्य पत्नी (५. तत्पु.); राघवस्य धर्मपत्नी (५. तत्पु.) भनी धर्मपत्नी. विपद्यमानम्-वि+पद १.४, आत्मने.र्नु वत. १. प्रथमा मे. 4. न. भरतुं, विनाश पाभतु; (२९ २१क्षસોમાં શ્રેષ્ઠ એવા તારાથી આ રાક્ષસેનું કુળ વિનાશ પામતું હું ઈચ્છતે નથી.
अलम्-तृतीया विमति से छे : अयथा पस; भावानी xid १४३२ नथा.
प्रलो : ७. लम्बा सटा यस्य सः (२५. श्री.) नी. - वाणा सामी छे ते. वि+नि+पत् १. १, नुप्रे२४ भणि 3 पु. मे. १. विनिपात्यते-पारी हेवाय छ. निहन्यते-नि+हन् १. २k भी। 3 ५. स. प. ल य छे.
विपद्यमानभाग्येन-विपद्यमानं भाग्यं यस्य तेन (.त्री) मेनु माय [वनाश पाभी २युछे सेवा तभाराथा (भवता);. राघवं एवं वक्तुं किं युक्तम् ।-राधबने .मा प्रभारी ४३ योग्य छ ?
प्लो : ८. नक्तं चरति इति नक्तंचरः (७५. तत्पु.); नक्तं चरः अपसदः इव (भ.) संबोधने । नक्तंचरापसद-दुष्ट राक्षस वीरेषु अग्रे गण्यम्-वीयग्रगण्यम्-नीमा माग गएका याय. न विद्यते तुला यस्य तं (प. बी.) नी तुलना ५४ ई मेपी नथी. त्रिदशः इन्द्रः इव (न.) त्रिदशेन्द्रात् ईषद् न्यूनम्त्रिदशेन्द्रकल्पम्-रामा वामां न्द्र 4. प्रक्षीणपुण्य-प्रक्षीणं पुण्यं यस्य सः (५. श्री.) संबोधने ।-नुपुयक्षी। थयुं छे मेवा. गतः सारः यस्य सः (4. श्री.) संबोधने-गतसार, मेनु सत्व तुं २यु छ. भुवनैकनाथं भवता एवं नीचैः वक्तुं कि

Page #64

૫૫
उचितम्-भुवनना मे नाथ भाटे तभारे । प्रभाले ४ शत લવું શું યોગ્ય છે?
अमि+धा A. 3, सामने. वन. 3 . से. १. अमिघत्तेमान छ. दूतवधः खलु वचनीयः-इतना १५ परे५२ निहा योग्य छे. कच् . २ नु विध्ययं वचनीय. लांगूलं आदीय५७ सावीन. अयं वानरः विसृज्यताम्-AL inने छ। भू. मवचनात् स मानुषः अभिधीयताम्-भा२। त२३था में भनुष्यने ४. मद्वचनात्ने प्रयोग ध्यानमा रामा. अमि+या. 3र्नु भी आज्ञार्थ 3 ५. मे. .
श्लो: ९: स-वय : राम, दारापहरणात् मया त्वं अमिभूतः असि । यदि ते धनुःश्लाघा अस्ति, महान् रणः मे दीयताम्।
दाराणां अपहरणात् (प. तत्५.) पत्नीना अपरथा. अभिभूतः असि-तारे। ५२म यो छ. धनुःश्लाघा-धनुषना वभा; महान्...दीयताम्-भाटु यु भने ५.
अचिरात्-थे। वमतभा. द्रक्ष्यसि-दृशर्नु सामान्य मति. ૨ પુ. એ. વ. તું જશે. આ વાક્યને અન્વય–સંબંધ નીચેના ક્ષેક साथे छे.
प्रलो. १०: अ-क्य : रघुवरकार्मुकनादनिर्जितः त्वं हरिगणपरिपीडितैः प्रमश्वनैः समन्तात् अभिसंवृतां, अभिहतपरवप्रगोपुराट्टां स्वलकां [ अचिरात् द्रक्ष्यसि] ।
रघूणां घरस्य कार्मुकस्य नादेन निर्जितः-खुमामा उत्तम मेवा रामनी धनुषना नाथ तियेस मेवातुं. हरीणां गणैः परिपीडितः प्रमदवनैः-वामाना समूहाथी ना विनाश ४२वामा भावेतो छ मेवां वनोथी यारेमानुथा वीरायेली ( अभिसंवृताम्-अभि+सं+ 1. ५ नु भ. सू. ई. स्त्री. द्वितीया मे.
.

Page #65

૧૬
વ ). શr: પુનિ અઠ્ઠાઇ (સમાહાર ઠંધ) થતોજુદ અનાજ ઘઉં વાપુરાદું વસ્યા તા (બ. વી.) જેના ઉત્તમ બુરજ, દરવાજા અને બજાર નાશ પામ્યાં છે તે. કાનિચણા-આ વાનરને દેશવટો આપ; નિષ્ણનું પ્રેરક કર્મણિ આજ્ઞાર્થ ૩ . એ. વ. વિષયનું ઇચ્છાદર્શક નામ: બોલવાની ઈચ્છા. મer fહન અજા -મહારાજના હિતની બાબતમાં. અંહ
નો અર્થ અહીં “બાબત'માં થાય છે.
કરવામ-વર્ગ. ૨ નું કર્મણિ આજ્ઞાથે ૩ પુ. એ. વ બોલે. તેનું શ્રેય–તે વધારે સારું, પ્રકાશનું તુલના દર્શકરૂપ, નપું. પ્રથમ એ. વ. ચોથો . પ્રથમ બવ. (અમે) સાંભળનારા (છીએ). શા-સર્વ પ્રકારે. અથાગત-કચ્છ નાનું કર્મણિ, ભૂ. 5. આવ્યા છે. વિપિરચા-વિરત્તિ – અવળી સમજણ; દૂષિત સમજણ. સત્તાન વયોગ - સીતાના અપહરણથી કયો દેષ થાય? બિભીષણ જવાબ આપે છેઃ શાચ-અધમ “અને '; એટલે કે સીતાનું અપહરણ કર્યું તેથી કરીને આપણા સ્વાર્થની હાનિને દેષ થવાનો, કારણ કે આખાય રાક્ષસકુલને એથી સંહાર થવાને; એટલું જ નહિ પણ “અધર્મ' પણ થવાને, એટલે કે ઉચ્ચ નીતિનિયમની અને પારલૌકિક ફળ આપનાર ધર્મની દૃષ્ટિએ એ “અધર્મ' પણ છે. “જ' શબ્દથી તારું વચન કાંઈક બાકી છે એમ રાવણ કહે છે. ચારે તા (સહ. બ. વી.) રાષ-બાકી; અવશેષવાળું. પૂણે-સંતાડે છે; પદ ગ. ૧, ઉભય નું આત્મને. વી. ૨ પુ. એ. વ. બાળક
fuત શા-તને મારા જીવના સોગન છે. આ ઉપરથી નામધાતુ પતિનું કર્મ. ભૂ. કૃઃ (શીવન): બાપા હંમેશાં બહુ વચનમાં વપરાય છે. ચા-અર્ મ. ૨, વિધ્યર્થ ૨ પુ. એ. વ.

Page #66

૫s
કિ સત્ય જ ફૂar-જે તું સત્ય નહિ બેલે તે 9 ગ. ૨, પરભૈ. વિધ્યર્થ ૨ પુ. અ. વ. તું બેલે અખથે રામ બનિ મહારાજ્ઞમહારાજ મને અભય આપે વાહ-બળવાન સાથે વિગ્રહ.
: ૨૨. અન્વય : તીવ્ર જો માન્ન, અબી अयं राक्षसाधमः, शत्रुपक्ष उश्रित्य मां भाषते।
સાદનું પ્રેરક વર્ત. ફ પ્રથમા વિ. એ. વ. પુંઃ આપ- લાવતે; ત = કે ધને લાવતો. કમીટ-બીક વિનાને; ર મદદ અખો : (નબ તપુ.) રક્ષaru –આ અધમ રાક્ષસ અવસર ના નાતાલમ (અનિયમિત કર્મ.) અમિષાસામે બોલે છે.
प्रलो:१२ 24-१५ मम मौभ्रात्रं अनशत्रुपक्षं उगधितं (૧) (મન) ત દ્રારા સવા પર નિસાણા
- garg માd: wા-સારો ભાઈ હોવા છું. = ઘેર અરક્રિશ-ન જેઈને: અક્ષિ ગ ૧. આત્મને. સં. ભૂ. 5 જગો પક્ષ ષ તપુ ) ગુપક્ષમ-શત્રુના પક્ષને. ૩v+ના+ધિ ગ. ૧, ઉભય નું કમ ભૂ ફ આસ- લધે; આ શ્રત બનેલો. પુત-સામે કશું જ -જો સહન કરી શકતો નથી.
૩૬ ગ. 1 આ . વત કા. ૧ પુ. એ. વ સહન કરવું ખમી શકવું : નિશાન-એને કાઢી મ; મિ+અ+ ગ. ૪, પરર્મ. નું અજ્ઞાથ ૩ પુ. એ વ કાઢી મુકો. શાક-ધા ગ. ૨, પરમે. નું સામાન્ય ભવિ ૧ પુ એ. વ. હું જઈશ.
કરોઃ ૨૩ અન્વય? ગન, કાળા નિ: આ પ્ર િકોષાગ ૪ perfમા કો = = = અજાયા કાર્ય તથા ગુe |
નિર-ાણ . ૨, પરમે. નું કર્મ ભૂ. 5 હુકમ કરાથેલે. કાન-જાઉં છું. જોકa -મુંગાર બનીને હું જતો નથી.
શ

Page #67

૫૮
તારે દેશ અને રાવ ત્યજીને જેમ કરવા યોગ્ય હોય તેમ તું કર. - ગ. ૮, પરમૈ. આજ્ઞાથે ૨ પુ. એ. વ. કર.
: ૨૪ અન્વય સમાચાં, બજાઉં, જાણાવાય छतप्रतिशं संश्रितहितप्रथितं नृदेवं रामं अद्य एष संश्रित्य नष्टं निशाबरकुलं (अहं) पुनर उरिष्ये ॥
રામ પર જોર થીત (બ. વી.) કમળ જેવાં જેનાં બે ભેચન છે તેવા. ૪: શાપ તમ્ (બ. વી.) જેનું ધનુષ ભયંકર છે. વાવવાથ-રાવણના વધ માટે; માતા પિતા ન તે (બ. વ.) જેણે પ્રતિજ્ઞા કરી છે તે. ચિતાનાં પિતા કથિત –આશ્રિતના હિત માટે પ્રખ્યાત બનેલા. ના જેસ: દર (કર્મ.). તક વદ-મનુષ્યમાં દેવ જેવા. અા પા-આજે જ. સંકિ નું સં. ભૂ. કુ. ચિ-આશ્રય લઈને. નિર-નાશ પામેલા રાક્ષસોના કુળને. નિરાયાં ચતિ તિ (ઉ૫. તત્પ.) લિરાજા, વિરાજના યુદ્ધ (જ. તત્પ.) રાક્ષસોના કુળને. ૩૬ +ષ્ણ ગ. ૧, આત્મને. સામાન્ય ભવિ. ૧. પુ. એ. વ. ઉદ્ધાર કરીશ.
નિર-બહાર ગયે છે. નાણાં સંપરથામિ-નગરની રક્ષા તૈયાર કરાવું; સંપન્ગ . ૪ નું પ્રેરક વર્ત. ૧ પુ. એ. વ. તૈયાર કરાવવું.
હિનૂમાનનું દૂતપણું]
(પછીથી વિભીષણ પ્રવેશ કરે છે.) બિભીષણ–વિચારપૂર્વક) અરે વારુ, મહારાજની બુદ્ધિ અવળી થઈ ગઈ છે. (પાસે આવીને) મહારાજને જ્ય થાવ.

Page #68

મહ
રાવણ—બિભીષણ, આવ, આવ; એસ. બિભીષણ— આ, આ હુ' એસ' છું. ( બેસે છે. ) રાવણ—બિભીષણુ, મને તું જાણે શાકાતુર લાગે છે. સ્વામીને આશ્રય લઈ રહેલા
મિભીષણ—કહેલું ન સ્વીકારતા
સેવકને શાક જ હાય !
રાવણ—એ વાત કાપી નાખ; તે તું પણ વાનરને ખેલાવ. બિભીષણ—જે મહારાજ આજ્ઞા આપે તે (બહાર જાય છે. ) [ પછીથી રાક્ષસથી ગ્રહણ કરાયેલા હનુમાન પ્રવેશ કરે છે. ] બાજુએ !
સર્વે... આહા, આ બાજુએ, આ હનુમાન—તે દુરાત્મા રાક્ષસ ગયા નથી; રાક્ષસરાજને જોવાની ઇચ્છાથી હું પાતે પકડાયા છેં. (૧) ( પાસે આવીને )
મારા ઉપર આક્રમણ કરી પકડી.
હે રાજા, આપ કુશલ તો
છે ને ?
રાવણ—— બેદરકારીપૂર્વક) એનુ પેલું શું કામ છે? બિભીષણ—મહારાજ, એના કરતાં પણ અધિક છે. રાવણ—તું કેવી રીતે જાણે છે? બિભીષણ—આપ પૃથ્વાને યોગ્ય છે: ‘તું ક્રાણુ છે ?' એમ.
રાવણ——અરે વાનર, તું કાણુ છે; શા કારણથી તને પકડવામાં આવ્યા છે; અને ( ા માટે ) અમારા અંતઃપુરમાં પ્રવેશ્યા છે !
હનુમાન—અરે, સાંભળે :
વાયુને અંજનાથકી ઉત્પન્ન થયેલા આરસ પુત્ર હનુમાન નામે · વાનર, એવા મને રાધવે માકલ્યા છે. (૨) બિભીષણ—મહારાજ, શું સાંભળ્યું ?

Page #69

રાવણુ–સાંભળવાને શે ઉપગ? બિભીષણ –હનમન, તે માનનીય રામ શું કહે છે?
હનૂમાન–અરે, રામને હુકમ સાંભળે. • રાવણ કેવી રીતે, કેમ “રામને હુકમ' એમ તે કહે છે? અરે, આ વાનરને મારી નાખો.
બિભીષણ–પ્રસન્ન થાવ, પ્રસન્ન થાવ, મહારાજ. સર્વે અપરાધેમાં ખરેખર દૂત મારવા ગ્ય નથી. અથવા રામનું વચન સાંભળીને પછીથી ઈચછા મુજબ કરવાને મહારાજ યોગ્ય છે.
રાવણ–અરે વાનર, તે માણસ શું કહે છે? હનુમાન–અરે, સાંભળે ?
શંકરના ઉત્તમ શરણે જા કે કિલ્લાને તળીએ કે રસાતલમાં તુ પ્રવેશ કર. ઉત્તમ બાણથી જેનું શરીર ભેદાઈ ગયું છે એવા તને હું યમને ઘેર મોકલી દેવાને છું. (૩)
રાવણ-હ, હ, હ.
દિવ્ય અસ્ત્રથી મેં દેના સમૂહને પરાભવ કર્યો છે; સમસ્ત દૈત્યગણો મને વશવર્તી છે. પુલત્સ્યપુત્ર (કુબેર) પણ પુષ્પક વિમાન લઈ લેવાતાં પરાભવ પામે છે. અરે, રામ મનુષ્ય કેવી રીતે મારી સામે આવવાનું છે? (૪)
હનૂમાન–આ પ્રકારના તમે શા પ્રજનથી છૂપી રીતે તેમની પત્નીનું અપહરણ કર્યું?
બિભીષણ–હમાન બરાબર કહે છે.
કારણ કે, હે રાક્ષસણ, માયાથી રામને દૂર કરીને, શિક્ષણ ધારણ કરીને છળથી જ તે (સીતાનું) તમે અપહરણ કર્યું છે. (૫)
રાવણ-બિભીષણ, શા માટે તું શત્રુના પક્ષને આશ્રય લે છે!

Page #70

બિભીષણ
હે રાજા, મારું વચન હિતકારક છે; રાઘવની ધર્મપત્નીને આપી છે; કારણ કે રાક્ષસમાં શ્રેષ્ઠ એવા મારાથી આ કુલ વિનાશ પામે એ હું ઇચછ નથી. (૬)
રાવણ–બિભીષણ, ભયથી બસ, બસ!
લાંબી કેશવાળીવાળો સિંહ કેવી રીતે મૃગથી પતનમાં લવાય? અથવા ખૂબ મેટો ઉન્મત્ત ગજ કેવી રીતે શિયાળથી હણાય? (૭)
હનુમાન–અરે રાવણ, હતભાગી તારાથી શું યોગ્ય છે રાઘવ. માટે આવી રીતે બોલવું? નહિ તે અરે,
દુષ્ટ રાક્ષસ રાવણા વીરેના અગ્રગણ્ય અને જેની તુલના નથી એવા દેવરાજ (ઇન્દ્ર) સરખા તે ભુવનના એકનાથ રાઘવને, રે પુણ્યથી. પરવારેલા અને શક્તિ વિનાના ! આમ હલકી રીતે સંબોધવા તે તારે માટે શું યોગ્ય છે? (૮)
રાવણ–કેમ કેમ વાર તે (આ રીતે સંબંધે છે? આ વાનરને હણ નાખે. અથવા દૂતને વધ ખરે જ કલંક લાવનારે છે. શંકુરણું, (તેના) પૂંછડાને ચેતાવીને આ વાનરને છોડી મૂકે.
શંકણું–જે મહારાજ આજ્ઞા આપે છે. આ બાજુએ, આ બાજુએ.
રાવણુ–અથવા, તે આવ. .. હનુમાન–હું આ રહ્યો. રાવણ–મારા તરફથી એ મનુષ્યને કહેજેઃ
હે રામ, તું તારી પત્નીના અપહરણથી મારાથી પરાભવ પામ્યા છે. તારા ધનુષ્યનાં વખાણ થતાં હોય, તે મને મોટું યુદ્ધ આપ. (૯)
હનુમાન–ડાક જ સમયમાં જેશે,

Page #71

ઉત્તમ બુરજ, દરવાજા અને બજારે જેનાં વિનાશ પામ્યાં છે તેવી, ચારેબાજુથી વાનરસમૂહોથી વેરણછેરણ થતાં પ્રમાદવનેથી વીંટળાયેલી, તારી પિતાની લંકાને, રઘુષ્ઠના ધનુષ્યના નાદથી જિતાયેલે તું ! (૧૦),
રાવણ–અરે, આ વાનરને દેશનિકાલ કરી દે. રાક્ષસે–આ બાજુથી, આ બાજુથી.
રાક્ષસે સાથે હનુમાન બહાર જાય છે.] બિભીષણ–પ્રસન્ન થાવ, પ્રસન્ન થાવ મહારાજ છે કાંઈક એલવાની ઈચ્છા મહારાજના હિત સંબંધ.
રાવણબેલી દે, તે શ્રેયના અમે પણ સાંભળનાર થઈએ.
બિભીષણુ–સર્વથા, રાક્ષસકુળને વિનાશ આવી લાગે છે – એમ હું માનું છું.
રાવણ–શા કારણથી? બિભીષણ-મહારાજની અવળી સમજણથી. રાવણ-કઈ મારી અવળી સમજણ બિભીષણ-સીતાનું અપહરણ એ જ. રાવણુ–સીતાના અપહરણથી કયો દોષ થાય ? બિભીષણ—અધર્મ અને– રાવણ–“અને શબ્દથી તારું વચન જાણે અધૂરું છે. તે કહે. બિભીષણ–તે જ.
રાવણ–બિભીષણ, શા માટે તું છાનું રાખે છે? જો તું સાચું ન બોલે તે મારા પ્રાણના સેગન છે તને.
બિભીષણ–મહારાજ અભય આપવા યોગ્ય છે. રાવણ આપ્યું અભય. કહે. બિભીષણ–અને જબરા સાથે વિગ્રહ.

Page #72

રાવણ–(રેષપૂર્વક) કેમ કેમ જબરા સાથે વિગ્રહ વળી ?
શત્રુના પક્ષને આશ્રય લઈને, તીવ્ર ક્રોધ પેદા કરતે, ભયભીત બન્યા વિના આ અધમ રાક્ષસ મારા પ્રત્યે બેલે છે. (૧૧) કેણ છે અહીં ?
મારા સારા ભ્રાતૃભાવને જોયા વિના શત્રુના પક્ષના આશ્રિત બનેલા એવા એને હું મારી સામે જેવાને ઉત્સાહ ધરાવતું નથી; તે એને દેશનિકાલ કરે. (૧૨)
બિભીષણ–પ્રસન્ન થાવ, પ્રસન્ન થાવ મહારાજ; હું જ જઈશ.
હે રાજા, તારાથી મને હુકમ થયો છે અને દેષિત બનીને જ નથી. ક્રોધ અને કામને ત્યજીને જે કરવા યોગ્ય હોય તે તું કરજે. (૧૩) (ફરીને) .
હવે આ
આજે જ કમલ સમાન લેનવાળા, ભયંકર ધનુષ્યવાળા, રાવણના વધને માટે જેણે પ્રતિજ્ઞા કરી છે તેવા અને આશ્રિતના હિતને માટે પ્રખ્યાત એવા તે નરેદેવ રામને આશ્રય લઈને વિનાશ પામેલા રાક્ષસકુળને હું ફરીથી ઉદ્ધાર કરીશ. (૧૪)
રાવણહાશ, ગયે બિભીષણ. હવે હું પણ નગરની રક્ષા ગોઠવી દઉં.
[ જાય છે.] –અભિષેક નાટક: અંક : ૩.
–સ્વાધ્યાય૧. નીચેનાં રૂપે ઓળખી બતાવેઃ વિપરીત, , જિપિપાર, વિહાલા, , પરિ,
, લિવિપત્યિ, વિષ, મણિીયતા,

Page #73

अमिहतघरवप्रगो पुराट्टाम , विवक्षा, गृहसे, घ्या, निरः स्यताम् , यास्यामि, उद्धरिष्ये, छिद्यताम् , द्रक्ष्यसि, पचनीयः । નીચેના સમાસને વિગ્રહ કરે : दुरात्मा, दुर्ग:, एविधेन, राक्षसावः, राघवधर्मपन्नी, लम्बसटः, विपद्यमानभाग्यः, नक्तञ्चरापसद, अतुलम् , सावशेषम् , कमललोचनम, कृतप्रतिशम् , संथिर्ताहत.
प्रथितम्, नृदेवम् ॥ ३. नायना शम्। ७५२ टू ने सो :
नेत, अन्तःपुरम् , अञ्जना औरसः सुन:, रसातलं, त्रिशगणाः, पौलस्त्यः, पुष्पकम् , प्रमदवन, सौभ्रात्रम् ,
त्रिशेन्द्रकल्पम् । ૪. નીચેના શબ્દોના ઉપયોગ વાક્યમાં કરી બતાવેઃ
अपि (वाचन सममा), नाम, खलु, अन्तरेण, मद्वचनात् , यथा-तथा, शप् (सेगन आपा); हन्त । નીચે બતાવ્યા પ્રમાણે ફેરફાર કરીને વાક્યો લખે : १. निर्विणमिव त्वां लक्षये। (भरि प्रयोग) २. कथं सिंहः मृगेण विनिपात्यते । (तार प्रम) ३. अलं भयेन । (मा । अपये ४३१) ४. गजः शृगालेन कथ निहन्यते । ( न न तया १२) ५. भवता किं युक्तं राघव एवं धनुम् (न भने महंतिने।
S५॥ ४२.) ६. यमसदनं प्रति यापयाम्यहं त्वाम् । (या ने योग
।)

Page #74

૬. નીચે જણાવ્યા પ્રમાણે પ લ : ૧. પ્રથમ, દ્વિતીય, તૃતીયા એ. વ. વિમન, હલ (),
प्रथीयस्। ૨. સામી બ. વ. ,િ ગ્રાહત, અવર (કું.), શુશ્રુષ,
ચિવ ૩. હ્યસ્તન ભૂ. કા. ૨ પુ. એ. વ. કિ, વૃત્ત, વિ,
, ઘી, રાષ્ટ્ર, ૪. આજ્ઞાર્થ ૨ પુ. એ. વ. નિ, ય, સ્તુ, રહા, ૫. સંસ્કૃત રૂપો લખે ઃ છને સમૂહ, એક એક, પાંચ કે છ ,
વધારે વજનદાર, દશનું જૂથ, અઠવાડિયું, પૂનમો કરે,
તદ્દન હલકું. ' ૭. નીચે જણાવેલાં વાક્યો સુધારે ? 1. ૨. મુશિથાન તુમથથનું !
२. नाहं धनं स्पृहामि । कथं भवान् माम् कुप्यसि । ३. हनूमान् सीतावृत्तं रामं निवेद्य तूष्णीमभवत् । છે. નાના રિટાદ્દે શિરોરા ५. भरतः गुणानां आस्पदः अस्ति ।
कालियमर्दनम् ।
[કાલિયનાગનું મર્દન] પ્રાસ્તાવિક ઃ આ પાઠ ભાસના નાટક ‘બાલચરિત'ના ચેથા અંકમાંથી લેવામાં આવ્યો છે. શ્રીકૃષ્ણ કાલિયનાગને વશ કરે છે અને યમુનાના ધરામાંથી તેને બીજે જવા માટે કહે છે. આ રીતે યમુનાનાં
પ

Page #75

જળને શ્રીકૃષ્ણ ભયમુક્ત કરે છે. બાલચરિતમાં શ્રીકૃષ્ણના જન્મદિનથી આર બી કંસને સંહાર કર્યો ત્યાં સુધીનું સર્વ ચરિત આલેખવામાં આવ્યું છે. આ વાત ભાગવતના દશમસ્કંધમાં પણ આવે છે.
૬. ૨૭ વાસ્ટિસ મનન (૫ તત્પ.) કાલિય નાગને દબાવે; ન ગ ૯, ઉપરથી નામ ન “પચું કરવું; ઢીલું કરવું; કચડવું.' દૃઢઃ જોria (કર્મ.) પોઝિઘડો ગાવાળ. મર્તઅ પં નું સંબોધન ૧ વ. હે સ્વામી. થાન્યામ લાખાણકન્યાઓથી અટકાવાયેલે; ગ. ૧૦ કારયતિનું કર્મ. વર્ત. } પ્રથમ એ. વ. વાર્થમા. મુનાથા દૂતમ્ (. તપુ ) યમુનોતમ-યમુનાના ધરામાં. મા હજુ મા હુ છુ સાહસં ત્યાધ્યાન રાખો મા હતો પ્રયોગ સં. ભૂ. } સાથે અંદર પ્રવેશ કરવાનું સાહસ ખરેખર ન કરો, ખરેખર ન કરો; આજ્ઞાર્થને અર્થ. થતા–વરાહ, ગેંડા. પનીયં પિતા-પાણી પીને. સર સર પહત્યાંના ત્યાં જ. વિદ્રિ-મરણ પામે છે. કુમારામારહ-કુંભપલાશ નામે કેસુડાના ઝાડ ઉપર ચઢીને (આ+નું સં. ભૂ. 5. જાહw); નિશાળ-હું ધારીને જોઉં છું; નિકળે ગ. ૧, પરર્મ. નું ૧ પુ. વર્ત. કા. એ. વ પુન: પિતા –ધૂમાડે બહાર આવે છે; ૩જા નું કર્મ. ભૂ. કૃ તિથર નું છું. પ્રથમા એ. વ.
–બળદેવનું નામ છે; હળ તેમનું હથિયાર છે; અને એક વાર યમુના નદીને તેમણે બેલાવી છતાં ન આવી તેથી તેમણે હળ વડે યમુનાને પિતાના તરફ ખેંચી આણી હતી. તે કૃષ્ણના મોટા ભાઈ થાય અને દેવકી તથા વાસુદેવના સાતમા પુત્ર; પરંતુ કંસના ફથી તેમને બચાવવા રોહિણીના ગર્ભમાં તેમને મૂકવામાં આવ્યા હતા. અવસ્થા-અવ નું સ્ત્રી. ગવત નું પ્રથમ વિ એ. વ તમે (બધી).

Page #76

૬૭
श्लो. १ : अन्वय : नागं परिगृह्य, अस्य तोयं समूलं विक्षोभ्य च नीलभुजंगमस्य भोगे स्थितः अयं दामोदरः, मेघे स्थितः शक्रः इव आभाति ॥
परि+प्रनुं स भू.. परिगृह्ण-पठडीने समूलंमूलेन सह यथा स्यात् तथा-संपूर्ण रीते, हे तजिया सुधी. विक्षोभ्य - वि+क्षुभू । ४ नुं प्रेर४. सं. भू. है. भणभणावीने, उभोणा नामीने. तोयं पाए. नीलभुजङ्गमस्य भोगे स्थितः - मणा नागनी || ३५२ रा. नील: भुजङ्गमः (.) तस्य णा नागनी; भोगे-३|| ७५२. मेघे स्थितः शक्रः इव वाहन उपर रसा न्द्र भेवा; ४न्द्र वरसानो हेव छे. दामोदरः-३ष्णु; दाम उदरे यस्य सः (५. श्री. ) तेभने माझ्यावस्थाभां यशोहा भाताये દારડાથી બાંધ્યા હતા; પણુ દાર ું ખૂટે જ જતું હતું; આ ચમત્કારને सीधे मनुं नाम हामोहर पड्यु तुं. सराव : तं मत्वात्मजभव्यक्तं मर्त्यलिङ्गमधोक्षजम्। गोपिकोलूखले दाना बबन्ध प्राकृतं यथा ॥ तद्दाम वध्यमानस्य स्वार्भकस्य कृतागसः । द्व्यङ्गुलोनमभूत्तेन संदधेऽन्यच्च गोपिका । ( भागवत : १० २५६ : सध्या ८ : लो. १४, १५. वगेरे) आभाति-शोले छे; आ+भा ञ. २, परस्मै. वर्त हैं. उ ५. ओ. १.
00
लो. २ अन्वय परिविस्फुरन्तं कालियं निर्भर्त्स्य मूर्धाश्चितैकचरणः, बलबाहुकेतुः, अहं विषोल्बणफणस्य महोरगस्य भोगे सललितं रुचिरं इल्लीसकं वहामि ॥
परि+वि + स्फुर् . ६, पर्त है. युं. द्वितीया थे. १. यारे भानुमेथी भूम ४ थरथरता; निर्+भर्स् ग १ आत्मने. तिरस्कार ४२वो; नुं सं. भू. है. मूनि अञ्चितः एकः चरणः यस्य सः ( म. श्री. ) मूर्धाञ्चितैकचरणः - भाथा उपर नेनेोपग शोभी 29. zaging:-ung: ing: ra ( ++f. ); wa: aging:

Page #77

શરથ : (બ. વી.) જેની હાથરૂપી ધજા હાલી રહી છે. વિપક કરવા : યા તરી (બ. ટી.) શિવોપારા -ઝેરથી જેની ફણા વિસ્તૃત બનેલી છે. જ્ઞાન (કર્મ) તત્ત્વ-ભોર નાચ-મોટા નાગની. જિતેન રદ્દ (સ. બ. વી.) રહિતમસુંદર ગતિવાળું. દલ્હી -એક પ્રકારનું નૃત્ય. ચિરણ-મનહર
જશ ખાન -પાંચ ફણાઓ ઉપર આવતાં; બધી ગોપિકાઓ ફૂલ વીણતી હતી એટલે કૃષ્ણ પણ કાલિય ઉપર ઊભા ઊભા કહે છે કે હું પણ ફૂલો વીણું છું. એમ કહીને ફૂલ વીણવાને
અભિનય કરે છે. અરવિ ગ. ૫, પરસ્પે. વર્ત. ૧ યુ. એ. વ. વીણું છું.
જ્જો: ૩ અન્વય સ્રોઢિોલા મહાબળ મુવનrો થશા , व शर्वधनुर्गुणेन फणिना यादोनिधौ मन्दरं शैलम् यत् (एवं) भोगेन संवेष्टितं त्वां, स्थूलाखण्डलहस्तिहस्तकठिनः एषः (अहं) अधुना क्षणात् त्रिदशाधिवासं संप्रेषयामि॥
ઢોલરામહીપ-પતતિ પર: (ઉપ. તત્યુ), મહા જ: અહી: (૧. તત્પ.) ઢોઢિોસા પર મહાદા: (કર્મ)
-લે કાલોક પર્વતથી, “કાલાક’ એ પુરાણોમાં વર્ણવેલ પર્વત છે. પૃથ્વીના સાત દ્વીપમાં જે છેલ્લે દ્વીપ છે તે પુષ્કરદ્વીપમાં તે પર્વત આવે છે. લોકાલોક પર્વતની પેલી પાર અંધકાર છે, અને વિશ્વની બાજુમાં પ્રકાશ છે ઢોઢિોસ્તત ઊઢા થોનના યુનિતા ततः तमः समावृत्य तं शेलं सर्वतः स्थितम् ॥ तमश्चाण्ड
રાદેન રમવાસ્થતિમ ! (વિષ્ણુપુરાણઃ ૨. ૪. લે. ૯૫-૯૬) આ પર્વત સમસ્ત ભુવનની ચારે બાજુએ વીંટળાઈ રહ્યો છે છે અને પુષ્કરઠી૫(સાત દ્વીપ)ને વીંટળાયેલા સાગરની પેલી પાર છે. મુવાસ્થ ગામોન: (ષ. ત.) સં-ભુવનને વિસ્તારમાં ફરજ ધનુષ જુન (૬. તપુ.) શિવના ધનુષની પણછ (રૂપ). વાળના

Page #78

નાગથી; વાસુકિ નાગથી. મારું શરું-મંદર પર્વતને વલેણું બનાવીને દેવ તથા દાનવોએ સમુદ્રમંથન કર્યું હતું. અસ્થાને મંદ સુરક્ષા नेत्रं कृत्वा तु वासुकिम् । मथ्यताममृतं देवाः साहाय्ये પરિચો (વિષ્ણુપુરાણ. ૧. ૯. . ૭૬.). યોનિચાવલાં નિધિ: રિકન સઃ (બ. વી.) જેમાં જળચરને સમૂહ છે તે સમુદ્રમાં. કથા અને ચને અર્થ દવ જેવો લેવામાં આવે તે જ ત્યાં સાથે તેની દ્વિતીયા વિભક્તિનો મેળ સમજી શકાય. મારાં ઉછરા હૃતિના દરર-(ઈન્દ્રના હાથીની સૂંઢ); રથ: आखण्डलहस्तिहस्तः इव कठिनः (भ.) स्थूलाखण्डलहस्तिદુર્તવાદિન-ધૂળ એવી ઈન્દ્રના હાથીની સૂંઢ જે કઠણ (હું). મન પતિ-ફેણથી વીંટળાયેલા એવા તને. રિવિવાસમ-વિરાન અવિવાર (ષ. તત્પ.) દેવોના વાસમાં. - થાનિ-હું મોકલી દઈશ; એટલે કે દેવલોક પહોંચાડી દઈશ, તને મૃત્યુ પમાડીશ.
geગુજરખ્યામ્ ઘવા -કૂલનું અનુકરણ કરતાં બે પગલાં વડે. આ વતે જમુના હું -આકાર પામેલા યમુનાના ધરા સરખા; કારણ કે યમુનાનાં પાણી કાળાં છે અને કાલિયનાગ પણ કાળો છે, એટલે આ કલ્પના કરી છે. તેના પરિવા -કૂદકાથી બધી બાજુથી દબાવીને. ગુemજિ અવિનતિ-ફૂલ વીણવાને અભિનય કરે છે. અવતીર્થ-ઊતરીને; અવ+ નું સં. ભૂ. 5. જયજાહ “હળની કેશ” “a ploughshare” ઉપરથી નામ ધાતુ
સ્થિતિ નું આજ્ઞાર્થ ૨ પુ. એ. વ. હળ વડે ફાડી નાખઃ પેલો વૃદ્ધ શેવાળ બલરામને વિનંતી કરે છે. સાયન્સ અયર (ઉપ. ત.) સહાય કરનારે, મદદગાર વિનિ -જી ગ. ૩, પર. વર્ત. ૧ . એ. વ. હું બીવું છું. નં વૃત્તાન્ત નવો નિયમિહું આ વૃત્તાંત નંદ ગોવાળને જણાવું છું. 0 કરો. ૪: અન્વય : વિકતામીનના ચરુનાહિત્તા

Page #79

महता दोच्छ्येण दृढम् उच्छ्वसंतं, आयतवृत्तमोगं कलुषं आशीविषं एषः (अहं) प्रसह्म सहसा भुवि विक्षिपामि ॥
विध्वस्ताः मीनाः मकराः यस्य तस्मात् (म. मी.) ना मत्स्यो भने भगरानो विनाश थयो छे; विध्वंस् नु भ. भू.. विध्वस्त. यमुनायाः इदस्य अन्तात् (५. ५.) यमुनाना घराना मरना भागभांथा. महता दोच्छ्येण-मोटा अलिभानना 81माथा [ उत्+श्रि-जये Aug ' ५२था नाम उच्छ्रय] दृढम्
. उच्छवसंतम्-उत्+श्वम् . २ ५२२भै. भ. भू.. द्वितीया मे. 4. श्वास नामता; ३१ भारता. कलुषम्-पायभान मनेा. आशीविषम्-आश्यां विषं यस्य तम्( म. श्री.) बीमा २ रखे छे ते; नाग. आयतश्च वृत्तश्च (भ); आयतवृत्तः भोगः यस्य तम् (प. बी.) नी ५९॥ सामी थाय छ भने (सायाने) गण मनी लय छे. प्रसा-मणपूर्व भुवि-भू स्त्री. नु सभी स. प. मीन उ५२. विक्षिपामि-ई
____ श्लो: ५ : म-क्य : यस्य देहः रोषेण धूमायति, तेन पर पृथिवी दाहं प्रयाति, सः अहं ज्वालावलीमिः प्रवहामिः समरुद्गणाः लोकाः त्वां रक्षन्तु ।
धूम 3५२था नाम पातु धूमायति-धूवाये। छ. दाहं प्रयाति - छे. ज्वालानां आवलीमि:-वाणामाना समूहथी. मरुतां गणांः (५. तत्पु.); मरुद्गणैः सह (स6 4. श्री.); समरुद्गणाः-वाना समूह सहित. लोका:-धी, ना.
ग्लो : ६ : स-य: चतुःसागरपर्यन्ता ससप्तकुलपर्वतां कृत्वां पृथिवीं दहेयं; किं ते भुजं न दहामि।
चत्वारः सागराः पर्यन्ताः यस्याः ताम् (५. बी.) यार સાગરે જેના છેડાઓ છે તેવી; પૃથ્વી ચાર સાગરેથી વિંટળાયેલી

Page #80

.
१
हेवाय छे. सप्तभिः कुलपर्वतैः सह (स६. . श्री.) सात
ताजा; कुलप्रधानाः पर्वताः (मध्यमपी .) कुलपर्वता:કુલપર્વત સાત છે, અને આ પૃથ્વીના સાતેય દ્વીપમાં એક એક सयत पावेतो छ. या सात सर्वतो मा प्रमाणे छ : महेन्द्र मलयः सह्यः शुक्तिमान् ऋक्षपर्वतः। विध्यश्च परियात्रश्च सप्तैते कुलपर्वता. ॥ दहेयम-वह न. १, ५२म. विध्यर्थ १ ५. मे. १. हुं माणुः कृत्स्नां पृथिवी-समस्त पृथ्वाने.
भस्मीकरोमि-न भस्म अभस्म। अभस्म भम्म कगेमि इति (वि) भस्मीकरोमि-गरम ४ धुं विषाग्निं मुश्चातरनो ममि छ। छ. दर्शितम्-मताव्यु. वीर्यम्-शत, गर्विन:गर्व ग. १ ५२२ौ. नु भ. भू.. अभिमानी मनसो, गाव सो.
ग्लो. ७ : म-क्य : (हे) त्रिभुवनेश्वर, (हे) सुरेश यं सर्वलोका संश्रिताः इमं सुवीय गोवर्धनोद्धरणं अप्रतिम भावं, मन्दरतुल्यसारं तव बाहुं दग्धुं मम का शक्तिः अम्ति ॥
' प्रयाणां भुवनानां समाहारः त्रिभुवनं (६); त्रिभुवनम्य ईश्वर (५. तत्पु.): संबोधने ।- त्रय भुवनना ५२. सुरणां शिः सुरेशः। संबोधने । हेवाना नाथ. यं सर्वोकाः श्रता:ना ५२ मधाय साइनो साश्रय छे. शोभनं वार्य यस्य तं (प्रा) नी प्रशस्त जित छ. गोवर्धनस्य उसरणं येन त.(म. पी )गोवर्धन पर्वत ६२ नाथा । छ ते. न प्रतिमा यस्य सः (4. श्री.); अप्रतिमः प्रभाव यस्य तं (म.प्र.) नी ।
ईन्न नथामन्दरेण तुल्यः (त. त५) सारः यात (4. बी.) भन्६२ पर्वत सभी रेती शतके ते दग्धु-टर्नु त्वर्थ त, मालवा माटे. का मम शक्तिः अस्ति-मारी ति छ?
महानात् मतिकान्तवान्-महानथा मनो यों छ; भात+

Page #81

જન્મનું કર્તરિ ભૂ.ક. પ્રથમ . એ. વ. આક્રમણ કર્યું છે. અંત:કુળ સહ (સહ. બ. વી.) અંતઃપુર સાથે. રાપ આપત (હિં. તપુ.) પારાશત-શરણે આવેલે. વાવાદના હિલ-ઉત્તમ વાહન ગરુડથી.
ક્ટો. ૮: અન્વય: () નાજ, રા મૂર્ધનિ મમ પાન चिह्नितम् । इदं दृष्ट्वा एव सुपर्णः ते अभयं प्रदास्यति ॥
ના ઉદ દુઘ (કર્મ) સંબોધન, હે નાગે. પૂનિ-ઈર પં. સપ્તમી એ. વ. જૂ અને મૂર્ધનિ-માથા ઉપર. ત્રિોત ઉપરથી નામધાતુ રિયતિનું કર્મ. ભૂ. નપું. પ્રથમા એ. વ. પ ચચ સર સુપઃ (બ. વી.) જેની પાંખો સુંદર છે તે ગરુડ. જે અમ કહારિ -તને અભય આપશે; જ્યા સામાન્ય ભવિ. ૩ ૫. એ. વ. આપશે.
અનુદ્દીત -પ થઈ છે; અનુwદ્ કર્મ. ભૂ.ક. અ મૃતિઆજથી આરંભીને. જાવ ત્રાહીમ પુરો થાણ તાલુ (બ. વી.) ગાય અને બ્રાહ્મણ જેમાં મુખ્ય છે તે પુરસ્કૃતિ (ઉપ. પુ.) પુરે આગળ જનાર, મુખ્ય. અમારા પ્રમાણ (નગ તત્પ.) દરકાર, સંભાળ. મમ વિજ (તિ પિરિ સન ૧. તત્પ. મારા ઝેરથી દૂષિત બનેલું.ક્રિષ -છેર ખેંચી લઈને; સં+નું સં. ભૂ. . નિમામિ-
નિમ્ ગ. ૧, પરર્મ. વત. ૧ પુ. એ. વ. બહાર આવું છું. હરિજન -જાનૈઃ સ (સહ. બ. વી.) પિતાના રસાલા સાથે.
[ કાલિયમર્દન પિછીથી વૃદ્ધ ગોવાળ પ્રવેશ કરે છે ] વૃદ્ધ ગોવાળ–હા સ્વામી, કન્યાઓએ અટકાવ્યા (છતાં પણ) તે યમુના–ધરામાં પ્રવેશ્યા. અંદર પ્રવેશ કરવાનું સાહસ ખરેખર મા

Page #82

૯૩
કર, મા કર. અહીં વાધ, વરાહ, હાથીઓ પાણી પાતાં ત્યાંને ત્યાં જ મરણ પામે છે. કેમ જોતા નથી? હવે હું શું કરું? ઠીક, તે આ કુંભપલાશ-વૃક્ષ ઉપર ચઢીને ધારીને જોઉં. (ચઢીને જોઈને અરે રે, ધૂમાડે ઊંચે આવે છે.
સંકર્ષણ–તમે બધીઓ જુઓ, - નાગને ગ્રહણ કરીને, અને ઠેઠ તળિયા સુધી એનું પાણી ખળભળાવીને, કાળા નાગની ફેણ ઉપર રહેલા, મેધ ઉપર ઊભેલા ઇન્દ્ર જેવા, આ દામોદર શોભે છે. (૧) વૃદ્ધ ગોવાળ-હે, હે, શાબાશ, સ્વામી, શાબાશ !
[પછીથી કાલિયને પકડીને દાદર પ્રવેશ કરે છે.] દામોદર–અહ, એ તે
ચારેબાજુથી થરથરતા કાલિયને તરછોડીને (તેના) માથા ઉપર એક ચરણ જેને શોભી રહ્યો છે, અને જેની બાહરૂપી ધજા હાલી રહી છે એ હું, ઝેરથી જેની ફણા ખૂબ મોટી બનેલી છે તેવા મોટા નાગની ફણા ઉપર મનહર અને સુંદર ગતિવાળું હલ્લીસક નૃત્ય કરું છું.(૨)
બધા આશ્ચર્ય, સ્વામી, આશ્ચર્યકાલિયની પાંચ ફણા ઉપર આક્રમણ કરીને હલ્લીસક નૃત્ય ખેલે છે. દાદર–હવે વળી લે વીણું છું. કાલિય–આહા,
લોકાલોક પર્વતથી (વીંટળાયેલાં) ભુવનેના વિસ્તારની માફક અને શિવધનુષની પણછરૂપ નાગથી સમુદ્રમાં (વીંટળાયેલા) મંદિર પર્વતની માફક, (મારી) ફણાઓથી વીંટળાયેલા તને, ઈદ્રના હાથી (અરાવત)ની સ્થૂળ સૂંઢ જેવો કઠણ એ આ હું અત્યારે ક્ષણવારમાં દેના વાસે મેકલી દઉં છું. - વૃદ્ધ ગોવાળ–હા, હા, સ્વામી. આ સ્વામી દામોદર પુષ્પનું

Page #83

S
અનુકરણ કરતાં બે પગલાંથી, આકાર પામેલા યમુનાના ઘરા જેવા મોટા નાગને કૂદકાથી દબાવીને પુષ્પ વીણે છે. (ઊતરીને) શાબાશ, સ્વામી, શાબાશ! ફાડી નાખે, ફાડી નાખો ! હું પણ મદદગાર થાઉં. અહે, મને બીક લાગે છે, સ્વામી, બીક લાગે છે. એટલામાં નંદગોપને આ વૃત્તાંતનું હું નિવેદન કરું.
દામોદર–જેમાંથી માછલાં અને મગને વંસ થયો છે, એવા યમુનાના ધરામાંથી, અભિમાનના ખૂબ અતિરેકથી તીવ્ર ઝેરને સખત રીતે બહાર કાઢતા અને વિસ્તૃત બનેલી ફણાવાળા એને બલપૂર્વક એકાએક હું ભૂમિ ઉપર નાખું છું.
કાલિય–અરે, આ
રેષથી જેના દેહમાંથી ધૂમાડા નીકળે છે તેનાથી જ આ પૃથ્વી અળવા લાગે છે. એ હું જવાલાના સમૂહથી (તેને) બાળી નાખું છું. દેવોના સમૂહથી યુક્ત વિશ્વ તારું રક્ષણ કરે. (૫)
દાદર–કાલિય, જે તારામાં શક્તિ હોય, તે મારા એક હાથને તે બાળી દે!
કાલિય-હ, , ,
ચાર સાગરે જેના છેડા છે એવી સાત કુલપર્વતવાળી સમસ્ત પૃથ્વીને હું બાળી દઉં તે શું હું તારા હાથને ન બાળું ! હં, હવે ઊભો રહે. આ હું તને ભસ્મ કરી દઉં છું.
વિશ્વને અગ્નિ છોડે છે.) દામોદર–અહે, તારી શક્તિ તે દેખાડી ! કાલિય–ભગવાન નારાયણ પ્રસન્ન થાવ, પ્રસન્ન થાવ. દામોદર–આ શક્તિથી તું ગર્વિત બને છે.
કલિય–ભગવાન પ્રસન્ન થાવ. - હે દેના નાથ, ગોવર્ધન પર્વતને જેણે ઊંચકો છે, જેના પ્રભાવ

Page #84

૭૫
ને કોઈ નથી, મંદર પર્વત સમાન જેની શક્તિ છે, જેને આપે સર્વે વિશ્વો રહ્યાં છે એવા ખૂબ જ શક્તિશાળી એ (હાથને), હે ત્રિભુવનના ઈશ્વર, બાળવાની મારી કઈ શક્તિ છે ? (૭)
ભગવન, અજ્ઞાનને લીધે મેં આક્રમણ કર્યું છે મારા અંતાપુર સહિત હું તમારે શરણે આવ્યો છું.
દામોદર–શાથી, કાલિય, તું યમુનાના ધરામાં પ્રવેશ્યો છે ?
કલિય–ભગવાનના ઉત્તમ વાહન ગરુડથી બનેલે હું અહીં પ્રવેશ્યો છું તે ભગવાનની કૃપાથી ગડથી હું અભય ઈચ્છું છું.
દાદર–સારું, સારું.
હે નાગરાજ, મારા પગથી તારા મસ્તક ઉપર ચિઠ્ઠ પડયું છે; એ જોઈને જ ગરુડ તને અભય આપશે. (૮).
કાલિય મારા ઉપર કૃપા થઈ દાદર–તું પ્રવેશ કર કાલિય-જેમ ભગવાન નારાયણ આજ્ઞા આપે તેમ. દામોદર–અથવા, તે આવ. કાલય–ભગવન, હું આ રહો.
દાદર–આજથી માંડીને તારે ગાય, બ્રાહ્મણ વગેરે સર્વ પ્રજાઓ. પ્રત્યે બેદરકારી સેવવી નહિ.
કાલિય–ભગવન, મારા ઝેરથી આ પાણી દૂષિત થયેલું છે. તે અત્યારે જ વિષ પાછું ખેચી લઈને યમુનાના ધરામાંથી બહાર જતો રહું છું.
દામોદર–તે તમે પાછા વળે.

Page #85

७६
કાલિય–જેમ ભગવાન નારાયણ આજ્ઞા આપે તેમ.
[पोताना परिवार साये महा२ ०५ .]
-यालयरित : म: ४.
-स्वाध्यायનીચેનાં રૂપે ઓળખી બતાવો : निध्यायामि,निर्भय,विक्षोभ्य, परिविस्फुरन्तम्, विमेमि, भर्तः, भुवि, धूमायति, भस्मीकरोमि, मूर्धनि, प्रदास्यति,
चिह्नितम् , अतिक्रान्तवान् , दहेयम् । २. नायना सभासोना विपक्ष ४३ :
समूलम् , मूर्धाञ्चितैकचरणा, बलबाहुकेतुः, आशीविषम् , विध्वस्तमीनमकरः, त्रिभुवनेश्वर, सान्तःपुरः, शरणागतः, अप्रतिमप्रभावम्,मन्दरतुल्यसारम् गोब्राह्मण
पुरोगासु, चतुःसागरपर्यन्ताम् , विषोल्बणफणस्य । 3. નીચેના શબ્દો ઉપર ટૂંક નોંધ લખે ઃ
दामोदरः, शक्रः, लोकालोकमहीधरः, मंदरः, यादोनिधिः, हल्लीलक, शर्वधनुर्गुणेन फणिना, आखण्डलहस्ती, सप्त
कुलपर्वताः, नारायणः, गोवर्धन, सुपर्ण, नन्दगोपः। ૪. નીચે જણાવ્યા પ્રમાણે ફેરફાર કરીને વાક્યો બનાવો :
१. तस्मिन् सर्वलोकाः संश्रिताः। (सुपा।) २. मम सदा गरुडस्य भयः। (सुधा।) ३. मा खलु साहसं कृत्वा प्रवेष्टुम् । (कनु माज्ञाथ
२५. स. ५. वा५२) ४. अहं हल्लीसकं वहामि । (भलिए वा५३१.)

Page #86

૭૭
છે. આ પુષ્પા શિનોરા (કર્મણિ વાપરે.) ' ૫. નીચે જણાવ્યા પ્રમાણે રૂપે લખો :
૧ દ્વિતીયા બ. વ. વારિ, ૪ (), પાનના ૨. તૃતીયા એ. વ. રવિવું, માત (કું.), ચતુર્ (સ્ત્રી) ૩. આજ્ઞાર્થ ૨ પુ. એ. વ. ધ્રુવ, વિરમ, , આ ૪. વર્ત. ૩ પુ. બ. વ. થા, બી, સી, ૨૫ ૫. હ્યસ્તન ભૂ. ૩ પુ. એ. વ. તું, , ૨૬, શા નીચે જણાવેલા શબ્દોનાં સંસ્કૃત રૂપે લખે:
વિ. સં. ૧૫૮, આઠ દિશાઓમાં, બીજા જન્મમાં, સૌથી મેટે પર્વત, પહેલાં સુઈને પછી જાગેલે, લગભગ પચીસ છોકરાઅડસઠમી છોકરી, અગિયારમી તિથિ.
पुत्राभिज्ञानम्
[પુત્રની ઓળખાણ પ્રાસ્તાવિક : કાલિદાસ સંસ્કૃત કવિઓને શિરોમણિ છે. તેના જીવન અને સમય વિષે, તેના જ ગ્રંથ તથા સંસ્કૃત સાહિત્યના સામાન્ય ઈતિહાસ ઉપરથી અનુમાન બાંધી શકાય, તે સિવાય આપણું પાસે તેની મુલ માહિતી નથી. કાલિદાસે જાણે અંધાર-પિછોડે ઓઢી પિતાના વ્યક્તિત્વને લુપ્ત કરી દીધું છે, અને તેની અણમેલી, કલાકૃતિઓને જગત સમક્ષ ઝળહળવા દીધી છે. પહેલેથી તે છેલ્લે સુધી. તેની કૃતિઓમાં બ્રાહ્મણ સંસ્કૃતિને અનુપમ સુવાસ પ્રસરી રહ્યો છે. - તેના ગ્રંથમાં તેનાં જ કહી શકીએ એવાં ત્રણ કાવ્યો (૧) રહું--

Page #87

વંશ, (૨) કુમારસંભવ, અને (૮) મેધદૂત છે; અને ત્રણ નાટકઃ (૧) માલવિકાગ્નિમિત્ર, (૨) વિક્રવંશીય, અને (૩) અભિજ્ઞાનશાકુંતલ છે.
“માલવિકાગ્નિમિત્ર' કાલિદાસની પ્રથમ કૃતિ છે એમ સર્વ વિદ્વાનેનું માનવું છે. પ્રસંગેની સંકલન કરવાનું ચાતુર્ય આ નાટકમાં સારી રીતે છે. પરંતુ “વિક્રમોર્વશીય'માં કાલિદાસની કલ્પનાવિકાસને આપણને સવિશેષ ખ્યાલ આવે છે. છેવટની કાલિદાસની કૃતિ “શાકુંતલ' તે કલાને શિરમુકુટ છે. “શાકુંતલ'માં કાલિદાસને પ્રેમને આદર્શ વ્યક્ત થાય છે. ગાધર્વ લગ્નને રાગોન્માદી પ્રેમ શકુન્તલાને ધર્મ ભુલાવે છે, તેના શાપથી થતે તેને અસ્વીકાર ગાન્ધવંલગ્નના દૂષણને બાળી નાખે છે. જ્યારે છેવટે શકુંતલાને દુષ્યન્ત સાથે સમાગમ થાય છે, ત્યારે પ્રેમના ઉન્માદની ઊડતી વાળાએથી સળગતી ઘેલી યુવતી આપણું દૃષ્ટ સમક્ષ નથી, પરંતુ એક તેજસ્વી . પુત્રની માતા, અને આત્મદમનદ્વારા પ્રકૃતિનાં ઊંડાણ અને સૌન્દર્યની અનુભવિયણ, સ્થિર અને સનાતન પ્રેમથી જ્યોતિર્મય બનેલી શકુ તલા કાલિદાસના લગ્ન અને પ્રેમને આદર્શ બને છે. આખી કૃતિનું કલાસૌન્દર્ય એટલું અદ્દભુત છે કે તેને વર્ણવતાં શબ્દ મેળા પડી જાય એમ છે. એને વાંચીએ તે જ તે અનુપમ કલાસૌન્દર્યના ઉપભેગી બની શકીએ.
કેટલાક વિદ્વાને કાલિદાસને સમય ગુપ્તકાળમાં, ચંદ્રગુપ્ત બીજાના સમયમાં, એટલે ઈ. સ. ના ચોથા સૈકાના અંતમાં અને પાંચમાની શરૂઆતમાં મૂકે છે. પ્રે. રે જેવા બીજા અનેક વિદ્વાને કાલિદાસને ઈ. સ. પૂર્વે પહેલા સૈકાની આસપાસ મૂકે છે. છેલ્લે નિર્ણય માની શકાય એવો છે, છતાં એ બાબત કાંઈ પણ નિશ્ચિત નથી.
પ્રસ્તુત પાઠ “શાકુન્તલ'ના સાતમા અંકમાંથી લેવામાં આવ્યા છે. સાતમા અંકમાં દુષ્યન્ત વિજય મેળવીને માતલિ સાથે દિવ્ય રથમાં એસી, અંતરિક્ષમાં થઇ, હેમણૂટ ઉપર આવે છે. અહીં મારીચ ત્રાષિ

Page #88

Ge અને તેમને આશ્રમ પરિવાર વસે છે. રાજા ત્યાં એક શૂરવીર બાળકને સિંહના બચ્ચાને પજવતો જુએ છે. બાળકની સાથેની બે તાપસીઓ ભયભીત બને છે, અને તેને સમજાવી સિંહના બચ્ચાને છોડાવવાનું રાજાને કહે છે. પિતાની અપુત્રદશાને વિચાર આવતાં રાજાના અંતરમાં દુઃખ થાય છે. તપાસ કરતાં તે બાળક તાપસને નહિ પણ પિતાને જ છે એ જાણું તેને સાનંદાશ્ચર્ય થાય છે. ત્યાં તાપસીના એપમાં રહેલી શકુન્તલાને તેને મેળાપ થાય છે. મારીચ શકુન્તલાને ખમવાં પડેલાં દુઃખ માટે રાજાની નિર્દોષતાનું સ્પષ્ટીકરણ કરે છે, અને એ રીતે તેમનું સુખ પરિપૂર્ણ બને છે.
g૦ ૨૦ વિશે-પડદા પાછળઃ વિશે ચીઝવનિશા નિ રાધના : (તુ જોરથો વા) પશ્ચ (૧) વસ્ત્ર, (૨) નટોને વસ્ત્ર બદલવાની ઓરડી, (૩) રંગભૂમિ, (૪) શણગાર ઈ. જાપ૪-અવિચારી કામ. -સ્વભાવ. અનિઃ-અગ્ય સ્થાન. અવિનાશ-ઉદ્ધતાઈને માટે સંશયાળે. સરખાઃ Apte's Guide, § 283 (b) y is very often compounded with the interrogative pronoun and its derivatives in the sense of “possibly', “indeed.' આ ઉપરાંત અમર૦ “g gછાયા વિશે જા' વિશેઅટકાવાય છે. શબાનુણ-શબ્દને અનુસરીને-જે બાજુથી અવાજ આવતું હતું, તે બાજુ નક્કી કરીને. વિજય-
વિશેન ઘણા ચાહુ તથા (અવ્યયી.) વિસ્મય સહિત. અનુષ્યમાન અનુષ્પ ગ. ૯, પરસ્મનું કર્મણિ વ. કુ. અનુસરા. તસ્વની
-બે તાપસીઓથી. અરણિયા-ન થઇ અવારા (ર૦), અપાય રવિ રત્વે ૨૨ વર (ગ્રી), મોટા માણસ જેટલી શક્તિવાળો; બાળકથી પણ અધિક શક્તિવાળો.

Page #89

ग्लो. १ : मन्वय : अर्धपीतस्तनम् आमक्लिष्टकेसरम् सिंहशिशुम् प्रक्रीडितुम् बलात्कारेण मातुः कर्षति ॥
अर्धपीतस्तनम्-अर्ध पीतः (सुप्सुप् समास), अर्धपीतः स्तनः येन तं (ब० वी०), सणे स्तन अर्धा चाव्यो छेते. मातुः પંચમી વિભક્તિ તરીકે લઈ જતિ સાથે લેવાથી અર્થદ્યોતક્તા વધે छ : 'भा पासेथा मेंशा से छे.' आमर्दक्लिष्टकेसरम्-आमर्दैन किलष्टाः (तृ० त०), आमदक्लिष्टार केसरा यस्य तम् (बवी०) नती शिवाणा में यताय ने लीधे यूथाई गई छे ते. प्रक्रीडितुम्२भवभार; प्र+क्रीड् ॥. १, ५२२भै.नु त्वः . सिंहशिशुम्सिंहस्य शिशुम् (प० त०), सिंहनामच्याने. बलात्कारेण-गणજબરીથી. આખાય લેકમાં ભારતના વર્ચસ્વનો ધ્વનિ છે. કેટલીક વાર मातुः अर्धपीतस्तनं मेभ पर शयाना ४२वामा भावे छ : 'भाताने ने मधु घाव्यु छ.' . यदानिर्विष्टकर्मा-निर्दिष्टमनतिक्रम्य यथानिर्दिष्टं (अ०भा०), यथानिर्दिष्टं कर्म यस्य सः (ब० वी०), सार मताव्या प्रमाणे
म २ता. जृम्भस्व-जृम्भू . १, सामने. (गात्रविताने), मु५ या; माज्ञार्थ २ पृ. से. 4. भेi . अविनीत-न विनीत नज त०), विनयशीद नहि ते; तोशनी; विनीत-वि+नी १. १, ५२. भ. भू.. अपत्यनिर्विशेषाणि-निर्गतः विशेषः येभ्यः तानि (ब०वी०), अपत्येभ्यः निर्विशेषाणि (पं०१०), माया agi नहि. सत्त्वानि-प्रा९मा. विप्रकरोषि-वि++ 1. ८, ५२स्भ. २ ५. मे. 4. वत. पीसाचे छ. हन्त-सरमा: Apte's Guide, $ 305 हन्त is used in the following senses : (1) 'joy', 'surprise ', ' hurry' such as is expressed by 'oh' in English. सही से प्रारनी मनयमी मतावा प्रयोग छे. सरभाव: अमर० 'हन्त हर्षेऽनुकम्पायां वाक्यारम्भविषादयोः। '-संरम्भः ताशन. स्थाने-याय के

Page #90

કે; આના ઉપયોગ માટે સરખા: Apte's Guide હું 804: શારે is used as adverb in the sense of 'justly', 'properly.' etc. તલના-નાન્ રાતિ તિ, જે બધાને પિતાના કાબૂ નીચે લાવે છે તે ઋષિઓએ ભરતનું સર્વદમન નામ પાડયું હતું.
તાના -નામધેય (સ્વાર્થતદ્ધિત: આ તષ્ઠિત લગાડ્યાથી અર્થમાં ફેરફાર થતો નથી અને વામન તથા માને તે લગાડવામાં આવે છે.) તે ના થરા ૩ (૪૦ ), જેનું નામ પાડવામાં આવ્યું છે તે. ઔa-૩રણ જ્ઞાતા, પિતાની ધર્મપત્નીથી થયેલ પુત્ર. મનુસ્મૃતિ, અધ્યાય ૯, ૧. ૧૫૯-૬૦ બાર પ્રકારના પુત્રો ગણવે છે, તેમાં શહ, ત્રિક, કર વગેરે પ્રકારના પુત્રોનો ઉલ્લેખ છે; ઘરપકડા-યાજ્ઞવલ્કય. રિતિ-ત્તિ સપ્તમી વિભક્તિ લે છે. See Apte's Guide, $ 94. અનપજ્યા -અપુત્રદશા. વિમાનં અપ થય : સતપાઃ (૦રી),
લાપત્ય વચનપસ્થત રત્નથતિ-નામક્રિયાપદ; શહ, થa (વાછરડું)+ (તહિત)=વહાલવાળું વિશેષણ ઉપરથી નામ, સ્નેહ યુક્ત બનાવે છે. દેવળિ-સિંહણ શિષ્યતિ-ચઢી આવશે, હુમલે કરશે, જાધુ ગ. ૧૦, પરમૈ. નું સામાન્ય ભવિષ્ય ૩ પુ. એ. વ. કાળ. પુત્ર-પુત્ર તદ્ધિત વહાલ કે નાનાપણું બતાવવા, વહાલું બચ્યું. પછીયા-ય૦૧૬ અવ્યયનું તુલનાદર્શક રૂપ હરીય બહુ જ.
ઢો. ૨ : અન્વય : વિરાળા પધારેલા કવિ इव स्थितः अयम् बालः मे महतः तेजसः बीजम् प्रतिमाति॥
નિતિ-લાગે છે, તેની સાથે એની ચતુથી જુઓ, દ્વિતીયા પણ વપરાય છે. કાલિદાસ સામાન્યતઃ ચતુથી વાપરે છે. પુસ્ત્રિાવરાજ-રિસ્થ અવસ્થા (૫૦ ર૦) તણખાના રૂપમાં ધાણા-ધાનાં ક્ષા ય ર (૬. ત્રિી), અથવા ઘણા
(. તg) લાકડાની જેને અપેક્ષા છે તે.

Page #91

बालमृगेन्द्रं-बालश्चासौ मृगेन्द्रश्च (कर्म०), मृगाणां इन्द्र (ष० त०), सिंडनु स्युः क्रीडनक-२मः
पृ० २१ देहि पतत्-ते आ५, एतद् न. ६तीया से. १., एतद्पनत् । प्रसारयति-प्रसारे छ; प्र+मृनु २४३५. चक्रवर्तिलक्षणम्चक्रवर्तिनः लक्षणम् (ष० त०) २४ता रानी सामुद्रि: निशानी. अनेन धार्यते-सेनाथा घराय छे.
वाचामात्रेण-वाचया एव (सुप्सुप् समास), वाणी मात्र रीत. विरमयितुम्-विरम् 1. 1, ५२२भै. नुं प्रे२४३५ विरमयतिर्नु हत्य पृ. 244वाने. मदीय उटजे-मदीये उटजे, भारी ५.मा. वर्णचित्रितः-वर्णैः चित्रितः (४० त०), (विविध) २था यातदो. मृत्तिकामयूरः-मृत्तिकारचितो मयूरः (मध्यमपदलोपी कर्म०), भाटीनी मना। भा२. तम् अस्य उपहर-तेने माने भारे साप.
स्पृहयामि-स्पृह १. १०, ५२२. ४-छी परतुनी यतुथा विमति छ. दुर्ललिताय-दुष्ट ललितं यस्य तस्मै (ब० वी०), જેનું આચરણ તોફાની છે તે.
प्रलो. ३ : स-क्य : अनिमित्तहासैः आलक्ष्यदन्तमुकुलान् अव्यकवर्णरमणीयवचःप्रवृत्तीन् अङ्काश्रयप्रणयिनः तनयान् वहन्तः तदङ्गरजसा धन्याः मलिनीभवन्ति ॥
आलस्यदन्तमुकुलान-दन्ताः मुकुलाः इव (कर्म०) ईषत् लक्ष्याः आलक्ष्याः, आलक्ष्याः दन्तमुकुलाः येषाम् तान (ब०वी०), मेना जाना हात १२॥ १२॥ माय छ तेस. अनिमित्तहासै:अविद्यमानं निमित्तं येषु ते (ब० वी०), अनिमित्ताः हासाः (कर्म), तैः, २५ विनाना हास्ये ४रीने. अव्यक्त...वचःप्रवृ. तीन-न व्यक्ताः अव्यक्ताः (नञ् त०), अव्यक्ताः वर्णाः यासु ताः (ब० वी०), अव्यक्तवर्णाः एवं च रमणीयाश्च (कर्म),

Page #92

अव्यक्तवर्णरमणीयाः वचसा प्रवृत्तयः येषां तान् (ब० बी०), જેના કાલાકાલા બેલને લીધે રમણીય એવા બેલવાના યત્ન છે. अङ्काश्रयप्रणयिनः-अङ्के आश्रयः (स० त०), अङ्काश्रये प्रणयिनः (स० त०), मो 8५२ मेसवानी भाग ४२तां. वहन्तः -धारण ४२ता. धन्याः -मायणा भासे. तदारजसा-तेषां अङ्गानां रजसा (ष० त०), तमना भगानी धूणथी. मलिनीभवन्ति-न मलिनाः अमलिनाः। अमलिनाः मलिनाः संपद्यन्ते, मलिनीभवन्ति (च्चि ३५ ), भलिन थाय छे..
मोचय-मुच्नु प्रे२४, छ।७।५. दुर्मोकहस्तग्रहेण-दुःखेन मुञ्चति एतमिति दुर्मोकः । दुर्मोकश्चासौ हस्तग्रहश्व (कर्म०), तेन, न छूटे तेवी सायनी ५४७था. हस्तेन प्रहः (तृ० त०), हस्तग्रहः-९यनी ५४७. डिम्भलीलया-डिम्भस्य लीलया (प० त०), पानी २भतथा. बाध्यमानं-बाघ २१. १, मात्मने. नु भाए। १. . पाता.
श्लो. ४ : अ-१५ : एवम् आश्रमविरुद्धवृत्तिना त्वया सत्त्वसंश्रयसुखः अपि संयमः कृष्णसर्पशिशुना चन्दनः इव जन्मनः किमिति दृष्यते ॥
आश्रमविरुद्धवृत्तिना-आश्रमेण विरुद्धा (४० तत्पु०), आश्रमविरुद्धा वृत्तिः यस्य तेन (ब० वी०), त्वया साथे गय छ : माअभया विरु६ नुं माय२९ छे मेवा ताराथी. जन्मत:
भयान (नही थयेसी, योग्य ) सत्त्वसंश्रयसुखः-सत्त्वानां संश्रयः यस्मिन् सः (ब० वी०) सत्त्वसंधयश्च सुखश्च (कर्म०), પ્રાણીઓને જેણે આશ્રય આપ્યો છે તે અને તેને લીધે સુખકારક. [ प्रमाणे राबवम समास छ। छ.] परंतु सत्त्वानां संश्रयः (१० त०), तस्मै सुखः (च. त०), प्राणीमाना आश्रय३५ हावाने सीधे सुमा२४; विशेषए। रावल संयमः मेवानी साथ छे

Page #93

છતાંય સંવનાને પણ લાગુ પાડે છે. રિાયુના-wra વર્ષ (૪૦), તરણ શિશુના (૬૦ સ0), કાળા નાગના કણાથી. ટૂથ-૬ ગ. ૧૦, કર્મણિ. ૩ પુ. એ. વ. દૂષિત કરાય છે.
મકુંa-૬ સુન્ન થી ર: (૦ ગ્રી), જેનું મુખ કલ્યાણકારણ છે. પણ, તૈક્ષ વગેરે શબ્દો, આલંકારિકાના અભિપ્રાયે, સામાન્ય પાત્ર ઉચ્ચ પાત્રોને બોલાવવા વાપરે છે. શાહિદઆજળ સદ (૦ર૦), આકૃતિને યોગ્ય. હિતમ-આચરણ.
થાનગત્યકાર-થાક્ય પ્રત્યયા (૫૦ ૪૦), સ્થાનના વિશ્વાસને લીધે. પરંતર-આ પ્રકારને તર્ક કરવાવાળા. રાજા સૂચવે છે કે આ તે ઋષિઓનું સ્થાન છે એટલે તે બાળક સર્વદમનને ઋષિકુમાર માની શ; એનું આચરણ તે તેની પરાક્રમી આકૃતિને અનુકૂળ જ છે. યથાસ્થિત કથિતમનતિશ (કમાટ), પ્રાર્થના કરાયા પ્રમાણે, માગણી કરાયા પ્રમાણે. અતિ-કરો. વાઇ ૩૪-બાળકને સ્પર્શ પામીને. આમત-પોતાની સાથે; મનમાં.
पृ. २२ વા: ૧ અન્વય: વારિ ગુણ નેન નાગુ स्पृष्टस्य मम एवं सुखं (तहि) अयम् यस्य कृतिनः अलाव કાત રેતર થi નિતિ (ર) લુન્ + યુઝાફળ-
ફુચ કા (૫૦ ર૦), કુળને અંકુરથી–દીકરાથી. નિર્ણર્તિ-સુખ. ચા અજ્ઞાત –જેના દેહમાંથી એ ઊગ્યો છે. બંનું રૂપક પ્રઢ સાથે કેવું બંધબેસતું છે તે જુઓ. તિરા-ભાગ્યશાળીના. પ્રતા- +ગ. ૧, પરસ્મનું કર્મ ભૂ.
કૃ ઊગેલે.
નિ -ધ્યાનપૂર્વક જોઈને. સંવારિની-મળતી આવતી. જિમrfuતા-વિરા ગ. ૧, આત્મને. નું પ્રેરકરૂપ વિમા યતિનું કર્મ, ભૂ. કુસ્ત્રીલિંગ, વિસ્મિત કરાયેલી. અરિજિતરારિ

Page #94

सेऽप्रतिलोमः संवृत्तः-पशियित vil ५९] तमने ते प्रात पन्य। नथा. प्रतिगतं लोम यस्य सः (प्रादि.ब० वी०), न प्रतिलोमः (न त०) अप्रतिलोमः (प्रतिलोमः-वानी सामे; मेटसे વિરુદ્ધનું), પ્રતિકૂળ નહિ, સાનુકૂળ. સરખાવે અનુલેમ અને પ્રતિમ सन. संवृत्ता-सं+वृत्नु भ. भू. १. थथे। छ. 2013 तीन तो હિતે તે રાજાના વચ્ચે પડવાથી શાંત થયો. રાજા તે બાળકને અપરિચિત હતા, છતાંય નમ્ર બની ગયો તે તાપસીને આશ્ચર્ય કરે છે.
उपलालयन-सा पीने. व्यपदेशा-वश. न चेत्-ने न हाय तो. चेत् (न्न) वाश्याने ५५रातुं नथा. एकान्वयः-एकः अन्वयः थस्य सः (ब० वी०), ने। समान वश छ ते. अतः खलु-माथी । भ३५२. अत्रभवती-भवत्ने अत्र (पासे होय तो) सने तत्र (१२ नहाय त) पूर्व साय छ: माननीय पा. मदनुकारिणम्-भने भगतो सावतो. माम् अनुकरोतीति (उप० १०) पौरवाणाम्-पुरोः भवाः पौरपा, पुरुशमा उत्पन्न भ्येा. अन्त्य-अन्ते भवं अन्त्यं, छेवटनु, वृद्धावस्थानु. कुलवतम्-कुलस्य व्रतम् (प० त०), नुप्रत.
प्रलोक : ६. स-क्य: ये पूर्व क्षितिरक्षार्थ साधिकेषु भवनेषु निवासम् उशन्ति, तेषां पश्चात् नियतैकयतिव्रतानि तरुमूलानि गृहीभवन्ति ॥
रसाधिकेषु-अधिकाः रसाः येषु (ब० बी०), अथवा रसैः अधिकेषु (४० त०) २४था म२५२. भवनेषु-भडेसोमा. पूर्वम्-पहेला, यौवनभा. क्षितिरक्षार्थम्-क्षितेः रक्षा (प० त०), क्षितिरक्षायै इदम् कर्मणि यथा स्यात् तथा (अ० भा०) श्वाना २क्षण भाटे. उशन्ति-वश् . २, ५२२. पन. ५. ५. प. छे छे. नियतैकयतिव्रतानि-नियतं एकमेव यतीनां व्रतं येषु (ब० वी०), यां 340 यति तरी नु त अत्यंत नियम

Page #95

પૂર્વક આચરાય છે. આર્યાવર્તન રાજાઓમાં રાજ્ય છોડી વૃદ્ધાવસ્થામાં. સંન્યસ્ત લેવાની પ્રથા હતી; કાલિદાસ તેની કૃતિઓમાં આ પ્રથાને. વારંવાર ઉલ્લેખ કરે છે. -પાછળથી, એટલે વૃદ્ધાવસ્થામાં તમૂહાનિ-તહorialત્તિ (તe, વૃક્ષોનાં મૂળ. હમત્તિन गृहाणि अगृहाणि, अगृहाणि गृहाणि भवन्ति (च्चि ३५ )नु ૩ પુ. બ. વ. ઘરરૂપ થાય છે.
ગરિમા -ગરમ: પત્યા (૪૦ તo), પિતાની મરજીથી. માનુષા–મનુષ્યોને. વિષય-પ્રદેશ. પિતાની મરજીથી માનવ અહીં ન આવી શકે; દેવની તેને મદદ હોય તો જ અહીં આવી શકે. ઘણાવવાચ
કાત્યાદિ-અસરાના સંબંધને લીધે આ બાળકની માતાએ તેને દેવોના ગુરુ (કશ્યપ)ના આશ્રમમાં જન્મ આપે. અપવાર્થ-બાજુએ જઈને ત્ત-અહા ! આનંદસૂચક ઉગાર. -આશાને પેદા કરનાર. ઘરા-મોટેથી. સામવતી-તે બાઈસાહેબ. મિથચના ચાur થરા તા (ઉ. વ.), કયા નામના. -નાળાં કવિ દુર (૧૦) તરણ, રાજર્ષિનાં. ઘર્મપરિસ્થાનિ-ધન વાર (૪૦ તરુ), અથવા ઘન % વા (રાપર) ધર્મરાળ સ્વિનિ (૬૦ ૦), પિતાની ધર્મપત્નીને ત્યાગ કરનાર. સંર્તરિતુ=ાં + ર ગ. ૧૦, ઉભયનું હેત્વર્થ ૬. કહેવાને. વિવિષ્યતિ-વિચાર કરશે. રાત-પિતાના મન સાથે. लक्ष्यीकरोति-(वि ३५), न लक्ष्यम् अलक्ष्यम् । अलक्ष्य ૪જ વતિ તિ શ્રી નેતિ (મને જ) લાગુ પડે છે. નાનાનાનિત (પંચમી વિભક્તિદર્શક તદ્ધિત), નામથી. અથવાનાર્થ: પરંવાદથવહાર-પારકાની પત્ની સંબંધી વાતચીત કરવી એ ગૃહસ્થને છાજે એવું નથી. અનાર્થ-૪ અrફારના અર્થમાં નકારને પ્રયોગ છે. આર્યને યોગ્ય નહિ તેવો. વાવ્યવહાર:-વાં વાત હથવા: (૧૦ ર૦), પારકાની પત્ની વિષેની વાતચીત સરખાવે “નીતિશતક' ગ્લૅક ૨૬ : યુવતિનાવથામra gષાજૂ

Page #96

રાજાની ઉત્તમ પ્રકારની નીતિ ઉપર આ બોલ પ્રકાશ નાખે છે. મૃveयूरहस्ता-मृद्रचितो मयूरः (मध्यमपद०) मृण्मयूरः हस्ते यस्याः at ( ર ), જેના હાથમાં માટીને મેર છે તે (તાપસી). ૨ -
ટાયuથે -ફાગુના સ્ત્રાવ (ર૦), પક્ષીનું સૌન્દર્ય. કવિ કારણસર પુખ્ત શબ્દનો પ્રયોગ કરે છે, જેથી અક્ષરસંઘટનાને લીધે રાઘુત્તાનો નાના ગર્ભિત રીતે આ બેલમાં આવી જાય. સર્વદમન પિતાની માતાના નામોચ્ચારથી આકર્ષાય છે. રામसादृश्येन-सहशस्य भावः साहश्यम् । नान्नः सादृश्यम् (.प. (૦), નામના સરખાપણાથી. મgવત્તર-જાતુ: ઘ ર અથવા મારિ કરતા આ બે રીતે સમાસને ટે પાડી શકાય. (૧) માને લાડકે, (૨) મા તરફ વહાલ બતાવનાર. અચ... મતિરિ –બીજી તાપસી પિતાના બેલને ખરે અર્થ સમજાવે છે.
- g૦ ૨૩ | મારાજત-પોતાના મનમાં. માતૃ સહ-માનું નામ, નામઉણાદાન-
નાળાનાં નાદાનિ નામનાં સરખાપણું. અપ જન...
વાત-પિ ના વાક્યમાં પ્રવેગ પ્રશ્નાર્થ અર્થ સૂચવે છે. પ્રસ્તાવને બદલે નામમાત્રાતા: એ સારી અને અર્થ– સૂચક વાચના છે-નામ માત્રને ઉલેખ. મૃતૃપ્રિણવ ત્રિ-ઝાંઝવાની માફક વિષાવાર જેત-નિરાશા લાવે. વજન ચતુથી વિભક્તિ લે છે. -આ સ્ત્રી, સંબ. વિ. એ. વ. હે આયા ! સેતેજે વસ્તુ તરફ રુચિ બતાવવાની હોય તેની ચતુથી વિભક્તિ મૂકવામાં આવે છે. મ -જે ઘણા મ ત મથુરા (કા ), સુંદર મેર. સોમ-કોર વદ થી ગાથા (અવ્યથીમ), ઉદ્વેગપૂર્વક; શોકપૂર્વક. રક્ષાપતા-રફાળે ૦૫ (૨૦ ત) બાળકનું અનિષ્ટમાંથી રક્ષણ કરવા માટેનું માદળિયું, એટલે કે મંત્રેલી વસ્તુ નાની દાબડીમાં મૂકી તેને કાંડા ઉપર બાંધવામાં આવે છે તે. અહીં માદળિયામાં અપરાજિત નામે વનસ્પતિ બાંધવામાં આવી

Page #97

ती. मणिबन्धे-४ist S५२. अलमलमावेगेन-18राट मा ग. सिंहशावविमर्शत्-सिंहस्य शावस्य विमर्दात् (ष० त०), सिना
यानी यताराने सीधे. परिभ्रष्ट-परि+भ्रंश भभू... ५डी गये. आदातुम्-आ+दा 1. 3, सामने. त्वर्थ १. सवान. मा खलु मा खलु इदमवलम्ब्य-240 श तापसी मरामा बाली छ. नुमे भाषांतर. अबलम्ब्य-सन; अव+लम्बू नु सम. भू.. उरोनिहितहस्ते-उरसि निहितौ हस्तौ याभ्याम् ते (ब० वी०), नोमो पोतानी छाती ५२ हाथ भूयो छ (तेवा તાપસીઓ). આ ક્રિયામાં તેમના ભયનું અને એકાએક ભયનિવારણથી थता विरमयनु सूयन छ. प्रतिषिद्धाः-सावायेहाप्रति+सिधु नु
भ. भू... किमर्थ-भाटे. जातकर्मसमये-जातस्य कर्मणः समये (प० त०), 'त'नी या में मानी गणथाना ક્રિયાને મળતી ક્રિયા છે; જન્મ વખતની ક્રિયા. મનુસ્મૃતિઃ અધ્યાય ૨, श्या २७ : प्रामाभिवर्धनात्पुंसां जातकर्म विधीयते। मन्त्रवत्प्राशनं चास्य हिरण्यमधुसर्पिषाम् ॥ ( मनुस्मृति स. २, यो ૨૫) આ ક્રિયા પિતા કરે છે, અને તે વખતે મંત્રપૂર્વક બાળકને भय अने घी सोनाने सरीने ५१२वामा भावे छे. जातकर्मणः समये-Mभनी या सभये. मातापितरौ-माता च पिता व (बंड), मातापितरौ मातरपितरौ, मने पितरो. आत्मानं वर्जयित्वा-छ।सने, सिवाय. भूमिपतितां-भूमौ पतितां (स० त०)
यी ५२ ५४ी. अथ गृहणाति-मने ५४३ त? अस्याः प्रत्यक्षीकता विक्रिया, अस्या:-औषधिने माटे छ; विक्रिया-३२॥२; प्रत्यक्षीकता-अक्ष्णोः प्रतिगतम् (अव्ययी०) प्रत्यक्षम्नुच्चि३५ प्रत्यक्षीकरोति-नु भ. भू. १. स्त्रीलिंग प्रयभा में. ५. न०।ना२ मेयेली. अनेकश:-मने वा२. अभिनन्दामि-या सावा. परिष्वजते-भेटे छ. पहि-आ+इ १. २, ५२२. मानार्थ २ पृ. मे. ५., माप वृत्तान्त-वृत्तस्य अन्तम् (ष० त०), आमा ६४३त.

Page #98

નિયમgarશૈ-નિશ થાઉત (ર૦ ૦), વિ +ગ. ૩, પરસ્મ. નું કર્મ. ભૂ. કુ રોકાયેલી. નિયા-તનું અનુષ્ઠાન. વિવિ, નું પ્રેરક વિરત્તિ જણાવવું,” હમેશાં ચતુથી વિભક્તિ લે છે. નિશા-નિ-રી ગ. ૧, આત્માને. ગ. ૪, પરર્મ. નું કર્મ. ભૂ. કુ. નિશાંત નું સ્ત્રીલિંગ, પ્રથમા દિ. વ, (તે બને તાપસી) જતી રહે છે.
જાનુ તારા-માતાની પાસે; સાધન ષષ્ઠી વિભક્તિ લે છે. નિષ્ણજિ-જાબુનું સામાન્ય ભવિષ્ય ૧ પુ. એ. વ. હું જઈશ. ના અસિથિતિ–માતાને અભિનંદન આપશે. અમિwજૂ ગ. ૧ પરઐ. સામાન્ય ભવિષ્ય ૨ પુ.એ.વ. વિવાવ-વિ વાવ વિવાહ વિરોધ; બાળકે વિરોધ કર્યો કે મારા પિતા દુષ્યત છે, તમે નથી. એ વિરોધ જ, પોતે દુષ્યત છે અને એનો પિતા છે તેની ખાતરી
કરાવે છે. પ્રત્યાયતિ-તિ ગ. ૨, પરનું પ્રેરક ૩ પુ. એ. વ. . વિશ્વાસ કરાવી આપે છે, ખાતરી કરાવી આપે છે.
ઉપરના પાઠમાં દુષ્યન્તને, બાળક સર્વદમન સાથે સંબંધ, સૂક્ષ્મ ધ્વનિ અને સૂચનઠારા, છેવટે સ્થાપિત કરવાનું કાલિદાસનું અપૂર્વ કલાકૌશલ દેખાઈ આવે છે. આખીય સૂચનપરંપરાનું પૃથક્કરણ નીચે પ્રમાણે છે:
હદયની લાગણીઓની સાબિતી : (૧) ftમિત્ર વિ ઇત્યાદિ. (૨) મહતત્તેજ થી ઇત્યાદિ ક. ' (૩) હરિ હુકુતિયા. (४) बालस्पर्शमुपलभ्य સુચનદ્વારા મળતી સાબિતી : (૧) ચં ચાર્તિક ઇત્યાદિ.

Page #99

૩૦
(૨) વમાશ્રમવિવૃત્તિના પ્રત્યાદિ આખા શ્લોક. (૩) ૩મા સંપાણિયા,ત્તિ: ઇત્યાદિ
સીધેસીધી સાબિતી :
(૧) ગુવંસઃ એમ તાપસીના જણાવ્યા પછી રાજા કહે છે; पकान्वयो मम [ प्रथममाशाजननं ]
(૨) અન્ન સંબંધેન ઇત્યાદિ દ્વિતીયમશાનનમ્. ] (૩) રા.સહાવળમાં અક્ષરસધટનાથી ગર્ભિત રહેલુ ARતત્કાનું નામ અને તે સાંભળી સર્વદમનનુ ઔત્સુક થ. (૪) રક્ષા જ રાજાએ હાથમાં ઝાલ્યું, અને તે ઋષિના વચન પ્રમાણે સર્પ બન્યું નહિ, એટલે દુષ્યન્ત બાળકના પિતા હાવા જોઈએ એમ સંપૂર્ણ સાબિતી.
રાજાના છેલ્લા શબ્દોઃ મિવ સંપૂર્ણવિ એ મનÄ નાભિનામિ । દુષ્યન્તના દિલના આ થાકાર શકુન્તલાને નજનજર મળવાના છે.
૯
દુષ્યન્તની પુત્રપ્રાપ્તિ
[પડદા પાછળ]
અવિચારી તેાફાન મા કર; કેમ તારા સ્વભાવ ઉપર્ જ ગયા ? રાજા—[ કાન દઈ] અવિનયનું આ સ્થાન નથી; (તા) કાણુ, વારુ, આ અટકાવાય છે? [ શબ્દને અનુસરી, જોતાં; વિસ્મયપૂર્વક ] હેા, કાણુ હશે આ તાપસીએથી પાછળ પડાયેલા, બાળકના જેટલી નહિ ( =ાળકથીય અધિક) એવી શક્તિવાળા બાળક
જેણે સ્તનને અર્ધો ધાવ્યા છે, જેની કેશવાળી ખેંચતાણને લીધે

Page #100

ચૂંથાઈ ગઈ છે એવા સિંહના બચ્ચાને રમવા માટે તેની માતા પાસેથી બળાત્કારે ખેંચે છે? (૧)
[ પછીથી ઉપર બતાવેલું કાર્ય કરતો બાળક
બે તાપસીએ સાથે પ્રવેશ કરે છે.] બાળક–ઉધાડ, સિંહ, (તારું મેં), મારે તારા દાંત ગણવા છે.
પહેલી તાપસી–અલ્યા તેફાની, (અમારા) બાળકથી (અમારે મન) જુદાં નહિ એવાં પ્રાણીઓને શા માટે રંજાડે છે? અરે, તારું તોફાન તે વધે છે! ઋષિલકેએ તારું નામ “સર્વદમન' પાડયું છે તે ખરેખર બરાબર જ છે !
રાજા–કેમ વાર મારા મનમાં આ બાળક ઉપર દિલના દીકરા જેવું વહાલ થાય છે. ખરેખર તમારી) અપુત્ર અવસ્થા મને (આ. બાળક તરફ) વત્સલ બનાવે છે !
બીજી તાપસી–જે એના બચ્ચાને છોડીશ નહિ, તે આ સિંહણ ખરેખર તારા ઉપર ધસી આવશે. બાળક–[ સ્મિતપૂર્વક] ઓહ, મને ખરે જ બહુ બીક લાગે છે!
[ હેઠ કાઢી બતાવે છે. } રાજા–બળતણની અપેક્ષાવાળો અગ્નિ, તણખાની અવસ્થામાં રહ્યો હોય, એવો આ બાળક મને મહાન જ્યોતિનું બીજ લાગે છે. (૨)
પહેલી તાપસી–ભાઈ આ સિંહના બચ્ચાને છોડી દે, તને બીજું રમકડું આપીશ. બાળક-ક્યાં છે ? એ આપે ને!
[એમ કહી હાથ લંબાવે છે. } . રાજા-(બાળકને હાથ જોઈ) શાથી? આણે ચક્રવર્તી રાજાના ચિહ્નો પણ ધારણ કર્યા છે!
બીજી તાપસી–અલી સુવતે, માત્ર બોલ્યથી એને અટકાવવાનું

Page #101

હા
અનવાનું નથી. તું જા; ઋષિકુમાર માણ્ડેયને ( વિવિધ ) રંગાથી ચીતરેલા માટીના માર મારી ઝૂંપડીમાં છે—આને માટે લઈ આવ તે. પહેલી તાપસી –સારું.
[ એમ કહી જાય છે. ]
રમીશ !
[એમ કહી તાપસીને જોઈ હસે છે. ]
રાજા-ખરેખર, આ તાફાની તરફ મને વહાલ થાય છેઃ
અકારણ સ્મિતને લીધે જેમના કળી જેવા દાંત આછાઆછા દેખાય છે, કાલાકાલા ખેલથી ગમી જાય એવા જેમના મેાલવાના પ્રયત્ના છે, ખેાળા ઉપર બેસવાને જે તલસી રહ્યા છે—એવા દીકરાઓને લેતાં જે (પિતા) તેમનાં (દીકરાનાં ) ગાત્રોની ધૂળથી મેલા થાય છે તેઓ ધન્ય છે ! (૩)
બાળક—ત્યાં સુધી હું તે। આનાથી જ
તાપસી—ઠીક ! (શબ્દશઃ તેમ ભલે થાય !) એ મને ગાંઠતા નથી ! (બાજુમાં જુએ છે. ) ઋષિકુમારામાંથી કાઈ અહીં છે કે? ( રાજાને જોઈ. ) ભાઈસાહેબ, અહીં આવે ને, બાળરમતમાં આ હાથની ન છૂટે એવી પકડથી પીડાતા સિંહના બચ્ચાને છેાડાવે.
રાજા—( પાસે આવી, સ્મિતપૂર્વક) અરે આ, મહર્ષિ પુત્ર! કાળા નાગને કા જેમ ચંદનવૃક્ષને ( દૂષિત કરે છે), તેમ પ્રાણીઓને આશ્રય આપી સુખ આપતા, (તારા) જન્મને (યેાગ્ય) એવા સંયમધર્મ આ પ્રમાણે આશ્રમ ( જીવનથી ) વિરુદ્ધ વૃત્તિવાળા તારાથી આમ કેમ દૂષિત કરાય છે? (૪)
તાપસી—ભાઈસાહેબ, આ કંઈ ઋષિકુમાર નથી.
રાજાએ તે એની આકૃતિને મળતું એનું આચરણ જ કહે છે. (આશ્રમ) સ્થાન ઉપર વિશ્વાસ રાખી અમે તો આવા તર્ક કર્યાં હતા. [ જે પ્રમણે કહેવાયું હતું તે પ્રમાણે કરતાં, ખાળકના (દેહને) સ્પશ પામીને; પોતાના મનમાં ]

Page #102

કાઈના કુળના અંકુર (જેવા) એ (બાળકોથી સ્પર્શાવેલા એવા મને અંગે માં આવું સુખ થાય છે; (તે) જે ભાગ્યશાળીના અંગમાંથી એ (અંકર) મોટે થયો છે તેના દિલમાં તે તે કેવું સુખ. કરતો હશે? (૫)
તાપસી- (બન્નેને ધ્યાનપૂર્વક નીરખી) આશ્ચર્ય! આશ્ચર્યT: રાજા-આયે, એમ કેમ?
તાપસી–આ બાળકની આકૃતિ તમારી (આકૃતિ) સાથે જ મળતી આવે છે, એથી મને વિસ્મય થાય છે. અપરિચિત એવા તમારી. સાથે એ હળી પણ ગયો છે.
રાજા બાળકને લાડ લડાવતે) એ મુનિ કુમાર નથી, તે. એને વંશ કયો?
તાપસી–પુરુવંશ. - રાજા–પિતાના મનમાં) કેમ, મારો (અને એનો) એક જ વંશ? આથી જ ખરેખર, આ માનનીય બાઈ એને મને મળતું આવતા માને છે. પૌરવોનું તે આ છેવટનું કુલત્રત છે ?
જે પહેલાં રસથી ભરપૂર એવા મહેલમાં પૃથ્વીના રક્ષણ માટે. નિવાસ ઈચછે છે, એવા તેમનાં, પછીથી, (=વૃદ્ધાવસ્થામાં) જ્યાં સંન્યાસીનાં વ્રત એકલાં જ એકસાઈથી પળાય છે એવાં વૃક્ષનાં મૂળ ઘર બને છે. (૬)
[મેટેથી ] એમની પોતાની મેળે તે મનુષ્યો આવી શકે એ આ પ્રદેશ નથી!
તાપસી–આપ બેલ છે તે પ્રમાણે જ છે. અપ્સરાના સંબંધથી એની માએ આવીને (એને) આ દેના ગુરુ (કશ્યપ) ના પવનમાં જન્મ આપે.
રાજા– જરા બાજુમાં) અરે, આ તે બીજું આશા આપનારું

Page #103

૪
1 મેટેથી ] હવે એ માનનીય ખાઈ કયા નામવાળા રાજિષનાં પત્ની ? તાપસી—પેાતાની ધર્મપત્નીને ત્યજી દેનાર એવા તેનું નામ માલવાના વિચાર પણ કાણું કરે?
રાજા—(મનમાં) આ વાત તે ખરેખર મને જ લાગુ પડે છે, જો હું આ બાળકની માને નામથી પૂછું તે... ? અથવા, પરપત્ની વિષે પૂછવાના યત્ન ગૃહસ્થાભિર્યાં ન ( કહેવાય ).
[માટીને। મેાર હાથમાં લઈ પ્રવેશ કરી.]
તાપસી—સર્વદમન ! શકુન્ત-લાવણ્ય ( પક્ષીનું સૌન્દર્ય'; શત્રુન્તલાના વણું ) જો.
માળક—( નજર નાખીને) તે કયાં છે મારી મા ? અંતે તાપસી—એ માધેલા નામના સરખાપણાથી છેતરાઈ ગયા ! બીજી તાપસી—ભાઈ, આ માટીના મારનું સૌન્દર્ય જો—એમ ( અમે) તને કહ્યું !
રાજા—— મનમાં) તેા શું એની માનું નામ શકુન્તલા ઃ ! નામનાં સરખાપણાં હાય છે. શુ' વળી આ પ્રસંગ ઝાંઝવાની માફક મારે માટે તે શાક નહિ લાવે ને?
બાળક-આર્યા, મને આ સુંદર મારી ગમે છે
પહેલી તાપસી—( દુઃખપૂર્વક રક્ષાનુ કહ્યું અને કાંડે દેખાતું નથી !
:
[ એમ કહી રમકહુ લે છે. ]
જોઇ ને ) અરે, ( મત્રેલું )
રાજા—ગભરાટ મા કરો ! સિંહના બચ્ચાની એની ખેંચતાણમાં આ પડી ગયું.
[ એમ કહી લેવાની ઇચ્છા કરે છે. ] અને તાપસી—ના લેશેા, ના લેશો, એને ના લેશે। ।

Page #104

અરે! એમણે તે લીધું!
[[વિસ્મયથી બે હાથ છાતી ઉપર
મૂકી એકબીજા સામે જુએ છે. ] રાજા– શા સારુ અમને અટકાવ્યા?
પહેલી તાપસી–મહારાજા સાંભળઃ આ અપરાજિતા નામે વનસ્પતિ એના જન્મસમયની ક્રિયા વખતે ભગવાન મારીચત્રષિએ આપી હતી. એ અને એનાં માતાપિતા સિવાય બીજું કોઈ જમીન ઉપર પડેલી એ (વનસ્પતિ)ને લઈ શકે નહિ.
રાજા–અને લે છે? પહેલી તાપસી–તે તેને સાપ થઈ તે વનસ્પતિ ખ દે. રાજા–કદી આપ બંનેએ એ ફેરફાર નજરેનજર જોયો છે? બને તાપસી–ઘણીવાર.
રાજા–(હર્ષપૂર્વક મનમાં) શાથી જાણે મારા પૂરા થયેલા મનોરથને પણ હું આનંદ વધાવતું નથી ?
[ આમ કહી બાળકને ભેટે છે. ] બીજી તાપસી–અલી સુવત, આવઆપણે આ સમાચાર, નિયમમાં રોકાયેલી શકુન્તલાને જણાવીએ.
[એમ કહી બંને જાય છે.] બાળક–મને છોડી દે; એટલે હું માતા પાસે જાઉં. રાજા–પ્રિય પુત્ર, મારી સાથે જ તું માતાને અભિનંદશે. બાળક–મારા પિતા તે દુષ્યત છે; તમે નથી. રાજ–(સ્મિતપૂર્વક) આ પ્રમાણે વિરોધ જ (હું એને પિતા

Page #105

धुनी) मातरी शवे छ.
___-मलिशान शत: 13-9
-२१॥ध्याय१. नाये एei ३५॥ माणभावो
वत्सलयति, बलीयः, लवयिष्यति, विरमयितुम् , मलिनीभवन्ति, विस्मापिता, उशन्ति, गृहीभवन्ति, बाध्यमानं, लक्ष्यीकरोति, संकीर्तयितुम् , प्रत्यक्षीकृता, पहि, प्रत्याययति॥ નીચેના સમાસને વિગ્રહ કરે– अबालसत्त्वः, अर्धपीतस्तनम् , यथानिर्दिष्टकर्मा, भामर्दक्लिष्टकेसरम् , अपत्यनिर्विशेषाणि, पधापेक्षः, बालमृगेन्द्रम् , आकारसरशम्, किमाण्यस्य, सत्वसंश्रयसुखः, मातृवत्सला॥ નીચેના શબ્દ ઉપર ટૂંક નેધ લખો– नेपथ्य, औरसः पुत्रः, चक्रवर्तिलक्षणम् , अप्रतिलोमः, अप्सरः, अनार्यः, मृगतृष्णिका, रक्षाकरण्डकम् , अपरा
जिता ओषधिः, जातकर्म ॥ ૪. નીચે જણાવ્યા પ્રમાણે ફેરફાર કરી વાક્ય બનાવે–
१. सः सिंहशिशुं बलात्कारेण कर्षति । (भरि प्रयाग) २. मे मनः पुत्रं नियति । (सुपारे।) ३. नूनं अनपत्यता मां वत्सलयति।
(वत्सल विशेष वाप।) ४. स्पृहयामि खलु दुर्ललितायास्मै ।
3.
(रच् धातु पाप।)

Page #106

६. अलमावेगेन । [ मा वापरे। )
19.
૯૭
नाममात्र प्रस्तावः मे विषादाय कलाते ।
रक्षाकरण्डकमस्य न दृश्यते । (उरि प्रयोग )
८.
मा खस्विमवलम्ब्य । ( आज्ञार्थ वापरे। )
९. इमं वृत्तान्तं शकुन्तलां निवेदयावः । ( सुधारे। )
१०.
एवं विवाहः एव प्रत्याययनि ।
३.
નીચેના શબ્દોના પ્રયાગ કરી વાકયો બનાવે
डि, नु. इन्त, स्थाने, बिड्, नूनम, प्रति+भा, स्पृह चेद, अथ, क्लृप्, अलम् नि+वेदय् वर्जयित्वा वच्
"
अपि नाम ॥
१. नीचे भावे
१.
२.
४.
७
( विषण्ण वापरे। )
( प्रेरने से साहु म्याप वापरा)
·
-
३पोलो
qon 24. 9. faz, c13a, afią, gwa |
सप्तभी मे. व. वारि, नृ, अहन, विद्वस् (श्री)
241 2 y 24.9. ET (422Ĥ) ET, MY, ME
परेशन लू. 3 ५. ओ. व. जि, स्वपू, ह्नि, जन् ।
•
५.
उर्भशि भू है. वह, खन्, सह, यज् ।
નીચે જણાવેલા ગૂજરાતી શબ્દસમÌનું સંસ્કૃત આપે!—
વધારે બળવાન માણસ, નાનેા ભાઈ, નજરેશનજરદી, वायी, भाटीना भोर, समान वंशवाजी, छेत्रटनु.

Page #107

૯૮
૧૨.
पितृप्रियः हर्पः [પિતાને પ્રિય હ
·
પ્રાસ્તાવિક : આ પાઠ બાણભટ્ટના ́ હર્ષચરિત ' ઉચ્છ્વાસ ૫ માંથી લેવામાં આવેલ છે. પ્રભાકરવર્ધને રાજ્યવર્ધનને ણે સાથે યુદ્ધ કરવા ઉત્તરમાં મોકલ્યો. હ પણ તેની સાથે ગયા હતા. થોડા અંતર સુધી તે તેની સાથે રહ્યો. પછીથી તે શિકાર કરવા પાછળ રહ્યો. એટલામાં દેશવાહક તરફથી તેને પોતાના પિતાની માંદગીના સમાચાર મળ્યા. તે ત્યાંથી પિતાને મળવા માટે તાબડતાબ આવી પહેાંચ્યા. તેને ત્રણ દિવસ લાગ્યા. રાજમહેલમાં જતાં તે તેણે રાજાને સખત માંદગીમાં પટકાયેલા જોયા. રાણી યશામતી તેની સાથે હતી. બે દિવસમાં તેા રાજાની પરિસ્થિતિ ખૂબ જ બગડી. આ સમયનું વર્ણન આ પાઠમાં કરવામાં આવ્યું છે.
બાણભટ્ટ સંસ્કૃત ગદ્યલેખકેામાં શિરામણિ છે. તે પ્રખ્યાત દુ રાજાના સમયમાં થઇ ગયા. હર્ષોં રાજાના સમય હ્યુ–એન–સંગની મુસાફ્રીના ગ્રંથ ઉપરથી નક્કી જ છે. આ ઉપરથી આપણે સહેલાઈથી *હી શકીએ કે બાણભટ્ટ ઈ. સ. ના છઠ્ઠા સૈકાના અંતમાં અથવા તે સાતમાના પ્રથમ પ્રયાસ વર્ષમાં થઈ ગયા. તેને દુરાજાને આશ્રય હતા તે પ્રસિદ્ધ વાત છે. કાદંબરી' નામે કથા અને દુચરિત ’ નામે આખ્યાયિકા તેણે લખ્યાં છે. ‘ હરિત 'માં તેણે પોતાના સમ*ાલીન અને આશ્રયદાતા રાજા નું ચિરત આલેખ્યું છે. સમાસ અને અલંકારથી પ્રચુર તેની શૈલી છે; છતાં પણ તે કાળની ઘણી સાંસ્કૃતિક બાબતા આપણને હર્ષચરિતમાંથી મળે છે.
<
<
:
पृ. २४
પિતૃપ્રિય:-પિતા પ્રિયા ચર્ચે સઃ (બ. ત્રી. ) પિતા જેતે પ્રિય છે તે, અનિવ્રુતિ-પ્રવને પતિઃ (૫. ત. ) પૃથ્વીના નાથ,

Page #108

રાજા. (ા પર અતિચિતં તન દવા-દૂરથી જ અત્યંત પ્રિય પુત્રને જે એક સવિતા-અત્યંત પ્રિય તહેવસથ-જ્ઞા અવા થરા ર (બ. વી.) તે અવસ્થા જેવી છે તે હર્ષના પિતા માંદગીમાં હતા. નિર્માતા-નિર્મદા રહa (કર્મ) તેના જાવંત: અત્યંત સ્નેહથી લચી પડેલ; ખૂબ જ સ્નેહભરપૂર બનેલે. જના કારખાન -જાણે મનથી દોડ. મું સાર્થ-બે હાથ લંબાવીને; +ફ ગ. ૧, પરમૈ. પ્રેરકઃ પ્રાથતિ નું સં. ભ કૃદંતઃ લંબાવીને. પતિ-બાર ગ. ૨ પરમૈ. આજ્ઞાથે ૨ પુ. એ. વ. આવ. મલ્હા-અમે ગ. ૧, પરસ્મ.નું વર્ત. કૃદંત, પ્રથમ વિ. એ. વ. બોલાવતા. રાન-
ફાઈ કર્ધન (જ. ત.) શરીરના અર્ધાભાગથી. રાજ્યના ઉ ત-શયનમાંથી ઊભો થયે;
ગ. ૨, પરભૈ. અદ્યતન ભૂ. ૩ પુ. એ. વ. સરંજામસંપ સહ થથા થાય તથા (અવ્યયી.) ગભરાટ સાથે પ્રાર–પાસે આવેલા. વિનાનત્ર-વિના ધેન વનબ્રણ (4. ત.) વિનયથી નમી ગયેલા. ૩રશ-૩ ગ. ૧, પરમૈ. પ્રેરક સંબં. ભૂ. કૃ ઊંચું કરીને. ઘઢાત્ કરિ નિવેર-બળજબરીએ છાતી ઉપર મૂકીને; નિવિર નું પ્રેરક નિરાતિ નું સં. ભૂ.કૃ. મૂકીને. અનૃર માતલિ મકર -અમૃતથી ભરપૂર મોટા સરોવરમાં ડૂતે જાણે; અમૃતસમય તદ્ધિત, પ્રચુરતા સૂચક : અમૃતભર્યા
સાનિ -અગેથી અંગેને દબાવતે. થાપા પોટ અર્વપટ્ટાગાલથી ગાલેને ઘસ. વિવારંવ-
વિત કવર સંઘ ન : (બ. વી.) તાવને તાપ ને ભૂલી ગયે છે તે. -લાંબા કાળ સુધી. માર્જિ૪િ-ભેટો; આ+સ્ટિ તે પક્ષ ભૂ ૩ પુ.એ. વ. પદ-gઝ ગ. ૬, પરર્થ્ય. ૩ પુ. એ. વ. સ્પર્શ કર્યો. ગુર: પુન:-વારંવાર થતા viાતના–ધ્રુજતી હથેલીથી. ક્ષાશક્ષિત ક્ષામ: ve: રથ : (બ. વી.) થાકને લીધે જેનું ગળું સુકાઈ ગયું હતું તે સુકાઈ જવું'નું કામ

Page #109

ભૂકુ કામ શરૃાર-મહામુશ્કેલીથી જાણે. અવિવ . ૧, પરમૈ. અદ્યતન ભૂ. કા. ૩ પુ. એ. વ બેલ્યો. રાઃ રિ-હું પાતળે થઈ ગયે છું. પgિ:-એ નામતો કંચુકી. તૃતીયમ અઃ
રહ્ય તસ્વ-આહાર કર્યાને તેમને ત્રીજો દિવસ થયેલ છે.
પાશે ફરિ -મહામુશ્કેલીથી. નિ-નિસાસે નાખીને. અતિવૃકુદર-તિકૃદુ દવંશ દ ર (બ. વી ) - અત્યંત મૃદુ હૃદયવાળે ફોજુદો (શાપુ) આવાં સંકટોમાં, અથવા આવા સમયમાં. વિપુતિ-વિધુત ઉપરથી નામધાતુ, વી. કા. ૩ પુ. એ. વ. અસહાય કરે છે. ધાત: આપ વિરબુદ્ધિશાળીની પણ બુદ્ધિને. વાયવને-સગાંને સ્નેહ સમાધીબધી વસ્તુનો પરાભવ કરી દે. સં કબજાતિ રતિ : આભારં સુરે વાતું ન અલ-આથી કરીને પિતાની જાતને શેકને આપી દેવા તું યોગ્ય નથી. શુ સ્ત્રી.નું ચતુથએ વ - કને. ઉદ્દાન પાર્ષિક આવ-જ્ઞાન: વાઢ વશ : (બ. વી.) કલામપાઠ: રા: (ા,) તેન રવ: (ઢ. ત.) ખૂબ જ દાહ લાવનાર તાવથી બળેલ હોવા છતાં પણ. હે હું બળાઉ છું; ફ ગ. ૧, પરસ્પે. કર્મણિ, વર્ત. કા. ૧૫. એ. વ. હંટુ અમ્ અધિકતમ્ -ખરેખર હું તેથી પણ બહુ વધારે; અધિકતર (તુલનાદર્શ ક રૂપ) બાપુનધિના-આયુuતઃ સાધના-આયુષ્માન (પુત્રની ચિંતાથી. રવી: તમિr માં નિરિ રામ તફmતિ-તારી કૃશતા મને તીણ હથિયારની માફક ભેંકી દે છે. સ્વ તું ” ઉપરથી વિશેષણઃ સ્વતી નિr(તનુ+મગ્ર પ્રત્યય) પાતળાપણું, કૃશતા નિરિતમ્ –તી. નિષ્ણ ગ. ૬, પરમૈનું કર્મણિ ભૂ કુદત. વઘાન સાવ વિધા જે તે (બ. વી.) તારા જેવા સુત્ર...વિતા: –મારાં સુખ, રાજય, વંશ અને પ્રાણ તારામાં રહ્યાં છે; શિતાનિ એ પ્રયોગ વ્યાકરણને વધારે અનુકૂળ છે. ઉ0 r:, કાળા છેલ્લા કને અનુલક્ષીને પ્રયોગ જવામાં આવ્યો છે. ઘણા મન તણા

Page #110

૧૦૧
હર્ષાનાં કાનાનુ-જે પ્રમાણે મારા પ્રાણ તારામાં રહ્યા છે તેવી જ રીતે બધીય પ્રજાના પ્રાણ તારામાં રહેલા છે. મરઘguથમાનામe a Tvä માને (ઉપ. પુ.) તેષાં ચેડા પુણવાળાઓના વંશ (વંરા) તમારા જેવા (મારા) અલંકૃત કરે છે, (अलं कुर्वन्ति ). अनेकजन्मान्तरोपार्जितस्य-अन्यत् जन्म (કર્મ.) મત્તા અને કwાન્તરિ (કર્મ) ૩ઘાનિત (ત. ત) અનેક બીજા જન્મથી ઉપાર્જન કરેલા. અજુદાનિર્મળ, કલુષિત નહિ તેવા. મંગ: મૂ-કર્મનું ફળ. તે ૪णानि चतुर्णाम् अपि अर्णवानाम् आधिपत्यं करतलगतम् इव
શનિ —તારા સામુદ્રિક લક્ષણો ચારેય સમુદ્રનું અધિપતિપણું જાણે હથેળીમાં રહ્યું હોય તેમ કહે છે. હથેળીમાં ચક્ર જેવાં ચિહનો નિશાની હોય તે તે ચક્રવત થાય છે. સરખાવોઃ વૃારëહિતા 67. 47: જાતિ શુ વાતાનુકુંતમા: રસ્તા મુનિ
નાથં વગેરે લવની ધ્વન તરાતમિલમાં છે તે ધ્યાનમાં રાખે કર્ભના-સ્વાગરાના-તારા જન્મથી; સુતા સુતા અર્થ યશ : (બ. ત્રી ) જેને અર્થ સિદ્ધ થયેલ છે તે નિમિષ – નિર્માતા અમિરાજા યશ : (પ્રદિ. બ. વી.) જેની અભિલાષા રહી નથી થતશે-જવવામાં. મિરઝા અનુરો (૫ ત.) વૈદ્યોની આજ્ઞા જાતિ- ગ. ૧, પરમૈ. વર્ત. ૩ પુ. એ. વ. પિવરાવે છે. મા૫ અને એ બે કર્મ નથતિ લે છે, તેનું સાદું રૂપ : મિજાનુર અઢું ગૌવં અપ ૪-અને વળી; સર્વજ્ઞtry: suત્રશમાનાના-સર્વ પ્રજાનાં પુણ્યને લીધે ઉત્પન્ન થવાની ઇચ્છા કરતા (૩૫ ગ. ૪, આને. નું સામાન્ય ભવિષ્ય'દંત પરસ્થાન નું પછી વિ. બ. વ. પું.) અવારામ (વા નું ષકા બ. વ. ૫ ) તમારા જેવાઓને. પિત્ત (માજ ણ પિતા જ વિ એકશેષ કંઠ) કાળો:–માતાપિતા જન્મ ગ્રહણ કરવાના ઉપાય રૂપ છે; સરખા ધુરા ૧: પ્રકારનાં

Page #111

૧૦૨
विनयाधानात् रक्षणात भरणादपि । स पिता पितरस्तासां વિરું બનનારા મિત..શાતિમિર-રાજાઓ સંબંધવાળા છે. પ્રજાથી, નહિ કે લેહીનાં સગાથી. શરમ-સગાંવહાલાંથી. પુ. પુનરેવ ક્રિયા-ફરીથી બધી ક્રિયાઓ તું કર. તારે સ્વરિ-સતિ સપ્તમી) તું ખેરાક લેશે ત્યારે અમે અતિ રચંsuથો
-હું પણ જાતે ઉપયોગ કરીશ. ૩પયુષ ગ. ૭, આત્મને ને સામાન્ય ભવિ. ૧ પુ. એ. વ.
g૬-માફક આવે તેવો ખોરાક વગેરે; ifઇ સાપુ તે વચ્છ. મતિરા-મનધાનું કર્મ. ભ. દર બોલાયેલા.” પ્રત્યે ga-હૃદયને જાણે બાળવા જતા; જૂનું ભવિષ્ય કૃદંત પં. પ્રથમા એ. વ. તારામ-અત્યંત વધારે સંયુ-મુક શુ ગ. ૧ આત્મ. નું પરાક્ષ ભૃ. ૩ ૫ એ. વ. બળવા લાગ્યું. ' ઉલ મનઃ સુa (કર્મ.) શાન-શેકરૂપી અગ્નિ. સંઘર્ષ શિવત્વ –ક્ષણમાત્ર ઊભા રહીને. પિત્ર પુનઃ ચારાર્થ શારિરમાન: -પિતાથી ફરીથી આહાર માટે અજ્ઞા કરાતાં; જા+લિશ ગ. ૬ પરમે. કર્મ. વર્ત. કે. ઘવદા -સરખા –(સફેદ ચુરી) મહેકમાંથી. વરસતાર-ત્તનું પરોક્ષ મૂ. ૩૫ એ. વ. ી સિ
-મનમાં કર્યું; મનમાં વિચાર્યું. મા-એકાએક આવા fથર:-મહાવિનાશ (મેટું સંકટ) આપી પડયો છે. ઘa: દર વજ્ઞાતા-પિતાને ત્રા િમત તન (બ. વી.) જેમાંથી વાદળ જતાં રહ્યાં છે તે જ માન; સામાન્ય રીતે, આકાશમાં વાદળાં હોય ત્યારે વિજળી કાકા સાથે પડે અને નીચે રહેલા ઝડનો - કે કઈ પદાર્થનો વિનાશ કરે, આ તો અકસ્માત વજી વાત આવી પડયો છે; zuT:-કટાકા સંહત વિજળીનું પડવું તે સામા રોલા -સામાન્ય પ્રકારને પણ શેક. રોવા મળમૂ-૩૬ઠ્ઠવા લઇ

Page #112

૧૦૩
(સહ બહુ.) ઉચ્છવાસ સહિતનું સમા રોડ શો કૃષાણે મvi fમુના કિરવા પ્રતા શો : સામાન્ય પ્રકારનો પણ શાક ઉચ્છવાસ સહિતનું મરણ છે, તે વિશિષ્ટ મનુષ્યને આશ્રિત થઈ રહેલ શક હેય તેની તે શી વાત કરવી છૂવા માજીવતું મરણ. મરણમાં તો શ્વાસોચ્છવાસ જતા રહે છે, પણ આ તે શ્વાસોચ્છવાસ ચાલુ રહે અને મરણ હોય એવું જીવતા છતાં મરણ પામવા જેવું છે. અનુરિવાર મહાવ્યાધિ:- ૩૪ વર્ષ શા ઃ (બ. વી.) જેના ઔષધને માટે શાસ્ત્રમાં જણાવવામાં આવ્યું નથી એવો મgધ –મેટો વ્યાધિ પરના-સમજી (ષિ રૂપ માર માંથી અજાતિ ઉપરથી નામ પામી) રિસન્ન ર (બ. વી.) જે ભસ્મ કરી દેતો નથી તે. ચા , અનુપતા મરણ નહિ પામેલાને; ૩+“મરણ પામવું' તેનું કર્મણિ, ભૂ.કૃ. ૩ઘત, ૩cતશ (a૦) અનુપ તથા સામાન્ય રીતે સ્વર્ગ કે નરક મૃત્યુ થયા પછીથી પ્રાપ્ત થાય છે. નિતિ-નિત કથતિ વા (બ. વી) જેને પ્રકાશ જ રહ્યો છે તે. સં ઘર્ષમૂ-arrrrr ઘર્ષમ્ (ષ તપુ.) અંગારાને વરસાદ. અત્ર-અવઘRઃ ત્રn afwતક (બ. વી.) જેમાં ઘા દેખાતો નથી તે. વાQીત–વજની સોયનું બેકાવું. વિશ્વ વિકતિ:-(સામાન્ય શેક આ પ્રકારને હેય તે) વિશિષ્ટ પદાર્થને આશ્રિત રહેલ શોકની તે વાત જ શી કરવી ? એટલે કે, એ શોક તો તેનાથી પણ વધારે દુઃખદાયક હોય. જલિ (દિ. તત્પ.) વિશિષ્ટ પદાર્થને આશ્રિત. રિપત્ર વાખિતે આ બાબતમાં મારે શું કરવું ? ૪ ગ. , પર્મ. આજ્ઞાર્થ ૧. પુ. એ. વ. હું કરું.
-પછીથી. દવષr - ધામ (ક) ઘા -પિતાના નિવાસસ્થાને. પત્ય-જઈને. શનિરિત્ વસ્ત્રાજૂ-ટલાક કાળિયા. અક્ષણ-પદ્ ગ. ૯, પરસ્પં.નું ઘતન ભૂ. ૩ પુ. એ. વ. ગ્રહણ

Page #113

૧૦૪
કર્યા. આવા જ-પાણી પીતાં જામurદિmજૂ -ચામર ગ્રહણ કરનાર સેવકને; જલિ ગ. ૬, પરર્મ. પક્ષ ભૂકા. ૩ ૫. એ. વ. આદેશ આપો; આજ્ઞા કરી આરતે સાત-પિતા કેમ છે; આન્ ગ. ૨, આત્મને. વર્ત. કા. ૩ પુ. એ. વ. બેઠા છે; છે.
નિઝુરા-પાછા ફરીને. વિજ્ઞાજિત: ગ. ૯ નું પ્રેરક વિપત્તિનું કર્મ. P. કુ. જણાવાયેલું. મહીનતાણૂર-
vહીત તાલૂ ન ર (બ વી.) જેણે તાંબૂથ ગ્રહણ કર્યું નથી તે; એનું મન એવું તે શેકાતુર થઈ ગયું હતું કે ખાધા પછી તેણે તાંબલ પણ લીધું નહિ. સતાણતા ઝરણા-વિલાઈ ગયેલા મનથી; દુઃખી મનથી; સત્રમ્ ગ. ૪પરર્મ. ૩નાગતિનું વર્ત. કુ. તૃતીયા વિ. એ. વ. નપું. સદાબહાનિ ચિત-જ્યારે સૂર્ય અસ્તાચલ ઉપર જવાની અભિલાષા કરતું હતું ત્યારે; એટલે કે, જ્યારે સૂર્ય આથમવા આવ્યો હતો ત્યારે. વવ વૈદ્યાન -બધા વૈદ્યોને બેલાવીને-( ગ. ૧ પરર્મ.નું સં. ભૂ. 5 દૂa) પુના અરિજન ઘવિશે િવિનમ્ -અત્યારે આમ બન્યું છે ત્યારે શું કરવું જોઈએ; વિધા ગ. ૩નું વિધ્યર્થ કૃદંત કરવું જોઈએ. વિષur
શ-વિષvoi દુરથે . (બ. વી.) જેનું હૃદય શેકાતુર બન્યું છે તે; વિરહ ગ. ૬, પરર્મ.નું કર્મણ ભૂ. કૃદંત વિપus. પvછુ- ટ્ટનું પરાક્ષ ભૂ. કા. ૩ ૫ એ. વ. પૂછયું. કાપથર - વિનું પ્રેરક વિશાતનું હ્યસ્તન ભૂ. ૩ ૫ બ વ. જણાવ્યું.
અઢાઢ-ધીરજને આશ્રય કર: ફૂગ ૧, આત્મને. આજ્ઞાર્થ ૨ ૫ એ. વ. આશરે ૯ વાતા : ઘર વાર:-કેટલાક જ દિવસમાં.
–પિતાની હતી તેવી તબિયતને પામેલે. વર્શ સ્થરિન gિતિ (ઉ. તપુ) પિતાની સ્વસ્થતામાં આવેલ. વ્યતિ- ગ. ૫, પરસ્પે. સામાન્ય ભાવ ૨ ૫ એ. વ. સાં ઘઉં, શેં થોળવિ-આ શોમાં બહારથી વૈદ્યો કહે કે તારા પિતા સ્વસ્થ બનશે અને પિતાની મૂળ પ્રકૃતિને પામશે; પરંતુ

Page #114

૧૦૫ પ્રિકૃતિ–એટલે પંચમહાભૂત અગ્નિ, પાણી, વાયુ, તેજ આકાશ; પાર્થઆત્મા અથવા બ્રહ્મમાં લીન બનેલો; કોળfહ–સાંભળશેઃ આમ ગર્ભિત
ષથી વૈદ્યો સૂચવવા માગે છે કે હર્ષને પિતા પ્રભાકરવર્ધન થેડીક જ વારમાં મૃત્યુ પામશે.
તેષાં બિન જે-તે વૈોમાં. પ્રકાશી -લપભગ અઢાર વર્ષને. પ્રારા થa aઃ મારા તમા મ્િ શૂન, દારૂારી.. થાયasળાં થાય વિકતા-વ્યાધિનાં સ્વરૂપોને યોગ્ય રીતે જાણનાર. રાન્ન-અન્નક સહ (સહ બ. વી ). આંસુ સાથે. તૂof કરીમુલ્લ અમ-શાંત નીચે ઢળેલા મુખવાળો થયો; જો મુદ્ધ થશે ? (બ. વી.); મૂળ નું અઘતન ભૂ. કા. ૩ પુ. એ. વ. રમત-થશે. નાકનુભારાજપુત્રથી. gy-પુછાયેલો; કરૂં ગ. ૬, પરસ્મ. નું કર્મ. ભ. કે. સાથ-સાચું, ખરું. વરિ અલg a gફસ-જે તું ખરાબ જેવું જુએ. ઢા-આવતી કાલે. વાર્તામ-અરતિમતિ" થશા ચાત્તા ( અવ્યયી.) જેમ હશે તેમ મરજિસરસ્તન ભવિ ૧પુ. એ. વ આ+વિનું પ્રેરક આવેતિ -જણાવીશ.
અs ga અરો-એટલામાં જ મારવાના – આવનારા મહિના પતિ અત્ત (ઉપ તપુ ) મહેલના કમળના છોડનું રક્ષણ કરનાર. વોર્ બાવાવાઝુ-ચક્રવાક પંખીને આશ્વાસન આપતો. “ચાલો રાશિના (અ) સાંજે ચક્રવાક તેના સાથીદારથી છૂટુ પડે છે. વારએ અર્ધસમવૃત્ત છંદ છે; ૧૧ અક્ષર ( ર સ ) પહેલા અને ત્રીજા પાદમાં; અને ૧૨ અક્ષર = = = ) બીજા અને ચોથા પાદમાં. ભામહનામે આલંકારિકના જણાવવા પ્રમાણે ભવિષ્યના બનાવના સૂચક વર્ડ્સ અને અપવિત્ર છંદ આખ્યાયિકામાં આવવા જોઈએ; તે અનુસાર આ “હર્ષચરિત' આખ્યાયિકા હેઈ, તે અહીં મૂકવામાં આવ્યો છે. ૪ માર-મોટેથી બે.

Page #115

૧૦૬
. ૨ ૩ અન્વય (2) વિજ, દઢ મના વિષે હા, शुचं त्यज; विवेकवर्मनि आस्स्व, कमलसरोजिनीथिया सह विरोचनः सुमेरुशिरः श्रयति ॥
દેખીતી રીતે સાંજ પડી છે એમ સૂચવવા આ કલેક છે; એમાં સૂચન હર્ષને ઉદ્દેશીને છે. વિજ એ હર્ષ અને વિના એ એના પિતાને સૂયક છે. વિદા-હ પંખી, હે ચક્રવાક, તારે તારા સાથીથી વિરોગ થવાનો છે, એટલે તે તું દઢ મનથી સહન કરે; શોક કરતો નહિ અને વિવેકના ભાગે રહેજે. ચાર-વ- ગ. ૨, આત્મને આજ્ઞાથે ૨ પુ. એ. વ. બેસજે. વિવનિ-વિવેરા વર્તુતિ (૧. તપુ.) સાર અને અસાર વસ્તુની સમજના માર્ગમાં. મટરવિનીfધવા-ષિના એટલે કમળને છેડ અર્થ થાય; પરંતુ ઉદાસિની માફક સૉનિન એટલે “કમળસરોવર', “કમળની
ક્યારી' એ અર્થ થઈ શકે કમળયુક્ત કમળ રોવરની શોભા સાથે. વિવર –ર્ય. યુરિક અતિ-સુમેરુ પર્વતની ટોચ ઉપર, આશ્રય લે છે. પૌરાણિક માન્યતા પ્રમાણે બધાય ગ્રહો સુમેરુ પર્વતની આગળપાછળ ફરે છે અને સૂર્ય મેરુ ઉપર આથમે છે. સરખાઃ મસૂત્ર ૩. ૨૫ ઉપરનું ભાષ્ય : aadીવ ઘણુમતી યથાર सुमेरुमध्ये पर्वतराजः...तस्य सूर्यप्रचाराद् गत्रिंदिवं लग्नमिव વર્તતે . આ ઉપરથી જણાય છે કે પ્રભાકવર્ધન-હર્ષને પિતામરણની અણી ઉપર હતો.
ત જ આપ-અને તે સાંભળીને. વાર નિખિત્તw g: (૬. ત.) વારિત્તિજ્ઞ -વણીના નિમિત્તને જાણનાર (નાનાતિ પતિ : ઉ૫. ત.). રિતિ-પોતાના પિતાની બાબતમાં. કવિતા શિfશવર-જીવનની આશા ઢીલી કરી. fifથ શિવિ. અતિથિ શિબિરું કરિ હરિ શિરીતિ (રિઘ રૂ૫) પક્ષ . . ૩ પુ. એ. વ. છપાયેલું ઉપલુપુ સુધારી મિલ્ક કરે; જતે; મિક્ષુ-ઘો ગયા ત્યારે. ક્ષતિ

Page #116

૧૦૭
જતા વૃતિ ચા : (બ. વી.) જેની ધીરજ જતી રહી છે તે. પામુણે-ક્ષણયા: ગુણે (. ત.) સાંજે ક્ષિતિપાત્રમી પુનઃ
હોટુ-રાજાની પાસે જ ફરીથી ગયે; આ ગ. ૧, પરર્મ.નું પક્ષ ભૂ. કા. ૩ પુ. એ. વ. ચો; પિતાના વાહનમાં ગયે.
આ પછીના ભાગમાં રાજપિતાની સ્થિતિ બગડેલી બતાવતાં, દાસીઓને માવજતના આદેશ થાય છે; દાસીઓનાં નામે અને આજ્ઞાએના શબ્દોની વર્ણ સગાઈ ધ્યાન ખેંચે તેવી છે ર મદન-તાવ ખૂબ જ છે. હિમા -બરફના નાના કટકાઓથી. વિઝિv-લેપ કર; વિઝિ૬ ગ. ૬ પરમે.નું આજ્ઞાર્થ ૨ પુ. એ. વ.
g૦ ૨૬. થનગારવધૂઢો-કપૂર (વનરાજ)ના ભૂકાની ચૂરી. નિહિનિષા ગ. ૩, પરસ્પે. આજ્ઞાર્થ ૨ પુ. એ. વ. મૂક.
મ-એક પ્રકારને ઠંડો પથ્થર, જે ચંદ્રનાં કિરણોના પાણીથી ભીને બને છે. જે યુવઢશે વાઢા-ગાલ ઉપર કમળ મૂકી ઘરકar-ચંદનની ચર્ચા. પદમા પટા-કપડા વડે પવનને ફાડી નાખ (viટા): એટલે કે, કપડા વડે પવન નાખ. મનઇ-ધીમે કર; મર ઉપરથી નામધાતુ મરચતિનું આજ્ઞાથે ૨ પુ. એ. વ. રાઇ-જ્ઞાનું પ્રેરક, અજ્ઞાથે ૨ પુ. એ. વ. ઉત્પન્ન કર. ગાથા પાણીથી ભીના બનાવેલા પંખા વડે. રાજ઼ પાણીથી ભીને પંખે; હેમચંદ્રના અભિધાનચિંતામણિ પ્રમાણે ઃ પાણીથી ભીનું કપડું. મુજે જાનવ-આનંદ પેદા કર. વૃષાર -કમળો લાવ. સારુંકૃતં સાથ-પંખાને ચંચળ કર, એટલે પંખા વડે પવન નાખ; તાઢ ઉપરથી નામધાતુ સારુતિનું આજ્ઞાર્થ ૨ પુ. એ. વ. ખૂન ધારા-દોડતા માથાને; એટલે દુઃખથી સણકાતા માથાને. થવાન- ગ. ૯, પરમૈ.નું અજ્ઞાથે ૨ પુ. એ. વ. બાંધી દે. બંધ બારણ-ડોક પકડી રાખ. ફરિ-છાતી ઉપર. રીલt

Page #117

૧૦૮ પાણીના કણવાળો હાથ. યાહૂ સંવાદ-બે હાથને પંપાળ અથવા દબાવ. siૌ વાઘ-બે પગ દબાવ. હાઇ- ગ. ૯, પરસ્પે. આજ્ઞાથે ૨ પુ. એ. વ. પકડ; શરીરને મજબૂત રીતે પકડ. ૧
ત્તિ નિતા-ઊંઘ આવતી નથી. પરંવાર રિતુ મહાર થનારાં માઇ-આવા પ્રકારના મુખ્યત્વે પિતાના શબ્દોને અટક્યા વિના સાંભળતે ાઃ જે તાન (બ. વી. ) આ પ્રમાણેની જેમાં બહુલતા (ગા) છે તેવા; ૧ અવતનમ્ અન્
જિ વશ થાત્ તથા (અધ્યયી.) અટક્યા વગરના. જામ્ “અટકવું'નું કર્મ. ભૂ. કૃ અથાત. ર્ત દમયં ચ ર (બ. વી.) જેનું હદય દુઃખી થતું હતું તેવા; ટુ ગ. ૫, પરમૈ. કમ. વત, કૃદંત. દૂધમાન. ટુકડીન-દુઃખને લીધે લાંબી. ના વા-જાગતાં જ, કાજુનું વર્ત. કૃ. ૫ પ્રથમ એ. વકાન્ત વિરામ બૉલીવ-રાત્રિ પસાર કરી; ની ગ. ૧, પરર્મનું અદ્યતન ભ. કા. ૩ ૫ એ. વ. અતિ “પસાર કરી.”
[પિતા જેને પ્રિય છે તેવો હર્ષ
દૂરથી જ અતિપ્રિય પુત્રને જોઈને, તે અવસ્થામાં હોવા છતાં પણ અત્યંત સ્નેહથી લચી ગયેલે, મનથી દેત, બે હાથ પ્રસારીને -“આવ, આવ” એમ બેલ રાજા અર્ધા શરીરે શયનમાંથી બે થે. ગભરાટથી પાસે આવેલા વિનયથી નમેલા એને ઊભો કરીને બલપૂર્વક છાતીએ ચાંપીને અમૃતભર્યા મહાસરોવરમાં જાણે ડૂબકી મારત, પિતાનાં અંગેથી એનાં અંગોને ભેટ, ગાલથી ગાલને દબાવતોતાવના તાપને ભૂલી ગયેલે તે (રાજા) લાંબો સમય તેને (હર્ષને) ભેટયો અને પિતાની થરથરતી હથેલી વડે વારંવાર તેને સ્પર્શ કર્યો થાકી જવાને લીધે જેને કંઠ સુકાઈ ગયા છે એ તે જાણે મુરલીથી બેલ્યોઃ “વત્સ, તું

Page #118

૧૯૯
સુકાઈ ગયા છે.” ભંડિ નામે કંચુકીએ કહ્યું: “દેવ, એમને આહાર લીધે આજે ત્રીજો દિવસ છે.”
તે સાંભળીને મહામુશ્કિલીએ નિસાસો નાખીને તે બોલ્યોઃ “હે વત્સ, પિતા પ્રત્યે પ્રીતિવાળે અને અત્યંત મૃદુ હૃદયવાળે તું છે એ હું જાણું છું. આ પ્રકારના પ્રસંગોમાં બુદ્ધિશાળીની પણ બુદ્ધિને પકડી રાખ. અત્યંત મુશ્કેલ, અને સર્વને પરાભવ કરતો બાંધવસ્નેહ, અસહાય બનાવે છે. આથી કરીને તારી જાતને શોકને અપ દેવા તું યોગ્ય નથી. સખત બાળતા તાવથી બળેલો હોવા છતાં પણ આયુષ્માનની(તારા) માનસિક ચિંતાથી હું ખરેખર ખૂબ વધારે (તેનાથી) બળાઉં છું. તારી કૃશતા મને તીર્ણ શસ્ત્રની માફક બેંકે છે. મારાં સુખ, રાજ્ય, વંશ અને પ્રાણ તારામાં રહેલાં છે; જેમ મારાં તેમ બધીય પ્રજાન. તારા જેવાની પીડા આખાય દુનિયાતલને પીડા આપે છે, કારણ કે અ૫ પુણ્યવાળાના કુળને તારા, જેવા અલંકૃત કરતા નથી. અનેક જન્મેએ કરીને ઉપાર્જન કરેલા. અકલુજ કર્મનું એ ફલ છે. ચારેય સમુદ્રનું અધિપતિપણું જાણે તારી હથેળીમાં હોય એમ તારાં (સામુદ્રિક) લક્ષણે કહે છે. તારા જન્મથી જ હું તાર્થ થી છું. મને જીવવા પ્રત્યે અભિલાષા નથી. વૈદ્યોની આજ્ઞા મને એસડ પીવરાવે છે. અને વળી સર્વ પ્રજાનાં પુણ્યોથી સમસ્ત ભુવનનવના રક્ષણ માથે ઉત્પન્ન થનારા તારા જેવાના જન્મગ્રહણના. સાધનરૂપ જ માતપિતા છે. રાજાઓ પ્રજાથી સગાંસંબંધીવાળા છે, કુલનાં સગાંઓથી નહિ. તે ઊભો થા. બધી ક્રિયાઓ ફરીથી કરવા માંડ તું આધાર કરીશ ત્યારે હું પોતે પણ મને પશ્ચ (રાક) હશે તેનો ઉપયોગ કરીશ.” અને આ પ્રમાણે બોલાયેલા એવા તેના હૃદયને જાણે બાળવાની ઈચ્છા કરે શોકને અગ્નિ વળી વધારે તેને બાળવા લાગ્યો. અને ક્ષણમાત્ર ઊભા રહીને ફરીથી પિતાથી આધારને માટે આજ્ઞા અપાયેલે તે ધવલગૃહમાંથી ઊર્યો. અને તેણે મનમાં (વિચાર) કર્યોઃ
વાદળ વિનાના વજપાત સરખો ખરેખર, આ મહાપ્રલય એકાએક આવી પડ્યો છે. સામાન્ય હોવા છતાં પણ શોક, ઉચ્છવાસસહિત મરણ,

Page #119

૧૧૦
જેનું ઔષધ ઉપદેશાયું નથી તેવો મહાવ્યાધિ, ભસ્મ ન કરનારે અગ્નિ પ્રવેશ. મર્યા વિનાને જ નરકમાં વાસ, પ્રકાશ વિનાનો અંગારાનો વરસાદ, ઘા પડે નહિ અને વજમણિની સોય ભેંકાય, એવે છે. તે પછી વિશિષ્ટ પ્રકારના મનુષ્યને લીધે ઉત્પન્ન થયેલા શેકની તે વાત જ શી? આ બાબતમાં હું શું કરું ?”
પછીથી પિતાના નિવાસસ્થાને જઈને તેણે કેટલાક કોળિયા લીધા. અને પાણી પીતાં ચામર ગ્રહણ કરનાર સેવકને આજ્ઞા કરીઃ “જાણીને આવ કે પિતાને કેમ છે?” જઈને પાછા આવી “દેવ. ન હતું તેમ જ છે.” આ પ્રમાણે જણાવાયેલા તેણે પાન લીધા વિના, સૂર્ય અસ્ત પામવાની અભિલાષા કરતે હતો ત્યારે, વિલાયેલા મનથી બધા વૈદ્યોને બેલાવીને આ પરિસ્થિતિ છે, તે શું કરવું” એમ શેકાતુર હદયવાળો તે પૂછવા લાગ્યા. તેઓએ તેને જણાવ્યું: “દેવ, વૈર્યને આશરો લે. થોડાક જ દિવસમાં ફરીથી તમે સ્વસ્થ તબિયતને પામેલા તમારા પિતાને સાંભળશે.”
પરંતુ તે વૈદ્યોમાં લગભગ અઢાર વર્ષને, વ્યાધિનાં સ્વરૂપને બરોબર રીતે જાણકાર, રસાયન નામે વૈદ્યકુમાર આંસુ સહિત, મુખ નીચું ઢાળી શાંત રહ્યો. તેને રાજપુત્રે પૂછયું : “મિત્ર રસાયન, જે તને કાંઈક ખરાબ જેવું દેખાતું હોય તે સાચેસાચું કહે.” તે બોલ્યોઃ દેવ, આવતી કાલે સવારે જે પ્રમાણે છે તે પ્રમાણે વિગત કહીશ.”
અને એટલામાં જ ચક્રવાકને આશ્વાસન આપતે, ભવનના કમલના છેડને પાલક મેટે સ્વરે અપવિત્ર :
“હે પંખી, દઢ મન તું પિતે કર; શોક ત્યજી દે અને વિવેકના માર્ગે રહે. કલયુક્ત કમલના છોડની શોભા સાથે સૂર્ય સુમેરુ પર્વતના શિખર ઉપર આશ્રય કરી રહ્યો છે.”
અને તે સાંભળીને વાણીના નિમિત્તને જાણનાર એવા તેણે પિતાની બાબતમાં જીવવાની આશા જલદી ઢીલી કરી દીધી અને વૈદ્યો

Page #120

૧૧
ગયા ત્યારે જેની ધીરજ ઘવાઈ ગઈ છે એવા તે રાત્રિ થતાં રાજાની પાસે જ ફરીથી ગયા અને ત્યાં—” સૂત્ર દાહ લાગે છે; રેડ્ડી, હાર લાવ; લીલાવતી, બરફના કડકા કપાળ ઉપર ધસ; ધવલાક્ષી, કપૂરની વાટેલી ભૂકી મૂક; કાન્તિમતી, ચંદ્રકાંત ( નામના શિલાના કણને) આંખ ઉપર મૂક; કલાવતી, ગાલ ઉપર કમળને મૂક; ચામતી, ચંદનની ચર્ચા કર; પાટલકા, લૂગડા વડે પવન નાખ; ઇન્દુમતી, અરવિદા વડે દાહને મદ કર; મદિરાવતી, ભીના કપડા વડે આનંદ ઉત્પન્ન કર; માલતી, કમળા લાવ; આર્વાન્તકા, પંખાને હલાવ; ખધુમતી, દુઃખતા માથાને બાંધી દે; ધાર ણુકા, ડેાક પકડી રાખ; કુરંગવતી, છાતી ઉપર જળકણવાળા હાથ મૂક; બલાહિકા, એ હાથ પંપાળ; પદ્માવતી, ખે પણ દુખાવ; અનંગસેના, શરીરને જોચી પકડી રાખ; વિલાસવતી, શા વખત થયા છે? ઊંધ આવતી નથી; કુમુદ્રતી, વાતા કહે.”—આ પ્રમાણે પિતાના સતત બહુધા આ પ્રકારના મેલા સાંભળતા, જેનું હૃદય દુઃખી થયું છે એવા, જાગતા જ તેણે રાત્રિ ગાળી.
હર્ષ ચિરત : પાંચમા ઉચ્છ્વાસ.
સ્વાધ્યાય—
૧. નીચે જણાવેલાં રૂપા ઓળખી બતાવાઃ
ક્ષાત્, સુન્નમય્ય, આજિજિક, અવાટ્રીસ્, અદ, વિષુવ્થતિ, વિમ્, વે, હ્યે, સાતિ, પાયતિ, સવોો, ધન, સંપુણે, અમરમીન, જવાનિ, અનુાત, આસ્તે, હત્તામ્યતા, યજ્ઞાયન, श्रोष्यसि, આવે ચિતાશ્મિ, આસ્ય, શિથિલીચકા, નિયેષ્ઠિ, યપાન, થાળ, મથ, અનૈવીત્ ।

Page #121

૧૧૨ ૨. નીચે જણાવેલા સમાસને વિગ્રહ કરે ?
तदवस्था, शरीरार्धन, विस्मृत ज्वरसंज्वरः कृताहारस्य, पितृप्रियः, अति दुर्धरः, अल्पपुण्यभाजाम् , जन्मान्तरम् , कृतार्थः, निरभिलाषः, पितरौ, व्यभ्रः, निज्योतिः, अवणः, स्वस्थं, कानः, यथावस्थितम् , वानिमित्तार, एवंप्रायान् । નીચે જણાવેલા શબ્દો ઉપર ટૂંક નોંધ લખેઃ
आधि, बज्रपातः, कोकम , अपरवकत्रम् , सुमेरुशिरा, विरोचना, जला, पटमास्तम्, चन्द्रकान्त, घनसार,
चतुर्णामप्यर्णवानामाधिपत्यम् , क्षपामुख । નીચે જણાવ્યા પ્રમાણે ફેરફાર કરી વાકય લખે? १. सैनिकाः तिष्ठन्ति । (साहानु प्रे२४ ३५ मना) २. विष्णवे पूजा रोचते (रुप ने पहले स्पृह) ३. अतस्त्वां दूरादेव नमः (सुधार) ५, नासि मान्मानं शुचे दातुम् । (शुच् यिाप वापरे!) ५. गतेषु भिषक्षु सः क्षितिपालसमीपमेव पुनरारुरोह ।
(यदा-तदा वा५) નીચે જણાવ્યા પ્રમાણે રૂપ લખેઃ १. प्रथमा . . न, मधु, महत् (नपु.) २. १०६ १. ५. तस्थिवस् (पु.) इनम् ( न.) चतुर् (स्त्री.) 3. यतुथी मे. . चमू, गति, सीमन. ४. स्वस्त भू. ४.. 3 पु. म. प. शी झा, दा (गर 3) ५. शार्थ २ ५ से. 4. सू , छिद्, मृज् (ग २) १. भविष्य .. 3 Y. मे. 4. घसू, दृश, दह। ७. पतं. ६त: कृ, मृ, स्था।

Page #122

૧૧૩
आचार्योपदेशः
[આચાર્યને ઉપદેશ ] આ પાઠ તૈત્તિરીય-ઉપનિષદના અગિઆરમા અનુવામાંથી લેવામાં આવ્યો છે. પિતાને વેદાભ્યાસ પૂરો કર્યા પછીથી ગૃહસ્થાશ્રમમાં જતાં, પિતાને આચાર કેવી રીતે રાખવો તે વિષે આચાય" શિષ્યને ઉપદેશ આપે છે.
पृ० २६ અશ્વ-અનુકવર્ ગ. ૨, પરસ્મ.નું સંબંધક ભૂ - શીખવાડીને, કહીને. ગાય-ગુરુ. અને વાણિત-નિકટમાં રહેતા, શિષ્યને અને સચ, તPI અનુશાસિત-ગgs ગ. ૨, પરઐ.નું વર્ત. ૩ પુ. એ. વ. ઉપદેશ આપે છે; પ્રથમ વેદનું અધ્યાપન કરે છે, અને પછીથી તેને આચારને બેધ આપે છે, ત્યાર પછી તે ગુરુકુલ છોડી ગૃહસ્થાશ્રમમાં પ્રવેશ કરે છે. વાધ્યાયાપિતાના અધ્યયનમાંથી; પોતાના વેદાભ્યાસની બાબતમાં. ના પ્રમાણ કન્નું અદ્યતન ભ. કા. ૨ પુ. એ. વ. માં આવવાને લીધે
+ચવામાંથી અમલઃ ના અનો લેપ થાય છે અને આજ્ઞાર્થને અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રમાદ મા કર; બેદરકારી મા કર. (૧) કમતિ
-કર્મનું વિધ્યર્થ કૃદંત : પ્રમાદ ન કરવો જોઈએ. ઇયજ્ઞયાગાદિ નિત્યક્રિયા અને ધાર્મિક આચારમાં. કુરાન-આત્મરક્ષામાં ઉપયોગી કર્મોમાં; પિતાનું કુશળ અને સુખાકારી સાચવવાના કર્મોમાં બેદરકારી ન કરવી જોઈએ. યાદશાયવેચનારા-પિતાનું અધ્યયન અને “પ્રવચન” એટલે બીજાને વેદાદિ શીખવવાં તે; તેમાં પ્રમાદ ન કરવો જોઈએ. મારા જેવો વર રાખવા (બ. ત્રી)

Page #123

૧૧૪
માતા જેને દેવ છે તે; એ જ રીતે વિષ્ણુરેવ, આચાર્યદેવ, અને અતિથિરૂવના સમાસ છેાડવા. એટલે કે, માતા, પિતા, આચાય તથા અતિથિની દેવતારૂપે ઉપાસના કરવી, અતિથિ-અત્તિ પદ્ધતિ, મૈં તિવ્રુતિ ચિન (પ્રત્યય) પા; મનુ ॰ ૩. ૧૧૨ :
रात्रं तु निवसन्ननिथिर्बाह्मणः स्मृतः । अनित्यं हि स्थितो यस्मात्तस्मादतिथिरुच्यते ॥ अनवद्यानि-न अवद्यानि ( ( નગ્ તપુ. ) [ અગદ્ય-ખેલવા યેાગ્ય ન;િ નિંદનીય; ] ન નિ ંદા ચેાગ્ય; શિષ્ટ જને માટે આચરવા યોગ્ય ક્રમાં. લેવિસક્થાનિ-ત્તેર્ ગ.૧, આત્મને. તું વિધ્ધ કૃદંત. સેવિતવ્યઃ સેવવા યોગ્ય. નૉ દ્વારા/f-ખીજા નહિ. વસ્તુ તુલનાદર્શક રૂપ કૂતર, તેનાથી બીજાં નહ; તેનાથી વિપરીત નહિ; આચાર્યે કર્યાં હોય છતાં પણ; એટલે ફરીથી કહે છેઃ સુ afa-starfa aftanfa (84 ̊.) uri sÀl; zaar zqreuifaતારે ઉપાસતાં જોઇએ; કપ+આર્ ગણ૨, આત્મને.નું વિધ્ય કૃ. કાચનું પ્રથમા, નપુ. બ. વ. ચે TM-અને જે કાઇ. અત્ અમરા કરતાં; અાની પંચમી (વ. બ. વ. ધ્યેયાંલઃ-પ્રશસ્ત્રનું તુલનાદ કરૂપ શ્રેયનું પ્રથમા અ. વ. વધારે પ્રશંસનીય; ઉત્તમ; આચાર્યત્વ વગેરે લક્ષણાથી જે અમારા કરતાં વધારે પ્રશસન ય ધ ઘણા હોય. તેમાં ચા આસનેન પ્રવિત્તમ-પ્રશ્ર્વર્ગ. ૨, શ્રમ દૂર કરવા; ' ઇશ્વરનું પ્રશ્ચાત્ત: અમાપનય। તેમાં અમર વાવનેતવ્ય: દુચર્જઃ । શાંકર-ભાષ્ય ) તેને તારે આસન આપી થાક ઉતારવા જોઇએ. ‘ શાંકરભાષ્ય '; વળી ખો અથ આપે છે: તેવાં થયા આસને ન પ્રશ્ર્વવિજ્યમ્। આવા સહ્મણેા જ્યારે આસન ઉપર બેસીને જ્ઞાનવાર્તા કરતા હાય, ત્યારે ત્યારે શ્વસ પશુ બહાર કાઢવા નહિ; એટલે કે સ ંપૂર્ણ શાંતિ જાળવી તૈમની વાર્તાના સાર ગ્રણ કરવા. ‘પ્રશ્ચાત્તાપ ને તેધ્ય, દેવજી દુહલા પ્રાપ્તિના વિષ્યમ્। અા મેથમ્-માનું વિય મુદ્દત સેવ; શ્રદ્ધાપૂર્વક આપવું જોઈએ. સંવિયા–વિય શ્રી. તૃતીયા
'

Page #124

૧૧૫
એ. વ. મૈત્રીપૂર્વક કાલિજિરિ -કમની બાબતમાં શંકા; શ્રોતકે સ્માત કર્મ અથવા સામાન્ય આચારની બાબતમાં શંકા; રિજિને ઇચ્છાદર્શક નામ વિચિકિતા-જુદું સમજવાની ઈચછા-શંકા. હાનિ પિરિપિતા (સપ્તમી તપુ.). વૃત્તલિજિરિણા-વર્તનની બાબતમાં શંકા. સંમનિ–વિચારશીલ. થી ૩ જા જેવા છે (બ. વી.) ધર્મામા-ધર્મ એ જ જેની ઈચ્છા છે; એટલે કે પિતાના નિર્ણયમાં ધર્મ સિવાય બીજા કોઈ હેતુથી દરવાઈ ન જાય તેવા બ્રહ્મણો ત્યાં હેય–તેઓ જેમ વર્તે (વર્ત-વૃત ગ. ૧, આત્મને. વિધ્યર્થ ૩ પુ. બ. વ.) તથા તત્ર વર્તા–તે પ્રમાણે તારે ત્યાં વર્તવું કૃત ગ. ૧, આત્મને. વિધ્યર્થ ૨ પુ. એ. વ. તારે વર્તવું જોઈએ.
-આ કરવાની આજ્ઞા છે; આ પ્રમાણે વર્તવાનું જ છે. સરેરા-પિતા, આચાર્ય વગેરેએ પુત્ર, શિષ્ય વગેરેને આ પ્રમાણે જ ઉપદેશ આપવાનું છે. દેવોનિષદનું રહસ્ય છે, - પuિ૬-૩ાિણ “ખૂબ નિકટ બેસવું” એટલે કે આચાર્યની પાસે ખૂબ નિકટ બેસવાથી પ્રાપ્ત થતું જ્ઞાન તે ઉપનિષદ, અથવા
સ-વિનાશ કરે” એ અર્થ ઉપરથી આચાર્યની પાસે જે પ્રાપ્ત કર્યાથી અજ્ઞાનને પૂરેપૂરો વિનાશ થાય છે તેવું રહસ્યજ્ઞાન. આ વેદનું રહસ્ય છે; આ વેદનો અર્થ છે. પર્ અનુસારન-આ વિધિવાકય છે એટલે સર્વે પ્રમાણભૂત આચાર્યો આ પ્રમાણે જ વેદ ભણી રહ્યા પછી અનુશાસન–શિખામણ આપે છે. વાસ્તુતિ રાધ્યમ-આ પ્રમાણે ઉપાસના કરવી જોઈએ આ પ્રમાણે દઢ રીતે આચરવું જોઈએ. સારુ નું વિધ્યર્થ કૃદંત,
[આચાર્યને ઉપદેશ] વેદનું અધ્યયન કરાવ્યા પછી આચાર્ય શિષ્યને ઉપદેશ આપે છે? સત્ય બેલ, ધર્મનું આચરણ કર, સ્વાધ્યાયમાં પ્રમાદ મા કર.

Page #125

૧૧૬
સત્યમાં પ્રમાદ ન કરવા જોઇ એ. ધર્મમાં પ્રમાદ ન કરવા જોઈએ. કુશલ ક્રર્મોમાં પ્રમાદ ન કરવા જોઇએ. માતાને દેવરૂપ માનનારા થા, પિતાને દેવરૂપ ગણનારા થા. આચાર્યને દેવરૂપ ગણનારા થા. અતિથિને દેવરૂપ ગણનારા થા. (અમારા) જે અનિંદ્ય કર્મો હાય તેનું સેવન કરવાનુ છે—ખીજાનું નહિ. અમારાં જે શુભ આચરણ હાય તેની તારે ઉપાસના કરવાની છે—ખીજાની નહિ. કાઈ અમારાથી વધારે સારા બ્રાહ્મણા હાય તેમને આસન આપી તારે શાંતિ આપવી જોઈ એ. શ્રદ્દાથી આપવુ જોઇ એ. મૈત્રીથી આપવું જોઈએ. હવે જો તને ક બાબતમાં કાઈ સહ થાય અથવા આચાર બાબતમાં ાઈ સદેહ થાય તા ત્યાં જે વિચારશીલ ધર્માભિલાષી બ્રાહ્મણેા હોય, તે જેમ ત્યાં વર્તે તેમ ત્યાં તું વજે.
આ આદેશ છે; આ ઉપદેશ છે; આ વેદનું રહસ્ય છે; આ અનુશાસન છે. આ પ્રકારે તારે ઉપાસના કરવી જોઈ એ. તૈત્તિરીયાપનિષદ : વલી ૧ : અનુવાક ૧૧
—સ્વાધ્યાય—
૧. નીચે જણાવેલાં રૂપે ઓળખાવાઃ
અનુષ્ય, અનુયાપ્તિ, મા મમમ્, પ્રમવિષ્યમ્, હવાસ્થાનિ, તાળિ, અનંષધાનિ, શ્રેયાલ, મળ્યશિતવ્યમ્, ધિયા, વિષિવિજ્ઞત્સા, વતન, :, વતૈયા, કાલિત બ્યમ્। ૨. નીચે જણાવેલા 'સમાસાને વિગ્રહ કરે 'આવ, ધર્મ જામા, સ્વાધ્યાયપ્રવચાનમ્યાં, સુચરિતાનિા ૩. નીચે જણાવેલા શબ્દો ઉપર ટ્રક નોંધ લખા :

Page #126

૧૧૭
अन्तेवासिन्, वेदोपनिषद्, अनुशासन, कुशल, आसनेन प्रश्वसितव्यम् ।
४. नीये शालां ३ :
१. द्वितीया. ५. १. वधू, नामन् पतद् (पुं.) २. षष्ठी ५. व. नृ, अस्मत्, करिन् ।
3. सप्तभी मे. व. अदस् (स्त्री.), महिमन्, धृति ।
४. आज्ञार्थं २ ५. थे. १. चि (ग. ५) भिद्, बन्धु । ५. परोक्ष लू. उ थु. मे. १. वच्, जि, दा (ग. १ ) १. विध्यर्थ त: भू, हन्, गम् ।
७. अधिस्तादृर्शः ३५ : उच्चैः (अव्यय), क्षुद्र, अल्प ।

Page #127


Page #128

સત્યાતિજ્ઞા સારા
[સાચી પ્રતિજ્ઞાવાળા રામ] પ્રાસ્તાવિક : આ પાઠ રામાયણના અયોધ્યાકાંડના ૨૧માં સર્ગમાંથી લેવામાં આવ્યું છે. રામાયણ અને મહાભારત આપણા સંસ્કાર, આચાર, અને સંસ્કૃતિનાં દ્યોતક મહાકાવ્યો છે. આ પાઠમાં લક્ષ્મણ રામને વનમાં ન જવા સમજાવે છે અને વિપરીત બુદ્ધિવાળા પિતાના વચનનું પાલન ન કરવા સમજાવે છે. કૌસલ્યા રામને પિતાની પાસે રહેવા માટે સમજાવે છે; પરંતુ રામ તે બધાના ઇનકાર કરે છે અને પિતાની પ્રતિજ્ઞા પાળવી તથા પિતાના વચનનું કોઈ પણ હિસાબે પાલન કરવું તેમાં જ સાચી આર્યભાવના રહેલી છે તે બતાવે છે, અને એ જ સનાતન ધર્મ છે એમ જણાવે છે.
. ૨૭ ૨. અન્વયે : વિદ્યાનો મનાતા તi a સરકાર હીઃ દમણ: વારા
-વિ+જુ બ. ૧, પરમૈ. વર્ત. . સ્ત્રી. દ્વિતીયા એ. વ. વિલાપ કરતાં રામમાતા–રામની માતા. સવાર- તે કાન રામ (વૃ. ત ) તે કાળને યોગ્ય; કારણ કે રામના વિમન લીધે કૌસલ્યા ઉપર દુઃખ આવી પડયું હતું. તેથી તે દુઃખનું નિવારણ કરી શકાય એ પ્રમ ણે ક–જવર નપું. પ્રથમા એ. વ. વચન તીન-અસહાય બનેલ.

Page #129

१२०
२. अन्वय : राज्यश्रियं त्यक्त्वा, स्त्रियाः वाक्यवशंगतः, राघवः यद् वनं गच्छेत् पतद्, (हे) आर्ये, मम अपि न रोचते ॥
usaa faag-2loud a&Hld; si zîl. la. 24. q. त्यक्त्वा - त्यजूनुं संभू है. त्य : ने. स्त्रियाः वाक्यवशंगतःસ્ત્રીના વાકયને વશ બનીને; કૈકેયીએ તેને વનવાસ મળે એમ દશરથને प्रेरणा उरी हती. 'स्त्रियाः ' वाक्य साथै सेवानुं छे. वशंगतः ( अलुङ द्वि. तत्यु. समास ) वंश नेले.
३. अन्वय : (अहं) अस्य अपराधं न पश्यामि; अपि (अहं) तथाविधं दोषं न ( पश्यामि ) येन राष्ट्रात् वनवासाय राघवः निर्वास्यते ।
* 2
am fa a ag (4. d.) amfasi-à 3131371. fanfeaà-fax+8€ 21. 9, p.g' às s. 3 y. 24. 9. 'हेशवटे। हेवाय छे.
४. अन्वय : देवकल्पं, ऋजुं, दान्तं, रिपूणाम् अपि वत्सलम्, पुत्रम्, धर्मम् अवेक्षमाणः कः अकारणात् त्यजेत् ? । देवादीषम्म्युनम् देवकल्पम् (सु५सुप समास ) - हेव वा. ऋजुम्-सरण. दान्तम्-दम् . ४, परस्मै.नु अशि भूतगृहंत : संयभी; 'अथवा टीआर प्रभाएँीः गुरुभिः शिक्षितम्: वडील भने। पासेथा शिक्षा पामेसो (भेथी अरीने तेनी राय वृत्तिमोनो नाश थर्ध गयेसो छे. ). धर्मे 'अवेक्षमाणः - सान्या धर्मने नार; अव + ईक्ष् . १, आत्मने. नुं वर्त. કૃ. યુ. પ્રથમા એ. વ. દશરથ કામવૃત્તિ અને સ્ત્રી ઉપરની આસક્તિથી દારવાયા છે; ધર્માંથી દોરવાયા નથી, એમ કહેવાને લક્ષ્મણને આશય ४. अकारणात्-४४२७| विना.
५. अन्वय : पुनः बाल्यं उपेयुषः राज्ञः तद् इदं वचनं, राजवृत्तम् अनुस्मरन् कः पुत्रः हृदये कुर्यात् ।

Page #130

૧૨૧
પુન: થાક્યે ઉપેયુષ-ફરીથી બાળકપણાને પામેલા. વારા ભાવ-પાથમાં ૩+નું પરોક્ષ ભૂ. કૃદંત શિનું લકી એ. વ. ૫. પામેલા. વગર વિચાર્યું કરવા માટે ક્ષણિક વૃત્તિને વશ થઈને વર્તવા પ્રેરાય તે અણસમજુ બાળક જે કહેવાય; વૃદ્ધ દશરથ રાજા ફરીથી અણસમજુ બાળકની માફક વર્તવા લાગ્યા છે. પાશ:
રમ્ (જ. તત્પ.) જાનવૃત્ત-રાજાને આચાર; પહેલાંના રાજાઓએ કરેલું આચરણ. અત્ર-અ -વર્ત. કૃ. પ્રથમ. એ. વ. પું. યાદ કરત. ફુર્તિ ગ. ૮, પરસ્પે. વિધ્યર્થ ૩, પુ. એ. વ. કહે. . . અય યવ, નવ પાર્શ્વ સપનુષ ના કુતરા तिष्ठतः कृतान्तस्य इव तव कः अधिकं कर्तुं समर्थः। .. - ઘનુષ (સહ બ. બી.) તે સપનુષા મય-ધનુષવાળાં મારાથી. તવ વાગ્યે–તમારે પડખે. પુરસ્ય-રસાયેલા. તિકતાનું વર્ત. } . પછી એ. વ. ઊભા રહેલા. તાર અનઃ એન : (બ. બી.) તાચ, તાતચ-યમરાજ જેવા. * અહિ વ રાઈ તમારાથી અધિક કરવા કેણ સમર્થ છે. તમારી આજ્ઞાનું ઉલ્લંધન કરીને અભિષેકમાં વિઘ કરવા કોણ સમર્થ છે? “ઊભા રહેલા યમરાજે સમા” એ રામની ઉપમા છે; “એવા તમારાથી” તમારી ઉપરવટ જવા કેણ સમર્થ છે?
૭. અન્વયઃ મનુષf, ચરિતા વિરાતિ, હિં तीक्ष्णैः शरैः इमां सर्वाम् अयोध्यां निर्मनुष्यां करिष्यामि। કે મનુ: રામ: ૬ (ક.), મન શાયરે તિ મનુના (ઉપ. પુ.) ઉત્તમ માનવ; પુરુષોત્તમ. વિધિ-તારા બૂરામાં, તારા શત્રુપક્ષમાં. ચંતિ-કથા સા. ભવિષ્ય ૩ પુ. એ. વ. રહેશે. નિતાર મનુથાર થી તામ્ (પ્રાદિ. બ. વી.) નિમણાજેમાંથી મનુષ્યો જતા રહ્યા છે તેવી, નિર્જન: રિમ-હું કરીશ; ૪ ગ. ૮, પરર્મ. સા. ભવિષ્ય ૧ પુ. એ. વ.

Page #131

૧૨૨
૮. અન્વય : અશ માતા પર વા વા વા સશક્તિ इच्छति, एतान् सर्वान् वधिष्यामि ; हि मृदुः परिभ्यते ।
જે મા -મામાઓ વગેરે જે કઈ તેના પક્ષમાં રહેવા. વિશ્વામિડું વધ કરી દઈશ. તુ રિમૂરે- માણસ પરાભવ પામે છે. ખૂિ ગ. ૧, કર્મણિ વર્ત. કા. ૩ પુ. એ. વ. એટલે આ મૃદુ બનવાને સમય નથી. ૧. અન્વય : ચાર
ત: અ =ા વદ હુ પિતા અમિપૂન: નિયતામ, વાતાનું રિા
ગ. ૧, આત્મને પ્રેરક કર્મ. ભૂ ફ પું. પ્રથમ એ. વ. સાહિત-ઉત્સાહિત થયેલા હેય. અમરત-શત્રુરૂપ બને. નિતઃ થશા ચાત્તા (અવ્યયી.) આસક્ત રાહત બનીને; એ પિતા છે એમ તેમના ઉપર આસક્તિ રાખશે, તે તેમને ભરાશે નહિ; માટે એ આસક્તિ દૂર કરીને. કષ ગ. ૯ પરમે.નું કર્મ. આજ્ઞાર્થ ૩ પુ. એ. વ. બાંધી દે. વધુ ગ ૧, કર્મણિ આજ્ઞાર્થ ૩ ૫ એ. વ. વધ કરી દો. ટીકાકાર નેંધ કરે છેઃ રામને સમય ના અને દ્વાપર વચ્ચે હોઈ ડોક અધર્મ વધ્યો હતો, તેથી લમણે આ પ્રમાણે બોલે છે; ઉકેયીને બીજાએ શિખામણ આપી છતાં એકની બે થઈ નહિ અને ભગવાન રામે પોતે જ ળથી વાલીના વધમાં પ્રવૃત્તિ કરી.
૨૦. અન્વયઃ અઢાણ્ય, જાણો અજ્ઞાનતા, સાઈ प्रतिपन्नस्य गुरोः अपि शासनं कार्य भवति ।
આ પ્રમાણે દુર્મતિમાં પડેલા વડીલને પણ શિક્ષા કરવી જોઈએ, એ શાસ્ત્રસંમત છે. અવસિ ગ. ૬, ઉભયનું કર્મ. ભૂ - પું પછી એ. વ. અભિમાની બનેલા. પાર્થ જ આવા જ તો મહાર: કાર્ય (સમાહાર ઠ%): કાર્ય અને અયોગ્ય કાર્ય. ૧ ગ્રાન: (નગ) અજ્ઞાનતા ગ. ૯, પરમે. વર્ત. કાનનુનું પક્ષી એ. વ. જ્ઞાન ત થા (પ્રાદિ. કર્મ.) રા:

Page #132

૧૨૩
तमः अपने भाणे प्रति पदनु भ. ५ प्रतिपन्ननु पछी २. 4. पामेला, गया. शासनम्-शिक्षा कार्य कृ. १. तुं કરવી જોઈએ.
११. अ-१५ : पुरुषर्षभ, ब. वा हेतुं वा आश्रित्य तक स्थितं इदं राज्यं किं कैकेय्यै दातुं एषः (राजा) इच्छति ।
पुरुषः ऋषमः इव (म.) साधन: उत्तम पुरुष. बलं हेतुं वा आश्रित्य-१ अथवा तना आश्रय ४रीन; मा+धिर. १, सं. भू... साथ। सई ने. तो पानी छ। मेटतभारे भाटेना. नी रखे (स्थितं. .
१२. 24-१५ : (हे) देवि, ते शपे-भावेन, तत्त्वतः, सत्येन, घनुष्ण, दत्तेन, इष्टेन च एव भ्रातरं अनुरक्ता अस्मि ।
આ પ્રમાણે કહેવા છતાં પણ તમને ન વિશ્વાસ પડે તે હું तमा। (तुभ्यम्=ते) सेसन मा छु (शपे) : भावेन-अतरना अभिप्रायथा; दत्तेन इष्टेन च-मायेदा मने ४२छायेदाथा (इपर्नु भ. भू.); 4441, यापेक्षा हानथा भने ४२६॥ यज्ञथी. ( यज भ. ५.. इष्ट) अनुरक्तः-मनु+रञ्जून भ.भू.. प्रीतिवान मन्योछु.
१३. सवय : दीप्तं अग्निं अरण्य वा यदि रामः प्रवेक्ष्यति, तर्हि (हे) देखि पूर्व तत्र प्रविष्टं मां त्वं अवधारण।
प्रवेक्ष्यति-प्र+विश 1. नु सामान्य मावि. ३ ५ से. प्रवेश ४२शे. अवधारय-अध+धृ. १०, माशार्थ २ ५. मे.व. पाने.
१४. म-१५ : उदितः सूर्यः तमः इव ते दुःखं वीर्यात हरामि । देवो मे वीर्य पश्यतु । च राघवः (मे वोर्य) पश्यतु।
उद्+इ १. २ नु भ. . पु. प्रथमा मे. ५. उदित:मोती; वीरस्य भावः वीर्यम्-शति.

Page #133

૧૨૪
१५. स-क्य : महात्मनः लक्ष्मणस्य पत वचनं श्रुत्वा रुदन्ती शोकलालसा कौसल्या रामं उवाच ।
. महान् आत्मा यस्य (०. श्री.) तस्य महात्मनः-महान मात्मावाणा. रुदन्ती-हदवनु स्त्री. प्रथमा मे. 4.; रुदनु वत.. रुदद-२४न ४२ती. शोके लालसा यस्याः सा (म. पी.) शा એ જ જેની ઈચ્છા છે તેવી; શેકાતુર બનેલી; રુ ઉપરથી ઈચ્છાદર્શક नाम लालता. '... १६. अन्वय : पुत्र, वदतः ते भ्रातुः लक्ष्मणस्यः (वचनं) त्वया श्रुतम् । अत्रानन्तरं यत्कार्य, यदि (ते) रोचते, (तर्हि) तत्कुरुष्व ॥
अत्र-या वातनी मातभा; भो ममिश्राय यो ते पामतभा. . अनन्तरम्-वे पछीथी. यत्कार्यम्-2 ४२१॥ योज्य होय. यदि ते रोचते- तने गमे ता. सभो पोताना भालाय यो; वे पछी જે તને ગમે તે તેના અભિપ્રાય પ્રમાણે તું વર્તન કર, એમ ગૂઢસંમતિ કૌસલ્યાની આ શ્લેકમાં જણાય છે. : १७. स-क्य : च मम सपल्या भाषितं अधयं वचः श्रुत्वा शोकसंतप्तां मां विहाय इतः गन्तुं न अर्हसि ।
। समानः पतिः यस्याः सा (म. बी.) सपत्नी-तया-शयथी. धर्मादनपेतं धयः न धर्म्य अधर्म्य-धर्मविहीन, धर्म पारनु शोकेन संतप्तां (g. d.) ४थी मा २२दी. विहायवि+हा 1. 3, सं. म. , त्यने. इतः-मडीथी. अर्हसि-तुं योग्य छे. .. १८. २४-१५ : (हे) धर्मश, यदि धर्मिष्ठः त्वं धर्म चरितुं इच्छसि तर्हि इहस्थ मां शुश्रूष, अनुत्तमं धर्म त्वं चर।
जानाति इति शः (७५. ५.) धर्मस्य सः (५. त.)

Page #134

૧૨૫ धर्मनी नयना२. (साधन); धर्मिन्नु श्रेष्ठता ३५ धर्मिष्ठ पु. प्रथमा. से. १. भूम धर्भवाणा. इह तिष्ठति। (५. तत्पु.) इहस्थ:-248 रखीने. अविद्यमानं उत्तमं यस्मात् तम् (नम् ३५. श्री.) જેનાથી કઈ ઉત્તમ નથી; સર્વોત્તમ. શુનું ઇચ્છાદર્શક ક્રિયાપદ, આજ્ઞાર્થ २ ५. स. प. शुश्रूष-सेवा ४२. .
१९. स-क्य : गौरवेण यथा राजा ते पूज्यः तथा एक अहम् अपि (पूज्या अस्मि); अहं त्वां न अनुजानामि; इतः (त्वया) वनं न गन्तव्यम् ।
गुरोः भावः गौरवम्-asterj; हेवाये : पितुर्दशगुणं माता गौरवेणातिरिच्यते । पूज्य:-पूपा योग्य. अनु+शा ग., ५२२भे. १ . मे. १. अनुजानामि-२० आधुं. इतः-महीथा गम्नुं विध्यर्थ . गन्तव्यम्-org .
२०. स-क्य : त्वद्वियोगात् मे जीवितेन सुखेन वा कार्य न (अस्ति)। तृणानाम् अपि भक्षणं त्वया सह मम श्रेयः ।
तव वियोगात् (५. तत्पु.): तारा वियोगयी. प्रशस्यनु तुसना ३५ : श्रेयः नथु. प्रथमा. से. १. वधारे साईछे.
२१. स-वय : तथा दीनां विलपन्तीं जननी कौसल्या, ततः धर्मात्मा रामः धर्मसंहितं वचनं उवाच ।
वि+लपर्नु वर्त... विलपत्नु स्त्री. द्वितीया मे १. विल: पन्ती-विदा५ ४२ती. ततः-५७था. धर्मः आत्मा यस्य सः (म. श्री.) धर्मात्मा-धर्म से ना यात्मा छे ते. धर्मेण संहितम् (सं+धा 1. 3, भ. भू. १. संहित): धर्मथा नेयेसु; धर्मथा युत.
२२. मन्वय : पितुः वाक्यं समतिक्रमितुं मम शक्तिः न अस्ति । त्वां शिरसा प्रसादये; अहं वनं गन्तुं इच्छामि ।
सम्+अतिक्रम्नु त्वयं त समतिक्रमितुम्- धन.

Page #135

अश्वाने प्रसिदनु प्रे२४ प्रसादयते। तेनु प्रसादये-१ ५. मे. १.६ પ્રસન્ન કરું છું.
२३. अ-क्य : अहं ते प्रतिकूलं अपूर्व धर्म न प्रवर्तये । पूर्वः अभिप्रेतः गतः अयं मार्गः (मया) अनुगम्यते ।
प्रतिगतं कूलात् यस्मिन् तं (म. प्र.)-प्रतिकूलं (iहाना प्रवाही बटु)-, १२६नु. न पूर्वः (नत५ ) अपूर्व, न पूर्व यस्य सः (न . श्री.)-4ai - तो तो. प्र+वृमर्नु २४ प्रथमा से. १. अवता धुं. अभि+प्र+. २ नु भ. भू.. अभिप्रेतः-अभिप्रायवाला; पूर्वाना मायनी संमतिया. गतः-वायला, माययेना. मया अनुगम्यते-भाराथी मनुसराय छ; अनु+गम् भरि ३ ५. स. प.
२५. अन्वय : तद एतत् मया कार्यम् भुवि (केनापि ) अन्यथा न क्रियते । हि, पितुः पचनं कुर्वन् कश्चिद् नाम न परिहीयते ।
कार्यम्-कृनु विभ्यर्थ हैं. ४२वा योय. भुवि-भू स्त्री. समी मे. १. मा. अन्यथा न क्रियते-टु ४२वानुनथा. नामभ३५२. कुर्वन्-कनु वत... प्रथमा स. प. पु. ४२i. परिही यते-परि+हा 21. 3, मारिए 3 . . १. वर्त. ४. પડતું નથી; હીન બનતું નથી.
२५. म-वय : एवं तां जननी उक्त्वा वाक्यविदां श्रेष्ठः, सर्वधनुष्मतां श्रेष्ठः (रामः) लक्ष्मणं पुनः वाक्यं अब्रवीत्। ___ उपचा-डीने; वन स. .. पाक्यविदाम्-वाक्य त्ति इति वाफ्यविद् । तेषाम् (8५. तत्पु.) वाचोने नानार. श्रेष्ठः-8त्तम; प्रशस्यनु श्रेष्ठतावाय ३५. सर्वधनुष्मता श्रेष्ठ:સર્વધનુર્ધારીઓમાં શ્રેષ્ઠ,

Page #136

૧૨૭ २६. अन्य : (हे लक्ष्मण, अनुत्तमं तब मयि स्नेह विक्रम, सर, सुदुरासदं तेजः च जानामि ।
अनुनम्- | Sत्तम नथा . विक्रम-राम. दुःखेम आसाद्यते इत दुरासदम् । सुतगं दुरालदम् । सुदुरासदम्-'मूमन भु१४६ीय ने पानी २४५ तेj. जानामि
०७. अन्वय : हि लोके धर्मः परमः (अस्ति), धर्मे सत्यं प्रतिष्ठिम् । घ एनद् पितुः उत्तम वचनं धर्मसंश्रितम् अस्ति ।
___सई पुरुषार्थाभां धर्म में श्रेष्ठ छ. धर्मे संश्रितम् (स. dry.) ધર્મના આશરાવાળું.
२८. मन्वय : पितुः, मातु', ब्राह्मणस्य वा वाक्यं संभृत्य, धर्म आश्रित्य तिष्ठता (जनेन', (हे) वीर, वृथा न कर्तव्यम् ।
धर्म आश्रित्य तिष्ठता-धर्मनी माश्रय स न रखेता; तिष्ठतास्थान वर्त. तृतीया मे. प. पुं. मा २९ता. वृथा कर्तव्यम्। न ४२ मे.
२९. मन्वय : सः अहं पितुः नियोगं अतिवर्तितुं न शक्ष्यामि । हि, वीर, पितुः वचनात् कैकेय्या आई (वने) प्रचोदितः।
अनिवृत् . १, त्वर्थ . न श तवा भार. नियोगम-दुभ. शक्ष्यामि-शक्. ५, सामान्य व. पु. 2. ५. शश. प्रचोदितः- ॐआयेतो धु; रायसो थु.
३०. अ-क्य : तद् पम् अनार्या क्षत्रधर्माथितां मति (त्व) 'विस्छ । धर्म आश्रय । मा तेणं ( आश्रय)। मबुद्धिः अनुगम्यताम् ।
न आर्या (न तY.) अनार्याम् आर्यनने dि नल

Page #137

તેવી-વડીલની હત્યા કરીને પણ રાજ્ય મેળવવું એવી આર્યજનતે ઉચિત નહિ તેવી મતિ. સત્ર ઘ = શ્ચિત (દ્વિતીયા તત્પ.) ક્ષત્રિયના ધર્મને આશ્રિત નહિ રહેલી. સૈફ-કે, બીજા ઉપર તીણતાનું આચરણ કરવું તે. મન ગુદ્ધિા (. તત્પ.) મધુરિતા-મારી બુદ્ધિ; પિતાના વચનનું પાલન કરવું જોઈએ એ બુદ્ધિ. અવતા -અનુસરે; અનુપમ આજ્ઞાર્થ કર્મ. ૩ પુ. એ. વ.
રૂ. અન્વય : (૬) શિ, તો ઘન મિશનમાં અનુમस्व । मम प्राणैः शापिता असि । मे स्वस्त्ययनानि कुरु।
નિષ્ણાત-જનું સામાન્ય ભવિ. ક. ૫. દ્વિતીયા એ. વ. જવાની ઈચ્છા કરતા. અનુસાર ગ. ૪, આજ્ઞાથે ૨ પુ. એ. વ. અભિ -અનુમતિ આપ. પ્રા. શાપિતા અતિ-તને જીવના સેગન છે. ત્યયનનિ સુખરૂપ ગમન માટે અને દુઃખ અને વિઘના નિવારણ માટે છેવટની આશિષરૂપ ક્રિયાઓ. યુ-તું કર."
૩૨. અન્વય સ્વયા, મા, વૈઠા, સ્ટોર, દુનિયા - વિદુનિયાને થતવ્ય-પs: સનાતન ધ (અતિ)
જેનાં કાપુરી વેરેલી, તા–વિદેહ દેશના રાજાની પુત્રી સીતા. થાનું વિધ્યર્થ કુ. સ્થાતિ -ઊભા રહેવું જોઈએ. તાતન ઘર્ષ–૨ના (=સદા) + સન (વિશેષણ પ્રત્યય) લાંબા કાળથી. ચાલી આવેલ ધર્મ છે.
[સત્ય પ્રતિજ્ઞાવાળા રામ] ૧. તે પ્રમાણે વિલાપ કરતાં રામનાં માતા તે કૌસલ્ય પ્રત્યે તે સમયને યોગ્ય વચન દીન લક્ષ્મણ બેઃ
૨. “રાજ્યલક્ષ્મીને ત્યજી દઈને સ્ત્રીના વાક્યને વશ બની રાઘવ ધનમાં જાય તે હે આયે, મને પણ ચતું નથી.

Page #138

૧૨૯
. “હું એમને અપરાધ જેત નથી કે તે પ્રકારનો દોષ જેતા નથી, જેથી કરીને રાષ્ટ્રમાંથી વનવાસ માટે રાઘવને દેશવટે દેવાય.
૪. “દેવ સરખા, સરળ, સંયમી, શત્રુઓને પણ વહાલા એવા પુત્રને, ધર્મને જેતે એવો કોણ કારણ વિના ત્યજી દે?
૫. “તે આ ફરીથી બાલ્યાવસ્થાન પામેલા રાજાનું તે આ વચન, રાજાના આચારનું સ્મરણ કરતો ક પુત્ર હૃદયમાં લે?
૬. “હે રાઘવ, તમારા પડખે ધનુષ સહિત મારાથી રક્ષાયેલા, ઉભા રહેલા યમદેવ સમા તમારાથી અધિક કરવા (ઉપરવટ થવા) કોણ સમર્થ છે?
૭. “હે પુત્તમ, જે તમારા બૂરામાં રહેશે તે તીક્ષ્ણ બાણથી આ આખી અયોધ્યાને હું મનુષ્ય વિનાની બનાવી દઈશ.
૮. “પછીથી ભરતનો પક્ષકાર હોય અથવા જે તેનું હિત ઈચ્છતે. હેય તે બધાને હું હણી નાખીશ; કારણ કે ઢીલે પરાભવ પામે છે.
૯. જે કાયાથી પ્રોત્સાહિત થયેલા એ આ આપણા દુષ્ટ પિતા શત્રુ બનેલા હોય તે તેમને, આસક્તિ રહિત થઈને, બાંધી દે અથવા હણી પણ નાખે.
૧૦. “અભિમાની બનેલા અને કાર્ય અને અકાર્યને ન જાણુતા, અવળે માર્ગે ચઢેલા એવા વડીલને પણ શિક્ષા કરવી જોઈએ.
૧૧. “હે પુત્તમ, બળ અથવા તર્કને આશ્રય કરીને તમારે માટે જ રહેલું આ રાજ્ય શા માટે કૈકયીને આપવાની તે ઇચ્છ કરે છે
૧૨. “હે દેવી, હું તમારા સોગન ખાઉં છું કે ભાવથી, તત્વથી, | સત્યથી, ધનુષથી, અપાયેલા અને ઇચ્છાયેલા સર્વથી ભાઈ ઉપર હું પ્રીતિ ધરાવું છું
૧૩. “સળગેલા અગ્નિમાં અથવા અરયમાં જે રામ પ્રવેશ કરશે, તે હે દેવી, પ્રથમ તેમાં પ્રવેશેલો મને તમે ધારજે.

Page #139

૧૦૦
૧૪. “ઊગેલો સૂર્ય જેમ અંધકાર દૂર કરે તેમ) તમારા દુઃખને મારી શક્તિથી હું હરી લઈશ. દેવી મારી શક્તિને જુએ અને રામ પણ તેને જુએ.”
કૌસલ્ય બોલ્યાં : . ૧૫. મહાન જેને આત્મા છે એવા લક્ષ્મણનું આ વચન સાંભળીને, શેક એ જ જેની લાલસા છે એવા સદન કરતાં કૌસલ્યા રામ પ્રત્યે બેલ્યાં : - ૧. “હે પુત્ર, બેલતા એવા તારા ભાઈ લક્ષ્મણનું (વચન) સાંભળ્યું છે, જે આ બાબતમાં હવે પછી તારે કરવાનું હોય તે, જે તને ગમે તે કરજે.
૧૭. “મારી શક્યથી બેલાયેલું ધર્મરહિત વચન સાંભળીને શકથી સંતપ્ત થયેલી એવી મને છોડીને અહીંથી તારે જવું યોગ્ય નથી.
૧૮. “હે ધમને જાણનાર, જે ધર્મિષ્ઠ એવો તું ધર્મનું પાલન કરવા ઈચ્છા કરે તે અહીં રહીને તું મારી સેવા કરે; અને જેનાથી કોઈ ઉત્તમ નથી એવા ધર્મનું તું પાલન કર.
૧૯. “વડીલ હોવાને લીધે જેવી રીતે રાજા તને પૂજ્ય છે તેવી જ રીતે હું પણ છું તને રજા આપતી નથી; અહીંથી તારે વનમાં ન જવું.
૨૦. “તારે વિયોગ થતાં મારે જીવન અથવા સુખનું કાંઈ કામ નથી. તણખલાંનું ભક્ષણ પણ તારી સાથે રહીને) મારે માટે વધારે સારું છે.”
રામ બોલ્યા : " ૨૧. તે પ્રમાણે દીન અને વિલાપ કરતાં માતા કૌસલા પ્રત્યે. પછીથી ધર્મ જેને આત્મા છે તેવા રામ ધર્મ સાથે જોડાયેલું એવું વચનુ બોલ્યા
૨૨. “પિતાના વાકયનું ઉલ્લંઘન કરવાની મારી શક્તિ નથી;

Page #140

૧૩૧ તેમને હું મસ્તકથી (વંદન કરીને) પ્રસન્ન કરું છું હું વનમાં જવા ઈચ્છું છું.
૨૩. હું તમને વિરુદ્ધ એ અપૂર્વ ધર્મ પ્રવતો નથી, પૂર્વજનેના અભિપ્રાયને સંમત અને તેમનાથી અનુસરાયેલ માર્ગ (મારાથી) અનુસરાય છે
૨૪. “તે આ મારે કરવાનું (કાર્ય) જગતમાં કેઈથી અન્યથા કરાવાનું નથી; કારણ કે પિતાનું વચન (માન્ય) કરતાં કોઈને પણ ખરે જ હાનિ થતી નથી.”
૨૫. આ પ્રમાણે તે માતા પ્રત્યે કહીને સર્વ ધનુર્ધારીઓમાં શ્રેષ્ઠ અને વાક્યોને જાણનારાઓમાં શ્રેષ્ઠ એવા તે (રામ) ફરીથી લક્ષ્મણ પ્રત્યે બોલ્યા: - ૨૬. “ લક્ષ્મણ, જેનાથી કોઈનો ઉત્તમ નથી એ તારો
મારા ઉપર સ્નેહ, તારું પરાક્રમ, શક્તિ, જેને ખૂબ જ મુશ્કેલીએ પહોંચી 'વળાય એવું તારું તેજ, હું જાણું છું.
૨૭. “ કારણ કે, જગતમાં ધર્મ એ જ પરમ વસ્તુ છે; ધર્મમાં સત્ય રહેલું છું; આ પિતાનું ઉત્તમ વચન ધર્મના આધારવાળું છે.
૨૮. “પિતાનું, માતાનું અથવા બ્રાહ્મણનું વાક્ય સાંભળીને, ધર્મને આશ્રય લઈને રહેતા (મનુષ્ય), હે વીર, તેને નકામું કરવું ન જોઈએ.
૨૯. “આ હું પિતાના હુકમનું ઉલ્લંઘન કરવા સમર્થ નથી કારણ કે હે વીર, પિતાના વચનને લીધે કોયીએ મને વનવાસ માટે) પ્રેર્યો છે.
૩૦. “તે આ આર્યજનને ન છાજતી, અને ક્ષત્રિયના ધર્મમાં નહીં રહેલી મતિને તું છોડી દે અને ધર્મને આશ્રય લે, તાતાનો અંશય તું ન લે; મારી બુદ્ધિ તારે અનુસરવી.

Page #141

१३२
८८
३१. હે દેવી, અહીંથી વનમાં જવાની ઇચ્છાવાળા મને તમે અનુમતિ આપેા; મારા પ્રાણના તને સાગન છે; મને અહીંથી સુખરૂપ ગમનના આશિષ આપે.
३२. “ तभारे, भारै, विद्वेषपुत्री सीता, लक्ष्मणे याने सुमित्रा પિતાના હુકમમાં રહેવું, એ સનાતન ધર્મ છે.”
-राभाय : अयोध्या : सर्ग २१.
- स्वाध्याय -
१. नीयेनां इयोन मोजावो
विलपन्तीम्, उपेयुषः, निर्वास्यते, स्थास्यति, वधिष्यामि, परिभूयते, अवेक्षमाणः, अजानतः, प्रवेक्ष्यति, रुदन्ती, धर्मिष्ठः, श्रेयः, शुश्रूष हीयते, शक्ष्यामि, गमिष्यन्तम्, संहितम्, अनुजानामि, समतिक्रमितुम् ॥
૨. નીચે જણાવેલા સભાસાના વિગ્રહ કરી બતાવા—
"
निर्मनुष्याम्, निःसङ्गम् उत्पथम् कार्याकार्यम्, शोकलालसा, सपत्नी, धर्मज्ञः, इहस्थः, अनुत्तमम्, धर्मात्मा, प्रतिकूलम् वाक्यविदाम् सुदुरासदम्, देवकल्पम्, वशंगतः, अपूर्वम् ।
"
"
૩. નીચે જણાવેલા શબ્દો ઉપર ટ્રક નોંધ લખા— कृतान्तस्य, दत्तेन इष्टेन, अनार्यो मतिम्, स्वस्त्ययनानि, सनातनः धर्मः ।
૪. નીચે જણાવેલા ફેરફારો કરીને વાકથ બનાવેશ—
१. राज्ञा निवास्यते राष्ट्राद्वनवासाय राघवः ।
( प्रयोग सहसो )

Page #142

૧૩૩
૨. અરે તુ જા (પ્રોગ બદલે) ૩. તામહું નાનુનાાિ (પ્રાગ બદલ ) છે. જે તેને માત (સ્થ વાપરે) ૫. પ પુરાણા (જને પ્રયોગ કરો). ६. त्वद्वियोगान मे कार्य जीवितेन सुखेन था।
( જ વાપરે, ૫. નીચે જણાવેલા રૂપે લખે
૧. પ્રથમ એ. વ. શિવ (૫, શુધન, વિના ૨. દ્વિતીયા બ. વ. અવિવ (૫), વિષ (),
કાજૂ, વિરાd (સ્ત્રી) ૩. સામી એ. ૧. ૬, ાિતિ, પૃથ્વી, પશ્ચિા ૪. પક્ષ ભૃ. કા. ૩૫. બ. વ. , તિ, તર, દે ૫. સામાન્ય ભાવિ પુ. એ. વ. રપ, , વૃત્તા નીચેના શબ્દોનાં સંસ્કૃત રૂપાંતર આપ
૯૯ છોકરાઓ, સૌથી મોટોભાઈ, બે કે ત્રણ, ખૂબ ઉંમર વાળો, જેણે મુખ ઊંચું કર્યું છે તે, જેનાથી કોઈ ઉત્તમ નથી તે.
अधिक शोमते पम्पा। [પા સરોવર અધિક શમે છે.] પ્રાસ્તાવિક : આ પાઠ રામાયણના કિષ્કિન્ધા કાંડના પહેલા સર્ગમાંથી લેવામાં આવ્યો છે. રાવણ સીતાને હરી ગયો છે, અને તેની ધમાં રામ અને લક્ષ્મણ દક્ષિણ તરફ ચાલી નીકળે છે. ત્યાં વાલીની

Page #143

१३४
રાજધાની કિકિંધા આગળ તે આવી પહેચે છે. ત્યાં પંપા સરોવર આવેલું છે. તેની શેભાનું વર્ણન અહીં આપવામાં આવેલું છે.
१. म-१५ : सौमित्रे, वैडूर्यविमलोदका, फुल्लपोत्पलवती विविधः द्रुमैः शोभिता पम्पा शोभते।
सुमित्रायाः अपत्यं पुमान् सौमित्रिः। संबोधने ।-डे सुमित्रा पुत्र सक्षम.वैडूर्यविमलोदका-वैडूयवत् विमलं उदकं यस्या सा (५. प्रा.) पहूर्य भार (नासम)नी भाइ रेनु पाए निछे ते. फुलानि पद्मोत्पलानि (5.); पद्मानि च उत्पलानि च (तरेत२६६.);+ पत् प्रत्यय + स्ली: भावां ५५ अने Samj. विविधैः द्रुमैः शोभिता (g. cy.) विविध (२न वृक्षाथा शामतुं. पम्पा शोभते-५५। स२१२ शामेछ.
२. मन्वय : सौमित्रे, शुभदर्शनं पम्पायाः काननं पश्य । यत्र द्रुमाः शैलामा सशिस्त्ररा इव राजन्ते ।
शुभदर्शनम्-शोभनं दर्शनं यस्य तद् (५. बी.) ने सुं६२ भाव 2. काननं-वन. शिखरैः सह (स७ ५. श्री.) सशिखराः-शिम२ सहित. राजन्ते-शामे छ.
३. म-१५ : चित्रकानना, बहुविधैः पुष्पः व्यवकीर्ण शीतोदका शिवा पंपा शोकार्तस्य अपि मे शोभते ।
चित्राणि काननानि यस्यां सा-रेने हे सायं ४।२६ वने। मावेश छे. बहव्यः विधाः येषां तैः (२. श्री.) बहुविधैः मg प्रान पुयायी ( पुष्पैः ); वि+अब+कृ म. नु भ. भू.. ७वायेही. शोतं उदकं यस्याः सा (५. श्री.) रेनु पाए शीत छ तेपी. शिवा-सुम४।२४. शोकेन भातस्य (7. cry.) ४थी पायेदा; કારણ કે સીતાનું રાવણે અપહરણ કર્યું હતું.
४. अ-१५ : नलिनैः अपि संछन्ना, अत्यर्थ शुभदर्शना सर्वव्यालानुचरिता मृगद्विजसमाकुला (शोभते) ।

Page #144

૧૩૫
- संछन्ना-सं+छदनु भभू.. स्त्री. प्रथमा से. १. पाये; अत्यर्थ शुभदर्शना-भूम न सुंदर भाववाणु सांश्च ध्यालाच (६६). तैः अनुचरिता (त. त.) सर्पव्यालानुचरिता-सर्प भने तानी हाथामा (ब्याल) नी पासे श २०॥ छ तेवू. मृगैश्च द्विजैश्च समाकुला (त. तky.) प्राण अने ५४ाथा भरपूर. 1 ।।२ ध्याला श्वापदाः भेभ अर्थ आपे छे.
५. अ-क्य : परिस्तोमैः अर्पितं व दुमाणां विविधैः पुष्पैः नीलपीतं एतत् शादलं अधिकं प्रतिभाति। .
. परिस्तोमैः- मालीयासोथा; 'परिस्तोमः कुथा द्वयोः' (अभ२.). मर्पितम्-ऋना प्रे२नु . भू.. मपित थये; गरे मालीया पायर्या होय ते. नीलं च पीतं च ( म.) नीलपीतम्-सी अने, पाणु शावलम्-धासनु हान. अधिकं प्रतिभाति-मधि शामे छे.
६. अ-१५ : सर्वतः पुष्पिताग्रामिः लताभिः उपगूढानि पुष्पभारसमृद्धानि शिखराणि समन्ततः (शोभन्ते)। . पुष्पितानि अग्राणि यासां ताभिः (५. मी.) नी रायो ९५२ र मायां छे तेवी तामाथा ( लतामिः); उपगूढानिउप+गुहनु भ. भु. १. प्रथमा प. प. नपुं. वाय. पुष्पाणां भारैः समृद्धानि-सना माथी समृ& वी. शिखराणि-वृक्षानी टोयो ( शामे छ.).
७. मन्वय : सौमित्रे, तोयं (सृजतां) तोयमुचाम् (रूपाणि) इष पुष्पवर्षाणि सृजता पुष्पशालिनां बनानां रूपाणि पश्य ।
तोयम्-५९. तोयं मुश्चति इति (७५. तत्पु.), तेषाम् तोयमुचाम्-पाजांसोनi, भवान. पुष्पाणां वर्षाणि (प. त.) साना १२साह. सुजताम्-सृज् . १, ५२२#. नुवर्त. १०६ 24. १. पु. छाsता. पुष्पैः शालते (शोभते) तेषाम्-०पाया शाi..

Page #145

૧૩૬
८. अन्वय: च रम्येषु प्रस्तरेषु विविधाः कामनदुमा वायुवेगाचलिताः पुष्पैः गाम् अवकिरन्ति ।
प्रस्तरेषु-शिलामो ९५२. रम्य-रम् - विक्ष्य. १. भान आये तेवी. काननमा:-बननां वृक्षो. बायोः वेगेन प्रचलिता:वायुना गया हसता. गाम्-गो श्री. द्वितीया भे. १. पृथ्वीन. अधकिरन्ति-अप . , . . पु. ५. १. हे .
९. ५-१५ : सौमित्रे, पतितैः, पतमानः, पादपस्थी व कुसुमैः समन्ततः क्रीडन् इव मारुतः, (त) पश्य।
पतितैः-५सा; पत् १. १, आत्मने. तृतीया ५. प. पु. पतमान:-५ ता. पारीः पिबति इति पादपा (७५. तत्Y:) पादपेषु तिष्ठन्ति इति तै:-पादपस्थैः-a। 3५२ २९या. समन्ततः कीडन्-यारे प्यार से 15। ४२ता. मारुत:-पवन,
१०. अन्वय : कुसुमोत्कचाः नगानां विविधाः शाखाः विक्षिपन मारुतः चलितस्थानः षट्पदैः अनुगीयते।
उद्भताः कयाः यासाम ताः (प्रादि. ०५. श्री.) कुसुमैः उत्कचा:-को परे पोतानी 2 0 0 तती; न गच्छति (७५. तY.) नगः, तेषां नगानां-क्षेनी. विविधाः शाखा विक्षिपन्-विविध शामासाने आमतेमाईती, Goluो.बलतस्थान -४२ प्रभारी स्थानेभ्यः चलितैः (माहिताग्नि पनि सभास) चलितस्थानः स्थानमांथा यसित ययेस; अथवा चलितानि स्थानानि येषां तैः (म. श्री.) मनां स्थान यसित थई मया छ वा. षट् पदानि येषां ते: (म. श्री.) ना ७ ५ॐ ते समरामा अनुगीयते -अनु+गै नु भ. प. उ. पु. स. १. पाय छ. ध्यान री . જતા પવનની પાછળ ભમરાઓ ગુંજારવ કરતા પાછળ પડે છે.
११ म-१५ : पादपान् नर्तयन् इव शैलकन्दरमिष्कान्ता मत्तकोफिलसंनादः अनिलः प्रगीतः इव ।

Page #146

૧૩૭
નર્સેથન-સત્ નું પ્રેરક વ. રૃ. પ્રથમા એ. વ. પુઃ નચાવતા. રાજાનાં મુખ્યમ્ય નિષ્ઠાભ્ય: (૫. તત્પુ.) પર્વતની ગુફાઆમાંથી બહાર આવતા. મત્તાનાં હોાિનાં સઁનાવે ( ૫. તત્પુ. ) ઉન્મત્ત ક્રાકિયાના નાથી, નિરુ; મીતા -પવન જાણે ગવાઇ રહ્યો છે; એટલે કે, પવનને જાણે ગીતના મેળ મળી રહ્યો છે. પવન જાણે નાટ્યાચાર્યું છે; મત્ત કાલિના નિનાદ જાણે ગીત છે; પર્વતની ફ઼ામાંથી આવવાને લીધે થતા ધ્વનિ જાણે મૃદંગતા નિ છે. આ પ્રમાણે નૃત્ય, વાઘ, ગીત એ ત્રણેયથી ત્યાં સ ંગીત ચાલી રહ્યું છે.
નશીતલ, મુખ્ય
૨૨. અન્વય : ૬ઃ ૧ઃ યુદ્ધકંપો, गन्धं अभ्यावहन् श्रमापनयनः अनिलः वाति ।
ખુબ સંપર્ધા: યસ્ય લઃ (ખ. ત્રી.) જેના સ્પર્શે સુખકારક છે. વન વ ોસઃ (ક.) ચંદન જેવા શીતળ. અમ++ વધુ ગ. ૧ વ. રૃ. પ્રથમા . એ. વ. અાવા ૬-લાવતા. થમ અપનયતિ બલો અમાપનનઃ—થાક દૂર કરનારા. અનિષ્ટ વાતા વન વાય છે.
૨૩. અન્વય : સત સત: પ્રવ્રુત્ત, રાદિઠે: પવામ श्व पवनोद्धनैः स्यैः पक्षः अमी मयूराः शोभन्ते ।
સસઃ ત:-વિવિધ સ્થળે, પ્રદૃસ્યતઃ-પ્રવ્રુત ૫. ૪, પરઐ. વ કૃ છું. પ્રથમા બ. વ. નૃત્ય કરતા. ટિજણ અથમ્ જારિ: હારિત ગયાલેઃ-સ્ફટિકની બનાવેલી જાળીઓથી. જો અક્ષિ ણ અતિ ચૈાં તૈ: (બ. ત્રી. ) ગાયની આંખ જેવું જેવુ બાકાર છે તે; ગોળ જાળી પવનન તે:-પવનથી હાલતી. જૂનું કર્યું. ભૂ, કેરા, સ્થઃ વચ્ચેઃ-પોતાની આંખોથી, અમી-ગણ્ પુ
પ્રથમા બ. વ. આ.

Page #147

૧૩૮ १५. भ-: तरुणसूर्यवत् सर्वशःशुभगन्धीनि इमानि मलिनानि जले प्रकाशन्ते; (तानि), लक्ष्मण (त्वं) पश्य ।
शुभः गन्धः येषां तानि (५. बी.) शुभगन्धीनि नपु. प्रथमा ५. प. रेनी शुभ वास छ तेवा. नलिनानि-भा.
१५. 4-44 : जले तरुणसूर्याभैः, षट्पदाहतकेसरैः पहजैः समन्तात् अभिसंवृता पम्पा शोभते। . - तरुणस्य सूर्यस्य आभा इष आमा येषां तैः (म. बी.) तरुए सूर्यना ने मेनु सौर्य छ तेव. षट्पदैः आहता केलयः येषां तैः (म. श्री.) श्रमाथा ॥ ५॥तुमे। हावाया छ तेवा; पङ्के जायते (३५. तत्पु.) तद् पङ्कजम् । तैः भनाथा. समन्तात् अभिसंवृता-यारे माथी वाटायेसी. अभि-सं+वृ4. ५, ५२स्मै. स्त्री. प्रथमा मे. 4अभि संवृता-पी2ntel..
१६. मन्वय : चित्रप्रस्थवनान्तरा, नित्यं चक्रवाकयुता (पम्पा) सलिलाथिभिः मातामृगयूथैः व शोभते ।
चित्राणि प्रस्थानि येषां तानि (५. बी.) वियित्र प्रदेशपाni; चित्रप्रस्थानि वनानां अन्तराणि यस्याः सा (म. बी.) विचित्र प्रदेशावा॥ बनना विस्तारोवाणु चक्रवाकैः युता (त. त५.) Aथी युक्त. सलिलाथिभिः-पासीनी २olu. मातङ्गानां मृगानां च यूथैः (प. तत्पु.) बाया-मे! मने भृगानi ni 43.
१७. मन्वय : (हे) लक्ष्मण, पवनाहितवेगाभिः मिमिः विमले अम्भलि ताडयमानानि पङ्कजानि विराजन्ते। . पवनेन आहितः वेगः यासु तैः (म. पी.) पवने नी
२ म भूस्यो छे. ऊर्मिभिः-मोजथा. अम्भसि-अम्भस न. सममा मे. 4. ५९मां. ताडयमानानि-तड्नु म. पत.. नपुं. द्वितीय! ५. 4. भाधात मता. पङ्कजानि विराजन्ते-मको शाने छे.

Page #148

૧૩૯ १८. मन्वय : पनपत्रविशालाक्षी सततं पकअप्रिया वैदेही अपश्यतः मे जीवितं न अमिरोचते।
पद्मस्य पत्रे इव विशाले अक्षिणी यस्याः ताम् (म.मी.) भगनी पडवी [qam नी भांपो छ तेती. पङ्कजानि प्रियाणि यस्याः ताम् (म. बी.) भा ने प्रिय छ ते. वैदेहींविनी पुत्री सीताने. अपश्यतः-- नेता भने (मे). जीवितं न अभिरोचते-94 3५२ सय यती नथा.
१९. अ-१५ : पनकेसरसंसृष्टः वृक्षान्तरधिनिसृतः मनोहर वायुः सीताया निश्वास इव वाति।
पद्मानां कैसरः संसृष्टः-भानी ५२२५ साथै मिश्र मनती. सम्सृज्नु भ. भू.. संसृष्टः. वृक्षाणां अन्तरेभ्या विनिसृतः -वृक्षाना वय्येना भागभांथा महार आवतो. मनांसि हरति (५. तत्५.) असौ मनोहरः-मनने परीस तो.
. २०. अ-क्य : (हे) सौमित्रे, पम्पायाः दक्षिणे गिरिसानुनि परमशोभनां पुष्पितां कर्णिकारस्य यष्टिं पश्य ।
गिरिसानुनि-गिरेः सानु (५. तत्पु.)नु सप्तमी मे. प. न. तिनाशिम२ ३५२. परमशोभनां-भूम शोमती. कर्णिकारस्य यष्टिम्-४ रनु अनु वृक्ष (यष्टि=1351. ).
२१. अ-३५ : धातुभिः सुविभूषितः अयं शैलराजा वायुवेगविघट्टितम् विचित्र रेणुं सृजते।
__ धातुभिः-गेरु वा get Tu रंगना मनlor पार्थोथा. वायोः वेगेन विघट्टितम् (त. तत्पु.) वायुना गया थ्टी पडेदी.. विचित्रं-
२२०. रेणुं सजते-२०लेटीने छ। छ; लेटीन 833 छ. - २२. 4-१५ : पादपात् पादप, शैलात् शैलं, बनाद बनं गच्छन् नैकरसास्वादः अनिलः संमोदितः इव वाति ।

Page #149

૧૪૦
તે જ પાર હશે વાવ થરા સર (બ. વી.) જેને એક રસને આસ્વાદ મળ્યો નથી તે; જેણે અનેક પ્રકારના રસનો આસ્વાદ કર્યો છે તેવ. સંમોહિત-ખૂબ જ આનંદિત થયે હેય તેમ.
૨૩. અન્વયે : જે , હ્યા, પરં પુરૂંતિ જ रागमत्तः मधुकरः कुसुमेषु अवलीयते ।
-મીઠું, ગળ્યું, મધુર. રાખ મત્તા (4. તપુ.) રાગથી, આસક્તિથી મત્ત બને. અવર ગ. ૯નું કર્મ. વર્ત. કા. ૩ ૫. એ. વ. (કુસુમમાં) લીન થાય છે.
૨૪. અન્વયે : નિરી, જુના ૩૦ મજુદુષ: શત मधुकर पम्पासीरद्रुमेषु सहसा अन्यत्र गच्छति।
નિ+છી ગ. ૯, સં. ભૂ. 5. લીન બનીને. હત્ય- ગ. ૧, પરઐ. સં. ભૂ. ૭. ઊડીને મધુના દુષઃ (૦. તપુ.) -
પુસ્તુ-મધથી લોભાયેલે.મપુરા-ભમરે ઉwલીફુગુ-પંપા સરેવરના કાંઠાનાં વૃક્ષમાં. નરતિ-બીજે સ્થળે જાય છે.
२५. ५-५५ : पनसौगन्धिकधहं शिवं शोकविनाशनम् पम्पोपवनमारुतम् , (हे) लक्ष्मण धन्याः सेवन्ते।
પાનાં વિ (સુumજી રામ પ પ્રત્યય) પતિ (ઉપ. પુ.) કમળની સુગન્ધિનું વહન કરે છે તે. રોજ વિજાપાન-શોકને વિનાશ કરતા. પાયા પવનચ મહાપંપાનાં ઉપવનના પવનને
પિંપા સરોવર અધિક શમે છે.] ૧. હે સુમિત્રાપુત્ર (લક્ષ્મણ, વૈડૂર્યરત્ન સરખા નિર્મળ પાણીવાળું, વિકસેલાં પત્ર અને ઉત્પલ (એક જાતનું કમળ) વાળું, વિવિધ વથી શોભતું પંપા સરોવર શેભે છે.

Page #150

૧૪૧
૨. હે સુમિત્રાપુત્ર, સારા દેખાવવાળું પંપાનું વન તે જે જ્ય વૃક્ષે પર્વત સરખાં જાણે શિખરવાળાં હોય તેમ શોભે છે.
૩. આશ્ચર્યકારક વનેથી યુક્ત, બહુ પ્રકારનાં પુષ્પથી છવાયેલું, શીતળ પાણીવાળું, સુખકારક પંપા શેકથી પીડિત થયેલા એવા મને પણ સારું લાગે છે.
૪. કમળથી વળી ઢંકાયેલું અને ખૂબ જ સરસ દેખાવવાળું, સર્પ અને તોફાની હાથીઓ જેની પાસે ફરી રહ્યા છે તેવું, પ્રાણું. અને પંખીથી ભરપૂર (તે શોભે છે.)
૫. જાણે ગાલીચા પાથર્યા હોય તેવું, વૃક્ષોનાં વિવિધ પ્રકારનાં લેથી લીલું અને પીળું તેનું ઘાસનું મેદાન અધિક શેભે છે.
૬. બધી બાજુથી જેનાં અગ્રભાગે ઉપર ફૂલ આવ્યાં છે એવી લતાથી ઢંકાઈ ગયેલી અને ચારે બાજુએ પુષ્પના ભારથી સમૃદ્ધ એવી વની ટોચે શેભે છે.
૭. હે સુમિત્રાપુત્ર, જળ વરસાવતાં વાદળાંનાં રૂપે જેવાં, પુના વરસાદને વરસાવતાં, પુષ્પથી શોભતાં વનનાં રૂપને તું જે,
૮. અને રમ્ય એવી શિલાઓ ઉપર વિવિધ પ્રકારનાં વનવૃક્ષો. પવનના વેગથી હાલી પુષ્પ વડે પૃથ્વીને છાઈ દે છે.
૯. હે સુમિત્રાપુત્ર, પડેલાં, પડતાં અને વૃક્ષ ઉપર રહેલાં પુ. સાથે જાણે ચારે બાજુએ ખેલી રહ્યો છે તેને તું જે.
૧૦. વૃક્ષનાં ફૂલરૂપી લટ જેણે પ્રાપ્ત કરી છે તેવી વૃક્ષોની વિવિધ શાખાઓને આમતેમ હલાવતા પવનની પાછળ, સ્થાનમાંથી ચલિત થયેલા ભ્રમરો ગુંજારવ કરે છે.
૧૧. વૃક્ષોને જાણે નચાવતા, પર્વતની ગુફાઓમાંથી બહાર આવેલા પવન માટે ઉન્મત્ત કેયલના ધ્વનિથી જાણે (ગીત) ગવાય છે.

Page #151

૧૪ ૧૨. આ તે સુખકારક સ્પર્શવાળ, ચંદન જે શીતળ, પવિત્ર ગંધને લાવતે, થાકને દૂર કરનાર પવન વાય છે.
૧૩. વિવિધ સ્થળે નૃત્ય કરતા અને સ્ફટિકની જાળીઓ સમી પવનથી ઊંચી ઊડતી પોતાની પાંખે વડે આ મેરે શોભે છે.
૧૪. તરુણ સૂર્ય સરખાં સર્વ રીતે શુભ વાસને (ફેલાવતાં) કમળો પાણીમાં પ્રકાશે છે તે લક્ષ્મણ, તું જે.
૧૫. પાણીમાં તરણું સૂર્યની શોભાવાળાં અને ભ્રમરથી જેનાં પરાગતંતુઓને આઘાત થયું છે તેવાં કમળાથી ચારે બાજુથી છવાયેલું પપાસવર શેભે છે.
૧૬. વિચિત્ર પ્રદેશેવાળા વનના વિસ્તારવાળું અને હમેશાં ચકવાથી યુક્ત અને પાણીની ઇચ્છાવાળા હાથી અને મૃગેનાં ટેળાંવાળું પંપાસરોવર શોભે છે.
૧૭. હે લમણ, પવને જેનામાં વેગ મૂકયો છે એવાં જાંધી નિર્મળ પાણીમાં આઘાત પામતાં કમળ શોભે છે.
૧૮. કમળની પાંદડી સરખી વિશાળ જેની અખે છે, હમેશાં જેને કમળ પ્રિય છે એવી વિદેહપુત્રી સીતાને ન જોતા એવા મને જીવન ગમતું નથી.
૧૯. કમળના પરાગથી મિશ્ર, વૃક્ષો વચ્ચેની જગ્યામાંથી બહાર આવે, એ મનહર વાયુ સીતાના નિસાસા સરખે વાય છે. - ૨૦. હે સુમિત્રાપુત્ર, પંપાસરેવરના દક્ષિણ દિશાના પર્વતના શિખર ઉપર ફૂલ જેને આવેલાં છે એવા ખૂબ સુંદર કર્ણિકારના ઊભા વૃક્ષને તું જે.
૨૧. ધાતુથી ખૂબ જ વિભૂષિત બનેલ આ ગિરિરાજ વાયુના વેગથી છૂટી પડેલી વિવિધ પ્રકારના રંગવાળી રોટીને ઉડાડે છે.
૨૨. એક વૃક્ષથી બીજા વૃક્ષ, એક પર્વતથી બીજા પર્વત અને

Page #152

૧૪૩
એક વનથી ખીજા વને જંત, અને અનેક રસના આસ્વાદ જેણે લીધા છે એવા, જણે આનંદમાં લવાયેલા હાય તેમ પવન વાય છે. ૨૩. આ મીઠું છે, આ સ્વાદિષ્ટ છે, આ ખીલેલું છે—એમ કરીને વળી આસક્તિમાં મત્ત બનેલા ભ્રમર પુષ્પામાં લીન બની જાય છે. ૨૪. ધીન બનીને પા ઊંચે એકાએક ઊડીને મધથી લાભાયેલા તે ભ્રમર પપાના ક્રાંઠાનાં વ્રુક્ષા ઉપર જાય છે.
૨૫. ક્રમળની સુગંધીના સમૂહનું વહન ક્રતા, સુખકારક, શાકના વિનાશ કરતા, પ ંપાના ઉપવનના પવનને હું લક્ષ્મણ, ધન્ય મનુષ્યા સેવે છે. —રામાયણ : કિષ્કિંધાકાંડ ૨ સ ૧.
-સ્વાધ્યાય—
૧. નીચે જણાવેલાં રૂપા એળખાવે :
અવીનાં, વિતમ્, સુજ્ઞતામ્, ગામ્, અનુગીચત્તે, અવરીતે, સાથમાનાનિ, અજિતસિ
ૐ, નીચે જણાવેલા સમાસા છેડી બતાવા :
वैडूर्यविमलोदका, शुभदर्शनम्, शैलाभाः, शीतोदका, નીરુપવીત, નળા, હ્રદ્યુમોથા, દૂપા, ચનશીતલ ચવાણ, સમન્વીનિ, નૈ, સોરવામાં, વિમળે, મનોહર, પાપ, નૈલાસ્યા, મનોરમા, पद्मपत्रવિચાાક્ષીમ્, દિઃ, ચક્ષુષા: ૧
૩. ટુંક નોંધ લખા :
પા, રાાદુમ્, ૧૫૧, દિત્તેજ, વા ૪. નીચે જણાવેલ ફેરફાર કરીને વાકયો બનાવા :
,
१. मारुतश्चलितस्थानैः षट्पदैः अनुगीयते । ( પ્રયાગ બલા)

Page #153

२. अपश्यतो मे वैदेही जीवितं नामिरोचते।
( વાપરે) ૨. બી ઇન વિધિ g go
(પ્રયોગ બલ) ४. निःश्वास इव सीतायाः पाति षायुर्मनोहर।
(થા-સવા વાપર) છે. તે સિવાય માં પુસ્તક હો (સુધારો) ૫. નીચે જણાવેલાં રૂપે લખે :
૧. દ્વિતીયા બ. વ. કન, તિ, રાહુ, ક. ૨. પછી બ. વ. ર (મું), શિર, આg, જિ (સ્ત્રી). ૩. આજ્ઞાર્થ ૨૫. એ. વ. મુષ, માં, ક+રથા, આમ ૪. સં. ભૂ.ક. રફ , અવ+જ્ઞ, અનુ .
પ. પક્ષ ભૂ. કા. ૩૫. એ. વ. નમ્, , ૫, . ૬. નીચેનામાં સંસ્કૃત સમાંતર રૂપ આપે :
આ અઠવાડિયામાં બે વાર, ઓગણત્રીસ છોકર, સૌથી લાંબી નદી, સૌથી સારો છોકરે.
वयं पश्चाधिकं शतम् । [અમે એશે અને પાંચ છીએ.].
પ્રાસ્તવિક: આ પાઠમહાભારતના વનપર્વમાંથી ધષિયાત્રાપર્વમાંથી લેવામાં આવેલ છે. ચિત્રસેન નામે ગંધર્વરાજે દુર્યોધનને હરાવીને પકડી લીધે. એટલે તેના અમાત્ય યુધિષ્ઠિર પાસે કગરવા આવ્યા અને દુર્યોધનને છોડાવવા માટે કહેવા લાગ્યા. ભીમસેને તે તેમને સુણાવી દીધું કે સારું

Page #154

થયું કે પાંડવે જે કાર્ય કરવા માગતા હતા તે તેમના પરાક્ષ મિત્ર ચિત્રસેને કરી દીધું. પરંતુ ભીમસેનના આ શબ્દો યુધિષ્ઠિરને રમ્યા નહિ. એમણે જણાવ્યું કે દુર્યોધન અને કૌર તેમના કુળના જ છે. કુળમાં ભાઈભાંડુઓને અંદરને કજિયો હેાય; છતાં પણ બહારના શત્રુનું આક્રમણ થાય ત્યારે એ કજિયો ધ્યાનમાં ન રાખી, ભેગા થઈને શત્રનો સામને કર જોઈએએ સાચો ધર્મ છે. આ રીતે “સે કૌરવો અને પાંચ પાંડવો એમ એકસો ને પાંચ અમે છીએ –એમ યુધિષ્ઠિર જણાવે છે. અને ચિત્રસેન પાસેથી દુર્યોધનને છોડાવવા પાંડવોને સજ્જ થવા જણાવે છે. અર્જુન આગળ આવે છે અને ગંધ સાથે યુદ્ધ કરે છે, ચિત્રસેનની ગદા ભાંગી જતાં અને ગંધને યુદ્ધમાં હણાતા જોઈને, ચિત્રસેન અર્જુનને કહે છે: “હું તમારે યુદ્ધમાં મિત્ર છું.' અર્જુન પછીથી ચિત્રસેન પાસેથી દુર્યોધનને છોડાવે છે અને પોતે પકડેલા ગંધને તે છોડી દે છે. યુધિષ્ઠિરને સંતોષ થાય છે કે દુર્યોધનને છોડાવવાથી પિતાના કુલનું રક્ષણ થયું અને દુર્યોધનને જણાવે છે કે “ભાઈ, તું આવું સાહસ ફરી કરીશ નહિ; કારણ કે સાહસના કરનારાઓ કદી સુખ મેળવતા નથી.”
૨. અન્વય ઃ () માન, વળે માથે લૈ અરે, धार्तराष्ट्रस्य पश्यतः, सर्वा चमूः संप्राद्रवत् ।
મદાંચ કા (ક.) સંશોધકહે મહારાજ માતા જ ર (બ. વી.) માથા–જેને રથ મોટો છે તે. નું કર્મ. ભૂત કૃ અન્ન નું સપ્તમી એ. વ. પુ. મજે-ભાગી ગયો, નાસી ગયે (સતિ સપ્તમીને પ્રયોગ). ધૃતરાય અપર્ચ પુખ પાર્તિા સરા-ધૂતરાષ્ટ્રના પુત્ર દુર્યોધનના જેવા (ઉતકરા નું વર્ત. કૃ થતુ નું ષષ્ઠી એ. વ. પું.) છતાં (અનાદરાશે ષષ્ઠીને પ્રયોગ). તf sqસમસ્ત સેના. સંદ્રિય-રંજ ગ ૧, પરસ્મ. હ્યસ્તન ભુ. કા. ૩ પુ. એ. વ. નાસી ગઈ
૧૦

Page #155

२. मन्वय : ताम् गंधर्वाणां महाचम आपतन्ती संप्रेक्ष्य, (हे) अरिंदम, सः महता शरवर्षेण अभ्यवर्षत् ।
महती चमूः (म.) तां महाचमूम्-मोटी सेनाने. आपतम्तीम्-आ+पत् नु वत. आपतत् नु स्त्री. ताया मे. 4. हुमो ४२१॥ यावती. संप्रेक्ष्य-सम्++ईश न. 1, सामने.र्नु स. भू. न. अरिं दाम्यति (७५. तत्५. अतु५) संबोधनेअरिंदम-शाने भूमा दाना२. (ममेयने उद्देशाने वैशंपायन ४ . ) महता शरवर्षेण-माना मारे १२साह. अभ्यवर्षत्अभि+वृष । 1, ५२२भै. स्वस्त. भू. ३ ५. स. प. वरसाव्य..
३. 4-१५ : तु शरवर्षे अचिन्त्य, दुर्योधनं जिघांसन्तः गन्धर्वाः समन्तात् तस्य तं रथं पर्यवारयन् । । शराणां वर्षम् (५. तत्पु.) राना १२साहने. अचिन्त्य(मार्ष) अचिन्तयित्वा-विया (वना. जिघांसन्तः-इन् -
श' या५६ जिघांसतिद्वतं. जिघांसत्तुं प्रयमा पु.. ५. भारी नाभवानी २७ २ता. समन्तात-न्यारे मासे. परिस 1. १०, ५२२भै. यस्तन भू. ३ पु. ५. १. पर्यवारयन्-धेरी वन्या
४. ५-१५ : विस्थं भुवि पतितं दुर्योधनं अथ महाबाहुः चित्रसेनः अभिद्रुत्य जीवप्राहम् अग्रहीत्।
विगतः रथः यस्य (दि. ५. श्री.) तम-विरथम्मता २५ vil यो छ तेवा. भुवि पतितम्-भूमि ५२ ५४वा. अथ-पथी. महान्तौ वाहू यस्य सः (म. बी.) महाबाहुःविशण मुलवाणा. अभिद्रुत्य-अभिद्रु १. १, ५२२भै.नु सं. सू. १. ने. जीवग्राहम्-जी गृहीत्वा (णमुल ३५ : सं. भू त ) शुमे Apte's Guide $ 167 (a): With the words समल, मकृत, जीव the roots हन् , कृ and प्र are respecti

Page #156

૧૪૭
vely used in a Cognate sense. जीवग्राहम् अग्रहीत्अग्रहीत् ग्रहू . ८, परस्मै. अद्यतन लू.
लवतो पडी साधो ४. उ यु. भे. व.
५. ( अमात्यो मोल्या ) : अन्वय : महाबाहो, प्रियदर्शी महाबलः धार्तराष्ट्रः राजा गन्धर्वैः ह्रियते । (हे) पार्थाः, तम् अनुधावत ।
महाबाहो - भदान माहुवाणा ( जनमेजय ). प्रियदर्शीप्रियः दर्शः ( उर्भ + छन् प्रत्यय ); प्रियदर्शी - भेनी दृष्टि पधाय उपर भाषाणु छे; योतानां भासो उपर भाठी नर शमनाश. महत् बलं यस्य सः (०५. श्री. ) महाबल:- भूम शक्तिवाना हियते - ड. 1. १ परस्मै शि वर्त. अ. 3 यु. मे. व. राय हे पार्थाः - डे भृथाना पुत्रा-पांडवो. अनु + धाव् . १, परस्मै. आज्ञार्थ २ यु. 14. अनुधावत -होडे.
६. अन्वय : इति राजगृद्धिनः क्रोशन्तः आर्ताः दीनाः सर्वे दुर्योधनामात्याः युधिष्ठिरं ततः उपागमन् ।
राजगृद्धिनः- राज्ञः गृद्धम् (+इन्): राजगृद्धिन् नुं प्रथमा ५. व. पुं. राज्मनो सोल रामता. क्रोशन्तः - कुश् ग. १, परस्मै. ad. § 4441 44. 9. y'. Hûl usal. graf:-§:40. Aar:गरी. दुर्योधनस्य अमात्याः (ष तत्पु० ) हुयेधिनना अमात्य. उप+गम्नुं अद्य. भू. ३ ५. अ. १. उपागमन्-पासे गया.
७. अन्वयः तथा तान् व्यथितान् दीनान, युधिष्ठिरम् भिक्षमाणान् वृद्धान् दुर्योधनामात्यान् भीमसेनः अभ्यभाषत ।
"
व्यथ् ग. १, परस्मै. उभ. . . व्यथितनुं द्वितीया. पं. व. ५. व्यथितान्- हु: मी. दीनान् -हीन भनेला. भिक्षमाणान् -भिक्ष ग. १, ग्मात्मने. वर्त. 1⁄2 युं. द्वितीया . वली भागता; भिक्षू धातु मे धर्भ से छे. युधि स्थिरम् ( अनु सभी तत्पु.) युधि

Page #157

૧૪૮
રિ-યુધિષ્ઠિર પાસે. અભ્યમાષત-અસિમ ગ. ૧, આત્મને. હ્યસ્ત. ભૂ. ૩ પુ. બ. વ. બોલ્ય.
૮. (ભીમસેન બેલે છે): અન્વય મતા પ્રવન गजवाजिभिः सन्नह्य अस्माभिः यद् अनुष्ठेयं तद् गन्धर्वैः મgછતા * મતા કથનૈન-મેટા પ્રયત્નથી; જે વારિખિa (ઇતરેતર કંઠ) હાથીઓ અને ઘડાઓથી. રહ્ય-ગ. ૪, ઉભયનું સં. ભૂ. કુ. સજજ થઈને. અનુચ-અનુકશાનું વિધ્યર્થ કૃ કરવું જોઈએ. ગુણિતમ્ કર્યું છે–અનુ+થાનું કર્મ. ભૂ. }
૧. અન્વય અન્યથા વર્તમાનાનાં ( વા ) થઈ અન્યથા જ્ઞાતા છુ તાવ દુર્ઘવિન ટુતિના
અન્યથા વર્તમાનાના (જવાળા)-જુદી જ રીતે રહેતા (વર્તમાનાનાં) કૌરવોન; કૌરવો અભિમાનમાં એમ જ માનીને રહેતા કે પિતે કેઈથી જિતાય એવા નથી. અર્થ અર્થ-આ હેતુ; આ રાજકીય હેતુ. અન્યથા જ્ઞાતા-જુદી જ રીતને થયે છે; અવળો પડી ગયે છે. ગંધને યુદ્ધમાં જીતવા રણે ચઢયા અને તેઓ હારી ગયા અને દુર્યોધન પકડાઈ ગયો. કૌરવ કરતા હતા કાંઈક, અને તેનું પરિણામ કાંઈક બીજું જ આવ્યું. દુર્ઘતવિના-દુઈ સૂતં સ્થિતિ ઉપ. તત્યુ)
-તારા-ખરાબ ચૂત ખેલનારા. શા-નાર પું. ષષ્ઠી એ. વ. રાજા (દુર્યોધન)નું ટુતિન્દુમતિમ સુમતિખરાબ મંત્રણાનું જ પરિણામ છે.
૨૦. અન્વયઃ વિધા ગ્રા 7 પુખાન અતિ, (૪) अस्मत्प्रिये स्थितः येन आसीनानां अस्माकं सुखावहः भारः
વિદ્યાસભાગે; સારે નસીબે, જુઓ ઉપયોગ માટે, Apte's Guide 6 280. gr-j-પું. પ્રથમા એ. વ. માણસ. અમી

Page #158

१४८
प्रिये (५. त.) अभा२। प्रियमी. आसीनानां-आसू ग. २, सामने.
. . १० म. प. पु. मेा . सुखं वहति (७५. त.) मुखावहः-सुमने साना; रे ४२९१ याथी सु५ मावे तेवो. हृतःહરી લીધા છે.
११. मन्यय : शीतवातातपसहान् , तपसा कर्शितान् विषमस्थान् च एव (अस्मान् ) समस्थः दुर्मतिः द्रष्टुं इच्छिति।
शीतं च वातः च आतपश्च (६६); तान् सहते असो (७५. तत्पु.) तान्-४१, ५वन भने तापने सन २ता. कर्शितान -दूमा ५४ी गयेदा. कृश ग. ४, ५२२भै. नु प्रे२४. भ. . . . ६तीया . 4. विषमे तिष्ठति (३५. तत्पु.) तान्-विषमस्थान -भराम स्थितिमा २९सा. समे तिष्ठति (B५. तत्पु.) समस्थ:सभी स्थितिमा २९यो; सुभी स्थितिमा २डयो. दुर्मतिः-दुष्टा मितिः यस्य सः (म. श्री.) नी दुष्ट भति छ तेवो ते.
દુર્યોધન પતે સુખમાં રહી અમને હમેશાં દુ:ખમાં રહેલા જેવા treal cai.
१२. २५-१५ : अधर्माचरिणः कौरव्यस्य तस्य दुरात्मनः शीलं ये अनुवर्तन्ति ते पराभवं पश्यन्ति ।
अधर्माचरिणः-अनु माय२९५ ४२ता. कौरव्यस्य-३२ शाना शमा उत्पन्न थये ते दुर्योधनना. शीलम्-मायारने मनुवर्तन्ति (मा.)-अनुवर्तन्ते-मनुसरे छ. पराभवं-५२न्य, भानहानि. . १३. (युधिष्ठर मोट्या) : अ-३५ : एवं अपस्वरं ब्रुवाणं कौन्तेयं
मीमसेन राजा अभ्यभाषत- । 'परुषस्य अयं न कालः' इति । - अपगतः स्वरः यस्मिन् कर्मणि यथा स्यात् तथा (अव्ययी) काटे 42या; त२७।८। २१२था. ब्रुवाणम्-ब्रू . २, सामने. वत.

Page #159

૧૫૦ त द्वितीया से. व. पु. मोता. राजा अभ्यभाषत-२०॥ युधि७४२ मोट्या. परुषस्य-२ (वयनना).
१४. म-क्य : (हे) तात, अस्मान् अभिगतान भयान्ि शरणैषिणः विषम प्राप्तान कौरवान ईदृशं त्वं कथं ब्रूयाः।
भयेन आर्तान् (त. तत्पु.) भयान्-िभयथा पाडा पामेला; . विषमं प्राप्तान (६. तत्पु.) २५ अवरथाने पामेशा ध्या:-ब्रू 1. २, ५२२भै. विध्यर्थ २ ५. मे. 4. तुं मोले. .
१५. स-क्य : ज्ञातीनां भेदाः कलहाः च (हे) वृकोदर, भवन्ति । च वैराणि प्रसक्तानि । कुलधर्मः न नश्यति।
शातीनाम्-सामाना. वृकोदरः- नामनो मामि नाम छ ते लाभ. प्रसक्तानि-प्रसिजूनु भ. भू.. प्रसक्तनु न. प. प. प्रथमा, माय छे.
१६. अ-पय : तु यदा ज्ञातीनां कश्चित् बाह्यः कुलं प्रार्थयते, (तदा) बाह्येन तत् अभिप्रधर्षणं सन्तः न मर्षयन्ति ।
ज्ञातीनां कश्चित् वाह्यः-सवासांभाभानी / महानी. कुलं प्रार्थयते-गनी ५४४१२ रे, प्र+अर्थ १. १०, आत्मने. वत. 3 . ये. 4. अभिप्रधर्षणं- भा. मर्षयन्ति-मृष् .. १०, ५२२भै. वत. 3 ५. प. प. सहन ४२ता नथी.
१७. म-पय : (हे) प्रभो, बलात् गन्धर्वेण दुर्योधनस्य ग्रहणात् (च) स्त्रीणां बाह्याभिमर्शात् नः कुलं हतं भवति।
बलात्-मसारे. बायैः अभिमर्शात् (g. d.) बाह्याभिमर्शात-महाना माणसाना साभाथी. नः कुलं हतं भवतिઆપણું કુલ હણાય છે.
१८. सन्वय : शरणं प्रपन्नानां, च कुलस्य त्राणार्थ, है नरव्याघ्राः उत्तिष्ठध्वम् , सजीभवत, मा चिरम् ।

Page #160

૧૫૧
ચરાં પ્રપન્નાનાં શરણે આવેલા (કૌરવાના). પ્રાળાર્થમ-રક્ષણને માટે. નર્: ચાપ્રશ્ન ( કં. ) તે સં. બહુ. નર્વ્યાઘ્રાઃ–વાધ જેવા શીર હે ના. ઉત્તજીવમ્--તથા ગ. ૧, આત્મને. આનાથ ૨ પુ. એ. વ. ઊભા થાવ. લખ઼ીમવત–લગ્નનું થ્વિ રૂપ લગ્નમતિનું આજ્ઞા ૨ પુ. બ. વ. સજ્જ બને. મા વિમ્-વખત ગુમાવશે નહિ; જલદી કરે.
૨૧. અન્વય : હૈ નવ્યાઘ્રા:, અર્જુન, ચૌ, શ્રીપત્તजितः त्वम्, हियमाणं सुयोधनं मोक्षयध्वम् ।
ચૌ–એ. માદ્રીના જોડકા પુત્રા સદેવ અને નકુલ. વીરે અપાનિત:-વીરાથી જેને પરાજય થયા નથી એવે (તુ), દ્રિયમા ં– હૈં ગ. ૧, પરમ્મે.નું ક. વ. રૃ. પું, દ્વિતીયા એ. વ. હરાઇ જતા. મોક્ષવશ્વમ્-તમે છેડાવા; મોક્ષ ઉપરથી નામધાતુ મોક્ષત્તિનુ આના ૨ પુ. બ. વ.
૨૦૦ અન્વય : ચ: શ્રિંર્ રાજ્ઞન્ય: વ (રિત), - जार्थे इह आगतं परं शक्त्या अभिरक्षेत; वृकोदर, किं पुनः त्वम् (ન અમિÈ: )}
રાજ્ઞન્યઃ-ક્ષત્રિય. અમિરક્ષેત્ત-મિ+રહ્યૂ ગ. ૧, પરમૈં, વિધ્યર્થ ૩. પુ. એ. વ. (આર્ષ)-મિક્ષેત્-રક્ષણ કરે. પુન: વમ-તા પછી તું શા માટે રક્ષણ ન કરે? તેા તારી તા વાત જ શી?
૨૧. અન્વય : (દે) મમ, થથા જ્ઞાના પવ તુ સુયોધન ઓણમેચા:, તથા, (દે) હુમન, સ્વ સર્વે ઉપાયે ચથા:। માક્ષવૈયા-તુ છેાડાવજે; રાજ્યનીતિના જાણનારા ચાર છુપાયો જણાવે છે: સામન્, થાન, મેટ્ અને ટૂંક. સામન્-શાંતિપૂર્વક સમજાવીને વિરોધનું સમાધાન કરવું; જ્ઞાન–એને યેાગ્ય લાલચ હાય, તે પૂરી કરવા કાંઇક આપવુ; મેટ્-એના જ મળતિયાઓમાં ફાટફ્રૂટ કરાવવી; સુંદ—આક્રમણ કરીને શિક્ષા કરવી, મોયેથા-તુ છેાડાવજે.

Page #161

૧૫ર
मोष ग. १०, अय.नु भात्मने. विध्यर्थ २ ५. मे. ५. यतेथा:तुं यल ४२०; यत् १. १, सामने. विध्य २ ५. से. ५. सवर उपायैः-
मायोथी.
२२. म-३५ : यदि असौ गंधर्षराट् साना न प्रति पधेत, मृदुना पराक्रमेण सुयोधनं मोक्षयेथाः।
मृदुना पराक्रमेण-६॥ ५२मथा; मेट३ तेने तना સેનાને બહુ ઈજા થાય નહિ અને ગંધર્વરાજને તાબે થવાની ફરજ પડે. એવા હલકા પરાક્રમથી.
२३. अ-१५ : अथ (हे) भीम, मृदुयुद्धेन यदि असो कौरवान् न मुञ्चत् , (तर्हि) सर्वैः उपायैः परिपन्थिनः निगृह्य से विमोच्याः।
मुञ्चत्-मुच् । ६ विध्य. 3 . 2. 4. छ।3. परिपन्थिन:अनुमो. निगृह्य-नि+ग्रह 1. ८ नुस.भू.. ५४ीन. विमोच्या:विमुच्नु प्रे२४ विध्य प्रथमा ५. प. पु.छ।७५ मे..
- २४. अन्य : (वैशयायन मोट्या) : अजातशत्रोः तद् वचन श्रुत्वा धनंजयःतु गुरोः वाक्यं कौरवाणां विगोक्षणं प्रतिजले।
न जातः शत्रुः यस्य तस्य (५. श्री.) अजातशत्रोःई शत्रु यथे। नया मे ॥ युधिष्ठिरनु: धनंजयः-धनं जयति (अशु३. ७५. तत्पु.) धनंजयः-मन गुरोः वाक्य-वासनु वयन. विमोक्षणम्-छावा माटे. प्रतिजज्ञे-प्रति+क्षा 1. ८, मात्मने. पक्ष सू. 3 2. . प्रतिज्ञा ४२. .
२५. (अर्जुन साक्ष्यो) : १-१५ : यदि गंधर्वाः धृतराष्ट्रवान् । लाना न मोक्ष्यन्ति, (तदि) अय गंधर्थराजस्य भूमिः शोणित पास्यति ।
धृतराष्ट्रात जायन्ते (3५. d.) तान् । धृतराष्ट्रजान्-पृत

Page #162

૧૫૩
राष्ट्रथा उत्पन्न थये. मोक्ष्यन्ति-मुच्र्नु सामान्य भविष्य ३ ५. प. प. छ।ऽश; शोणितं-दोडी. पास्यति-पा 1. पर्नु सामान्य वि. १ ५. मे. ५. पाश.
२६. (वैशपायन माया) : १-: युधिष्ठिरववः श्रुत्वा भीमसेनपुरोगमाः सर्वे नरर्षभाः प्रहृष्टवदनाः समुत्तस्थुः ।
युधिष्ठिरस्य वचः (५. त. ) युधि ४नु वयन. पुरः गच्छति (७५. त.) पुगेगमः भीमसेनः पुरोगमः येषां ते (म. प्रो.) भीमसेन से नमानी सा छे ते. नराः ऋषमाः इव (भ.) नरर्षभाः-उत्तम पुरुषो. प्रहधानि घदनानि येषां ते (म. प्र.) प्रष्टवदना:-मन भुम मानहित मन्या छ. समुत्तस्थुः-साथ। मा प्या; सम्+उत्+स्था 1. १र्नु परेराक्ष भू. 3 पु. म. प.
२७-२८ : ज्वलिताः पावकाः इव पाण्डवाः प्रत्यदृश्यन्त । (ते) नरशार्दूलाः जवनैः हयः संयुक्तान् , साधु संपनान् तान् रथान् आस्थाय ततः शीघ्रं एवं ययुः। ततः कौरवसैन्यानां महास्वनः प्रादुरासीत् ।।
ज्वलिताः पावकाः इव-सो मनि टेवा; ज्वलू नु म. भू.. ज्वलित; पावयन्ति इति पावकाः के पवित्र रे छते पावर; मनि. प्रति दृशुर्नु भ. यस्ता भू. 3. 1. 4. 'प्रत्यदृश्यन्त-हेमा माय. नराः शार्दूलाः इत्र (म) यु. वाय
वा ५७६२ नरे।. जवनैः हयैः युक्तान् ॥ य था sal. साधु संपन्नान् -सारी रात सामने. आस्याय-आ +स्था स. सू. . यही1. ततः-य.था; ययुः-या . २, ५२२भै.
शक्ष भू. 3. पु. ५. व. याची नीया. महास्वनः-माटो पनि. प्रादुरासीत्-प्रादुस+असू . २ नु यस्ता भू. पु. मे. प. -વ્યક્ત થયો.
२९. (मर्नु ने गवान यु) : १-३५ : रणे (स.) खवान्

Page #163

૧૫૪
सान्वपूर्वम इदं वाक्यं उवाच - " मे भ्रातरं राजानं सुयोधनं विसर्जयत ।
खचरान् खं चरति ( ५ तत्यु ) तान् खाभशमां गमन ईश्ता ते गंधर्व अत्ये. सान्त्वं पच पूर्व यस्य तद् - ( ५. श्री. ) संभलवट पेन भेमा पटेला छे शेवु उपाय - वच् नुं परोक्ष भू.. हैं. उ यु. मे व. पोल्यो वि + सृजनुं प्रेरड यज्ञार्थ २ यु. ५. १. विसर्जयत तभे छोडी भू। राजानम- राजन् यु. द्वितीया ये व राज्य.
३०. अन्वयः गन्धर्वाः, यदा साम्य धृतराष्ट्रजान् न मुञ्चध्वं (a) (अहं) स्वयं एव विक्रम्य सुयोधनम् मोक्षयिष्यामि ।
मुञ्चध्वम्-मुच्नुं यज्ञार्थ २ . व आत्मने. (आप) छोडी हो; ( विध्यर्थना अर्थभां ). स्वयमेव - ते ०४. विक्रम्य - वि. क्र.मनु ं स ं. सृ. है. पशुम्भ उरीने; मोक्षयिष्यामि-मोक्षू . १० नुं. प्रेरड सामान्य भविष्य १ यु. व छोडावी.
३१. अन्वय : एवं उक्त्वा ततः पार्थः सव्यसाची धनंजयः खचरान् निशितान् बाणान् खचरान् प्रति ससर्ज ।
सव्येन (हस्तेन) सखते (धनुः) असौ -डामा हाथथी धनुष्यने ने यदावी राडे छे ते; अर्जुन सव्यसायी बतो. खे चरती ( ७५.. dcy. ) AIF-KaHi Asd'. fafoara-dey. aaf-zag भरे।क्ष लु. डा. 3 ५. . व छायां खचरान् प्रति- आमशगाभी (गंधर्वो) अत्ये.
३२. अन्वय : तथा एव शरवर्षेण ते बलोत्कटाः गंधर्वाः पाण्डवान् अभ्यवर्तन्त । च पाण्डवाः दिवौकसः (अभ्यवर्तन्त ) ।
cell HEIGHT MÅHL. STITT
aða 3:21: (2. dky.) बर्तन्त-अभि+वृत्नुं ह्यतन . 3 कसः - द्यौः एव अकः येषां ते (
.
. व. साभे थया. दिवौ - . . ) खाश सेन नेनुं
IN

Page #164

૧૫૫
નિવાસસ્થાન છે એવા ગંધ.
३३. 4-4य : (हे) भारत, ततः परस्विनां गंधर्वाणां च भीमवेगानां पाण्डवानां सुतुमुलं युद्धं बभूव ।।
भारत-डे सरतमा उत्पन्न थये। जनमेय. तरस्विम्sी. भीमवेगानां-भीमः वेगः येषां तेषाम् (म. पी.) लय ४२ वेग तो छ तेवा. सुतुमुलम्-५०१ सय ४२. बभूव-भूर्नु परे। भू. 3 ५. स. प. च्यु.
३४. अन्य : (हे) भारत, कुन्तीपुत्रेण त्रासिवान् गंधर्वान् दृष्ट्वा चित्रसेनः गदां गृह्य सव्यसाचिनम् आद्रवत् ।
त्रासितान-त्रस्नु प्रे२४. भ. भू.. पु. द्वितीया .. त्रास पामेला. गृह्य (आप) = गृहीत्वा-ग्रह स. भू.. सईन. बाद्रवत्-आ + द्रनु त्यस्तन भू. ४. 3 ५. स. १. यो.
. ३५. मन्वय : तूर्ण अभिपततः गदाहस्तस्य तस्य . सर्वायसी गदां संयुगे पार्थः शरैः सप्तधा चिच्छेद ।
__तूर्ण-४७५था. अभिपतता-अभि+पत्नु पत. १. ५०४ी. से. प. पु. हुमत ४२ता. गदा हस्ते यस्य तस्य (म.पी.) गदाहस्तस्य -ना हाथमा छेतेवा. सर्वायसीम-अयसू सादु ५२थी आयसा, (al) आयसी विशेष-भाभीय लोढानी (हान). संयुगे-युभा. सप्तधा चिच्छेद-सात मागभी छही नाभी (चिच्छेद-छिन्नु परोक्ष भू. ४.. .व.)
३६. स-३५ : महात्मना अर्जुनेन तैः अस्त्रैः वध्यमानः सः चित्रसेनः तदा उवाच-'युधि (त्वं) मां सखायं विद्धि ।'
महान् आत्मा यस्य तेन महात्मना (म. पी.) ना मात्मा भखान छ । ( अ ) 43. अस्त्रैः वध्यमान:-मस्था seut. युधि-युधमा. सखायं-सखि ५. दितीया से. . मित्र विद्धि-विद १. २, ५२२. माज्ञार्थ २ ५. स. प. !.

Page #165

૧૫૬
૩૭. (પછી અર્જુને કહ્યું) અન્વય : (દે) વિઝન, મન चेत् प्रियं इच्छसि अस्माकं भ्राता सुयोधनः धर्मराजस्य संदेशात उत्सृज्यताम्।
રવજે; વાકષના આરંભમાં વપરાતું નથી. અરના ત્રાતિ -અમારા ભાઈ. રૂક્યતા-કરનું કર્મ. આજ્ઞાર્થ ૩ પુ. એ. વ. છેડી દે.
૩૮. (ચિત્રસેને કહ્યું) અન્વયે નિત્યવંતુ ગચંપો વિરોણા અનિતા (ધનંજય, શણાયા ધર્મના સ્ટા(ત્તિ)
નિત્યgy –હમેશાં સતિષમાં રહેલે; પાપી કૃત્યોથી રાજ્ય મેળવીને કોઈ પણ વિદને તેને આવતાં નથી એટલે હમેશાં તે સંતોષી અને સુખી રહે છે. તેને આવા વિક્તની જરૂર હતી. વિનોક્ષ ન : -અતિ-છૂટા થવાને તે યોગ્ય નથી. કઢથા (= વિકઈદવા) કસ્ટ jનું એ. વ. છેતરનાર, ફસાવનાર,
૩૨. અન્વય : ફુલપુરા ધર્મજાગર યુધિgિઃ સચ શિકર્ષિતં જ્ઞાનાતિ() થુવા થશા (તથા) શુe
રિજીવિતમૂ-નું ઇચ્છાદક ક્રિયાપદ ઉત્તરીતિનું કર્મ. ૧. કુ. નપું. દ્વિતીયા એ. વ. કરવાની ઇચ્છાને કાતિજાણતા નથી. શા ગ. ૯, પરઐ. વર્ત. ૩ પુ. એ. વ. કાતિ . - ગ. ૮ પરમૈ આજ્ઞાથે ૨ પુ. એ. વ. તું કર.
૪૦. (વૈશંપાયન બોલ્યા): અન્વયે તાતા ધરાવતા stતાગુ તાર વન મોસયામાણ જ વરરાજા
મોક્ષમાર-ક્સ ગ. ૧૦નું આમન્ત પક્ષ ભૂ. કા. ૩ પુ. એ. વ. છોડાવ્યા. કારણ-કનું પક્ષ ભૂ. ૩ પુ એ. વ. પ્રશંસા કરી.

Page #166

૧૫૭
કરે. અન્વયઃ () રાત, મ ણે મન પર कृतः। अस्य दुरात्मनः मोक्षणे मे कुलं न परिभूतम् ।
શક્ષો-છોડવામાં. મૂિત-પરાભવ થયે નથી. રિપૂર્ણ કર્મ. ભૂ.કૃ. ભૂિત.
કર. અન્વય ઃ તાઃ સ્ત્રામિ હિતર શિકિત યુ दुर्योधनं तदा प्रणयात् इदं वचनं अववीत् ।
ગ્રામ રહિત-ભાઈઓ સહિત. મુરા-કુનું કર્મ ભૂ. ક. ૫. દ્વિતીયા એ. વ. છૂટેલા. પ્રથા -પ્રેમથી. અકલો-ગ. ૨, પરભૈ. હ્યસ્તન ભ. ૩ પુ. એ. વ. બેલ્યા.
રૂ. (યુધિષ્ઠિર બેલ્યા): અન્વયઃ તાત, દશ વાલે પવિત્ર પુનઃ મા
દિ, સહિરાત, (૨) भारत, सुखं न पधन्ति ।
ના વાપી–સાથે આવવાને લીધે અને લેપ થયું છે અને તેને આજ્ઞાર્થને અર્થ મળે છે. સવાલ-. ગ. ૮ અઘ. ભૂ. ૨ પુ. એ. વ. તું મા કર. તારા –સાહસના કરનારાઓ.
તિ-ધુ ગ. ૫, પરમૈ. (આર્ષ) વર્ત. કા. ૩ પુ. બ. વ. વધારવું, ઉત્પન્ન કરવું, સમૃદ્ધ કરવું.
[ અમે એક સે અને પાંચ છીએ ] વૈશંપાયન બેલ્યા :
૧. હે મહારાજ, મહારથી કર્ણ ગંધથી ભાગ્યો ત્યારે ધૃતરાષ્ટ્રપુત્ર (દુર્યોધન)ના જેવા છતાંય સમસ્ત સેના નાસી જવા લાગી. . ૨. ગંધર્વોની તે મેટી સેનાને હુમલો કરવા આવતી જોઈને, હે શત્રુઓનું દમન કરનાર રાજા, મેટ શરે વરસાદ તે (દુર્યોધને

Page #167

૧૫૮ તેના ઉપર વરસાવ્યો.
૩. પણ શરના વરસાદનો વિચાર કર્યા વિના, દુર્યોધનને હણવાની ઈચ્છા કરતા તે ગંધર્વો ચારે તરફથી તેના તે રથને ઘેરી વળ્યા.
૪. રથ વિનાના અને ભૂમિ ઉપર પડેલા તે દુર્યોધનને પછીથી મહાન બાહુવાળા ચિત્રસેને દોડીને જીવતો પકડી લીધો. અમાત્ય બેલ્યા :
પહે મહાબાહ, જેની દષ્ટિ બધાય ઉપર મીઠી છે એવા, મહાબળવાળા, ધૃતરાષ્ટ્રના પુત્ર રાજા (દુર્યોધનને) કરી જાય છે. હે પાર્થે, તેની પાછળ દોડો.
૬. એ પ્રમાણે રાજાને મેળવવાના લેભવાળા, ચીસો પાડતા, દુઃખી, દીન તે બધા દુર્યોધનના અમાત્ય યુધિષ્ઠિર પાસે પછીથી ગયા.
છે. તે પ્રમાણે દુઃખી, દીન, યુધિષ્ટિર પાસે ભીખ માગતા તે વૃદ્ધ દુર્યોધનના અમાત્ય પ્રત્યે ભીમસેન બોલ્યો : -ભીમસેને કહ્યું:
૮. મેટે પ્રયત્નથી હાથી-ઘડાથી સજજ થઈને અમારે જે કરવું જોઈએ તે ગંધએ કર્યું છે.
. બીજી જ રીતે રહેતા એવા (તે કૌરવોને) આ હેતુ અવળો જ થયો છે; આ તે જુગાર રમતા રાજા દુર્યોધનને આ ખોટી મંત્રીસલાહ મળી છે.
૧૦. સારા નસીબે આ જગતમાં કોઈક માણસ છે જે અમારા પ્રિયમાં રહ્યો છે, જેણે બેસી રહેતા એવા અમારો સુખપૂર્વક વહી શકાય એવો ભાર હરી લીધો છે.
૧૧. ઠંડી, પવન, તાપને સહન કરતા અને તપને લીધે દુર્બળ બની ગયેલા, વિષમ સ્થિતિમાં રહેતા એવા અમને સરખી સ્થિતિમાં રહેલો એ દુષ્ટ બુદ્ધિવાળ જેવા ઇચ્છે છે.

Page #168

૧૫,
૧૨. અધર્મનું આચરણ કરતા, કુરુવંશમાં ઉત્પન્ન થયેલા તે દુરાત્માના આચરણને જે અનુસરે છે તે પરાભવને જ જુએ છે. યુધિષ્ઠિર બોલ્યા
૧૩. આ પ્રમાણે ફાટેલા ઘાંટે બોલતા, કુંતીપુત્ર ભીમસેન પ્રત્યે રાજ (યુધિકિર) બોલ્યાઃ કોર વચનને આ સમય નથી."
૧૪. હે પ્રિયાબંધુ. આપણું સામે આવેલા, ભાવથી દુઃખી બનેલા, શરણની ઈચ્છા રાખતા, વિષમ સ્થિતિમાં આવી પડેલા કૌરવ પ્રત્યે, શા માટે તારે આ પ્રમાણે બોલવું જોઈએ.
૧૫. સગાંવહાલાંઓના ભેદ અને કલહો, હે વૃકેદર, થાય છે અને વેરો બંધાય છે; પણ કુલધર્મ નાશ પામતો નથી.
૧૬. પણ જ્યારે સગાંઓની બહારને કેઈ કુળ સામે પડકાર કરે ત્યારે તે બહારનાથી થતા આક્રમણને સજ્જને સાંખતા નથી. - ૧૭. હે પ્રભાવશાળી (ભીમ), ગંધર્વથી બલાત્કાર થયેલા દુર્યોધનના ગ્રહણથી અને સ્ત્રીઓના બહારથી થયેલા આક્રમણથી આપણું કુળ હણાય છે.
૧૮. શરણે આવેલાના અને કુળના રક્ષણ માટે, હે વ્યાધ્ર સરખા શૂરવીર નરે, તમે ઊભા થાવ, સજજ થાવ, ઢીલ મા કરો.
૧૯. વ્યાધ્ર સરખા વીર નરે અર્જુન, બે જોડકા ભાઈ(નકુળ અને સહદેવ), વીરેથી પરાજય નહિ પામેલ એ તું–હરાઈ જતા સુયોધનને છોડા.
૨૦. જે કોઈ ક્ષત્રિય જ હોય તે શરણ માટે અહીં આવેલા બીજાનું (શત્રુનું) પિતાની શક્તિથી રક્ષણ કરે, તે હે વૃદિર, તારી તે વાત જ શી? - ૨૧ હે ભીમ, જેવી રીતે સામથો તું સુયોધનને છેડાવે તેવી રીતે હે કુરુનંદન, તું બધા ઉપાયથી પ્રયત્ન કર.

Page #169

૧૬૦ ૨૨. જે એ ગંધર્વરાજ મૃદુ યુદ્ધથી કૌરવોને ન છોડે તે કમળ પરાક્રમથી સુયોધનને તું છોડાવજે.
૨૩. હે ભીમ, કેમળ યુદ્ધથી જે તે (ચિત્રરથ) કૌરવને ન છોડે તે બધા ઉપાયોથી શત્રુઓને પકડીને તેમને કૌને છોડાવવા જોઈએ. થશપાયન બોલ્યા:
૨૪. જેનો કોઈ શત્રુ થયો નથી એવા યુધિષ્ઠિરનું તે વચન સાંભળીને ધનંજયે (અર્જુને) વડીલના વાક્યને અનુસરીને કૌરને છોડાવવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી. અને બોલ્યો :
૨૫. જે ગંધ ધૃતરાષ્ટ્રથી ઉત્પન્ન થયેલા (કૌરને) સમજાવટથી નહિ છોડે તો ગંધર્વરાજ (ચિત્રરથની) ભૂમિ આજે લોહી પીશે. વૈશંપાયન બોલ્યા:
૨૬. યુધિષ્ઠિરનું વચન સાંભળીને ભીમસેન વગેરે બધા બહાદુર નરે આનંદિત મુખવાળા બનીને ઊભા થઈ ગયા.
૨૭–૨૮ સળગતા અગ્નિ જેવા પાંડવો દેખાવા લાગ્યા. તે વ્યા જેવા શૂરવીર નર વેગવાળા ઘડાઓથી જોડાયેલા, સારી રીતે સજજ થયેલા તે રથ ઉપર ચઢીને ત્યાંથી જલદી ચાલી નીકળ્યા. પછીથી કૌરવસૈન્યને મે વનિ વ્યક્ત થયે. અર્જુન ગયે પ્રત્યે બોલ્યોઃ
૨૯. યુદ્ધમાં તે ગંધ પ્રત્યે સમજાવટપૂર્વક આ વાક્ય છેઃ મારા ભાઈ રાજા સુયોધનને તમે છોડી દે. ( ૩૦. “હે ગંધર્વો, જે સમજાવટના માર્ગથી ધૃતરાષ્ટ્રના પુત્રને તમે નહિ છોડી દે તો જાતે જ પરાક્રમ કરીને સુયોધનને છોડાવીશ.” - ૩૧. આ પ્રમાણે બોલીને પછીથી પૃથાના પુત્ર, ડાબે હાથે પણ ધનુષ ચલાવી શકનાર ધનંજ્ય (અર્જુને) આકાશમાં ઊડતાં તીણ

Page #170

૧૬૩
બાણા આકાશગામી (ગધાં) સામે ચલાવ્યાં.
૩૨. તે જ પ્રમાણે શાના વરસાદથી બળથી મટ્ઠાન્મત્ત બનેલા ગધાએ પાંડવા ઉપર હુમલા કર્યાં અને પાંડવાએ આકાશમાં રહેલા ગધા ઉપર.
૩૩. હે ભરતકુળમાં ઉત્પન્ન થયેલા રાજા, પછીથી ઝડપવાળા એવા ગધા અને ભયંકર વેગવાળા પાંડવાનું ખૂબ જ તુમુલ યુદ્ધ થયું.
૩૪. હે ભરતકુલમાં ઉત્પન્ન થયેલા રાજા, કુંતીના પુત્ર ( અર્જુનથી) ત્રાસી ગયેલા ગધાંને જોઇને ચિત્રસેન ગઠ્ઠા ગ્રહણ કરીને ડાબા હાથે પણ ધનુષ્ય ચલાવનાર અજુ નની સામે દાડયો.
૩૫. ઝડપથી હુમલા કરતા એવા, જેના હાથમાં ગદા છે એવા તેની આખી લાઢાની બનેલી ગદાના પૃથાપુત્ર અર્જુને ખાણા વડે સાત *ટકા કરી દીધા.
૩૬. મહાત્મા અર્જુન વડે તે અસ્ત્રોથી વધ પામતા તે ચિત્રસેન ત્યારે ખેલ્યા : “ યુદ્ધમાં તું મને મિત્ર જાણ.
..
પછીથી અર્જુન ખેલ્યા :
૩૭. હે ચિત્રસેન, અમારા ભાઇ સુયેાધનને ધર્મરાજના સદેશથી, મારું જો પ્રિય ઈચ્છતા હાઉ' તા, ખેાડી દે,
ચિત્રસેન આલ્યા:
૩૮. નિત્ય સ ંતુષ્ટ બનેલા આ પાપી માસ છૂટા થવા યાગ્ય નથી; હું ધનંજય, તે ધર્મરાજ અને દ્રૌપદીને ફસાવનાર છે.
૩૯. કુંતીના પુત્ર ધર્મરાજ યુધિષ્ઠિર તેની આ કાર્ય કરવાની ઇચ્છા જાણતા નથી; તે સાંભળીને જેમ તારી ઇચ્છા હેાય તેમ કરજે. વૈશપાયન ખેલ્યા :
૪૦.
તે ગવના વચનને સાંભળીને અજાતશત્રુ યુધિધ્ધિ તે સ ગપતિ તે સમયે છેડાવ્યા અને તેની પ્રશંસા કરી.
૧૧

Page #171

૪૧. હે તાત, મારા ઉપર આકાશગામી ગંધર્વોએ ખૂબ જ ઉપકાર કર્યો છે; આ દુરાત્મા દુર્યોધનના છૂટવાથી મારા કુળનો પરાભવ થયો નથી.
૪૨. પછીથી ભાઈઓ સહિત યુધિષ્ઠિર, છૂટેલા દુર્યોધન પ્રત્યે તે સમયે આ વચન બોલ્યા , યુધિષ્ઠિર બોલ્યા :
૪૩. હે તાત, આ પ્રકારનું સાહસ ફરીથી કદી તું કરતો નહિ, કારણ કે સાહસ કરનારાઓ, હે ભરતકુલમાં ઉત્પન્ન થયેલ રાજ, સુખને વધારતા નથી.
મહાભારત: શેષયાત્રાપર્વ.
–સ્વાધ્યાય૧. નીચેનાં રૂપે ઓળખી આપે –
संप्राद्रवत् , आपतन्तीम्, जिघांसन्तः, पर्यवारयन् , નીવેદ અલી, બ્રિજે, મનુષારત, ૩પvમન, आसीनानां, ब्रुवाणं, यात्, सजीमवत, द्वियमाण, मोक्षयध्वं, मोक्षयेथाः, विमोच्याः, प्रतिजज्ञे, मोक्ष्यन्ति, समुत्तस्थुः, प्रत्यदृश्यन्त, प्रादुरासीत्, विसर्जयता अभ्यवर्तन्त, गृह्य, सखायं, विद्धि. चिकीर्षितं. मा कार्षीः, અનુવ, સારથાય, થયુ, વિછેર, પુજારા નીચેના સમાસને વિગ્રહ કરે: अरिन्दम, विरथम् , प्रियदर्शी, दुतदेविनः, समस्था, दुर्मतिः, सुखावहः, अपस्वरम् , विषमप्राप्तान , भीमसेनपुरोगमाः, प्रहृष्टवदनाः, सान्त्वपूर्वम् , खबरान् , दिवौવાર, કાતર,

Page #172

१७ ३. नायेना ! 3५२ हूँ ना द: - वृकोदर, सर्वे उपायाः, अजातशत्रुः, सर्वायसी गदाम् ,
परिपन्थिनः, सव्यसाची। ૪. જણાવેલા ફેરફાર કરીને વાક્યો બનાવ
१. गन्धर्वैः ह्रियते राजा। (प्रयो! २५ ) २. संप्राद्रवत् चमूः सर्वा धार्तराष्ट्रस्य पश्यतः ।
प्रयोर समग अने “धार्तराष्ट्रस्य पश्यतः २
બદલે તથા વાપરી વાકય ) ३. दिष्टया लोके पुमान् अस्ति कश्चिदस्मत्प्रिये स्थितः ।
(प्रयोग समग!) ४. मा स्म तात पुनः कार्षीरीदृशं साहसं क्वचित् ।
(कृ मानार्थ २ . . १. वा५३१) ५. पापोऽयं नित्यसंतुष्टः न विमोक्षणमर्हति।
(युज्यते वा५२ ) ૫ નીચે જણાવેલાં રૂપો આ
१. पटी ५. ५. नु, श्वश्रू, अस्मत् , अदस् (पु.) २. द्वितीया ५. ५. तस्थिवस् (पु.), महत् (न.), इदम् (श्री.) 3. या थे. २. चमू, रिपु, मति, विद्वस् (५.) १. सं. भू.. उद्-स्था, स्वप् , आनढे. ५. भ. भू. १. छिद्, आ+दा, तृ, क्रम् . संधि :
रोचते+आत्मनः, माता+ऋच्छति, मनस्+गतम् ,
विडालान् ताडयति, कर्तृ+अस्ति। ૭. તુલનાદર્શક અને ઈચ્છાદર્શક રૂપ આપો?

Page #173

૧૬૪
અનિ, યુર, મૂલું. ૮. નીચેનાનું સંસ્કૃત આપો:
ત્રણ કે ચાર, લગભગ મરી ગયેલ, લગભગ અઢાર વર્ષને, ચારનું જૂથ, એક વાર.
[ મનુની નૌકાનું બંધન
. પ્રાસ્તાવિક : આ પાઠમાં જળપ્રલયની વાત આલેખવામાં આવી છે; અને બ્રહ્માએ મત્સ્યનું સ્વરૂપ ધારણ કરી મનુ અને સપ્તર્ષિ
નું કેવી રીતે રક્ષણ કર્યું તે બતાવ્યું છે. મનુએ પછી બહુ જ તપ કરીને છેવટે બ્રહ્માના આદેશથી સૃષ્ટિ પેદા કરી. માનવ-ઈતિહાસની દષ્ટિએ અહીં કહેવામાં આવેલી જળપ્રલય(Deluge)ની વાર્તા ઘણું મહત્ત્વની છે. બાઈબલના જૂના કરાર (Old Testament) ના જૂનામાં જૂના ભાગમાં Noah's Ark ની કથા બરોબર આના જેવી જ છે. એવા પણ પુરાવાઓ મળે છે કે યહૂદીઓ, જેમણે બાઈબલના જૂના કરારની યેજના કરી, તેમણે ઈ. સ. પૂર્વે બે હજાર વર્ષ ઉપર સ્થાપિત થયેલા બેબીલોનની પરંપરામાંથી તે લીધી હતી. તે ઉપરાંત ઘણી પ્રાચીન પરંપરાઓમાં જળપ્રલયની વાતને ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. આપણા ગ્રંથોમાં જળપ્રલયને ઉલ્લેખ પહેલી વાર
શતપથબ્રાહ્મણમાં આવે છે, અને ત્યાં મનુને ઉલ્લેખ છે; અને જળપ્રલય પછી તે આખી સૃષ્ટિને આદિ પિતા રહે છે. “શતપથબ્રાહ્મણ” ઈ. સ. પૂર્વે ૧૦૦૦ થી ૫૦૦૧ જેટલે જૂનો ગ્રંથ છે. આવી દૃષ્ટિએ આ જળપ્રલયની કથા ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ અત્યંત મહત્ત્વની છે.
આ કથા મહાભારતમાંથી લેવામાં આવી છે. “મહાભારતના

Page #174

૧૬૫ વિસ્તાર અને મૂળ વિષે ઊંડી ચર્ચા અહીં અપ્રસ્તુત છે. પરંતુ આછી રૂપરેખા આ પ્રમાણે છે: મૂળ વ્યાસનું રચેલું ‘કા' નામે ઓળખાતું હતું, અને તેનું પ્રમાણ આવડું મોટું ન હતું. ત્યાર પછી વૈશંપાયને તેને વિસ્તાર્યું, અને તે પર્વનું મહાકાવ્ય કર્યું તે “માર' નામે ઓળખાવા લાગ્યું. વૈશંપાયને ભારતને ભાગવતસંપ્રદાયને ઝેક આપી મૂળ કથાનકને સમન્વય સાધવા યત્ન કર્યો “આશ્વાલાયનગૃહ્યસૂત્રમાં વૈશંપાયનને ભારતાચાર્ય તરીકે ઉલ્લેખ્યા છે. ત્યાર પછી સંતે ભારતને વિસ્તારી “ મા ” બનાવ્યું. તેનાં અઢાર એ કયાં અને વૈશંપાયનનાં પ ઉપપ જેવાં બન્યા. દાખલા તરીકે, આપણે પાઠ
માર્કડેયસમસ્યા પર્વમાંથી લેવામાં આવ્યો છે. આ ઉપપર્વ મોટા પર્વ “વનપર્વમાં આવેલું છે. આ પ્રમાણે મહાભારત લાખો શ્લેકના એક મહાસાગરરૂપ કાવ્ય બન્યું. આર્યસંસ્કૃતિ, આર્યવિચારણા, આર્યઈતિહાસ—એ બધાંયનું આ મહાકાવ્ય પ્રતિનિધિ બન્યું. આથી “ચાણછિ કરત'–વિદ્યારિત ગુજ' વગેરે કથને પ્રચલિત થયાં. “મહાભારત’નાં કેટલાક કથાનકે અને આખ્યાને તે ઐતિહાસિક કાળ પૂર્વનાં અને વૈદિક કાળનાં છે. આપણું આખ્યાનની પરંપરા, આરંભમાં બતાવી તેમ, અત્યંત પ્રાગૈતિહાસિક અને પુરાતન છે. મૂળ “ભારત’માં ઉમેરે થતાં થતાં છેવટે ઈ. સ. ૪૦૦માં મહાભારત અત્યારનું સ્વરૂપ પકડે છે, ત્યાર પછી તેમાં ઝાઝા ઉમેરા, થયા નથી.
કથાનુસંધાન– પાંડવે ધૂતમાં હારી વનમાં ગયા છે. ત્યાં કામક વનમાં તે રહે છે, અને તેમને તેમના કષ્ટમય જીવનમાં વિનોદ, બધ ઇત્યાદિ આપવા જાતજાતનાં કથાનકે બ્રાહ્મણો કરે છે. એટલામાં ત્યાં શ્રીકૃષ્ણ અને માર્કકડેય આવી પહોંચે છે. માર્કડેય યુધિષ્ઠિરને ઘણાં પુરાતન આખ્યાને કહે છે, તેમાંનું આ એક છે. યુધિષ્ઠિર પ્રશ્ન કરે છે, અને તેના જવાબમાં માર્કન્ડેય આ મનુના ચરિતનું આખ્યાન

Page #175

સાર: વિવસ્વત-સૂર્યના પુત્ર મનુ ઉગ્ર તપ કરતા હતા. ત્યાં એક દિવસ ચારિણિ નદીમાં એક માછલું આવ્યું. એ નાના માગ્લાએ મેટ માછલાથી પોતાનું રક્ષણ કરવા જણાવ્યું. મનુએ તેને લઈ માટીના ચંબુમાં નાંખ્યું. તેમાં તે બહુ મોટું થયું અને માયું નહિ એટલે તેને વાવમાં નાખ્યું. વાવમાં માથું નહિ એટલે ગંગામાં નાખ્યું. ગંગામાં માથું નહિ એટલે સમુદ્રમાં નાખ્યું. સમુદ્રમાં નાખ્યું એટલે તે મત્સ્ય મનુને જણાવ્યું: “તારા ઉપકારને બદલે હું વાળી. પ્રલયકાળ પાસે આવ્યા છે, એટલે એક મજબૂત નાકા દેરડા સહિત તું તૈયાર કરજે. જાતજાતનાં બીજ પણ સાચવીને તેમાં ભરજે તથા સંવિઓને પણ સાથે લેજે. મારું ચિંતન કરીશ એટલે શીંગડાવાળ બની હું આવીશ. અને દોરડાથી મારું શીંગડું બંધાશે એટલે હું તમને બચાવી લઈશ. મારા સિવાય તમારો બચાવ થઈ શક્યા નથી.” પછી પ્રલયકાળ આવ્યો. માછલાએ કહ્યું હતું તેમ મનુએ કર્યું એટલે તે માછલું આવ્યું અને અનેક દિવસ સુધી તે હેડીને તેણે સહીસલામત ફેરવી. છેવટે હિમાલયના એક મોટા શિખર આગળ તે આવી. માછલાએ તેમને તે હેડી, શિખરને બાંધવા જણાવ્યું. તે પ્રમાણે સપ્તર્ષિઓએ અને મનુએ તેને બાંધી દીધી. તે શિખરનું નામ મનુનું નોબંધન શિખર કહેવાય છે.
* ૨. (માર્કડેય બેલ્યા) : અન્વય : ફ્રે) તકર, નરશારિ, विवस्वतः सुतः सुप्रतापवान् प्रजापति समद्युतिः महर्षिः बभूव ।
વિવરતઃ સુત-સૂર્યને પુત્ર. -રાજા (જનમેજ્યને ઉદેશીને વૈશપાયન કહે છે.). મર્ષિ-મgશ્ચાતી વિગ (કર્મ) મહર્ષિ. સુપ્રતાપવહુનાં પ્રતાપરા-અત્યંત પ્રતાપી નવા –નરમાં શ્રેષ્ઠ. શાત્ર, કુંવાવ, જામ, કૃષમ, કુલર, સિંહ, હૂં ઈત્યાદિ શબ્દ જે શબ્દને ઉત્તરપદે મૂકવામાં આવે તે શ્રેષ્ઠતા સૂચવે છે. સરખાવોઃ યુત્તરવરે શારાપુંવર્ષમ, fહાનorઘાર કુરિ શ્રેષ્ઠાઈનોર II (અમર) કાપતિ રમશુતિ

Page #176

११७ प्रजानां पतिः (५. त.) प्रजापतेः द्युतिः समाः द्युतिः यस्य सः (म. ત્રી ) પ્રજાપતિ-બ્રહ્માના જેવું જેનું તેજ છે.
२. अन्य : मनुः ओजसा, तेजसा, लक्ष्म्या विशेषतः च तपसा स्वं पितरं पितामहं व अतिचक्राम । .
ओजसा-थी. लक्ष्म्या-लक्ष्मीथी, भव्यताथी. विशेषतःविशेष ४शन. अमियकाम-क्रम् ।. १, Bअय. 1. ४, ५२भै.-अति+ कम्नु पक्षभू। 3 . से. 4. यही गयो; यढियाती थी. पितरंपिता-सुर्यने. पितामहं-पितामह-श्रमाने.
३. 4-4 : कदाचित् मत्स्यः आईचीरजटाधरं तपस्यन्तं तं चीरिणातीरम् आगम्य वचनम अब्रवीत् ।
कदाचित्- वा२. तपस्यन्तम्-तपस् ५२था नामधातु तपस्यति ०५२था व. १. तपस्यतनु हिताया पुगि, त५ ४२ता. आईचीरजटाधरम्-आद्रं चीरं च जटां च धरति (७५. d.), मीनु ४८ मन (भीनी) 121 नोगे धारण रीछ मेवा तो चीरिणीतीरम्-चीरण्याः तीरम् (ष तत्पु.) या २९ नहीने 8. आगम्य -वान. अब्रवीत्- 1. २, उभय. यस्तन. ५. ३ ५. मे.व. मोत्या. ____४. अ-१५ : भगवन् , (अहं) क्षुद्रमत्स्यः अस्मि । बलपद्भ्यः मत्म्येभ्यः हिमम भयम् (विद्यते) । (हे) सुबत, ततः त्वं मां त्रातुम अर्हसि।
. क्षुद्रमत्म्यः -क्षुद्र भानु; क्षुद्रश्चासौ मत्स्यश्च (०). बलदभ्यो भयं मम-भने मणवान मा७३ तथा भय छे. सुपतशोभनं वनं यस्य सः (२५. श्री.), समधिनः नेणे बनु सारी शत પાલન કર્યું છે તે.
· ५. स-4य : हि बलवन्तः मत्स्याः सदा दुर्बलं मत्स्य विशेषतः आस्वदन्ते तथा वृत्तिः नः सनातनी विहिता।

Page #177

१६८ आस्वदन्ते-पाय छे; आ+स्वद् स. १, मात्मने. वर्तमान अप ३ पृ. 4. ५. वृत्तिः-मावि. सनातनी-सना (i) तन (नति:-विशेषाने सूयवना२) शनी; सराव : अद्यतन, श्वस्तन या. विहिता-वि+धा 1. 3, . भू. SAय. नसी श्रयेसी छे.
६. अन्य : तस्मात् महतः भयौघात विशेषतः (तत्र) मजन्त मां (त्वं) त्रातुम् अहंसि । (त्वया) कृते तव प्रतिकृतं कर्तास्मि ।
भयौघात्-भयस्य ओघात् (५. त.), नयना साधमाथा मजन्तम्-मस्न न. १. ५२२ौ.प.. मजत नु हिताया मे.. Yसंभ, ता. त्रातुमहसि-क्षय ४२वा योग्य छ; त्रैग. १, मात्भनेनु
त्वर्थ , रक्षर ४२पाने. कर्तास्मि कृते प्रतिकृतं तप-स-य:. तव कृते प्रतिकृतं कर्तास्मि-ता। ५४।२ यतi तेनो माया पाणी सापनार छु, कर्तास्मि क . ८, ५२२भै.नश्वस्तन मावष्य કાળ ૧ પુ. એ. વ .. ७. मन्वय : मत्स्यवचनं श्रुत्वा कृपया अभिपरिप्लुतः सः वैवस्वतः मनुः तं मत्स्य स्वयं पाणिना अगृहात् । ... कृपया अभिपरिप्लुतः पाथा ताण मनेसो; अभि+ परिप्लु . १, मात्मने.नु भ. भु. ५., अगृह्णात्-ग्रड् २.८, ५२२भै.नु स्तन भू. ३ पृ. . २. ५४७यो.
८. अन्य : वैवस्वतः मनुः मत्स्यम् उदकान्तम् उपा. नीय तं चन्द्रांशुसहशप्रमे अलिञ्जरे प्राक्षिपत् । . उदकान्तम्-उदकस्य अन्तम् (५. त.), पाणीने छ; पानी पहा२. उपानीय-उप+आ+नी १. १, ५२२मै. सं५५४ सू.. सापाने. अलिञ्जरे-पा सरवानु भाटीनु यंभु ने पात्र. प्राक्षिपत्-नाज्यो. चन्द्रांशुसदृशप्रमे-चन्द्रस्य अंशुभिः सदृशा

Page #178

૧૬૯
प्रभा यस्य तस्मिन् (. श्री. ) यंद्रनां झिरो समान भेनुं तेन छे ते ( पात्र ) मां.
अन्वय : राजन् परमसत्कृतः सः मत्स्यः तत्र ववृधे । अनुः (च) विशेषतः तस्मै पुत्रवत् भावम् स्वीकरोत् । घवृधे - वृध् . १, आत्मने. परीक्षभूतं उ यु. मे. व. वधवा साग्येो. परमसत्कृतः - महु सत्सार पाभेलो. पुत्रवत्- - पुत्रनी भाई. श्रील पंक्तिन! अन्वयः मनुः तस्मै पुत्रवत् भावं विशेषतः स्वीकरोत | भनु तेना भाटे विशेषे रीने पुत्रनी भाई भावना स्त्री२ . स्वीकरोत् - स्वनुं च्वि ३५ स्वीकरोतिनुं ह्यस्त. भू. 3 पु. थो. व. स्त्रीअर अर्यो ( ३५ मोटु छे. )
१०. अन्वय : अथ सः मत्स्यः महता कालेन सुमहान् अभूत् । यथा असौ किल अलिञ्जरे एव न समभवत् । महता कालेन यांना वमते. सुमहान् - Y भोटो. अभूत् - भू. १, परस्मै. अद्यतनभूत 3 यु. मे. व. थयेो यथा असौ किल अलिञ्जरे न समभवत् - भेथी ते भाटीना पात्रमा, કહેવાય છે કે, સમાઇ શકયો નહિ, જિનો ઉપયાગ જૂના કાળની વાત सून्यववा अश्वामां आवे छे. भो Apte's Guide : 269 : किल्ल is also used (1) in the sense of 'as is reported as they say' deult: 'arafémaat: fac.' (2422.)
99
4
११. अन्वय : अथ मनुं दृष्ट्वा (सः) मत्स्यः पुनर् एव अभ्यभाषत। (हे ) भगवन्, अद्य मे अन्यत् साधु स्थानं संप्रतिपादय ।
सं+प्रति + पद्म, आत्मने,नु प्रे संप्रतिपादयतिनुं आज्ञार्थ र पु. मे. व. भेजनी आयो.
१२ ततः सः भगवान् मनुः तस्मात् अलिखरात् तं उद्धृत्य तदा तं मत्स्यं महतीं वाप अनयत् ॥

Page #179

૧૭૦
उधृत्य - उद्+हृनुं संबंध. भू. ग. १, ५२स्मै. ह्यस्तनलून 3 यु. मे. व होरी अर्भ से छे.
याने. अनयत्-नी गये।; नीहि मे
१३. अन्वय : (हे) परपुरंजय, मनुः अपि वख तत्र नं प्राक्षिपत् । अथ सः मत्स्यः पुनर् बहून् वर्षगणान् अवर्धत । प्राक्षिपत् - प्र + क्षिप् . ६, परस्मै, ह्यस्तन लू. 3 यु. . व. ना. परतुरंजय - परेषाम् पुरं जयति ( ३५. अलुई त. ), पारमानां-शत्रुनां नगराने तार वर्षगणान् बहून्- महु वर्षाना समूह! सुधी; तु वर्षो.
१४-१५. अन्वय : (सा) वापी द्वियोजन आयता योज" म् च विस्तृता ( आसीत् ) । (हे) राजीवलोचन विशाम्पते कौन्तेय, असौ मत्स्यः तस्याम् अपि वाप्याम् विचेष्टितुम् न समभवत् । ततः मत्स्यः मनुं दृष्ट्वा पुनर् एव अभ्यभाषत ।
(१४-१५) द्वियोजनायता मे योजन सांभी; आयत-सां विस्तृता-पाणी. समभवत् सम्+भू । १, परस्मै, 'समावु'नु' 'ह्यस्तन लू. उ. पु. भे. व. सभाये. राजीवलोचन - राजीवे व लोचने यस्य सः, ( १० श्री० ) संभोधन : उण वा भेनां नेत्र छे ते. टेस्टमां राजीवलोचनः छपायुं छे ते भूझ छे. विचेष्टितुम् - वि + चेष्ट् . १, आत्मने.नुं हेत्वर्थ है. अनन्यसन उखाने. कौन्तेय - कुन्तायाः अपत्यं gara,& j'aıya (ylalk), ararq-qqi. Faðirà-fami पति: ( अलु ष० त० ), हे अन्नना नाथ, रा.
१६. अन्वय : (हे ) भगवन् साधों, ( त्वं ) समुद्रमहर्षी प्रियां गङ्गाम् मां नय । तत्र निवत्स्यामि । यथा वा तात मन्यसे ( तथा कुरु ) |
समुद्रमहिषीम् - समुद्रनी
पटरा
निवत्स्यामि-नि+वस् 2, परस्मै. सामान्यभविष्य १ यु. मे. व. हुं वसीश. यथा वा
ग.

Page #180

१७१
तात मन्यसे-424 तो तभने जे प्रमाणे सागते प्रमाणे तमे ४२।. तात-वडीसने मेसावा माटे १५२॥य छे.
१७. अ-क्य : पवम् उक्तः भगवान् वशी अच्युतः मनुः मत्स्यं गङ्गाम् नदीम् अनयत् तत्र च पनं स्वयम् प्राक्षिपत् । .. वशी-सर्व याने १६ मना२, तेंद्रिय. अच्युत(पोताना भाथा), न च्युतः अच्युतः; घ्यु १. १, आत्मने. नु (४०) भू.. च्युत-पातत थयेस. स्वयं प्राक्षिपत्-नते नायो.
१८. अ-३५ : (हे) अरिंदम, स मत्स्यः कंचित् कालं तत्र ववृधे । ततः मनु पुनर् दृष्ट्वा मत्स्यः वचनम अब्रवीत् ।
ववृधे-वृधू १. १, सात्मने. पक्ष भू. ३ ५. वधवा सायो. किंचित् कालम्-
४४ मत. किंचित् व्या४२९१ हाटये . भूस छ; कंचित् ४ मे. अरिंदम-अरिं दाम्यति (७५० त०)
શત્રુને કાબૂમાં રાખનાર. - १९. अन्य : (हे) प्रभो बृहत्त्वात् गङ्गायाम् चेष्टितुम् न हि शक्नोमि । (हे) भगवन् , प्रसीद माम् आशु समुद्र नय इति।
बृहत्त्वात्-भाटपाथी. आशु-मेम. प्रसीद-प्रसिद् ग. १, ५२२. प्रसन्न थामे. .
२०. अन्वय : (हे) पार्थ, ततः मनुः (तं) मत्स्य गङ्गासलिलात् स्वयम् उद्धृत्य समुद्रम् अनयत् तत्र च पनम् अवासृजत्।
. अनयत्-सा गयी. पार्थ-पृथायाः अपत्यं पुमान् पृथाउतानो पुत्र. अवासृजत्-नामी हाया; अव+सृज् . १, ५२२भै. स्तन भु. ३ ५. से. 4.

Page #181

૧૭ર
२१. सवय : सः मत्स्यः तु सुमहान् अपि मनोनयता स्पर्शगन्धसुखस्य यथेष्टहार्यः वै तदा आसीत् ।
सुमहान्-'म भोट मनोनयतः सा orता मेवा भनुने. इष्टं अनतिक्रम्य यथा स्यात्तथा। यथेष्टं हार्यः यथेष्टहार्यः ( 34 સમાસ), પિતાની ઈચ્છા પ્રમાણે લઈ જવાય એ; નું વિધ્યર્થ કુ. आर्य. स्पर्शगन्धसुखः-स्पर्शन गन्धेन च सुखं यस्य तस्य (५. श्री ) २५शथा भने गाने सुम थयु तेव! (भनुन).
२२. अन्वय : यदा सः मत्स्यः मनुना समुद्रे प्रक्षिप्तः तदा (सः) ततः स्मयमानः इत्र इदं वाक्यं एनम् अब्रवीत्।
स्मयमानः-स्मि . १, सामने. ५. . स्मयमान, હસતું હસતું. - २३. अ-क्य : भगवन् , त्वया हि सर्वा मे रक्षा विशेषतः छता। यत् तु प्राप्तकालं त्वया कार्य तत् मम श्रूयताम् ।
प्राप्तकालं-प्राप्तः कालः यस्य तत् (५० बी०) ने समय साव्यो छे ते, समयसरनु त्वया कार्यम्-तारे ४२वा योग्य छ छ. म. ८, य.विध्यर्थ कर्तव्य, करणीय, कार्य-४२वा योग्य. मम श्रूयताम्-भारी पासेथा सान; श्रु 1. ५. ५२२भै. मणि આજ્ઞાર્થ ૩ પુ. એ. વ.
२४. अन्य : भगवन् महाभाग, इदं सर्वम् एव भौम स्थावरजङ्गमम् अचिरात् प्रलयं वै गमिष्यति। . अचिरात्-ही. भौमम्-भूमेः इदम्-भावानु स्थावरजङ्गमम्-स्था+वर तस्ति; स्थिर; जंगमम्-गम् धातु B५२थी, सनयवान नार. महाभाग-महान् भागः यस्य सः (બ૦ ત્રી) જેનું નસીબ મોટું છે તે. સામાન્ય રીતે માનપૂર્વક मायावा भाटे या ५२य छे. प्रलयं गमिष्यति-प्राय पाभरी.

Page #182

૧૭૩
ર૧. અન્વય: અર્થે સ્ત્રોના સંપાટિના મુપस्थितः। तस्मात् यत् ते मनुत्तमं हितं (तत्) त्वाम् अद्य રોકાયમી
સંહાહા - ફાઈકરા (ત૦) (પાપને) ધોવાને સમય. સચિત-સંપાશાનું કર્મ. ભૂ.કઆવી પહોંચેલે છે. શોધયા-જણાવું છું. હિ-હિત. અનુરમ-. ૪૩+ ચમા૨ ત૨ (ગ. બ. વી.)
૨૬. અન્વયઃ (દે) માને, પુલાવરાવ જ સ્કાન જે કાયતકથા સર () હરિ તાર્ધનું આહવા:
જાજીવત જ ગ. ૫, ઉભયનું પ્રેરક-જાતિનું વિધ્યર્થ કૃ, કરાવવી. નૌ –નોકા, નાવ; સ્ત્રીલિંગ. ગુરાવાસુર દાહ થાઃ રા, (બ૦ વી.), જેને દોરડું બાંધવામાં આવ્યું છે તે. હિંfમ-સાત ઋષિઓ. મરીચિ, અત્રિ, અંગિરસ, પુલત્ય, પુલહ, ક્રતુ અને વસિષ્ઠ–એ સાત ઋષિઓ ગણાય છે. સામ-સાથે. આ શા – +૩૬ ગ. ૧, પરસ્પે. છે, છતાં ગ. ૬, આત્માને. હેય તેમ રૂપ કરવામાં આવ્યું છે; વિધ્યર્થ ૨ પુ. એ. વ.. ચઢજે. મને-હે મોટા મુનિ.
૨૭. અવયઃ દિકુ થશા કરોનિ સવાનિ પજ बीजानि भागशः सुसंगुप्तानि तस्यां नावि आरोहये।
ધિરા- ક્યા રાય (ઉ૫૦ ત), જે બે વાર જન્મેલે છે તે, એક વાર જન્મથી અને બીજી વાર ઉપનયન સંસ્કારથી. પુનપહેલાં. ચણા ૩ોજિ-જે પ્રમાણે કહ્યાં હતાં, રંગ. ૨, પરસ્મનું કર્મ. ભૂ. 3. બેલાયેલાં કહેવાયેલાં. તા રાશિ-તે નાવમાં; ની સ્ત્રી. સપ્તમી એ. વ. આપણા –ભાગ પ્રમાણે જે પ્રકારનું બીજ હોય તે પ્રકારે છૂટાં રાખીને. ગુસંનિ -પુત યુનિ-સારી રીતે રક્ષાયેલાં રજુ ગ. ૧, પરમૈ નું કર્મ. ભૂ.કૃ. રક્ષાયેલાં. ચારે

Page #183

૧૭૪ हयेः-आ+रुह् २. १, ५२२. विध्य २ ५. स. १. २ढावले.
२८. अन्य : (हे) मुनिजनप्रिय तापस, ततः नौस्था (त्वं )मां प्रतीक्षेथाः। अहम् शुङ्गी आगमिष्यामि । तेन (अहं) विज्ञेयः। .
__नौस्थः-नावि तिष्ठति (७५० त०), नाभा २हेस.. प्रतीक्षेथाः-प्रति+ईक्ष २. १, ' आत्मने. विध्यर्थ २ . मे. १. २६ लेने. तत:-पछी. मुनिजनप्रिय-मुनिमानी समूहले प्रिय. आगमिष्यामि-मा. शृङ्गी-शा गावाणी. विज्ञेयः-वि+क्षा 1.५, उभय.नु विध्य है. गो.
२९. 4-4य : त्वया एतत् एवम् कार्यम् आपृष्टः असि.. अहं व्रजामि। मया विना ताः महत्यः आपः तर्तुम् न शक्याः।
त्वया कार्यम्-तारे ४२ मे. आपृष्टः-आ+पृच्छ . स. १, सामने. (२ )नु भ...तारी २॥ में सीधा छे. ताःमहत्यः आपः मया विना ततुं न शक्या:-ते सारे पारी भार। विना तरवां शय नथा; अपू स्त्री. श. म.4; प्रथमा; आपः-पाए.
३०. मन्वय : सः एवं करिष्ये इति तं मत्स्य प्रत्यभाषत (तो) च परस्परं अनुज्ञाप्य यथाकामम् जग्मतुः।
करिष्ये- ४२११. प्रत्यभाषत-४१५ मायो. जग्मतुःगम् १. १, ५२भै. परीक्षाभूत. ३ ५. हि.प. (मन्ने) गया. यथाकामम्-काममनतिक्रम्य (A-या.), प्रभारी अनुशाप्यअनु+क्षा ग.,सयानु प्रे२१. अनुज्ञापयतिर्नु संघ भु.. २०॥ आपीने. परस्परम्-से भीगने. __ ३१-३२. म-१५ : (हे) महाराज अरिंदम वीर, ततः मत्स्यकेन यथा उक्तं (तथा) सर्वाणि बीजानि आवाय शुभया नौकया महोमिणम् सागरं तदा मनुः पुप्लवे । (हे) पृथिवीपते मनुः च तं मत्स्य चिन्तयामास ।

Page #184

૧૭૫ अरिं दाम्यति ( 3५० त०) शत्रुने आभूमा रामना२. यथा... उक्तम- प्रमाणे भाले यु तुंतप्रमाणे. आदाय-सन. आदा 1. 3, यात्मन.नु समय भू.. पुप्लवे-प्लु. १, ५२२. ५२शक्षभूत. ३ पु. मे. १. त२६॥ पाया. शुभया नौकया-सुंद२ नो। 43. महोमिणम्-महान्तः ऊर्मयः यस्मिन् तम् (. श्री.) मोटा भाग भा छ ते, सभासमा जनो भागम-मायो। छ. चिन्तयामास-आमत परीक्षाभूत, 3 . स. १. पियार ४२६॥ पाये?. पृथिवीपते-पृथिव्याः पते (५. त.), थाना नाथ.
३३. सन्वय : (हे) परपुरंजय भरतसत्तम, सःच मत्स्या तत् चिन्तितं ज्ञात्वा शृङ्गी (सर) तदा तत्र आशु आजगाम ।
आजगाम-आ+गम्नु पक्षभूत ३ ५. से. ५. माव्यो. आशु-ही. भरतसत्तम-सत् शम्नु हताश (super lative ) ३५, अरतेषु सत्तमः (स. त.) भरतीमा श्रेष्. ___ ३४-३५. 24-३५ : (हे) मनुजव्याघ्र, मनुजशार्दूल, मनुः यथोक्तेन रूपेण (युक्तम् ) अद्रिम् इव उच्छ्रितम् गृङ्गिणम् तं मत्स्य जलार्णवे रश्वा अथ मत्स्यस्य मूर्धनि तस्मिन् शृङ्गे वटाकारमय पाशं न्यवेशयत् ।
मनुजव्याघ्र-मनुष्योमा पार सेवा शु२पीर; मनुजः व्याघ्रः इव (भ.) साधन. जलार्णवे-पीना समुद्रमां. यथोक्तेन रूपेण-यु तु ते ३५ . उच्छितम्-उत्+श्रि 1. 1, ५२-भै.k भ. भू.. अय. वटारकमयम्-वटारक+मय तति-
होतो . मत्स्यस्य मूर्धनि-भावाना माथा ५२. न्यवेशयत्-नि+विशू . ,, ५२२मै.नु र वसनभुन. ७ ५. से. 4. भूश्यो .
३६. अन्वय : (हे) परपुरंजय, तेन पाशेन संयतः मत्स्यः महता वेगेन नावं लवणाम्भसि प्राकर्षत् ।

Page #185

१७६ संयत-सं+यम् न. १, ५२२भै. भ भू. माधेडा. महता धेगेन-भोर वेगयी. नावम्-नौ स्त्रीलिंग, द्वितीया अ. प. नावने. प्राकर्षत्-प्र+कृष् 1. 1, परस्मै. बस्तनभूत 3 ५. मे. ५. मेन्यु लवणारभसि-मा। समुद्रमां.
३७. अन्वय : (हे) मनुजेश्वर, सःच तान् नावा ऊर्मामिः नृत्यमानम् इव, अम्मसि गर्जमानम् इव, समुद्रम् तारयन् (आसीत् ।
नावा-नौ स्त्री. 7. वि. स. १, पहा 3. मनुजेश्वर -मनुजानामीश्वर (५. तत्पु.) हे मनुष्योना नाथ.
३८. अन्वय : (हे) परपुरंजय, महावातैः तस्मिन् महोदधौ क्षोभ्यमाणा सा नौः मत्ता चपला स्त्री इव, घूर्णते ।
क्षोभ्यमाणा-क्षुभ् १. ४, ५२२ौ.नु प्रे२४ क्षोभयतिनु भा १. . होलित ४२|ती. सा नौः-ते नो!. घूर्णते-घूर्ण न. १, उमय. 3 . से. 4. सामने. . 1. धूभवा सामेछ. मत्ता चपला स्त्री इव-महान्मत्त मनेली यण स्त्रीनी भा३४.
३९. अ-१५ : भूमिः न दिशः च प्रदिशः वा न पव चकाशिरे।(हे) नरपुंगव, खं द्यौःच सर्व आम्भसं एव आसीत् ।
दिशः-पूर्व, पश्चिम वगैरे दिशामा. प्रदिश:-मनि, शान, नैत्य, वायव्य मे भूशासी चकाशिरे-काश् ग. १, ४, आत्मने; ' श' परीक्षपू. 3 ५. ५. 4. आम्भसम्-अम्भसः इदम् आम्भसम् , पाए भय, भय. खम्-मास. द्यौः-स्व; यो प्रथमा । मे. १. स्त्री. नरपुङ्गव-(म.), नरः पुङ्गवः इव (भ.) - संबोधने-श्रेष्४. - ४०. म-क्य : (हे)राजन् , अथ सःमत्स्यकः तस्मिन् सलिलसंबये एवं बहून् वर्षमणान् तां नावम् अतन्द्रितः चकर्ष ।

Page #186

१७७ बहुन् वर्षगणान्-'मटु वर्षो. कृष्-१. १, ५२२. परीक्षा .५. . प. चकर्ष-या भांड. अतन्द्रितः-न तन्द्रितः (न त०) पास या विना.
४१. -4य : (हे) भरतर्षभ कुरुनन्दन, ततः हिमवतः पत् परं शृङ्गम् तत्र सा मत्स्यः नावं अकर्षत् ।
कृष् ।. १, बस्तन २. 3 ५. स. प. अकर्षद- यु. कुरुमन्दन- उजनी पुत्र
४२. अन्य : अथ(सः) मत्स्यः प्रहसन तान् ऋषीन् तदा शनैः अब्रवीत् । हिमवतः अस्मिन् शृङ्गे नावंबध्नीत, माबिरम्।
प्रहसन् शनैः पापा सतो. बध्नीत-बन्ध् १. ४, ५२२) जा २ ५. ५. ५. Mil. मा चिरम्-relit.
४३. 24-44 : (हे) भरतर्षभ, मत्स्यस्य वचः श्रुत्दा तैः अषिभिः सा नौः तदा तत्र हिमवतः शृङ्गे तूर्ण बद्धा।
ऋषिमिः-ते सात पाये. तूर्णम्-ही.
४५. अ-: (हे) कौन्तेय भरतर्षभ, तत् च हिमवतः परं गृहं नौबन्धनम् नाम अद्यापि ख्यातम्, तत् विद्धि ।
हिमवतः शनम्-हिमालयनु शि५२. नौबन्धनम्-ख्यातम्नोमन' नामनु हिमालयन मोटु शिमर. कौन्तेय-कुन्ताया अपत्यं पुमान्-हे तीपुत्र. विद्धि-विद् स. २, ५२९भै. आसाथ, २ ५. ओ. १. तुं गरजे.
[भनुनु नी ।-धन]
१. मनुष्यामा व्या वा (शुश्वार ) राम, माना * કાંતિવાને અને મહાપ્રતાપી મહર્ષિ એ સૂર્યને પુત્ર થશે.
૧ર

Page #187

૧૪ ૨. તે મનુ સામર્થ્ય, તેજ, લક્ષ્મી અને વિશેષ કરીને તપથી પિતાના પિતા (સૂર્યથી).અને પિતામહ (બ્રહ્મા થી પણ ચઢિયાતે થશે.
૩. એક વખત ભીનું વલ અને (ભીની) જટા ધારણ કરીને તે તપ કરતા હતા, તે સમયે ચારિણીને કાંઠે આવી એક માછલે
૪. “હે શુભ રીતે વ્રતને રાખી રહેલા ભગવન, હું એક સુદ ભાલું છું; અને બળવાન માછલાંથી મને ભય છે, માટે તમે મને તેઓનાથી બચાવવા યોગ્ય છે.
૫. “ કારણ કે, બળવાન માછલાં દુર્બલ માછલાનું વિશેષે કરીને હમેશાં ભક્ષણ કરે છે. આવી અમારી સનાતન કાળથી આજીવિકા નક્કી થયેલી છે.
૬. “માટે વિશેષ કરીને મેટા ભયના ઓધમાંથી, તેમાં ડૂબતો એ હું–તેનું રક્ષણ કરવા માટે (તમે) એગ્ય છો. તમે ઉપકાર કરશે તે હું તેને તમને બદલે વાળી આપીશ.”
છે. વૈવસ્વત મનુ તે માછલાનું વચન સાંભળી કૃપાથી ભરપૂર બની ગયા અને તેમણે તે માછલાને પોતે હાથથી પકડી લીધું.
૮. પછી પાણીમાંથી બહાર લાવીને વૈવસ્વત મનુએ ચંદ્રનાં કિરણ સમાન ઉજજ્વલ માટીના પાત્રમાં તે માછલાને મૂકવું.
૯. હે રાજન , પરમ સત્કારને પામતે તે માછલે ત્યાં ઊછરવા લાગે; અને મનુએ પણ પુત્રની પેઠે તેના પ્રત્યે વિશેષે કરીને ભાવને સ્વીકાર કર્યો.
૧૦. પછી લાંબે કાળ જતાં તે માછલું ઘણું મોટું થઈ ગયું, જેથી, કહેવાય છે કે, તે માટીના માત્રમાં સમાઈ શકવું નહિ. ( ૧૧. પછી માલું મનુને જોઈ ફરી કહેવા લાગ્યુંઃ “હે ભગવન, આજે મને બીજું સારું સ્થાન મેળવી આપે.”

Page #188

૧૭
૧૨. પછી તે ભગવાન મનુ તે માછલાને માટીના તે પાત્રમાંથી ચકીને તે સમયે મોટી વાવમાં લઈ ગયા.
૧૩. હે શત્રુઓનાં નગરને જીતનાર, મનુએ પણ તેને તેમાં નાખ્યું અને તે માછલું ઘણાં વર્ષના સમૂહ સુધી પછી ત્યાં વધવા લાગ્યું
૧૪-૧૫. બે યોજન લાંબી અને વળી એક યોજન પહોળી તે વાવ હતી, તેમાં એ માછલું ન સમાયું.
હે કમળસમાન લેનવાળા, કુંતીપુત્ર, પ્રજાના નાથ, તે માછલું વાવમાં હાલ ચાલી શકયું નહિ. પછી એ માછલું મનુને જોઈને ફરીથી બોલ્યું
૧૬. “હે ભગવન, હે સાધુપુરુષ, મને સમુદ્રનાં પ્રિય પટરાણું ગંગામાં લઈ જાઓ; હું તેમાં રહીશ; અથવા હે તાત, જેવી તમારી ઇચ્છા હાય તેમ (ક)”
૧૭. આ પ્રમાણે (એ માછલાએ) કહ્યું, એટલે જિતેન્દ્રિય, તથા (સ્વધર્મથી) ભ્રષ્ટ ન થનારા ભગવાન મનુ પિતે તે માછલાને ગંગા નદી ઉપર લઈ ગયા અને એને ત્યાં નાખ્યું.
૧૮. હે શત્રુને દમનારા, ત્યાં તે માછલું કેટલાક સમયમાં વૃદ્ધિ પામ્યું; એટલે ફરીથી મનુને જોઈને તે માછલું વચન બોલ્યઃ
૧૯. “હે પ્રભુ, ઘણું મોટું હોવાને લીધે, ગંગામાં હું હાલી ચાલી શકતું નથી, માટે, હે ભગવાન કૃપા કરો અને મને જલદી સમુદ્રમાં લઈ જાઓ.”
૨૦. પછી જાતે માળ્યાને ગંગાના પાણીમાંથી બહાર કાઢીને, કુન્તીપુત્ર, મનુ સમુદ્ર તરફ લઈ ગયો અને તેને ત્યાં નાખ્યું. * ૨૧. બહુ મોટું થઈ ગયું હોવા છતાં પણ, સ્પર્શ તથા ગંધે કરીને સુખ પામતા એવા મનુને તે તે સમયે ઈચ્છા પ્રમાણે લઈ જઈ શકાય તેવું તે માછલું થયું.

Page #189

૧૮૦
૨૨. જ્યારે સમુદ્રમાં મનુએ તે માલું નાખ્યું ત્યારે જાણે હસતું હાય તેમ (તે) મનુ પ્રત્યે આ વાકય ખેલ્યુંઃ
""
૨૩. “હે ભગવન, તમે બહુ સારી રીતે (મારી) બધી રહ્યા કરી છે; હવે તમારે સમયને ચેાગ્ય કાર્ય કરવાનું છે તે મારી પાસેથી સાંભળેા :
૨૪. “ હે ભગવન, હે મહાભાગ, થે!ડા સમયમાં જ પૃથ્વી ઉપરનું આ સ્થાવર-જંગમ બધુય પ્રલયને પામશે.
<<
૨૫. આ લેાકેાને માટે (પાપ ) ધાવાના સમય આવી લાગ્યા છે; માટે હું તમને જે તમારું સર્વોત્તમ હિત છે તે આજે જણાવું છું. ૨૬. “ માટે તમારે દોરડું બાંધેલી મજબૂત નૌકા તૈયાર કરાવવી; તેમાં, હે મહામુનિ, તમારે સપ્તષિ સાથે ચઢી જવું,
૨૭. “ વળી તમે પૂર્વે બ્રાહ્મણાએ જે જે ખીજો કહેલાં છે, તે સર્વ ભાગ પાડીને સારી રીતે રક્ષણ કરીને તે નાવમાં ચઢાવજો,
૨૮. “ હે મુનિઓના સમૂહને પ્રિય, પછી તમે નાવમાં રહી મારી વાટ જોજો; એટલે, હે તાપસ, હું શીંગડાવાળું રૂપ લઇ ને ત્યાં આવીશ; અને તે (રૂપ)થી જ મને ઓળખવા.
<<
૨૯. આ પ્રમાણે જ તમારે તે કરવું; તમારી મેં રજા લીધી છે; હું જાઉં છું; મારા વિના તે ભારે પાણી તમારે માટે તરવા શકય નથી. ૩૦. એટલે તે (મનુ) એ માછલા પ્રત્યે ખેલ્યાઃ “ હું એ પ્રમાણે કરીશ. આ પ્રમાણે એકબીજાને રર્જા આપીને પેાતાની ઇચ્છા પ્રમાણે બન્નેય ગયા.
""
૩૧-૩૨. પછી હે મહારાજ, મત્સ્યે જે પ્રમાણે કહ્યું હતું તે પ્રમાણે સવે ખીજોને લઈને, હે શત્રુઓને દમનાર, હે વીર, મનુ ઉત્તમ નૌકામાં મોટા તરંગવાળા સમુદ્રમાં તરવા લાગ્યા. હે જગતના નાથ, પછી મનુ તે માછલાનું ચિંતન કરવા લાગ્યા.

Page #190

. ૩૩. અને તે શત્રુનાં નગરને જીતનાર, તે ચિંતન (કરેલું) જાણીને એ શીંગડાવાળું માછલું તે સમયે, હે ભારતમાં શ્રેષ્ઠ, જલદી ત્યાં આવી પહોંચ્યું.
૩૪–૩૫. હે મનુષ્યમાં વ્યાઘસમાન, હે મનુષ્યમાં શાર્દૂલ સમાન, પહેલાં કહેલા રૂપ મુજબના, પહાડ જેવા ઊંચા, શિંગડાંવાળા તે માછલાને દરિયામાં જોઈને પછીથી મનુએ દેરડાના પાશને માછલાના માથા પરના તે શિંગડાંમાં ભરાવી દીધું.
૩૬. હે શત્રુઓના નગરને જીતનાર, તે પાશથી બંધાયેલ મત્સ્ય મેટા વેગથી ખારા પાણીવાળા (મહાસાગરમાં) તે નાવને ખેંચવા લાગ્યો.
૩૭. હે મનુષ્યના નાથ, તરંગથી જાણે નાચતા તથા જાણે પાણીથી ગર્જના કરતા સમુદ્રમાં તે નૌકાથી તે (મનુ) તેમને તરવા લાગ્યા.
૩૮. હે શત્રુઓનાં નગરને જીતનાર, મદોન્મત્ત બનેલી ચપળ સ્ત્રીની માફક ઝંઝાવાતથી ક્ષુબ્ધ બનેલી તે નૌકા તે મહાસાગરમાં ઘૂમવા લાગી.
૩૯. જમીન, દિશા, પ્રદિશાઓ પણ દેખાવા ન લાગી; હે. નરેમાં શ્રેષ્ઠ, પૃથ્વી અને આકાશ એ બધુંય જળમય થઈ ગયું. - ૪૦. હે રાજા, આ પ્રમાણે પછીથી ઘણાં વર્ષો સુધી તે મત્સ્ય આળસ કર્યા વિના પાણીના તે પૂરમાં તે નાવને ખેંચવા લાગ્યા.
૪૧. હે પુરુષક, હે કુરુઓના પુત્ર, પછી તે મત્સ્ય તે નૌકાને હિમાલયનું મોટું શિખર છે ત્યાં ખેંચી ગયા.
૪૨. પછીથી તે સમયે ધીમેધીમે હસીને તે મત્સ્ય તે ઋષિઓ પ્રત્યે બેલ્યોઃ “આ હિમાલયના શિખરે જલદીથી નૌકાને બાંધી દો.” - ૪૩. હે ભરતશ્રેષ્ઠ, માલાનું વચન સાંભળીને ત્યાં તે સમયે જલદી હિમાલયના શિખર ઉપર તે નૌકાને ઋષિઓએ બાંધી દીધી.
૪૪. હે ભરતવંશમાં શ્રેષ્ઠ, હે કુંતીપુત્ર, તે નૌકાબંધન નામે

Page #191

૧૮૨
હિમાલયનું મેટામાં મોટું શિખર હજુ સુધી પણ પ્રખ્યાત છે—તે તું જાણું. - महाभारत, वनपर्व, अध्याय १८५. - स्वाध्याय
१. नीये भावेला ३५. श्रोणी खायो
तपस्यन्तम्, मज्जन्तम् कर्तास्मि, अगृह्णात, स्वीकरोत् संप्रतिपादय, समभवत्, निवत्स्यामि, स्मयमानः, कारयितव्या, पुप्लुवे न्यवेशयत्, नावा, चकाशिरे, चकर्ष, बध्नीत, जग्मतुः, अनुज्ञाप्य, प्रतीक्षेथाः । ૨. નીચે જણાવેલા સમાસને વિગ્રહ કરો—
महर्षिः प्रजापतिसमद्युतिः सुवत, दुर्बलम्, परपुरञ्जय, राजीवलोचन, विशांपते, यथेष्टहार्यः, स्पर्शगन्धसुखः, प्राप्तकालम्, स्थावरजङ्गमम्, युक्तवटारका, नौस्थः, यथाकामम् ।
"
૩. નીચેના શબ્દ ઉપર ટ્રક તાંત્ર લખ!–
विवस्वतः सुतः, स्थावरजङ्गमम्, संप्रक्षालनकालः, सप्तर्षयः, नौबन्धनं शृङ्गम्, महत्यः आपः ।
४. नये नावेद ३२३२४
२. मनुः तं मत्स्यं गृहात् । (अमेशि प्रयोग )
२.
त्वं मे अन्यत्स्थानं संप्रतिपादय ।
३.
४.
( साहु क्रियापद वापरे!)
तं मत्स्यमनयद्वापीं महतीं स मनुस्तदा । ( अर्भ कृता रक्षा त्वया सर्वां । ( स्तन त वारे )
प्रयोग )

Page #192

૫. નીચે જણાવેલાં રૂપે લખે
૧. ષષ્ઠી એ. વ. વિત્ત, કન, રિ, સુખ૨. દ્વિતીયા બ.વ. રિ, , શિવર (મું) (૫) ૩. આજ્ઞાર્થ ૨ પુ.એ.વ.વિ, દ, બી, રાણ, છિદ્. ૪. પરોક્ષ ભૂ. કા. ૩ પુ. એ. વ. લિ. ના, ૫.
૫. વર્ત. કુ. શા છે, થાક (કર્મણિ, . ૬. સંસ્કૃત રૂપાંતર આપે–
ઓગણસાઠ છોક, ત્રીજી છોકરી, સૌથી વધારે પહોળા રસ્ત, ધળું બનાવે છે, જેનામાં સસલાનું ચિહ્ન છે, બીજા નગરમાં, જેનું મેં હસતું છે કે, મારી આમળ.
ते महाकवयः मताः।
[તે મહાકવિએ મનાયા છે.]. પ્રાસ્તાવિક : આ પાઠ જિનસેવરચિત મહાપુરાણના આરંભના પ્રાસ્તાવિક ભાગમાંથી લેવામાં આવ્યું છે. મહાપુરાણ જૈન પુરાણુ શાસ્ત્રોમાં મુકુટમણિરૂપ છે. તેનું બીજું નામ ત્રિષષ્ટિલક્ષ મહાપુરુષસંગ્રહ છે. તેમાં ૨૪ તીર્થકર, ૧૨ ચક્રવર્તી, ૯ નારાયણું, ૯ પ્રતિનારાયણ અને ૯ બલભદ્રનાં વર્ણન છે. આમ કુલ ૬૩ પુરુષોની જીવનકથા આ ગ્રંથમાં આવે છે.
આ ગ્રંથમાં કાવ્યછટા, અલંકારની ગૂંથણી, પ્રસાદ, ઓજસ અને માધુર્યને સુમેળ છે. આચાર્ય જિનસેન અથવા બીજે નામે ગુણભદ્ર ઇ. સના આઠમા સૈકામા, અમોઘવર્ષ રાજાના સમયમાં, દક્ષિણમાં થઈ ગયા. તે દિગંબર આચાર્ય હતા. આપણે તેમના

Page #193

૪૮y
મહાપુરાણમાંથી આ પાઠના લેકે કરવાના છે. તે તેમના કવિસામ
ની સાક્ષીરૂપ છે. - મહાકવિ કોનું નામ કહેવાય; કાવ્યમાં શું હોવું જોઈએ અને આ કાવ્ય શા માટે રચવું પડે છે, અથવા રચવાનું શાથી મન થાય છે; સુજ અને દુજને કાવ્યને શી રીતે સમજે છે–તે બધું આ પાઠમાં આવે છે. આ પાઠની ઘણી વસ્તુ આપણા કાવ્યશાસ્ત્રના ને પરિચય માગી લે છે.
૨. અન્વયે : તે નાથં ગ્રુપમદ સાહિત્ય માં प्रणिपत्य मुहुन्मुहुः प्रणिधाय अहं प्रणौमि।
તા: અપર્ચે પુખાન નામે સમુ-નાભિરાજાના પુત્ર કમર પણ દરાઃ ચહ્ય તમ્ (બ. વી.) વૃષભ એ જ જેનું ચિહ છે તે. ગતિ પર સેવા (કર્મ) આદિનાથ, પ્રથમ તીર્થકઃ ઋષભદેવ જેનેના ચોવીસ તીર્થ કરેમાં પહેલા તીર્થકર છે. forvaદરિ+qqનું સં. ભૂ. કુ. નમસ્કાર કરીને. કુદુ મુહુ-વારંવાર
શિવાય દરિસ્થાનું સં. ભૂ. 5. ધ્યાન ધરીને. કમિ-કાજુ ગ. ૨, પરભૈ. વર્ત. કા. ૧ પુ. એ. વ. હું સ્તુતિ કરું છું. " ૨. અન્વયઃ તિવાર્થ પુરા ચન્ ગાજિપર જોવા संद अहं अधीः केवलं भक्तिचोदितः किल वक्ष्ये।। આ તિરિ પણ આસ્થા ચં તત્ (બ. વી.) ઈતિહાસ જેનું નામ છે તેવું ઈતિહાસને સમજાવતાં જિનસેન આ લેકની પહેલાંના લેકમાં જણાવે છે: તિદ્દાર તીર્ણ તત્ હરિ હરિ श्रुतेः। इतिवृनमथेतिहमाम्नायञ्चामनन्ति तम्। 'इतिह અર' આ પ્રમાણે પહેલાં હતું એ શ્રુતિ ઉપરથી તિહાર નામ પડેલું છે. પુરા -પુરાણ. જુદા શબ્દને સમજાવતાં કહે છે? पुरातनं पुराणं स्यात् तन्महन्महदाश्रयात् । महनिरुपदिष्टत्वामहाश्रेयोऽनुशासनात् ॥ कविं पुराणमाश्रित्य प्रस्तत्वात्पुरा

Page #194

૧૫
णता। पुरा वियाना पाश्रये तेनी विस्तार थये। छ मेटले तेने पुरा ४ छ. गणाधिपः-गणानां अधिपः (५० त०) पडे। अ५२ भोतम. अधी:-अविद्यमाना धीः यस्य सः (म. श्री.) भुक्षि विनानी. किल शुम्ही प्रयोग संभावना मतावे छे. कुमा Apte's Guide 8 268, 269. भक्तिचोदितः-भक्त्या चोदितः (त.d.) Hथा प्रेशयेतो. वक्ष्ये-वचनु सामान्य भविष्य 1. ५ ५. ये. ५. मालीश.
३. ग१५ : क्व गंभीर' पुराणाधिः क्व बोधदुर्विधः माइक् । सः अहं महोदधि दोभ्यो तितीर्घः हास्यतां यामि।
क्व-क्या योग. पुराणं अधिः एव (भ.) पुराण३५॥ समुद्र. दुर्गता बिधा यस्य सः दुर्विधा-६२. बोधेन दुविधा (a. d ) साने ४शन हरिद्र मादक भा। 1. महान् उदधिः (म.) तम्-महासागर. दोभ्या-भदाय 43. तितीर्घः-तृ ४२२७।६ विशेषe-तवानी ४७. हास्यतां यामि-हास्यने या ; भरीने पात्र मनु. ( ef. २धुवंश सन. १. श्यो २ : क्व सूर्यप्रभवो वंश: क्व चाल्पविषया मतिः। तितीर्षुर्दुस्तरं मोहादुडुपेनास्मि सागरम् ॥: मताभ२ स्तोत्र : कल्पान्तकालपवनोद्धतनकचकं को वा तरीतुलमम्बुनिधिं भुजाभ्याम् ॥
४. स-क्य : अथवा पतद् अस्तु, यत् अल्पः अपि अहं स्वशक्तितः घटे। लूनवालधिः अपि उक्षा किं न उत्पुच्छयतेतराम् ॥
स्वशक्तित:-पोतानी शस्ति प्रमाणे. घटे-घटू ।. १ आत्मने. तं. १ ५. . १. २वना : लूनबालधिः-लूनः बालधिः यस्य सः (4. श्री.) जेनु पू७४ ४५६ श्यु छ ते; लू . स्नु भ. सू. १. उक्षा-उमन् पुं. प्रथम मे. १. मा. उत्पुच्छयतेतराम-उद्तं पुच्छं यस्य सः उत्पुच्छः । ( ५. श्री.) ५२था

Page #195

नामधातु 4. 3 ५. मे. ३. मात्मने. उत्पुच्छयते, तुलना ३५. उत्पुच्छयतेतराम् ।-५७४ी वारे जा रे छे.
५. अ-क्य : महाकरीन्द्रसंमर्दविरलीकृतपादपे बने स्वैरबारिणः वन्येभकलमाः सुलभाः।
करी इन्द्रः इव (भ.) महान् करीन्द्रः ( 3 ). महाकरीन्द्राणां संमर्दैन वीरलीकृताः पादपाः यस्मिन् तस्मिन् (બ. વી.) મોટા ગજરાજોના ઘમસાણને લીધે જેનાં વૃક્ષ વિરલ બની गयां छे तेवा पनमा (वने); विरलीकृत-विरलनाच्चि ३५ विरलीकरोतिनु भणि भू.. विश्व माने. स्वैरवारिणः-स्वैरः चारः येषाम् (इन् प्रत्यय) : स्व२७ही रीत ना. बने भवाः वन्याः । वन्याः इभस्य कलमा:-गली साथीमानां यां. सुलभाः-सुखेन लभ्यन्ते ते सुलमाः-भगवा सईदा छे.
६. मन्वय : तत् पुराणकवीन् पव हस्तावलम्बनं मत्वा अस्य महतः पुराणाब्धेः तरणाय उद्यतः अहम् अस्मि ॥ .... पुराणः कविः (म.) तान्-प्राचीन विमाने. इस्तयो अवलम्बनं (प. तत्पु.) हायना आश्रय मानीन (मत्वा). पुराणं पर अन्धिः (म.) (पुरा९३५॥ साम२) तस्य पुराणाधे. तरणाय-ते ५२।०३५ सागरने त२१! भाट. उद्यतः-उद्य म् भ. भू. . तयार. . ७. स-पय : मे प्रमादात् यत् स्वलितं (भवेत्) तत् (हे) बुधाः, क्षन्तुं अर्हथ । सन्तो गुणान् जिघृक्षन्तु ।हि गुणगृलः सजनः।
प्रमादा-६२रीने वी. स्खलितम्-स्थल .. नु म. भू. १. भूना, २५सन. बुधाः-डे विहान.. क्षन्तुम्-क्षम्नु हत्व त, भाई ४२१.. अर्हथ-आई 1. १, ५२२. पतं. २ ५. मे. ५. येय 2. सन्तः-Ar; सत्-५. प्रथमा ५. 4. जिY

Page #196

૧૮૭
सान्तु यह ग. हुनु हिर्श' प्रियायह जिघृक्षतिः आज्ञार्थ 3 यु. अ. व. ग्रह उखानी ईच्छा उरे. गुणगृह्यः- गुणानां गृह्या: ( ५. तत्यु. ) गुण प्रत्येक्ष छे. सरभावो भरवित २५ ननु वक्तृविशेषनिःस्पृहा गुणyan cat feofa: 1; sılanız: zga'a : 2-24 : amiga निगृहातधेनुं मनुष्यवाचा मनुवंशकेतुम् । विस्माययन् विस्मित - मात्मवृत्तौ सिद्दोरुसत्त्वं निजगाद सिंहः ॥
८. अन्वयः सिद्धसेनाद्याः कवयः, च चयं कवयः मताः, मणयः प्रद्मरागाद्याः ननु काचः अपि मेचकः ।
facèr: ma: tai à (”. A.) luɛච» DHỈ મુખ્ય છે તે. સિદ્ધસેન દિવાકર એ ખૂબ જ પ્રસિદ્ધ જૈન કવિ થઈ ગયા. તે મહાન નૈયાયિક પણ હતા. તેમની દ્વાત્રિંશિકા નામે તત્ત્વज्ञान प्रधान स्तुतियो शीती छे. पद्मरागः आद्यः येषां ते (म. प्र. ) पद्मरागाद्या:- पद्मराग मे भी मुख्य छे ते. मेचका-अरा रंगना; પ્રકારના હલકા મણિ.
९. अन्वय : यदूब चोदर्पणे कृत्स्नं वाङ्मयं प्रतिबिम्बितम् तान कवीन् अहं बहु मन्ये । किम् अभ्यैः कविमानिभिः ।
वयः एव दपर्णम् (म.); येषां वचोदर्पणे ( ष. तत्यु. ) मेना वाली३यी हर्षमां कृत्स्नम् - समस्त वाङ्मयम् वाङ्+मयट् ( प्रचुरता सूर्य प्रत्यय- वाणीमां के अर्थ स्यायु होय ते. तर्कागमव्याकरणछन्दोऽलंकारादि वाक्प्रपञ्चः । (टीअार ) प्रतिबिम्बितम् - प्रतिभिम याभेलु छे. बहु मन्ये- महुभान अ२ धुं. कवि'मानिमि: - कत्रेः मानं (अभिमान) येषां ( +इन् प्रत्यय ): तै:કવિ તરીકેનું અભિમાન બતાવનારા બીજાને ( મારે શે! ઉપયાગ.
१०. अन्वय : लोके ते एव कवयः । च ते एव विचक्षणाः । येषां भारती धर्मकथाङ्गत्वं प्रतिपद्यते ।

Page #197

૧૮૮ विचक्षणा:-विशिष्ट दृष्टिपात, यतु२ पुरुी. भारती-२री वाली. धर्मकथा एव भकं यस्य तद् , तस्य भावः-धर्मयानु अभूतपप्रतिपद्यते-पामे 2. विवे छ । ४०यमा ने ધર્મકથાનું અંગ ન હોય તે તે કાવ્ય બરોબર નથી.
११. अ-१५ : केचित् मिथ्यादृशः श्रुतिपेशलम् काव्यं प्रश्नन्ति । तु तत् अधर्मानुबन्धित्वात् सतां प्रीणनक्षम न (भवति)।
मिथ्या पश्यति ( 3५. तत्पु.) ते मिथ्याश:-मिथ्याष्टिવાળાઓ; ધર્મની સાચી સમજ નહિ ધરાવનારા, અન્ય સાંપ્રદાયિકે. श्रुतिपेशलम्-श्रुतेः पेशलम् (प. तत्पु.) न भण. प्रन्थू . ८ ५२२. वर्त. ३ ५. स. 4. प्रश्नन्ति-२ये छे. अधर्मस्य अनुबन्धः अस्य (इन् प्रत्यय ); तस्य भावः तस्मात्-अधर्म साये मनुष्य (स) यशवनाश लवान सीध. सताम्-सनान; प्रीणनक्षमम्प्रीणनस्य क्षमम् (५. त.) प्रसन्न ४२भाटे समर्थ.
१२. अन्य : केचित् अव्युत्पन्नतराः कवित्वाय कृतोद्यमाः विवक्षवः मूकाः इव लोके हास्यतां प्रयान्ति।
वि+उ+पद भ. . . व्युत्पन्ना, न व्युत्पन्नाः अन्युत्पन्नाः तेनु तुनाश:३५ : अव्युत्पन्नतरा- सारी रीतसव શાસ્ત્રોમાં પારંગત નથી. કવિમાં બે વસ્તુ હોવી જોઈએ પ્રતિભા અને વ્યુત્પત્તિ. વ્યુત્પત્તિ એટલે સર્વ શાસ્ત્રોમાં પ્રવીણતા. આ ન હોય તે પ્રતિભા सण शत भाटी तीनथा. कवित्वाय-विप भाटे. कृतः उद्यमा यैः ते (4. श्री. ) भने म यो छेते. विवक्षव:-वचूनु।२७।
श: विशेष पु. प्रथमा ५. 4. मोसवानी छावा. मका:भूगा भास ( भा३४) हास्यतां प्रयान्ति-उपासने पामे छे.
१३. अन्य : केचित् अन्यषचोलेशान् बादाय कविमानिनः, वणिग्बुवाः वस्त्रेषु इच, अन्यां छायां आरोपयन्ति ।

Page #198

૧૮૯
સચવવાઘા-અને રવણ શાન (લ. તત્પ.) બીજાનાં વચના થડા ભાગે. આવાય-માનું સં. ભૂ.કુ લઈને. હરિ
જિન-કવિ તરીકે અભિમાન કરનારાઓ. વિવા–ણતિ મામ સુવન્તિ (ઉપ. ત.) ળિયા –પિતાની જાતને વેપારી કહેરાવતા (માણસો)જેમ. પુ-વસ્ત્રો ઉપર અન્યાં છયા-જુદી ભાત; સાપત્તિ -આ+ફનું પ્રેરક પથતિનું ૩ પુ. બ. વ. વ. ક. મૂકે છે. યોગ્યતા ન હોવા છતાં પણ પોતાની જાતને કવિ માનનારા કેટલાક બીજા કવિઓનાં ડાંક વચને ઉપાડી લઈને એની છાયાવાળા કાવ્યો રચે છે અને પિતાની જાતને મૌલિક કવિ કહેવડાવવાનું અભિમાન લે છે. જિનસેન તેને નકલી કાપડના વેપારી સાથે સરખાવે છે. વેપારી પાસે પોતાની વિશિષ્ટ જાતનું કાપડ હોય અને કાપડના વેપારમાં એ અજોડ હેય; પરંતુ નકલી વેપારી આવા વેપારીની છેડીક જાતે લઈ તેમાં થડેશો જુદો દેખાવ આણું પિતાનું હલકી નકલી કાપડ પતે વેચે છે અને સારા કાપડ વેચનાર વેપારી તરીકે દંભ કરે છે, એવા નકલી વેપારી જેવો આ નકલી કવિ છે.
૨૪. અન્વય : રેજિત અન્યતઃ અર્થે જ રિવર્તિ ફા, વણિકા (શિવ) અતિરિયા વ, શાયર કાન્તિા.
. ત.) બીજાઓએ રચેલા અર્થોથી (અર્થથી; પતિકૃનું કર્મ. ભૂતીયા બ.વ. પુ. ફેરવી નાખેલા શબ્દોથી. વણઝાવાણિયાઓ. પ્રતિથિ તિરાષ્ટિ તૃતીયા એ. વ. સ્ત્રી. આડતના વહેવારથી. રતિનિશિથકા (ટીકાકાર). કથા-વાર્થ પર જઈ (વેપારને વેચવાને પદાર્થ). પ્રાથમિક-પ્રસારે છે; ફિલા કરે છે; દારૂનું પ્રેરક. વત. કા. ૩. પુ. બ. વ. જેમ 'આડતિયાઓ પારકે માલ વેચે, તેમ આવા કવિઓ પારકા કવિઓના શબ્દો અને અને પ્રસાર કરવાની આડતને વેપાર કરે છે.
૨૫ અન્વય: વિ જજ અથર્વ વાત

Page #199

૯૦
रखयन्ति । अली (काणी) लातुषी कण्ठिका इब उक्छियां छायां न ऋच्छति।
वर्णैः उज्ज्वलाम् (त. तत्पु.) वर्षे शन Geters; हमे रीने मुं४२, दुर्गतं बलं यस्याः सा दुर्बला (५. श्री.) अर्थैः दुर्वलाय-त. त.), भ! रीने दु. जतुषः इयं जातुषीसामनी मती . उच्छिमाय-उद्गता शिखा यस्याः ताम् (प्राहि. भ. बी.) नी शिम या छ तेती; Gre Rनी. छायाम्-सुंदरता. न ऋच्छति-पामती नथी. क्र . १, ५२२. वन. १. 3. . से. व. वाणी श६ व्यना अ भा प्रयोगयो छे.
१६ ५-३५ : यथा लब्धश्रियः लुब्धाः (तथा) केचित् अर्थम् अपि प्राप्य तद्योगपदयोजनः सतां प्रीणनाय अलं न (भवन्ति)।
__ लब्धा भीः यः ते (५. बी) लब्धश्रियः-भरे सदन प्रा री तेवा. लुब्धा-लुभ 1. ४नु भ. पू. पृ. सोमायेक्षा, सोलिया. प्राप्य-प्रमानुस . . मेजवाने. तदयोगपदयोजनैः-तस्य (अर्थस्य) योगः येषां तानि (म. श्री.) ते अर्थनी साथ लेवा; तद्योगानां पदानां योजनैः (५. तत्पु.) ते (अ)ी साथे नवाणा शहानी योजनाने सीधे. सतां प्रीणनाय भलं न भवन्ति-सनाने मानहित ४२१भाटे समय यता नया; અને ચતુથી સાથેને ઉપયોગ ધ્યાનમાં રાખે. અર્થ ઉત્તમ હોય પણ એની શબ્દજના બરાબર ન હોય તે વ્યુત્પન્ન વાચકને તે કવિ પ્રસન્ન કરી શકતા નથી.
१७. अ-५५ : यथेष्टं प्रकतारम्भा निर्वहणाकुलाः केटिकवयः कराकान्तकुटुम्बिवत् बत सीदन्ति ।
इटमनतिक्रम्य यथा स्यात्तथा (4०ययी) यथेष्ट-मनवे तेवी रीते. प्रकृतः भारम्मः यैः ते प्रकृतारम्माः -मान्य

Page #200

૧૯૬
४२वानो नो माल यो छ ते. निर्वहणे आकुलाः (सभी तर५.) पूर ४२वामा व्यानुष मनेा. करैः माकान्तः कुटुम्बी-करामतकुटुम्बी। तद्वत्-थी पा! पामता यानी भा३५. बत मेहभूय नियात. सीदन्ति-दु:मी ५४ लय छे.
१८. अ-क्य : केचित् अनभ्यस्तमहाविद्याः, कलाशास्त्रबहि कृताः काव्यानि कर्तुं ईहन्ते; साहसं पश्यत ।
न अभ्यस्ताः महत्या विद्याः यैः ते (५. श्री.) मारे બેટી વિદ્યાઓ જેવી કે તર્ક, વ્યાકરણ, અલંકાર વગેરેને અભ્યાસ ज्यों नथी तेवा. कलानां शास्त्रेभ्यः बहिष्कृताः (५. तत्पु.) કળાનાં શાસ્ત્રોમાંથી જે બહિષ્કૃત થયા છે, એટલે કે કલાનાં શાસ્ત્રોને જેમણે અભ્યાસ કર્યો નથી. અલંકાર, સંગીત, નૃત્ય વગેરે લલિત કલાનાં शास्त्रीना परिचय विनाना रे . काव्यानि कर्तुं ईहते-जाव्य! ४२वानी गे ४०. साहसं पश्यत-तमे तेभनु सास मो. पश्यत-दृशूर्नु मानार्थ २ ५. ५. व. मो.
१९. स-यय : तस्मात् शास्त्रार्थान् अभ्यस्य च महाकवीन् उपास्य धीधनाः धये शस्यं यशस्यं च काव्यं कुर्वन्तु ।
शास्त्राणि च (तेषां) मर्यान् :(च) (६६) शास्त्री भने तेना अनि; अमि+अस् नु स. भू. ४. अभ्यस्य-अयास. शन. महाकवीन उपास्य-महाविमोनी उपासना शन; उप+आस् . २ मात्मने. नुस. भू.. घीपब धनं येषां ते (५. श्री.) शुद्धि मे जेनु धन मेरते. धर्म्यम्-वर्माय साधु-मन भाट सा. शस्यम्-शंस् वमा 'नु विध्यर्थ है. मारावा साय. यशस्यम्- यशने सावना काव्यं कुर्वन्तु-तमो यो ४३।.
२०. भ-३५ : कवीश्वरः परेषां दूषणात जातु न विमेति। ध्यान्तं धुन्वन् मानुमान किं उलूकभयात् न उदेति ।
कविः ईश्वरः इव कवीश्वरः (भ.) उत्तम अवि. परे

Page #201

दूषणात्-पा२मान पधी; प्रतिस्थामा तनां व्योमा
ही आये तेथी. न विमेति- नथी; भी . ३, ५२मै. पत. I. 3. . 4. उलूकमयाद-धुबना अपने साधे. ध्वान्तं धुन्वन-मरने भरी नामती; धु-धुनोति 1. ५, परभै. वर्त.. प्रथमा मे. प. पु. धुन्वन्-'मेरी नामतो. भानुमानसूर्य. किं न उदेति-शुगत नथा.
२१. अ-३५ : परे तुष्यन्तु वा (परे) मा (तुष्यन्तु) वा कविः स्वार्थ प्रतीहताम्। पराराधना न श्रेयः। सन्मार्गदर्शनात् श्रेयः (अस्ति)।
परे-अन्य, प्रतिस्पधा , मो. तुष्यन्तु-संतोष पा. कविः स्वार्थ (पोताना हेतुने) प्रतीहताम्-प्रतिईह . १, सामने. माज्ञार्थ 3 ५ से. १. २. परेषां आराधनातप्रतिस्पधा माने मुश ४२वाथी. न श्रेय:-श्रेय तु नथा. श्रेयः सन्मार्गदर्शनाव-साया भार्गना निया श्रेय थाय छे.
२२. म-१५ : केचित् सौशब्धम् इच्छन्ति । केचित् अर्थस्य संपदम् (इच्छन्ति)। केचित् समासभ्यस्त्वं (इच्छन्ति । परे व्यस्ता पदावली (इच्छन्ति)।
शोभनानि शब्दानि यस्मिन् तदा तस्य भावः सौशब्दम्सा२॥ शम्। सप. अर्थस्य संपदम्-अर्थनी संपत्तिने; अर्थनी धनताने छे छे. समासानां भूयस्त्वम् (५. त५.) समासभ्यस्त्वं सभासनु म हावा. सरावा: ओजः समासभूयस्त्वं पतत् गद्यस्य जीवितम् ।। व्यस्ताम्-टीटी; मेटने आजी सभास ન હોય તેવી વૈદર્ભે સિલી-જે આપણને કાલિદાસમાં માલૂમ પડે છે,
જ્યારે પાંચાલી શૈલી–જે બાણની છે–તેમાં સમાસનું બહુલપણું માલુમ ५ छे. पदावलीम्-पहानी समूह

Page #202

૧૯૩ ૨ા અન્વય ઘf પૃદુરાગ્રાઉના જે પુરાपिणः। केचित् मध्यमाः। अन्येषां रुचिः अन्या एव लक्ष्यते ।
વાર પણ ચર્થ (ચેવા-દ્વિત)-ખૂહુરાહિંદુ શબ્દ એ જ જેનો હેતુ છે એવા; મૃદુ શબદરચનાની તરફેણ કરનારા. પુષિ -વિવ” “પાઢણ ચર્થ” (ટીકાકાર) શ્લેષવાળી અને ગાઢ એવી શબ્દ જનાનો બંધની ઇચ્છા કરનાર. પુર (રાવ) પણ દક્તિ જે-જે સ્પષ્ટ શબ્દબંધની ઇચ્છા કરનારા છે, એટલે કે જે શ્લેષવાળે ગાઢ પદબંધ કાવ્યમાં
છે છે તેવા. દલિત મધ્યમા કેટલાક મધ્યમ પ્રકારના શબ્દબંધની ઇચ્છા કરે છે એટલે કે બહુ છૂટા મૃદુ શબ્દો પણ નહિ અને બહુ જટિલ શ્લેષવાળા શબ્દબધે પણ નહિ, પણ મધ્યમ પ્રકારની શૈલીને ઈચ્છનારા છે. જેવાં વિ અન્ય ઘા -બીજાની રુચિ બીજી જ દેખાય છે.
ર. અન્વય? ઇતિ મિરાબિલ્પિત્ય જનવિ સુराधाः। सूक्तानाम् अनभिज्ञः पृथग्जनः अपि सुदुर्ग्रहः। .
મિજા જા રેષાં તે (બ. વી.) જેમના વિચારો ( વિ) જુદા જુદા છે તે તેષાં માવા તા-જુદા જુદા મતે હેવાને કારણે. જાથાસુર મારે તે મહામુશ્કેલીઓ જેમને પ્રસન્ન કરી શકાય તેવા. મીષિા [ ગજેર (અનિયમિત કર્મ.) મકાન તદ્ધિત. ]-બુદ્ધિશાળી માણસે. સુમન-મનાનાં સારા (કર્મ.) સુભાષિતોને. રામમિક બિન જાણનારે. થાન-સામાન્ય માણસ. સુતi સુગર પ્રહર પતિ બહુ જ મુશ્કેલીઓ પકડમાં લેવાય છે, સામાન્ય માણસ, જેને સાહિત્યનું ભાન નથી તેને પણ પ્રસન્ન કરે મુશ્કેલ છે.
શ. અન્વય: રછાણાં કામથી મુસા ( संतीम् अपि स्यां का दुर्जना दूषयन्ति प्रे।
૧૩

Page #203

૧૯૪
शोभना छाया यस्याः ताम (५. श्री.) या सारी छे तेवी. स्था५क्षे, नु सायं सायं छे. चन्दनद्रमाणांधलरीम् (५. तत्पु.) हनवृक्षोनीपणाने. भुजंगाः (दुपयन्ति) वनम नागापित रे छ; ते ४ प्रभासतीम्-साथ, सारी. अपि-ual. रम्या कथा-मना२ थाने. दुर्जना:-दुष्टाः मनाः (भ.) हु भाएसो. दूषयन्ति-षित रे छ.
२६. सवय : इच (न्यथा) धनात्ययः पतषिताम् सरसी अपकाम् (करोति) (तथा) सुजना सदोषाम् अपि कृतिम् निर्दोषां करोति।
घनस्य अत्ययः (५. तत्५.) वर्षा पूरी यया पछानी *तु; १२६४तु. पङ्केन दूषिताम् (g. d.) पङ्कदूषिताम्-क्या पित येली. सरसीम्- सवरने. अविद्यमानः पङ्कः यस्यां ताम् (4. श्री.) अपङ्कामा ५२वी नथी तेवी. सुजन:-शोभन: जना (म.) सा! भालस. सदोषाम्-दोषः सह (स म. श्री.) हवाणा. निर्गता: दोषाः यस्याः ताम् (म. बी.) निर्दोषाम्જેમાંથી દોષ જતા રહ્યા છે તેવી.
२७. अन्वय : दुर्जना: दोषम् इच्छन्ति । सजना गुणम् इच्छन्ति । स तेषां क्षेत्रमा भाषः चिरात् मपि दुश्चिकित्स्यः ।
क्षेत्रात् (शरीरात्) जायते (७५. तY.) यी पन्न येवा; २ामावि, सन लाय. चिरात् अपि-सा मे ५९. दुःखेन चिकित्स्यते इति दुश्चिकित्स्यः [किव ४२७
या चिकित्सति वध्यय. . चिकित्स्य] महाभुश्दीमे ચિકિત્સા (વૈદ્યકીય નિદાન) થઈ શકે તેવો છે. સાથી આમ થાય છે તે સમજવું મુશ્કેલ છેઃ સારા સારું જુએ અને દુષ્ટ દેષ જુએ.
२८. मन्वय : सुजनः यत् जगत् चिराद मपि सुजनीकर्तुम् अशक्तः तद् जगत् माशुपयखळा महीकरोति-ति अदभुतम्।

Page #204

૧૯૫ सुजनीकर्तुम्-सुजन ५२थी वि ३५ सुजनीकरातिर्नु स्वयं ६त, सन मनाए माटे. सशक्त:-लिवान नथी. माशु पव-reीया न. खलीकरोति-बल ५२थी च्चि ३५: हुट रे છે; તે અદ્ભુત છે; કારણ કે સુજન માણસ સારે હોવા છતાં જગતને સારું કરી શકતો નથી, પરંતુ દુષ્ટ માણસ જગતને જલદીથી દુષ્ટ બનાવી શકે છે તે અદ્દભુત બાબત છે.
२९. स-वय : इति सुजनस्य इतरस्य च स्वभाव निश्चित्य, नः अनुरागः सुजनेषुः दुर्जनेषु अवधीरणा।।
इतरस्य-भीगना; मेरले सुनया भोजन हुनना.निसू+चि . ५, स. भू. . निश्चित्य-श्री शैने. नः अनुराग:-अभारी प्रीति. अवधीरणा-मनार, ति२२७।२.
३०. अन्वय : कवीनां कृतिनिर्वाहे सतां अवलम्बन मत्वा उद्वेलं कविताम्भोधि लिलचयिषुः अहम् अस्मि ।
कृतेः निर्वाह-तिन, श्यनाने । सुधा पूरी ५२वाभा. मतां अवलम्बनं मत्वा-सामनान! अवमानने भानान; Harने साधार. ३५ छ-मेभ भानीन. उद्गता वेला यस्य तम् (म.बी.) गेडानी B५२ वढी म छ; sis. S५२ बलरा/ आयु 2. वेलां अतिकान्तम् (टी।।२). कविता एव अम्भोधिः (भ.) तम्-कविताम्भोधिम्-पिता३५० समुद्रने. लिलायिषुः-लङ्घ २७६ विशेष, ५. प्रथमा से. १. मागवानी वाणी.
३१. भ-१५ : तज्जैः कवेः भावः अथवा (कवेः) कर्म काव्य निरूप्यते। तत् प्रतीतार्थम् , अग्राम्यम् , सालङ्कारम् , मनाकुलम्।
जानाति इति । तस्य (-काव्यस्य) सातज्ज्ञः। तैःअाव्यते नार विहानायी. कोः भाव:--विना लाव; रे अर्थथे भव्यमा शुभ६२५३५ ५४३ छ ते. कवेः कर्म-विनीति,

Page #205

૧૦૬ અર્થની વાહક શાબ્દિક કૃતિ બને છે. શું નિર–કાવ્ય તરીકે નિરૂપે છે, વર્ણવે છે. તલ-તે કાવ્ય. પ્રતા -કરત: અર્થ થાય તે (બ. વી.) જેને અર્થ સમજી શકાય તેવો સર્વસંમત છે; પ્રતિમ ગ. ૨, “ખાતરી થવી'નું કર્મણિ, ભૂ. કૃ = પ્રાચ અળાજેમાં ગ્રામ્યતા નથી; અશ્લીલતા, અસંસ્કારી શબ્દોને પ્રવેગ વગેરે ગ્રામ્યતાનાં ચિહ્યું છે. ટીકાકારઃ “હુતીતિશ રાવ્ય, યથા- મવત uિથા.” રાજીલ્લા-છંદતા: સા હાજાભ-અલંકારોથી યુક્ત. ૧ ચમ્ અનામૂ-જેમાં કિલષ્ટતા અર્થની કે શબ્દની ન હોય તેવું પ્રસાદવાળું. આમાં કવિ કાવ્ય કેવું હોવું જોઈએ તે જણાવે છે.
૩૨. અન્વય : જિતુ અર્થી સૌ વાચા વિથ प्राहुः। अपरे पदसौष्ठवम् वाचाम् अलंकियां प्राहुः । तद्वयं नः मतं मतम् । ' અર્થરા તૈમૂ-અર્થના સૌન્દર્યને. વાત્રાનું રશિયામ –વાણીને અલંકાર. ઝાડુ- ગ. ૨, વર્ત. કા. ૩ પુ. બ. વ. કહે છે. ઘ -gવાનાં તૌવન (જ. તત્પ) શબ્દોની સુંદરતા.. સત્યમ્-તે બંનેય; અર્થ અને પદ “
ફથી હિત ધ્યા '. ના મતે મર-અમારે મત માને છે.
૩૩. અન્વય : , હા, કબુતર્કોवम्, अनुच्छिष्टम् , (तत्) सतां काव्यं सरस्वत्या मुखायते ।
ચાર વદ (સહ બ. વી.) અલંકા સહિત; પાતા ના જય સત્ (બ. વી.) જેની અંદર સર્વ પ્રકારના શુંગારાદિ નવેય રસ જામેલા છે. ૩++ નું કર્મ. ભૂ. 5. ખૂબ જ રૂઢ થયેલા છે. ઉમૂર્ત વિSિ રિસન (બ. .) જેમાં સુંદરતા અને સુધટતા ઉત્પન્ન થયેલી છે. સઈમ-ક રૂમિ જે કોઈનું ઊંસ્કૃષ્ટ ન હોય; બીજા કવિઓએ રચેલું હોય તેમાંથી

Page #206

૧૯s અર્થછાયા અને શબ્દછાયા ઉપાડી ઉચ્છિષ્ટ કાવ્ય રચવું તેનું નામ કાવ્ય ન કહેવાય; તેમાં મૌલિક્તા હેવી જોઈએ. રાવણસ્યા સુન્નાથ -સરસ્વતીથી પિતાનું મુખ બનાવાય છે. કુલ ઉપરથી નામ ધાતુ મુલાક્તા એ કાવ્ય સરસ્વતીના મુખની માફક શોભે છે. જે રીતે શારીરમાં મુખ સૌથી પ્રધાન અંગ છે અને એના વિના શરીરમાં સ્થિરતા કે સુંદરતા હોતી નથી, એ રીતે સર્વ લક્ષણોથી પૂર્ણ કાવ્ય સર્વ શાસ્ત્રોમાં મુખ્ય છે અને એના વિના વાડ્મયની શોભા રહેતી નથી.
રૂા. અન્વય : સામવષાઢિચ, રતવા - सम् , अतिग्राम्यं, केवलं कर्णयोः कटु-तत् काव्यं न (भवति)।
अस्पष्टवन्धलालित्यं-न स्पष्टं बन्धस्य लालित्यम् यस्मिन् તવ (બ. વી.) જેમાં બંધનું સુંદરપણું સ્પષ્ટ નથી; જેની રચના સ્પષ્ટ રીતે સુંદર બની નથી. સાવત્તા પેરામ-રસવત્તા વિનાનું સપનું કર્મ. મુ. કુ તમ વિનાનું શૃંગારાદિ રસની જેમાં સારી રીતે જમાવટ થઈ નથી. ગતિથ-જે અત્યંત સંસ્કાર વિહીન અને ગ્રામ્ય છે તો કહુ-કેવળ કાનને કઠેર લાગે તે કાવ્ય બનતું નથી.
૩. અનય : સુપિવિન્યા શ્રવ્યવાનું, ઘરमार्थ प्रबन्धं ये रचयन्ति ते महाकवयः मताः। - શેખન: શિwાનાં વાનાં વિચાર સિન તરુ (બ. વી.) જેમાં યુક્ત શબ્દોની સુંદર પેજના છે. આ વધુ ચચ તત્ (બ. બી.) જેને બંધ સાંભળવા યોગ્ય છે; છંદરચના અને શબ્દરોજનામાં જે હોય તે કાવ્યને બંધ કાનને કર્કશ લાગે છે. ઘણા પ્રાર્થક થરા તત્ (બ. વી.) જેનો અર્થ સાંભળ્યાથી પ્રસન્નતા ઉત્પન્ન થાય છે; આનંદ ઉત્પન્ન થાય છે. વર્ષ કાવ્ય-કાવ્ય (ટીકાકાર). કે મનાવવ: માતા–તે મેટ કવિઓ મનાય છે.

Page #207

૧૯૮ ३६. अ-१५ : निस्वान् सर्पः अपि कविः कतिचित् श्लोकान् कुरुते । पूर्वापरार्थघटनैः प्रवन्धः दुष्करा मतः।
निस्वनन्-निस्विन १. 1. ५२२भै.नु तत प्रयमा पु. यो. व. पनि रता, मोदी शst. सर्वः अपि कविः- ५९ वि.कतिचित् श्लोकान्-टा . कति+वित्-टा. कुरुते -छ अ. ८ सामने. वत. ३ . से. १. रे छे. पूर्व अपरा. अर्थः । पूर्वापरार्थानां घटनैः-पूर्वापर मई सनी नाबा. दुःखेन क्रियते दुष्करः-स्या भुश्४८.
३७. अन्य: शब्दराशि अपर्यन्त; अर्थः स्वाधीनः, रसा स्फुटाः, व प्रतिच्छन्दाः सुलमाः। कवित्वे दरिद्रता का (अस्ति )।
शब्दराशि:-शब्दानां राशि (५. त५.) शहाना सभ६. न पर्यन्तः यस्य सः अपर्यन्तः-अनन्त, विताना. स्वस्मिन् अधि (सप्तमीन.पु. स्वाधीन:-पोताने अधीन.स्फुटा:-२५०८.रसा:-नाट शास्त्रमानवाना २से. ७४व्या छः शनारहास्यकरुणरौद्रवीरभयानकाः । बीभत्साद्भुतसंचौ चेत्यष्टौ नाट्ये रसाः स्युताः। निर्वेदः स्थायिभावोऽस्ति शान्तोऽपि नवमो रसः॥ प्रतिच्छन्दाः-७६; 'अनुष्टुभावगेरे हौ. सुलभा-भगवा सहला છે. કવિત્વમાં દરિદ્રત શી છે? ઈચ્છાનુસાર સામગ્રી તે પિતાની પાસે જ પડેલી છે. તે કાવ્ય રચવામાં શેની દરિદ્રતા હોય ?
३८. अ-३५ : महति वालमार्ग प्रयान, अर्थमानाटन खिन्नः, कविः महाकवितरुच्छायां विधामाय माश्रयेत् ।
महति वारमार्गे-मोटा वान भाभा; वाचां मार्गे (५. तत्५.) वारमार्गे-वाना भाभा. प्रयान्-प्र+यातुं त.. ५. प्रथमा. स. १. rai. अर्थाः एव पहनम् (४) तस्मिन् अटनैः (सभी तत्पु.) अर्थ ३१ मा Healथा. खिन्ना-याला. खिद

Page #208

૧૯૯
ગ. ૪, પરઐ.નુ કર્યાં. ભૂ. કૃ. મદાચિતજા-મહાવિ વલ સT (ક.); તત્ત્વ કાયામ્ ( ૧. તત્પુ. ) મહાકવિની છાયા. વિમય—વિસામા માટે. ચૈત્-આશિનું વિધ્યર્થં ૩ પુ. એ. વ. આશ્રય લેત્રે જોઈએ,
રૂ૧. અન્વય : (ઢે) સુધા, થોરું વ્યસાયને ઉપજુદીध्वम् येन वः यशोमयं वपुः कल्पान्तरस्थायि स्यात् ।
સત્તમમતિય થથા ચારયા ( અયી. ) વોહમ્ કહ્યું છે તે પ્રમાણે. જ્ઞાનું પવ રસાયનમ્ ( કર્યું. ) કાવ્યરૂપી રસાયન; પારા, લાહ વગેરે ધાતુની ભસ્મ વગેરે વૈદ્યક શાસ્ત્રમાં રસાયને કહેવાય છે; તેનું સેવન કરવાથી શરીરના અનેક રેગા મટે છે. જીવસુલીખમq+ ચુન્ ગ છ, આત્મને. વિધ્ય ૨ પુ. બ. વ. ઉપયોગ કરા, વાપરા. વઃતમારુ (યુગ્મામ્ ); ચોમચં વતુ:-યશામય દેહ; યશરૂપી દેહ. જલ્લાસાત્તિ-કલ્પ જેટલા સમય સુધી સ્થિર. ચાર યુગના એક કલ્પ; સત્ય, ત્રેતા, દ્વાપર. અને કલના એક કલ્પ પછી હ્માની રાત્રિ થાય, ત્યારે પ્રલય આવે છે. સ્પર્થ અન્તમ (૧. તત્પુ. ) કલ્પના અંતર સુધી; કલ્પના સમય સુધી. જે રીતે રસાયનનુ સેવન કરવાથી સરીર પુષ્ટ થાય છે, તે રીતે ઉપર જણાવેલાં કાવ્ય, મહાકવિ આદિનું સ્વરૂપ સમજ્યા પછી જે કવિ કાવ્યની રચના કરે છે તેનું કાવ્ય અમર અને છે અને ક્રુવિની કીતિ કલ્પના અંત સુધી ટકે છે.
૪૦. અન્વય : ઘોષન ચિીપૂમાં, જુવ્યવવવળાવિયામ, धर्मकथामयं काव्यं परं मूल्यं इह आस्नातम् ।
(
થયા પણ ધન (ક.) યશરૂપી ધન. ચિત્રીમૂળ વિ ગ. ૫, ભેગું કરવુ 'નુ' ઇચ્છાદર્શક વિશેષણ; ચિત્તુનું' કી બ. વ. યુ. ભેગુ’ કરવાની ઈચ્છાવાળાઓનું. દુવ્યવ્યવળ વિનામ–પુળ્યાનિ થવ ખ્યાતિ (કર્યું.) તાનિ ભિતું ચીરું ચૈાં તેમાં-પુણ્યરૂપી વેચાતી લેવાની વસ્તુને ખરીદવાવાળાએ. ધર્મ પામય હાથમાં ધ કર્યાં જેમાં ગૂંથવામાં આવી છે તેવું કાવ્ય. ૪
જગતમાં;

Page #209

૨૦૦ + ગ. ૧. પરર્યનું કર્મ. ભૂ.કૃ. માતા-મનાયેલું છે. પરં ચણ-પૂeોવ મૂલ્યમ્ (મૂળ ધન–પૂછ) મેટી પૂરૂપ .. ४१. सपथ : इदं अभ्यवसाय अहं धर्मानुबन्धिनी महापुरुषगोधरां सद्भिः प्रस्तुतां कथां प्रस्तुवे ।
મણિઅાગ. ૪, પરઐ. “નિશ્ચય કરે'નું સં. ભૂ, કૃદંત, શષ્યવસાય-નિશ્ચય કરીને. ઘgવશ્વની-ધર્મને જેમાં અનુબંધ છે તેવી, ધર્મથી ઓતપ્રોત બનેલી. મહાપુજા -મહાપુરા જોર થયાં તામ્ (બ. વી.) મહાપુરુષે જેમાં ગોચર થાય છે તેવી; મહાપુનું જેમાં નિરૂપણ થયેલું તે છે તેવી. જિતુરા-સજજનથી આરંભાયેલી એવી કથા. ઘતુ-ગ. ૨, આત્મને. ૧ ૫ એ. વ. વર્ત. કા. હું આરંભે છે.
કર. અન્વય : ચાર વરી, કુviાં મુકિતત્રિાવ જૂનુપૂર્વ સત્ય (કતાં શાં) (૬) વા વગના, પુત !
થાયરી-વફા = શ્રેય: ૪ પતિ (ઉપ. પુ.) લિયશ અને શ્રેયને લાવનારી. મુરારિ awવામ-સુરિય
ચિ મુરિજી મુવિમુકતી પત્ર ૪ (કર્મ.) ત ઘરવાતિ (ઉપ. પુ.) (વર્ગસુખના ભોગ અને મોક્ષને આપનારી. જૂનુપૂર્ણ-પૂર્વેષ અનુપૂર્વી (. તસ્.) પ્રાચીન પરંપરાને પૂર્વ આચાર્યોની પરંપરાને. સચિ -આસરે લઈને. વહાર સામાન્ય વિ. ૧ પુ. એ. વ આત્માને. કહીશ. By-wગ. ૫, પરમૈ. આજ્ઞાર્થ ૨ પુ. બ. વ. તમે સાંભળે.
[તેઓ મહાકવિ મનાયા છે) ૧. તે નાભિરાજાના પુત્ર, વૃષભચિથી યુક્ત, આદિદેવ (પ્રથમ

Page #210

૨બી તીર્ણ કરી ષભદેવને નમસ્કાર કરીને (તથા તેમનું) વારંવાર ધ્યાન ધરીને હું (તેમની) સ્તુતિ કરું છું.. - ૨. ઈતિહાસ જેનું નામ છે એવું (મહા) પુરાણ જેને ગણધરે કહ્યું છે તેને બુદ્ધિ વિનાને (હેવા છતાં) કેવળ ભક્તિથી પ્રેસલે હું કહીશ.
૩. ક્યાં (એ) ઊંડો પુરાણરૂપી સમુદ્ર અને કયાં મારા જેવા જ્ઞાનમાં દ િ(માનવી)? આવો મહાસાગરને બે હાથથી તરવાડી ઈચ્છાવાળો હસીને પામવાને છું. - ૪. અથવા એમ હોવા દે કે હું અલ્પ હેવા છતાં પણ પિતાની શક્તિ પ્રમાણે તે (પુરાણુ)ની રચના કરું. જેનું પૂછડું કપાઈ ગયું છે એ આખલે શું પિતાની પૂંછડી ખૂબ ઊંચી કરતા નથી ?
૫. મોટા હસ્તિરાજેના ઘમસાણને લીધે જેમાં વૃક્ષો વિરલ થઈ ગયાં છે એવા વનમાં જંગલી હાથીઓનાં બચ્ચાં સ્વચ્છેદ વિહાર કરતાં મળવાં સહેલ છે.
૬. તેથી કરીને પુરાતન કવિઓને જ હાથને ટેકે માનીને આ મોટા પુરાણરૂપી સાગરને તરવા માટે હું તૈયાર થયે છું.
૭. મારી બેદરકારીને લીધે જે કાંઈ ખલન થયું હોય તેને માટે હે વિદ્વાન, તમે (મન) ક્ષમા કરવા યોગ્ય છે. સજજને ગુણોને ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છા રાખો, કારણ કે સજ્જન ગુણ પ્રત્યે પક્ષપાતી હોય છે.
૮. સિદ્ધસેન વગેરે પણ કવિઓ છે અને અમે પણ કવિ મનાઈએ છીએ. પિખરાજ વગેરે પણ મણિ છે અને કાચ પણ હલકે મણિ મનાય છે.
૯. જેના વાણીરૂપી દર્પણમાં સમસ્ત વાડ્મયનું પ્રતિબિંબ પડેલું હેાય છે તે વિએનું હું બહુમાન કરું છું; બીજી કવિ હેવાનું અભિમાન ધરાવનારાઓનું (મારે) શું પ્રજન છે ?

Page #211

૨૦૨ ૧૦. જગતમાં તે જ કવિઓ છે અને તે જ ચતુર (પુ) - જેમની વાણુ ધર્મકથાના અંગાણાને પામે છે.
૧૧. કેટલાક મિથ્યાદષ્ટિવાળા કણને કેમ કાવ્ય એ છે; પણ તે તે અધમ સાથે સંબંધ ધરાવતું હોવાને લીધે સજજનને પ્રસન કરવા સમર્થ નથી.
૧૨. કેટલાક સારી રીતે શાસ્ત્રોમાં પારંગત ન હોવા છતાં કવિત્વને માટે પ્રયાસ કરી રહેલા હોય છે તે, જેમ મૂંગા બોલવાની ઇ કરે તેની માફક, જગતમાં હાંસીને પામે છે.
૧૩. બીજા (કવિઓનાં) ડાંક વચને ઉપાડી લઈને કેટલાક કવિ તરીકે અભિમાન કરનારાઓ તેના ઉપર જુદી બ્રયા આપી દે છે. તે (કવિઓ, મૂળ વેપારીનાં) વસ્ત્ર ઉપર જુદી છાપ પાલ વેચનાર નક્કી વેપારી જેવા છે.
૧૪. કેટલાક (કવિઓ) બીજાઓએ રચેવા અર્થથી તથા બીજ કવિઓના) શબ્દોનું પરિવર્તન કરીને, કાવ્યરૂપી અર્થ (=વેપાની વસ્તુઓ)નો પ્રસાર કરે છે, તે આડતના વહેવારથી (માલ વેચતા) વેપારી જેવા છે.
૧૫. કેટલાક (કવિઓ) શબ્દ કરીને સુંદર પરંતુ અર્થે કરીને દુર્બળ કવિતા રચે છે, તે કવિતા લાખની કંઠીની માફક ઉત્કૃષ્ટ શેભાને પામતી નથી.
૧૬. જેમણે લક્ષમી પ્રાપ્ત કરી છે તેવા લોભિયાની માફક કેટલાક (કવિઓ) અર્થને પ્રાપ્ત કરીને પણ તેની સાથે જાયેલી (અયોગ્ય) પદયોજનાને લીધે સજજનેને પ્રસન્ન કરવા માટે સમર્થ બનતા નથી.
૧૭. પિતાની ઈચ્છા અનુસાર કેટલાક કવિઓ કાવ્ય રચવાને પ્રારંભ કરી દે છે, પરંતુ તેને છેવટ સુધી પૂર કરતાં વ્યાકુલ બની જાજ છે. તેઓ, કરના ભાસ્થી દબાઈ ગયેલા કુટુંબના વડાની માફક, ખરેખર બિચારા દુઃખી થઈ જાય છે.

Page #212

૨૦૩ ૧૮. જેમણે મહાવિદ્યાઓને અભ્યાસ કર્યો નથી અને કલાવાસના જ્ઞાનથી જે બહિપ્ત થયેલા છે તેવા કેટલાક (કવિઓ) કાવ્યો રચવાની ઈચ્છા કરે છે. તેમના સાહસને (તે) જુઓ!
૧૯. તેથી કરીને શાસ્ત્ર તથા તેના અર્થને અભ્યાસ કરીને અને મહાકવિઓની ઉપાસના કરીને, ધર્મથી ભરપૂર, પ્રશંસનીય તથા. કીતિને લાવનારું કાવ્ય, બુદ્ધિ એ જેનું ધન છે એવા કવિએ રચો.
૨૦. ઉત્તમ કવિ બીજાઓએ કાહેવા દેશોથી કદી કરતો નથી, અંધકારને ખંખેરી નાખતો સૂર્ય શું ઘુવડના ભયથી શકતા નથી ?
૨૧. બીજ સંતુષ્ટ થાવ અથવા ન થાવ-કવિએ પિતાને અરે (સાધવાની) ઈછા કરવી જોઈએ; પારકાને સંતુષ્ટ કરવાથી શ્રેય થતું નથી; શ્રેય (તા) સાચા માર્ગના ઉપદેશથી થાય છે.
૨૨. કેટલાક કવિઓ શબ્દની સુંદરતાને પસંદ કરે છે, કેટલાક અર્થની સંપત્તિ, કેટલાક સમાસનું બહુલ, અને કેટલાક છૂટા છૂટા. પદસમૂહેને પસંદ કરે છે.
૨૩. કોઈક મૃદુ રચનાવાળા અર્થને ઇચ્છે છે, કેટલાક ગાઢ બંધવાળી રચનાને પસંદ કરે છે, કેટલાક મધ્યમ પ્રકારના બંધવાના રચનાને પસંદ કરે છે અથવા કેટલાકની રુચિ અને ખા પ્રકારની જ માલૂમ પડે છે.
૨૪. આ પ્રમાણે જુદા જુદા વિચારવાળા બુદ્ધિમાનને પ્રસન્ન કરવા મુશ્કેલ છે; તથા સુભાષિતોને નહિ જાણવાવાળા સામાન્ય માણસને પણ પકડમાં વાવ એ એથી વધારે મુશ્કેલ કામ છે.
૨૫. ઉત્તમ સૌન્દર્યવાળી ચંદન વૃક્ષની કંપળાને નાગો જેમ દૂષિત કરે છે, તેમ નિર્દોષ લેવા છતાં પણ રમ્ય કથાને દુર્જને દૂતિ કરે જ છે.
૨૬. જેમ શરદબાતુ કાદવથી દૂષિત બનેલા સરોવરને કાદવરહિત, કરે છે, તેમ દોષવાળી કૃતિને પણ સજજને દૂષણ વગરની કરે છે.

Page #213

૨૦૪ ૨૭. દુજીને દેશને ઈ છે અને સજજને ગુણને ઈચ્છે છે; તે તેમના દેહ સાથે જન્મેલી (સ્વાભાવિક) વૃત્તિની લાંબા કાળ સુધી પણ, ચિકિત્સા થી મુશ્કેલ બની છે.
- ૨૮. જે જગતને લાંબા કાળે પણ સજજત સજન બનાવી શકતા નથી તે જગતને દુષ્ટ માણસ જલદી દુષ્ટ બનાવી દે છે, એ
અદભુત છે.
૨૯. આ પ્રમાણે સાજન અને અન્ય (દુર્જન)ના સ્વભાવને નિશ્ચય કરીને અમારી પ્રીતિ સજજન ઉપર છે અને દુર્જન પ્રત્યે અમારે અનાદર છે.
૩૦. કવિઓની રચના પરિપૂર્ણ કરવામાં સજ્જનને આધાર છે–એમ માનીને પોતાના કાંઠા ઉપરથી પણ ઊભરાઈ જતા કવિતાસમુદ્રને ઓળંગવાની ઈચ્છાવાળો હું થયે છું
૩૧. કાવ્યના સ્વરૂપને જાણનાર વિદ્વાને, કવિને ભાવ અથવા (કવિનું) કાર્ય, એમ કાવ્યની વ્યુત્પત્તિ કરે છે. તે સર્વસંમત અર્થવાળું, ગ્રામ્યતા વિનાનું, અલંકારથી યુકત અને પ્રસાદવાળું દેવું જોઈએ. ': ૨૨. કેટલાક અર્થના સૌદર્યને વાણીને અલંકાર કહે છે, કેટલાક પદની સુંદરતાને; પરંતુ અમારો મત છે કે અર્થ અને પદ
એ બેની સુંદરતા વાણીને અલંકાર મનાય છે. ( ૩૩. અલંકારથી યુક્ત, રસેથી ભરેલું, જેમાંથી સુંદરતા નિષ્પન્ન થાય તેવું, જે ઉચ્છિષ્ટ નથી (મૌલિક છે) તે સજજનોના કાવ્યને સરસ્વતી (પિતાનું) મુખ બનાવે છે.
૩૪. જેની રચના સુંદરતા અસ્પષ્ટ છે અને જે રસ વિનાનું છે, તે અત્યંત ગ્રામ્ય અને માત્ર કર્ણને કટુ હે કાવ્ય નથી.
૩૫. જે સુંદર શ્લેષયુક્ત પદની બેઠવણીવાળા, મનહર રીતિવાળા અને જેના અર્થમાં પ્રસાદ છે એવા પ્રબંધ જેમણે રચ્યા છે, તે મહાકવિએ મનાયા છે.

Page #214

૨૫
છે. બેલી તે કઈ પણ કવિ કેટલાક ક્ષે રચે છે પરંતુ પૂર્વપર આર્થની યોજના કરીને પ્રબંધ રયે મુશ્કેલ બનત્યો છે. .
૪૭. શબ્દોને સમૂહ અનંત છે; અર્થ પિતાને આધીન છે; રસો સ્પષ્ટ છે અને છ દે સુલભ છે, તે કવિતા કરવામાં દરિદાતા ક્યાં છે?
૩૮. વિશાળ વાણીના માર્ગે જતા અને અર્થના જંગલમાં ભટકતા થાકી ગયેલા કવિએ માસ્કવિરૂપી વૃક્ષની છાયાને વિસામા માટે. આશ્રય લે જોઈએ.
૩૯. હે વિદ્વાને, કહ્યા પ્રમાણે કાવ્યરૂપી રસાયણને ઉપયોગ કરે, જેથી કરીને તમારે યશરૂપી દેહ કલ્પ જેટલા સમય સુધી સ્થિર રહી શકે. - ૪૦. જે પુરુષો યશરૂપી ધનને સંચય કરવાની ઇચ્છા રાખે છે અને પુણ્યરૂપી કિંમતવાળી વસ્તુને વ્યવહાર કરવા માગે છે તેમને માટે ધર્મકથાથી યુક્ત કાવ્ય એ મેટું મૂલધન (પૂંછ) રૂપ મનાયું છે.
૪૧. આ પ્રમાણે નિશ્ચય કરીને ધર્મ સાથે સંબંધ ધરાવતી, મહાજને જેમાં દષ્ટિગોચર થાય છે તેવી, સજનથી જેને આરંભ. કરાય છે તેવી કથાને હું આરંભ કરું છું.
૪૨. યશ અને શ્રેયને લાવનારી, પવિત્ર, (સ્વગદિના) ભોગ તથા મેક્ષને આપનારી પૂર્વ આચાર્યોની પરંપરાનો આશ્રય લઈને. (એ કથા) હું કહીશઃ હે સજજને, સાંભળો.
•
– સ્વાધ્યાય-- . ' ૧. નીચે જણાવેલાં રૂપ ઓળખાઃ
પ્રતિ, નિપરા, શિલા, , વોક, તિતીખું, उक्षा, उत्पुच्छयतेतराम् , जिघृक्षातु, प्रन्ति मन्युत्रान्तर

Page #215

विवक्षवा, प्रसारयन्ति, ऋच्छति, पश्यत, शस्यम्, विमेति, धुन्धन , प्रतीहताम, दुधिकित्स्यः , सुजनीकर्तुम् , बलीकरोति, प्राहुः, मुखायते, निस्वनन् , प्रयान् , उपयुखीध्वम् , चिचीपूर्णा,
मातम्, अध्यवसाय, प्रस्तुवे, श्रुणुत, लिलवयिपुर। ૨. નીચે જણાવેલા સમાસને વિગ્રહ કરે : ___ अधी, बोधविधः,लूनवालधिः, स्वैरचारिणः, गुणगृह्या, सिद्धसेनाद्याः, अर्थदुर्बलाम् , उच्छिखाम्, लब्धश्रियः, यथेष्टम्, प्रतारम्भा, अनभ्यस्तमहाविद्याः, घीधना, दुराराधाः, मनीषिणः, सुदुर्ग्रहः, सदोषाम् , निदोषाम् , क्षेत्रजः, उखेलम् , तज्जै, प्रतीतार्थम् , सुश्लिष्टपदविन्यासम् , मपर्यन्तः, स्वाधीना, यशोधनम् , भुक्तिमुक्तिफलप्रदाम् । ૩. નીચે જણાવેલા શબ્દો ઉપર ટૂંક નોંધ લખેઃ ____नामेयम्, इतिहासाख्यं पुराणम् , सिद्धसेन, धर्मकथा, मारती, मिथ्यादृशः, अव्युत्पत्रतराः, पणिग्ब्रुषाः, प्रतिशिष्टि, नातुषी कण्ठिका, महाविद्याः, कलाशास्त्र, घनात्यया, क्षेत्रजा, रसा, प्रतिच्छन्दा, काव्यरसायनम् , पूर्वानुपूर्वी, भुक्तिमुक्तिफलप्रदाम्। ૪. નીચે જણાવેલા ફેરફાર કરીને વાક્યો બનાવો
१. सन्तः गुणान् जिघृक्षन्तु । (ग्रह हेत्व त पा ) २. मिथ्याशः काव्यं प्रश्नन्ति । (भलि प्रय।। ।) 3. केचित् सौशब्धम् इच्छन्ति। (भाशि प्रयोग) ४. काव्यं कुर्वन्तु धीधना। (प्रयो५ मी)
५. सरस्वत्या काव्यं मुखात्यते । (मुखं वा५२।) ૫. આ શબ્દો વાપરી વાક બનાવે:
पक्-क्य, हि, मनु, मातु, पत।

Page #216

૨૦S
છે. નીચે જણાવેલ છે ?
૧. હિતાયા બ. વ. હિર,
, વિદાર (૫) રન,
૨. સપ્તમી એ. વ. ત્રિ, નાર, વર, પિ, વધુ. ૩. પછી બ. વ. 7, વર, ૫, વાહ, અ૬િ (સ્ત્રી). ૪. સ્તન ભૂ. કા. ૩ પુ. એ. વ. શ, સી, એ, તુ. ૫. સં. ૧. કૃદંત. આ+ અમ, અપ + અ +
+ ચા, ચ, અ. છે. એવાદક તથા તુલનાદર્શક રૂપ આપઃ પાણિ, કર,
ગુe, કિ , ૬ ૭. કર્મ. ભૂ.કૃ. કહ્યું, મન્, , મ્. છે. નીચેનાનાં સંસ્કૃત રૂપાન્તર આપઃ
ત્રણને સમૂહ, મારા સરખે, જેમણે ઉદ્યમ કર્યો છે તે, બુદ્ધિ એ જ જેનું ધન છે તે, તરવાની ઇચ્છાવાળો, સ્વચ્છદ ફરનારા, વધારે વખાણવા લાયક.
मित्रप्रकारत्रयम्।
[મિત્રના ત્રણ પ્રકાર] . પ્રાસ્તાવિક જે પ્રમાણે દિગંબર કવિ જિનસેનાચાર્યનું મહાપુરાણ છે, તે પ્રમાણે શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે ઈ. સ. ૧૨મા સૈકામાં સિદ્ધરાજ જયસિંહના સમયમાં ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્ર રચ્યું છે; અને ત્યાર પછી પરિશિષ્ટ પર્વ રચ્યું. તેમાં મહાવીર અને તેમની શિષ્ય પરંપરાની સયાઓ કહેવામાં આવી છે. ત્રીજા સગમાં સ્વામીના ચરિત્રમાં ત્રણ પ્રકારના મિત્રની વાત આવે છે. આ કથા એક રૂપક છે. આ

Page #217

२०८
દૃષ્ટાંતકથા છે. એમાં દૃષ્ટાંતનુ કથાવર્ણન આવે અને પછીથી છેવટે ઉપનય અથવા ઉપસંહાર આવે. જ સ્વામીએ કમલવતીના મનનું સમાધાન કરવા માટે આ કથા કહી છે; અને ધર્મની સર્વોપરિતા બતાવવાને हेतुखाभां छे.
१. अन्वय : क्षिति प्रतिष्ठे नगरे जितशत्रोः महीपतेः सर्वत्र अपि अधिकारकृत् सोमदत्तः (नाम) पुरोधाः अभूत् ।
पुरोधाः - पुरोधस् पु.नु प्रथमा मे. व. पुरोहित अधिकारं करोति इति अधिकारकृत् ( उप. तत्पु.) अधिअर उश्नाश; हरेक स्थळे खेनो मोल हुम्भ नेवा भनातो भने तेनुं पासन थतुं अभूत्-भू ग. १, परस्मै. यद्य. लू. १५.. व. ता.
२. अन्वय : तस्य सहमित्रः अभिधानतः एकं मित्रं बभूत् । सः सर्वत्र मिलितः, पानखादनादिभिः ऐक्यवान (अभूत्) ।
अभिधानतः - नाम (अमिघान ) था (तः - पंथमीना अत्मय ). मिलितः भणतो तो; मिल्नु उर्भ भू. है. पानं च खाइनं च. पानखादनम् (सभाबार ६-६ ) पानखादनं च आदौ येषां तैः पानस्वादनादिभिः - माशीपाली कोरेमा ऐक्यवान - पकस्य भावः asun+and y. yнl . 9. allàl.
३. अन्वय : पर्वमित्रः अभिधानेन तस्य अपरः सुहृत् अभूत् । उत्सवेषु आगतेषु पव(सः) सन्मान्यः ; पुनः अन्यदा न ॥ अभिधानेन - नाभथी. अपरः सुहृत्-मीले भित्र उत्सवेषु आागतेषु ( सति सप्तभी. ) उत्सव यावे त्यारे, सम्मान्यः - सद्भिः मान्य: ( तू. तत्यु ) सन्ननाथी मान आापवा सायक; मान योग्य. पुनः अन्यदा न - पशु भी समये ( अन्यदा) नडि.
४. वय : प्रणाममित्रनामा तस्य तृतीयाः सुहृत् अभूत् । (सः) वथादर्शनं आलाय मात्र पकृतिभाजनम् (आसीत् ) ।

Page #218

૨૦૯
प्रणाममित्रः नाम यस्य सः (4. श्री. ) प्रशाभभित्र धेनुं नाम छे तेवो. दर्शनमतिक्रम्य यथा स्यात्तथा (अव्ययी. ) हर्शन थाय त्यारे; क्यारे, भजे त्यारे. आलापः पव (सुप्सु समास) आलाप मात्रम् एव उपकृतिः (अर्भ ); आलापमात्रोपकृतेः भाजनम् (ष. तत्पु.) वातयित भात्रना ४ उपहारने पात्र पात्र, भाजन, आस्पद वगेरे हमेशां नपुं. मे. व भां४ मा अर्थभां वपराय छे. Aptes Guide $ 11. (b)
५. अन्वय : अन्यदा तस्य पुरोधसः क्वापि आगसि समागते, खण्डशासनः कुपितः भूपतिः तं न्यजिघृक्षत् ।
क्वापि । भातमां आगसि समागते-गुने याच्या त्यारे; अयगंध थयो त्यारे ( सति सप्तभी.), आगस् नपुं.नु. सभी . व. आगलि. बण्डं शासनं यस्य सः ( म. श्री. ) खण्डशासनः । सभ प्रचंड छे; हेतु शासन धूम सम्मत छे. कुपितः भूपतिः - पायमान थयेला राज्य न्यजिघृक्षत्ग्रह गनु छादर्श स्यापः जिघृक्षतिनुं ह्यस्तन भू. 3 थु. એ. વ. પકડવાની ઈચ્છા કરી.
६. अन्वय : तदभिप्रायं विज्ञाय रात्रौ पव (सः) दैन्यभाग पुरोहितः सहमित्रस्य मित्रस्य सइनं ययौ ।
तस्य अभिप्रायं (ष तत्पु. ) तदभिप्रायं तेन व्यभिप्राय fa-mena; fat. g . . §. qat qa-27 or. दीनस्य भावः वैभ्यम् । दैन्यं भजते ( ७५ तत्५.) दैन्यभागहीनताने पामेतेो; पाभर व्यवस्थाने पाले सदनम् - २. ययौ -गये. या . २ पक्षि भू. 3. 3 यु. मे. व.
<
७. अन्वय : मम अद्य राजा रुष्टः' इति कथयित्वा पुरोहितः तं ऊचे " (मम) अशुभां दशां (हे) मित्र, त्वद्गुहे गमयामि " ।
૧૪

Page #219

૨૧૦
रुष्ट:-रुषर्नु भ. भू.. पायभान येसो (); हुआ मह्यम्ने मे ७४ [4. ममने प्रयोग कथयित्वा-४६. ऊचेचच . २, ५३क्ष भू. ४.. 3 ५. मे.व. मात्मते. माझ्या. अशुभ दशाम्-॥ (अशुभ) सरस्थ. त्वदगृहे-तव गृहे (५. तत्प.) तारे ३२. गमयामि-९ ५सार ४२रीश; गम्नु प्रे२४. १ ५. मे. 4 पत..
८. अन्य : हे मित्र, हि आपत्काले उपस्थिते मित्र शायसे। च स्वगृहे मां गोपयित्वा तन्त्री कृतार्थय। __आपकाले उपस्थिते (सति समी) आपत्तना समय भावे सारे; उप+स्थानु भ. भू. ४. उपस्थित, ज्ञायते-बा , स्नु भए. 3 ५. मे. ५. ४९॥य छ, भालूम ५ ७. स्वगृहेपोताना ५:मा. स्वस्मिन् गृहे (भ.) गोपयित्वा-गुपन प्रे२४ स. भू.. ताडीने. सा एव मैत्री (म.) तां, तन्त्रीम्-ते भैत्रीने. कृतार्थय-कृतः अर्थः येन सः कृतार्थः ५२था नामधातु આજ્ઞાથે ૨ પુ. એ. વ. કૃતાર્થ કર; સાચી મંત્રી છે એ હેતુ સિદ્ધ કરી બતાવ.
९. स-क्य : सहमित्रः एवं जगाद, संप्रति आवयोः मैत्री न। हि यावत् राजभयं न (अस्ति) तावत् एव आवयोः मैत्री (अस्ति)। - जगाद-सोट्या; गर्नु परे।क्ष भू. आ. 3 ५. थे. १. संप्रांतखा. आवयोः-माप|मनेनी. राजभयम्-राक्षः भयम् (प. तत्५.) 1 त२३थी भय.
१०. अन्य : राजदूषितः मद्गृहे वसन् त्वं मम पि आपदे (भवे.)। हि ज्वलदूर्ण ऊर्मायुं कोऽपि वेश्मनि न क्षिपेत् ।
राजदूषित:-राक्षा दूषितः (तृ. तत्पु.)शया दूषित प्येet; राना गुनामा मातो. आपदे-मापात भारे : मापद् स्त्री यथा

Page #220

૨૧૧ से. 4. ज्वलदूर्णम्-ज्वलन्ती ऊर्णा यस्य तम् (म. पी.) मा. अनवाणा. ऊर्जायुम्-४ामणाने. वेश्मनि-धरमां. क्षिपेत्-३४; क्षिप् ગ. નું વિધ્યર્થ ૩ પુ. એ. વ.
११. सन्वय : तव एकस्य कृते सकुटुम्बकं आत्मानं अहं अनर्थे न पातयिष्यामि । अन्यत्र व्रज। ते शिवम् अस्तु।
कृते-मा?; षष्टी वि. से छे : तामेसाने भारे. कुटुम्बकेन सह ( स६. म. श्री.) सुकुटुम्बकम्-९५ सहित. पातयिष्यामिपत्नु २४. भविष्य ४. १ ५. मे. 4. 1. अन्यत्र (भागे स्थणे ) व्रज (तु) on. शिवम्-सार, मयुः ।
१२. मन्वय : च एवं सहमित्रेण अपमानितः सोमदत्तः त्वरितम् , पर्वमित्रस्य (नाम) मित्रस्य सदनं ययौ।
अपमानितः-अप+मन्नु प्रेर४ भ. सू. १. प्रथमा मे. १. ५. अपमान पाभेलो. त्वरितम्-त्वर्नु भ. भू. ४. अव्यय तरी : सही. - १३. मन्वय : तदाश्रयकृताशयः स द्विजः राज्ञः अप्रसाद वृत्तान्तं तथैव पर्वमित्रस्य कथयामास।
तदाश्रयकृताशयः-तस्य आश्रये कृतः आशयः येन सः (१. प्री.) तेनी आश्रय भेगवानी ना ४२७। 2. द्वाभ्यां जायते इति द्विजः-प्रामण; जन्मना जायते शूद्रः संस्कारात् द्विज उच्यते। मे तोर म अने उपनयन कोरे संशथा मान्ने r-म; तेथी प्रामाश दिन ४ाय छे. राज्ञः अप्रसादवृत्तान्तम्सनी मप्रसन्नताना वृत्तांत. तथा पत्र-तरी प्रभागे. कथयामासकथ् ग. १०, परभ.आम्-मन्त पक्ष भू. ४. ३ ५. ये १. यो.
१४. सवय : तपर्वमैत्र्याः निष्कयकाम्यया पर्व मित्रः अनि महत्या प्रतिपत्या तं ददर्श (च) एवं उभव ।

Page #221

૨૧૨
तत्पर्वमैत्र्याः तस्य पर्वणि मैत्री (सप्तभी तत्यु.) तस्याःतेनी उत्सवसभयनी मैत्रीने निष्क्रयकाम्यया- निष्क्रयस्य काम्यया (ष. तत्यु.) महतो (आपवानी छायी. महत्या प्रतिपत्त्या - मोटा याहस्थी ( प्रतिपत्तिः = माह २ ). ददर्श - हनु परोक्ष लू. ४. ॐ यु. मे. व. लेवा लाग्यो; व्यावहार खायो भोटा याहस्थी तेने 2419812 241241 242 Acil. (zana)
१५. अन्वय : अनेकेषु पर्वसु तैः तैः संभाषणादिभिः स्नेहप्रकारैः, हे) सखे, मत्प्राणाः अपि त्वया ध्रुवं क्रीताः ।
अनेकेषु पर्वसु ने उत्सवेोभां संभाषणं आदौ येषां तैः (अ. श्री.) संभाषण वगेरे; स्नेहस्य प्रकारै: ( . तत्यु. ) स्नेह प्रकारैः 22641 12. #Mor:-AA 9M1: (4. dry.) H11 H11 R. प्राण हमेशां ५. व.भां वपराय छे. ध्रुवम्-नी. क्रीताः - परीधा छे. क्री . नु उर्भ है. प्रथमा ५. व. पु.
"
१६. अन्वय : (हे) भ्रातः यदि तव व्यसनभागभाक् न भवामि, कुलीनस्य मे कौलीनं तदानीं उपतिष्ठते ।
व्यसनस्थ भागं भजते असौ ( ७५. तत्यु. ) व्यसनभागभाग्-व्यसनभां लाग पडावनार. कुलीनस्य - सारा गुणमा भन्मेसी क्षेत्री भारे. कौलीनम् उस कुल उपरथी कुलीन भने तेना उपरथी कौलीनम् -सीन माणूस भाटे निहान्न वाया, उस तदानीम् - तो, त्यारे उपतिष्ठते - आवे छे. उप+स्था . १ आत्मने. वर्त'. अ. उ यु. मे. व.
१७. अन्वयः किं तु स्वत्प्रीतिविवशः आत्मनः अनर्थे अपि सहे । मे कुटुंबम् अपि अनथ गच्छेत् इति तु दुस्सहम् ( एव भवति ) ।
zafafaag:-aa staar faan: (2. dcy.) diri प्रेभने वश नेले. सहे - हु सन २. दुःखेन सह्यते इति (७५.

Page #222

૨૧૩ तपु.) दुस्सहम्-भामुदीमे सहन ४शय ते.
१८. अन्य : हे सखे कुटुम्ब अपि मे प्रेयः। त्वम् अपि प्रेयान । द्विधानित्तः किं करोमि । इतः व्याघ्रः इतः तटी।
प्रियनु तुइनाइश ३५ प्रेयस्नु न. प्रथमा मे. प. प्रेयः, भने पु. प्रथमा से. प. प्रेयान्. वधारे प्रिय द्विधा वित्तं यस्य सः (म. बी.) ने वित्त मेयरीत ढगेछ ते. इतः व्याघ्रः इतः. સર આ બાજુએ વાઘ છે અને આ બાજુએ તટ છે. આ બાજુએ જાઉં તે વાઘ ખાઈ જાય અને આ બાજુએ જાઉં તો પાણીમાં પડું -भारे मेय माहुः५ छ.
१९. 24-१५ : हि सकीटकपलाशवत् डिम्भरूपैः अहं अस्मि। तस्मात् तेभ्यः अनुकम्पस्व । ते स्वस्ति। अन्यत्र गम्यताम्।
सकीटकपलाशवत्-तुम। साथैना (सकीटक) ५ist (पलाश) । (वत् ). डिम्भाः एव रूपाणि डिम्मरूपाणि ते:माण। (रूपाणि स्वार्थ अर्थमा) 43. अनुकम्पस्व-अनु+कम्प 1. 2, यात्मने. माशार्थ २ ५. स. १. अनु। ४२, ६३॥ ४२. तेभ्य:ते माण। ५२. ते स्वस्ति-तने शुभ थाव. स्वस्ति योथी वि. से छ. अन्यत्र गम्यताम्-माने स्थणे तुं 1.
२०. सन्वय : सत्कृत्य अपि तेन एवं सम्पुरोधाः निराकृतः तद्गृहात् निर्ययो। देवे हि दुष्टे पुत्रः अपि दुष्यते ।
सत्कृत्य-सत्+कुर्नु स. भू. १. सारीन. निराकृता-निर +आ+कृर्नु भ. भू. प्रथमा मे.व. पु. ४ढी भुया. तद्ग्रहात्तस्य गृहात् (प. तर५.) तेना ५२माथी. निर्ययौ-निर् + यार्नु परोक्ष भू. 1. 3 ५. स. प. । २यो. दैवे दुष्टे (सति समी.) हैव हुष्ट मने त्यारे. पुत्रः अपि दुष्यते-पुत्र ५९ हुष्ट मने छ..
२१. म-१५ : च आचत्वरं अनुगम्य, पर्वभित्र गते सति

Page #223

૨૧૪ पुरोधाः वध्यो । दुष्प्रापरोधाः व्यसनवारिधिः। ।
भावत्वरं-चावर मर्यादीकृत्य यथा स्यात् तथा (अव्ययी.) यो। सुधी, या संधी. अनुगम्य-मनुसरीने; अनु+गम् नुस.भू.
पर्वमित्र गते सति (सात सभी.) भित्र गयो त्यारे. पुरोधाः. दध्यो-पुस्ति वया२ १३वा सायो; ध्यैनु पक्ष भू. ४.. 3 ५. मे.व. पिया२ ४२वा साय. व्यसनवारिधिः-व्यसनं एव वारिधिः (भ.) ४८३५॥ सभु. दुःखेन प्राप्यते इति दुष्प्रापम्। दुष्प्रापं रोधः यस्य सः म. श्री.) ने it भेगवे। भु१३६ छे.
२२. अ-क्य: ययोः मया उपकतं तयोः अयं परिणामः। तद् अधुना दीन: भवामि । अहं कस्य पारिपाश्चिकः ।
पारिपाश्विकः-साथीह।२; परिपार्श्वे भवः पारिपाश्चिकः।
२३. अ-क्य : अध प्रणाममित्रस्य मित्रस्य सन्निधौ यामि । तत्र अपि प्रत्याशा नास्ति । (ब) तम्मिन् च प्रीतिः वाङमयी।
सन्निधौ-पासे. प्रत्याशा-मा. वाश्मयी प्रीतिः-पाएन १ श्रीld-legs प्रेम.
२४. सन्वय : यद वा विकला प्रर्याप्तम् । सः मे मनाक अपि आप्तः अस्ति । तम् अपि प्रेक्षे । कोऽपि कस्यापि उपकारकृत स्यात् ।
विकल्पैः पर्याप्तम-वियोथा मस थाप: परि+आप्नु भ. सु. . पर्याप्त-पु.तु; सं८५विस्पोथा ०५स छे; स ४८५ (१४८ ४२वानी ४३२ नथा. मनाक अपि-यो । ५९. आप्त.- वश्वास रामा साय: पोताना भास; 24 Hrन. प्र+ईक्ष न ५९सी पु. से 4. प्रेक्षे-हुन्नःश. उपकारवृत-उपकारं कति (७५. तत्पु.) 8५४१२ ४२नारे. स्यात् अस्नु पयर्थ 3 पु. से प. थाय.
२५. सन्वय : इति प्रणाममित्रस्य पित्रस्य सदनं ययौ। मथ अभ्यागतमात्रं तं कृताञ्जलिः सः अभ्युनस्थात् ।

Page #224

રાય
gargfs:-ga: agfs: da a:(4. dl.) ole हरी छे ते; मेरो पोताना मे हाथ डा छे तेथे अभ्यागतः पव ( सुसुप समास ) अध्यागनमात्रः । तम् । - ते तर ४; भावनांनी साथै ४. अभ्युदस्थात्-अभि+उद्+स्थानुं अद्यतन भू. 3. यु. मे. व. व्यावहार यात्रा अभो थये।.
२६. अन्त्रयः च उवाच । वः स्वागतम । वः ईनशी अवस्था किम् । मया किं प्रयोजनम् । वः यत् करवाणि तद् ब्रून ।
यः स्वागतम् - भने स्वागत उभे. वः = युष्माकम् - तमा करवाणि - कु. ८, परस्मै, आज्ञार्थ १५. . व. हुं २* ब्रूत - ब्रु १. २, परस्मे आज्ञार्थ २ ५. ५. व. उ
२७. अन्वय : पुरोधाः अहः राजवृत्तान्त आख्याय तम् अवदत् । अस्य राज्ञः सीमां त्यक्ष्यामि । (हे) सखे, मे साहाय्य कुरु ।
अहः-या, अवस् नपुं. प्रथमा मे. व आख्याय - आ+ख्यानु लू. अवदत् - पोल्यो; वद् स्तन लू. अ. 3 पु. थे. व. त्यक्ष्यामित्यश; त्यजू सामान्य भविष्य । १ ५. थे. १. राज्ञः सीमाम् - रामनी सीमाने. साहाय्यं कुरु - २६६ ४२.
अपि उवाच । (हे सखे, प्रियालापैः अधुना साहाय्यं कृत्वा तत्र अनृण:
२८. अन्वय : सः ते अधमर्णः अस्मि । भविष्यामि ।
"
प्रियालापै: - प्रिय वातभीतथी, प्रियाः आलापा: ( 3 ) तैः । अधमर्ण:- हेवाहार; अधमं ऋगं यस्य सः (4. श्री. ) अनृण:अविद्यमानं ऋणं यस्य सः ( नञ् प. श्री.) हेवा विनानो.
२९ अन्वय : मा भैषीः । एषः अहं ते पृष्ठ क्षः । हि मयि जीवति त्वल्लोणः अपि विप्रियं कर्तु न कश्चित् ईश्वरः । पृष्ठरक्षः - पृष्ठं रक्षति (उप. तत्यु.) पाहनी रक्षा उ२नाश मा

Page #225

૨૧૬ भैषीः-अभैषीः अघतन भू. २ ५. मे. 4. भी गए 3; मा આવવાથી જ ને લેપ થયો અને આજ્ઞાર્થને અર્થ પ્રાપ્ત થયો; मेटने मा भैषी:-तुं मीश नलि. मयि जीवति (सति समी) हुं
धुं त्या सुधा. तव लोम्णः (५. तY.) ता२॥ वाण ५९. विप्रियम्-भूरः कर्तुं ईश्वरः-४२वाने शावान . (ईश+वरश्वर) તારે કઈ વાળ પણ વાંકે કરી શકે એમ નથી–એ ગૂજરાતી શબ્દસમૂહને સંસ્કૃત પર્યાય.
३०. 24-१५ : पृष्ठोत्तंसिततूणीरः अधिज्यीकृतशरासन: निःशङ्कः प्रणाम मित्रः तं पुरोहितं अग्रे चक्रे ।
पृष्ठे उत्तंलितं तूणीरम् येन सः (म. श्री.) पी8 3५२ नये मानु माय भूश्यु छ तेवो. उत्तसित-उत्तंस भुट, जानना मेरी4-3५२२ नामधातु उत्तंसतिर्नु भ. भू.. अधिज्यीकृतशरासन:-अधिकता ज्या येन सः (प्रा. म. श्री.) अधिज्य: B५२था च्वि ३५, अधिज्यीकरोतिर्नु भशि. भू.. अधिज्यीकृत। अधिज्यीकृतं शरासनं यस्य सः (म. पी.) ना 8२ ५४७ यढावी छ मेवा धनुष (शरासन) पाणी. निःशङ्कः-निर्गता शङ्का यस्य सः (म. प्रा.) नरेनी Astrती २डी छे तेवेअग्रे चक्रेभागण यो; चके-क 1. ८, मात्मने. पक्ष भू. ३ पु. मे. प. यो.
३१. अ-३५ : पुरोहितः तेन सह समीहितं स्थानं ययौ। च निराशङ्कः (स.) तत्र वैषयिकं सुखं अन्वभूत् ।
समीहितं स्थानम्-पोताना ४२छेया स्थान; सम् + ईह . १, आत्मने.नु भ. भू. . समीहित-:-छ. निराशङ्क:-निर्गता आशङ्का यस्य सः (म. श्री.) निराशङ्कः। वैषयिकम् सुखम्विषयोना (वैषयिक) सुमने. अन्धभत्-अनु+भूतुं अचान भ. ३ ५. स. १. अनुमन्यु.
३२. 24-4य : अत्र च उपनयः। सोमदत्तस्य सनिमः

Page #226

૨૧૭ जीवः । सहमित्रस्य मित्रस्य तुल्यः विग्रहः भवति ।
उपनय:-५२; दृष्टांतन ५२ मा प्रभारी छे. सनिमः-स२पो. विग्रहः-शरी२.
३३. अ-क्य : कर्मराजकृतायां मरणापदि अयं विग्रहः हि सत्कृतः अपि जीवेन सह मनागपि न एति ।
कर्मराजेन कृतायां (त. तत्पु.) ने देखा. मरणस्य आपदि-भरणनी आपत्ति; (सति सप्तमी ) भ३५॥ २॥ये भरनी सापत्ति स२७ त्यारे. सत्कृतः अयं विग्रहः-सा२ पामेला ॥ २ (७ साथै आवत नथ ). मनाम् अपि-०१२॥ ५९.
३५. अ-क्य : सर्वे स्वमनबान्धवाः पर्वमित्रसमानाः । हि श्मशानचत्वरं गत्वा ते अखिला निवर्तन्ते ।
स्वजनाः च बान्धवाः च (छतरेत२६-६) २०नी अने माधवो. पर्वमित्रसमाना:-पर्वमित्रेण समाना:(. तत्५.) ५ भित्र सरमा. श्मशानयत्वरम्-श्मशान३५॥ ३४॥ सुधी. निवर्तन्ते-पाछ। ३रे छे. - ३५. अ-१५ : प्रणाममित्रसहशः धर्मः शर्मनिबन्धनम् । यः गच्छता जीवेन सह परत्र अपि गच्छति ॥
प्रणाममित्रसदृशः-प्रणाममित्रेण सहशः(त.तत्पु.) प्रामभित्र समो. शर्मनिबन्धनम्-शर्मण: निबन्धनम् (प.तत्५.) सुमन मधन३५. गच्छता जीवेन-तावनी साथे (ते धर्म यछे ).
३६. अन्वय : तद् (हे) मनस्विनि, ऐहलौकिकसुखास्वादमूढः परलोकसुखं धर्म मनागपि नोपेक्षिष्ये ॥
हे मनरिवनि-हे उत्तम मनवा स्त्री; भलवतीने उद्देशाने ऐहलौकिकस्य सुखस्य आस्वादेन मूढः (तृ.तत्५.) सोना सुमना स्वाथा भूट मनेो. परलोकस्य सुखं यस्मिन् तं (म. बी.)
मा ५२सोनु सुम छ त। (धर्म). उपेक्षिष्ये-उप+ईक्ष ।. १, આત્માને. સામાન્ય ભ. ૧ પુ. એ. વ. ઉપેક્ષા કરીશ; બેદરકારી કરીશ.

Page #227

૨૧૮
મિત્રના ત્રણ પ્રકાર ૧. ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠ નગરમાં તિશત્રુ રાજાને સર્વ સ્થળે પણ અધિકાર કરનારો સેમદત્ત નામે પુરોહિત હતા.
૨. તેને સહમિત્ર નામે એક મિત્ર હતું, તે બધેય તેને મળત. અને પીવા–ખવા વગેરેથી (તેની સાથે) એકતાવાળે હતો.
૩. પર્વમત્ર નામે તેને બીજો મિત્ર હતો; ઉત્સવો આવે ત્યારે તેનું સન્માન થતું; પણ બીજા કોઈ વખતે નહિ.
૪ તેને પ્રણામમિત્ર નામે ત્રીજો મિત્ર હતો; તે તે દર્શન થાય. ત્યારે વાતચીતનો જ ઉપકારને પાત્ર હતો.
૫. કેઈ એક વાર તે પુરોહિતને ક્યાંક અપરાધ થયો, ત્યારે પ્રચંડ જેનું શાસન છે એવા તે કોપાયમાન બનેલા રાજાએ તેને પકડવાની ઇચ્છા કરી.
૬. તે રાજાનો) અભિપ્રાય જણને રાત્રે જ તે દીનતા પામેલે. પુરોહિત સહમિત્ર (નામે) મિત્રને ઘેર ગયો.
૭. “મારા ઉપર આજે રાજા કોપાયમાન થયું છે,” એમ કહીને પુરોહિતે તેને કહ્યું: “મારી ખરાબ દશા, હે મિત્ર, તારે ઘેર હું પસાર કરવાને છું
૮ “હે મિત્ર, કારણ કે આપત્તિને સમય આવે ત્યારે મિત્ર માલૂમ પડે છે, તે પિતાના ઘરમાં મને સંત ડીને તે મૈત્ર ને કૃતાર્થ કર.”
૯. સામિત્ર આ પ્રમાણે બોલ્યો : “આપણા બન્નેની હવે મૈત્રી નથી; કારણ કે જ્યાં સુધી રાજા ભય નથી ત્યાં સુધી જ આપણુ. બંનેની મૈત્રી છે.
૧૦. “રાજાના અપરાધમાં આવેલ તું, મારે ઘેર નિવાસ કરતાં,

Page #228

૨૧૯ મારી પણ આપત્તિ માટે થાય; કારણ કે બળતા ઊનવાળા કામળાને કોઈ પિતાના ઘરમાં ન ફેંકે.
૧૧. “તારા એકલાને માટે કુટુંબ સહિત મારી જાતને હું અનર્થમાં નહીં પાડું બીજે કક્યાંક જા; તારું ભલું થાવ.”
૧૨. અને આ પ્રમાણે સહમિત્રથી અપમાનિત થયેલ સમદર સત્વર પર્વમિત્ર (નામે) મિત્રને ઘેર ગયો.
૧૩. તેનો આશરો મેળવવાની ઇચ્છાવાળા તે બ્રાહ્મણે રાજાની અપ્રસન્નતાને વૃત્તાંત તે જ પ્રમાણે પર્વમત્રને કહ્યો.
૧૪. તેની ઉત્સવના સમયની મૈત્રીને બદલે આપવાની ઇચ્છાથી પર્વ મિત્રે પણ મોટા આદરથી તેને જે અને તે બોલ્યોઃ
૧૫. “અનેક ઉત્સવમાં સંભાષણ વગેરે વિવિધ સ્નેહના પ્રકારોથી, હે સખે, મારા પ્રાણ પણ તેં નક્કી ખરીદી લીધા છે.
૧૬. “હે ભાઈ, જે હું તારી વિપત્તિમાં ભાગ ન પડાવું. તે કુલીન એવા મારા ઉપર કલંક આવી પડે. - ૧૭. “પરંતુ તારી પ્રીતિને વિવશ બની મારી જાત માટે તે હું અનર્થ સહન કરું; પરંતુ મારું કુટુંબ પણ અનર્થને પામે તે સહન કરવું અઘરું છે.
૧૮. “હે મિત્ર, કુટુંબ પણ મને વહાલું છે; તું પણ મને વહાલે છે; આમ દ્વિધામાં પડેલા ચિત્તવાળો હું શું કરું? આમ વાઘ છે અને આમ કઠે છે. (એટલે કે, આ બાજુએ જાઉં તે વાઘ. ખાઈ જાય અને આ બાજુએ સમુદ્રમાં ડૂબી જવાય.)
૧૯. “જંતુઓવાળા પાંદડાની માફક હું બાળકો સહિત છું, તે. તેમના ઉપર તું દયાકર; તારું શુભ થાવ, તું બીજે જા !”
૨૦. સત્કાર કરીને પણ તેનાથી એ પ્રમાણે પુરહિત કાઢી મુકાયે; તેના ઘરમાંથી તે બહાર ચાલી નીકળ્યું; દેવ દુષ્ટ બને ત્યારે પુત્ર પણ દુષ્ટ બને છે.

Page #229

૨૨૦ ૨૧. અને ચકલા સુધી તેને અનુસરીને પર્વમિત્ર ગયો ત્યારે પુહિત વિચાર કરવા લાગ્યોઃ મહામુશ્કેલીએ જેને કાંઠે પ્રાપ્ત કરી -શકાય એવો સંકટનો સમુદ્ર છે.
૨૨. “જે બન્ને ઉપર મેં ઉપકાર કર્યો છે, તે બન્નેનું આ પરિણામ છે, તેથી હું આજે દીન બન્યો છું હું કે સાથીદાર છું
૨૩. “આજે પ્રણામમિત્ર નામે મિત્રની પાસે હું જાઉં; ત્યાં પણ આશા તે નથી; કારણ કે તેના ઉપર તે માત્ર વાણુની જ પ્રીતિ છે.
૨૪. “અથવા તે વિકલ્પ કરવાથી બસ, તે મારો થોડોક પણ આપ્તજન છે; તેને પણ હું જોઉં; કઈકને કઈક પણ ઉપકાર -કરનાર બને છે.” .
૨૫. એ પ્રમાણે તે પ્રણામમિત્ર નામે મિત્રને ઘેર ગયો; તેના -સામે આવતાવેંત તે હાથ જોડીને આવકાર આપવા) ઊભે થે.
૨૬. તે બોલ્યો “ તમને સ્વાગત છે; તમારી આવી અવસ્થા કેમ? તમારે મારું કાંઈ કામ છે? તમારું જે મારે કરવાનું હોય તે કહે.” - ૨૭. પુરહિત એ રાજાનું વૃત્તાંત તેને કહીને બોલ્યાઃ “આ રાજાની સીમાને હું ત્યજી દઈશ; હે સખે, તું મને મદદ કર.”
૨૮. તે પણ બેઃ “હે મિત્ર, પ્રિય વાતચીતથી હું તારે દેવાદાર છું તને મદદ કરીને હવે હું તારા દેવા વિનાને થઈશ.
૨૯. “તું બીશ નહિ. હું તારી પીઠ પાછળ રક્ષા કરીશ; કારણ કે હું જીવું છું ત્યાં સુધી કોઈ પણ તારો વાળ વાંકે કરવા સમર્થ નથી.”
૩૦. પીઠ ઉપર જેણે ભાથું ચઢાવ્યું છે અને ધનુષ ઉપર જેણે પણછ ચઢાવી છે એવા શંકા રહિત બનેલા પ્રણામમિત્રે તે પહિતને આગળ કર્યો.

Page #230

૨૨૧ ૩૧. પુરોહિત તેની સાથે ઈચ્છેલે સ્થાને ગયે અને શંકા રહિત બનેલા એવા તેણે ત્યાં વિષયોનું સુખ ભોગવ્યું
૩૨. આ દૃષ્ટાંતનો ઉપસંહાર આ છે: જીવ એ સોમદત્તા સરખો છે; અને દેહ તે સહમિત્ર નામે મિત્ર સરખો છે.
૩૩. કર્મરૂપી રાજા જ્યારે મરણરૂપ આપત્તિ લાવે છે, ત્યારે સત્કારાયો હોવા છતાં પણ આ દેહ જરા પણ જીવની સાથે જતો નથી.
૩૪. બધા સ્વજન અને બાંધ પર્વ મિત્ર સરખા છે, કારણ કે સ્મશાનરૂપી ચકલા સુધી જઈને તે બધા પાછા ફરે છે.
૩૫. સાચા સુખ સાથે બંધાયેલ ધર્મ પ્રણામમિત્ર જેવો છે. જે જતા જીવની સાથે પરલોકમાં પણ જાય છે. - ૩૬. તે, હે મનસ્વિનિ, આ સંસારના લૌકિક સુખના આ--
સ્વાદમાં મૂઢ બની હું પરલોકમાં સુખકારક એવા ધર્મની જરા પણ ઉપેક્ષા કરીશ નહિ.
- સ્વાધ્યાય - ૧. નીચે જણાવેલાં રૂપે ઓળખી બતાવેઃ
સ્થાવ, તાર્થ, મારે, ચાલ, જાત, અનુwa, ફળ, પુરાવા , યથાન, अन्वभूत, उपेक्षिष्ये, गोपयित्वा, मा भैषीः। નીચે જણાવેલા સમાસને વિગ્રહ કરે?
વિશાત, થથાન, તપ, રેખા, ચકરાવના, બિલ, તલાવતા રાઘ, દ્વિઘારિ, કારત્વ,
કુ વા , , અwાતનાર, તારિ, કૃણા, નિરો વિર, રોહિત

Page #231

૨૨૨
છે. નીચે જણાવેલા શબ્દો ઉપર ટૂંક નોંધ લખેઃ
कौलीनम् , इतो ध्याघ्रः इतः तटी, उपनयः, पेहलौकिक
ga વાવા ૪. નીચે જણાવેલા ફેરફાર કરીને વાક્યો બનાવો: ૧. આ પૂતરવેણુ વ ર સભા પૂજા (જા
રયા વાપરે) ૨. શાયરે માં આપણા હિ કપિ (પ્રાગ
બદલે અને સતિ સમિતિ કાઢી નાખો) ૩. 4 સૈશી સાઈડ (તાર્થ વાપરે) ४. ऊर्णायु ज्वलदूर्ण हि क्षिपेत् कोऽपि न वेल्मनि ।
(પ્રમ બદલો ) નીચે જણાવેલાં રૂપે લખેઃ ૧. સપ્તમી એ. વ. મૂર્ધર, સ , શ, ષષ. ૨. ચતુર્થી એ. વ. મણિ, નરી, વારિ, ચપૂ. ૩. પછી એ. વ , (પુ) પરમ (પુ.), નાતે. ૪. હ્યસ્તન ભૂ. ૩ પુ. બ. વ. , , , ચા.
૫. કર્મણિ ભૂ. 5 ૬, ૬, મા + ર, પ. ૬. નીચે જણાવેલી સંધિઓ છોડો:
भागतेषत्सवेष्वेव, त्वल्लोम्णोऽपि, क्वाप्यागसि।
अजविलाप:
[અજરાજાને વિલાપ) પ્રાસ્તાવિક આ પાઠ રઘુવંશના આઠમા સર્ગમાંથી લેવામાં આવે છે. “રઘુવંશ' એ સંસ્કૃત સાહિત્યમાં ખૂબ જ વંચાતું મહાકાવ્ય

Page #232

૨૨૩ છે. “રઘુવંશ ને રચયતા મહાકવિ કાલિદાસ છે. પરંપરા પ્રમાણે, અને કેટલાક વિદ્વાનોને મને, કાલિદાસ ઈ. સ. પૂર્વે ૫૬ માં થઈ ગયા. કેટલાક બીજા વિદ્વાનેને મતે તે ઈ. સ. પાંચમા સૈકામાં ગુપ્ત રાજાઓના સમયમાં થઈ ગયો. સંસ્કૃત કવિઓમાં તે શ્રેષ્ઠ છે, એ તે બધાએ સ્વીકાર્યું છે.
રઘુવંશ રઘુરાજાના વંશના રાજાઓના ઈતિહાસ ઉપર રચાયેલું મહાકાવ્ય છે. કાવ્ય સામાન્યતઃ દિલીપથી શરૂ થાય છે. દિલીપ તે રઘુનો પિતા. રઘુવંશના ૧૯ સર્ગ છે. કેટલાકને મતે અને પરંપરાગત આભપ્રાય પ્રમાણે તેના ૨૫ સર્ગ હતા, પરંતુ તે માનવાને કારણ છે કે કાલિદાસ આ કાવ્ય અધૂરું રાખીને દિવંગત થયા. પહેલા સર્ગમાં રઘુનાં માતાપિતા–દિલીપ અને સુદક્ષિણા–વસિષ્ઠના આશ્રમે જાય છે. બીજા સર્મમાં દિલીપ વસિષ્ઠની હામધેનુ નંદિની નામે ગાયનું રક્ષણ કરે છે, તેથી તેને રઘુ નામે પુત્ર થાય છે. ત્રીજા સર્ગમાં રઘુને જન્મ, વિદ્યાભ્યાસ વગેરેનું વર્ણન આવે છે. ચેથા સર્ગમાં રઘુના દિગ્વિજ્યનું વર્ણન આવે છે. પાંચમાં સર્ગમાં અજના જન્મનું વર્ણન છે. છઠ્ઠા સર્ગમાં બહુમતીના સ્વયંવરનું વર્ણન છે અને ઇન્દુમતી અજરાજાને પરણે છે. સાતમા સર્ગમાં ઇન્દુમતીને પ્રાપ્ત કરવામાં નિરાશ થયેલા રાજાઓ ભેગા થઈને અજ ઉપર હુમલો કરે છે. અજ તેમને હરાવે છે, અને વિજય સહિત ઇન્દુમતીને લઈને રાજધાનીમાં આવે છે. રધુ અને રાજ્ય સેપે છે.
આઠમાં સર્ગમાં રઘુ અને રાજ્ય સોંપે છે. ત્યાર પછી ઇન્દુમતીનું એકાએક મરણ થાય છે અને તે આકાશમાંથી હાર પડવાને લીધે થાય છે. અજરાજા આ પ્રિય પત્ની માટે વિલાપ કરે છે. આ પાઠને તે વિષય છે.
૨. અન્નય : ગામ પાતાનુ અરિ बाष्पगद्दं विललाप। अभितप्तं अयः अपि मार्दवं भजते
gિ (તાલા) પાપા પા પા ?!

Page #233

२२४
સદ્દગામસદ ગાયત્તે ( ઉપ. તત્પુ. ) તામ્ , સ્વાભાવિક પીતામ્–ધીરજને. અવદાય-અવ+દ્દાનું સં. ભૂ. . ત્યજી દઈને; અવ+જ્જા ગ. ૩, પરઐ. યાÒ: પરનું થથા ચાત્તથા (અવ્યયી.) આંસુથી ગદ્ગદ, તૂટક અક્ષરવાળું. વિદ્ધાપ-વિનનું પરમ્મે. પરોક્ષ ભૂ. ૩ પુ. એ. વ. વિલાપ કરવા લાગ્યા. અમિતજ્ઞમ-અમ+ સત્તું કર્યું. ભૂ. કૃ. પ્રથમા નપુ. એ. વ. તપેલું. અન્યઃ-નપુ. પ્રથમા એ. વ. લગ્નુ. માનું મનતે-મૃદુતા પ્રાપ્ત કરે છે; પાડ્યુ. બને છે. રીતિg-દેહધારી મનુષ્યાની. 7 પવ થા–વાત જ શી ?
૨. અન્વય ૨ વિ હ્રદ્યુમાન અવિ પાત્રલકમાત્ આયુ अपोहितुं प्रभवन्ति, (तर्हि ) हन्त, प्रहरिष्यतः विधेः अन्यत् किम् इव साधनं न भविष्यति ॥
"
ગાત્રસ માત્-માત્રય સામાન્ (૧. તત્પુ.) શરીરના સબંધથી; શરીર સાથે સ્પર્શથી. આયુ: અપોદિત્તુ-આયુષ્ય હરી લેત્રાને; અપ+દ્ ગ. ૧, ઉભય.નું હેત્વર્થ કૃદંત : દૂર કરવાને, હરી લેવાને. મન્ત-પ્ર+મૂ ગ. ૧, પરમ્મે. · શક્તિમાન થવું. ' વ. કા. ૩ પુ. ખ. વ. શક્તિમાન થાય. જૂન્સ-શોકદર્શક ઉદ્દગાર ઃ જૂન્ત ષડનુાયાં થાયÎમવિષાવ્યો' (અમ.). પ્રદુષ્ચિત-પ્ર+7 ગ. ૧, પરઐ.નું સામાન્ય ભવિષ્ય મૃ. ષષ્ઠી એ. વ. પુ. પ્રહાર કરનારા; પ્રહાર કરવાની ઈચ્છા રાખતા. ભવિષ્ય કૃદંત ‘દા’ના અર્થ બતાવે છે. વિષે:વિધાતાના. ર્િ પછી કૂચ આવતાં ‘આકાંક્ષા ' વધારે તીત્ર બને છે. દા. ત. જિમિત્ર ત્તિ મધુવાળાં માનું નાહતીનામ્। અન્યત્ સાધનમ્મીજું સાધન. મૈં વિત્તિ-ન થાય.
રૂ. અન્વય : અથવા મૃત્યુ વસ્તુ įિલિતું મૃત્યુના (લાષનેન) पव प्रजान्तकः आरभते । अत्र हिमसेक विपत्ति नलिनी मे पूर्व निदर्शनं मता ॥
fત્તિનુમ્-દિન ગ. ૭, પરમ્મે.નુ. હેત્વ, ક્. હિંસા કરવા

Page #234

भाटे. प्रजान्तकः-प्रजानां अन्तकः ( . तत्पु.) यांना विना यभरा. हिमसेकविपत्तिः-हिमस्य सेकेन विपत्तिः यस्यासा (म. प्र.) मना ५७वाथा रेनु मृत्यु (विपत्ति) प्यु छ त. अत्र
सा मामतभ. नलिनी-पोय. पूर्वनिदर्शनं-पूर्व निदर्शनम् (भ.) प्रथम दृष्टान्त. मे मता-भे भानछ, मा भी दृष्टांत ઈન્દુમતી છે એ સૂચન છે.
४. स-३५ : यदि इयं स्रग् जीवितापहा (मस्ति, तर्हि) दये निहिता (सर) मां किं न हन्ति । क्वचित् विषं अपि अमृतं वा अमृतं (अपि) विष ईश्वरेच्छया (भवेत् ॥
स्रग्-स्रज स्त्री.नुं प्रयभा मे. १. ६२, लमाणा. जीवितापहाजीवितं अपहन्ति (५. तत्पु.) जीवितापहा-वनने नामनार श्री. प्रथमा. से. प. हदये-छाती ५२. निहिता नि+धार्नु भ. सू. १६त भूली. मां न हन्ति-भने ती नथा; हन् म. २, परस्मै. वत. ३ ५. स. १. ये छ. ईश्वरेच्छया-श्विनी
थी.
५. मन्वय : अथवा मम भाग्यविप्लवाद वेधसा पष अशनिः कल्पितः। यद् अनेन (अशनिना) तरुः न पातितः, तद्विटपाश्रिता लता क्षपिता।
भाग्यस्य विप्लवात् (प. तत्५.) मायना मवणापाथी. वेघसा-वेधस् ५. तृतीया मे. १. समाये. अशनि:-विधुतना मनि; विधुतना ४1. क्लप् १. १, मात्मने. भ. भू. कल्पितः-४८प्या. पातितः-पत्नु प्रे२४ भ. भू.. पाचो. तद्विटपाश्रिता-तस्य विटपं आश्रिता (६. तर५.) तेनी न अपामेली (तो). क्षपिता- तुं प्रे२४ क्षपयतिनु भ. भू... श्री. प्रयभा मे.. विनाश यो.
६. अन्य : यदा चिरं अपराद्ध मयि अपि (त्वं मम)
૧૫

Page #235

२२६ अवधारणां न कृतवती असि, (तहि ) कथं एकपदे निरागर्स इमं जनं आभाज्यं न मन्यसे ।
અપwધુ ગ. ૪, પરસ્મનું કર્મ. . કુશાહનું સમી એ. વ. પુઆ જે મણિ (સતિ સપ્તમી) મેં અપરાધ કર્યો હોય, છતાં પણ અવર -તિરસ્કાર. વતી-કર્તરિ ભ. કે. પ્રથમા એ. વ. સ્ત્રી. કરતી હતી. પદ -એકાએક. નાતબિલ મા ય તર (બ. વી.) જેને અપરાધ જતો રહ્યો છે
તે બિનઅપરાધી. સાથ-સામ9 ગ. ૧, આત્મને નું વિધ્યર્થ કૃદંત, પુ. દ્વિતીયા એ. વ. બેલવા યોગ્ય.
૭. અન્વય થરિ (ત નતિ ) તાવ થતો નવાણ सहि इदं किम् तया विना विनिवृत्तम् । मम हतजीवितं आत्मछतेन प्रबलां वेदनां सहताम्। - પિતા-પ્રિયતમાને. અવાર-અનુજ ગ. ૨, પરસ્મ. નું અઘતન ભૂ. ૩ પુ. એ. વ. અનુસર્યું; પાછળ ગયું. વિનિમ્ન ગ. ૧, આત્મને. નું કર્મ. ભૂ. 5. પ્રથમ એ. વ. નપું. પાછું ફર્યું. અજ રાજા મૂચ્છ પામ્યો હતો તે હિસાબે કવિ કલ્પના કરે છે કે અજનું જીવન એની પાછળ તે ગયું, પરંતુ એનું જીવન લાવ્યા વિના પાછું આવ્યું. તે એ કેમ દુતરાવિનં-હાં કીવિત (કર્મ) હતભાગી જીવન. આ ન-બાબર: ર (ષ. તત્પ) પિતાના કાર્યને લીધે; પિતાના કર્યાથી; કારણ કે જે સુખી થવું હતું, તે તે કેમ તેના જીવનને લીધા વિના પાછું ફર્યું. કયી વાપ-પ્રબળ દુઃખને. રાહુલ ગ. ૧, આત્મને. આજ્ઞાર્થ ૩ પુ. એ. વ. ભલે સહન કરે. પિતે અવળું કામ કર્યું હોય તે પોતે જ સહન કરવું રહ્યું.
૮. અન્વયઃ મહા મારા પિતા વિધિ ના પૂર્વના જ મામ પાલિકા નનું બહં કિ રાષ્ટ્રપતિ (પતુ)

Page #236

૧૭
भावनिबन्धना मे रतिः त्वयि ( अस्ति ) ।
વિત્રિયમ્-બૂરું, ખરાબ, અણગમતું. પૂર્વમ્ પૂર્વ સમ્ (સુગ્રુપ સમાસ) પહેલાં કરેલું. કદાત્તરના ગ. ૩, પરઐ. વ. કા. ૩ પુ. એ. વ. ત્યજી દે છે. સંસ્કૃત કવિએ પૃથ્વી અને રાજપત્નીને શાકભ તરીકે વર્ણવે છે; અને તેને લીધે રાણીને પૃથ્વીના બ્યોભાવ થાય. અજ જણાવે છે કે તેની સાચી (સચ્ચાઈના બન્ધનવાળી= આયનિલના ) પ્રીતિ ( = રતિ ) તે ઇન્દુમતી ઉપર જ હતી; અને પૃથ્વીના તે માત્ર શબ્દથી કહેવાને જ પતિ હતા. રાપતિ:-ઇન્ટ્રાવ ત્તિ (૫. તત્પુ.) શબ્દથી પતિ. આનિયના-માવાવ નિવયર્ન વસ્થાઃ લા (બ. ત્રી.) ભાવ-સચ્ચાઇ એ જ જેનું બંધન છે એવી. તિ-પ્રેમ, પ્રીતિ. સ્વચિતારા ઉપર.
=
૧. અન્વય ઃ રાર્વતી પુનઃ શિનું પત્તિ વિતા દ્વન્દ્વવર પાત્રિનું (પુન: પત્તિ) વૃત્તિ સૌ વિદ્ધાન્તામાં (સ્તઃ) અત્યन्तंगता त्वं कथं न मां दहेः ।
ચર્ચીરાત્રિ. શમમ્-ર્શાવ્ યુ.નું દ્વિતીયા એ. ચંદ્ર પ્રત્યે વૃત્તિ ગ. ૨, પરઐ.નું વ. કા. ૩ પુ.એ.વ. દ્વિતા–પ્રિયતમા (ચક્રવાકી). ચમ્-જૂન વર્ષાતિ ( ઉપ તપુ. ) સમ્-યુગલમાં ફરતા. પાત્રિયમ્-તત્રં મસ્તિ અસ્ત્ર ત્તિ (ન પ્રત્યય ) દ્વિતીયા પુ. એ. વ. યુગલમાં ફરતા ચક્રવાક પંખી ( પ્રત્યે ફરીથી આવે છે. ) દિવસ દરમ્યાન ચક્રવાક અને ચક્રવાકી એકસાથે ફરે છે; રાત્રિ પડે છે ત્યારે એક પાંખી એક કાંઠે અને ખીજું ખીજે કાંઠે—એમ છૂટાં પડે છે અને સમસ્ત રાત્રિ વિયેાગના દુઃખી ધ્વનિ કાઢવા કરે છે. વિલ્હાન્તરક્ષની-વિહસ્ય અન્તસ્ય માં ( ષ. તત્પુ.) વિરહના અંતરને સહન કરવાની શક્તિવાળાં. અન્તર-અવધિ. અલિકા અંતઃ ચા ચાત્ તા (અવ્યયી.); અત્યન્ત પા અનાવલા (સુષ્ટુપ) ફરી ન આવી શકે એવી રીતે ગયેલી; છેવટને

Page #237

२२८
भाटे गयेली. दहे :- दह . १, परस्मै. नु विध्यर्थ र पु. थे. व. तुं आले. १०. अन्वय : ते यदू मृदु अङ्गं नवपल्लवसंस्तरे अपि अर्पितं दूयेत तद् इदं (हे) बामोरु, वद कथं चिताधिरोहणं विषहिष्यते ।
नवपल्लव संस्तरे - नवानि च तानि पल्लवामि ख (अ.) तेषां संस्तरे (ष तत्पु. ) ता हूँ पजोनी शय्या उ५२. अर्पितम् - ऋ ग. 3, परस्मै,ना प्रेरङ अर्पयतितुं उर्भ भू. है अथमा. व. नयुं भूलु दूयेत - दू . ४, आत्मले. विध्यर्थ उ यु. . व. पीडा पाये, घामोरु- वामे ऊरू यस्याः सा । संबोधने । हे सुंदर सायणवाणी स्त्री; चिताधिरोहणम् - वितायाः अधिरोहणम् (१ तत्यु. ) यिता उपर यढवा. विषहिष्यते - वि + सद् ग. १, व्यात्मनेतुं सामान्य भविष्य 3 . . व. सदन ४२शे.
११. अन्वय : गृहिणी सचिवः मिथः सखी ललिते कलाविधौ प्रियशिष्या - करुणाविमुखेन त्वां हरता मृत्युना, किं मे न हृतम् ( तत् ) वद ।
गृहिणी - धरने सायवनारी पत्नी रमेटले ४ वारंवार महेवातु वाय: गृहिणी गृहमुच्यते । गृहं तु गृहिणीहीनं कान्तारादतिfsqà | afaa:-049eral Hagu 32912 vald, ulag, fag: सखी-तनी भित्र; 'मिथोऽन्योन्यं रहस्यपि ' ( अमर ) ललिते कलाविधौ - वाहन, नृत्य, मित्र वगेरे योसह सायोना प्रयोगभां; सुंदर साना प्रयोगमा प्रियशिष्या-प्रिया शिष्या (उर्भ . ) वडाली शिष्या. करुणाविमुखेन - विगतं मुखं यस्य सः ( ५. श्री. ) विमुखः 560rar: fagàn (9. dcy.) $Qll (adal; sequen fay
नेला. त्वां हरता-तने डरी लेता; हृनुं वर्त है. हरत्नुं तृतीया 2. व. पु. दरी लेता. किं न मे हृतम् - भारु खुंदरी सीधु नथी ? મારું સર્વસ્વ હરી લીધું છે.

Page #238

૨૨૯
૨૨. અન્વય : વિમલે પતિ અપિયા વિના પદ્માવત્ ( त्वया ) अजस्य सुखं गण्यताम् । विलोभनान्तरैः अहृतस्य मम सर्वे विषयाः त्वदाश्रयाः ॥
•
વિમલે ક્ષતિ અત્તિ—(સાત સપ્તમી) વૈભવ હાવા છતાં પણ વતાવવ જીવમ્ આટલું જ સુખ. યતામ્—ાળુ ગ. ૧૦નું કર્મણિ આજ્ઞાથ ૩ પુ. એ. વ. ગણાવા દો. વિજોમનાન્તરે:-અાનિ વિરુોમનાનિ વિજોમનાન્તર્તન। (અનિયમિત કર્યું.) શૈખીજા પ્રલાભનેાથી. અદાલ્ય-આકર્ષિત ન થયેલા. મમ સર્વે વિષયા:–મારા બધાય વિષયા. સ્વાશ્રયા–તષ આશ્ચય: ચેષાં તે (ખ. ત્રી. ) તુ જ જેને આશ્રય છે તેવા. મારા બધા જ આનંદપ્રમેાદના વિષયે। તારે જ આશ્રયે હતા; કારણ કે અન્ય રાજાઓ માફક મારે ખીજાં લેાભને હતાં નહિ. એટલે તારા જેટલું જ મારું સુખ હતું; એ સુખ હવે બિલકુલ રહ્યું નથી.
૨૩. અન્વય : વૃત્તિ હાથંચિત પ્રિયા પ્રતિ વિરુપદ कोसलाधिपः पृथिवीरुहान् अपि स्स्रुतशाखारस बाप्यदूषितान् अकरोत् ।
જળ: વ અર્થે. (કર્યું. ); તેન પ્રવિત થથા સ્વારથા (અવ્યયી.) કરુણુરસથી ભરપૂર અથી ગૂંથાયેલુ હાય તેવી રીતે. વિપન—વિન્ . ૧, પરઐ. વ. રૃ. પુ. પ્રથમા એ. ૧. વિલાપ કરતા. જોરજાનાં અધિપઃ (૧. તત્પુ.) કાસલ દેશના રાજા. વૃશિષ્યાં તેવૃત્તિ (ઉપ. તત્પુ.) પૃથિવીન્દઃ, સાન્-વૃક્ષાને. શાસ્ત્રામાં રવ ચાળણી જીતઃ ચાવાલ: વ ચપ્પાળિ। (કર્મ). તે દૂષિસાન (ત. તત્પુ.) ડાળીઓના રસરૂપી ઝરતા આંસુથી કલુષિત બનેલાં અોલ- ગ. ૮, પરૌં. જીસ્તન ભૂ. ૩ પુ. એ. વ. કર્યાં.

Page #239

૨e
અજવિલાપ
૧. સ્વાભાવિક ધીરજને પણ ત્યજી દઈને તે આંસુથી બગદ બનીને વિલાપ કરવા લાગ્યો; તપેલું લેતું પણ મૃદુતાને પામે છે, તે પછી દેહધારી માણસેની તે વાત જ શી ?
૨. જે કુસુમો પણ શરીરના સ્પર્શથી આયુષ્ય હરી લેવાને સમર્થ હોય તે અરે, પ્રહાર કરવાની ઇચ્છાવાળા વિધિને માટે બીજી કઈ (વસ્તુ ) સાધન બનતી નથી?
૩. અથવા મૃદુ વસ્તુની હિંસા કરવા માટે મૃદુ સાધનથી જ પ્રજાને વિનાશક (ચમ) પ્રવૃત્તિ કરે છે. આ બાબતમાં હિમ પડવાથી નાશ પામતી પિયણી પ્રથમ દષ્ટાન્ત મેં માન્યું છે.
૪. જે આ માળા પ્રાણને હરનારી છે તે છાતી ઉપર રહેલી (માળા) મને કેમ હણતી નથી ? કેઈક વાર ઝેર પણ અમૃત અથવા અમૃત પણ ઝેર ઈશ્વરની ઈચ્છાથી થઈ જાય.
૫. અથવા મારા ભાગ્યની વિપરીતતાથી બ્રહ્માએ એને આ વિદ્યુત –કડાકા કહે છે, જેથી એણે વૃક્ષને પાડયું નથી પણ તેની ડાળીના આશ્રયે રહેલી લતાને વિનાશી દીધી છે.
૬. મેં લાંબે વખત અપરાધ કર્યો હોય, છતાંય તું મારી અવગણના કરતી ન હતી તે શા માટે એકસાથે જ નિરપરાધી આ મનુષ્યને બોલવા માટે યોગ્ય માનતી નથી ?
૭. જે (જીવન) પ્રિયતમાની પાછળ ગયું તે તે શા માટે તેના વિના પાછું વળ્યું? મારું હતભાગી જીવન ભલે પિતાના કર્યાથી પ્રબળ વેદનાને સહન કરે.
૮. મેં પહેલાં મનથી પણ તારું શું કર્યું ન હતું, તે) નું કેમ મને ત્યજી દે છે? ખરેખર, હું તે નામને જ પૃથ્વીને રાજા છું,

Page #240

૨૩૧ ભાવના બંધનવાળા (ખરી) પ્રીતિ તો મારી તારા ઉપર છે.
૯ રાત્રિ ફરીથી ચંદ્ર પાસે આવે છે; પ્રિયતમા (ચક્રવાકી) જેડમાં ફરતા પંખી (ચક્રવાકને ફરીથી પામે છે; આમ તે બન્ને વિરહનું અંતર સહન કરવા સમર્થ છે; પરંતુ મારી પાસેથી છેવટને માટે ગયેલી તું કેમ મને ન સંતાપે ?
૧૦. તારું જે કમળ શરીર તાજી કૂંપળાના સાથરા ઉપર પણ મુકાયેલું પીડા પામે તે આ (તારું શરીર) હે સુંદર સાથળવાળી સ્ત્રી, કહે કે, કેવી રીતે ચિતા ઉપર ચઢવાનું સહન કરી શકો?
૧૧. ગૃહિણી, સચિવ, સાથ આપતી સખી, લલિતક્ષાના પ્રયોગમાં પ્રિય શિષ્યાકરણ વિનાના મૃત્યુએ તને હરી લેતાં, કહે, મારું શું હરી લીધું નથી?
૧૨. વૈભવ હોવા છતાં પણ તારા વિના આટલું જ તું અજનું સુખ ગણજે. બીજાં પ્રલોભનોથી નહિ આકર્ષાયેલા એવા મારે માટે બધા વિષયો તારે જ આશ્રયે હતા.
૧૩. આ પ્રમાણે કરુણ અર્થથી ગ્રથિત બનેલાં વચનથી પ્રિયા પ્રત્યે વિલાપ કરતા કેસલ દેશના રાજા (અ) વૃક્ષોને પણ શાખામથિી ઝરતા રસરૂપી આંસુથી દૂષિત કર્યા.
–રઘુવંશ: સર્ગ આઠમે.
– સ્વાધ્યાય – ૧. નીચે જણાવેલાં રૂપે ઓળખાવે ?
अपहाय, अपोहितुं, प्रहरिष्यतः, अपिता, कृतવરી, અપજે, અવા, પતિ , ભૂત, પિયથિ, પથરાખ, નિતિ, ઉત્તિ, પિત, અર્પિત

Page #241

२. नाये bruen समासाना वियद :
सहजाम , हिमसेकविपत्तिः, जीवितापहा, निरागसम् , कृतपूर्वम् , द्वन्द्वचरम् , विरहान्तरक्षमौ, वामोरु, विलोमनान्तरैः, त्वदाश्रयाः, करुणार्थप्रथितम् , पृथि
वीरुहान् । 3. हूँ ना समो:
क्षितेः शब्दपतिः, भावनिबंधना रतिः, द्वन्द्वबरं पत
त्रिणम् , ललिते कलाविधौ, प्रजान्तकः । ૪. નીચે જણાવેલાં વાકયો ફેરફાર કરીને બનાવે ? १. कुसुमान्यपि आयुरपोहितुं प्रभवन्ति ( अलने
उपयोग अरे. ) २. अशनिः कल्पित एष वेधसा। (प्रया हो.) 3. किं जहासि माम् । (प्रयोग ३२व.) ४. अत्र विषये ईश्वरः न दोषभाजनः । ( सुधा.)
५. मां स धनं अय्च्छ त । ( सुधारे।.) ૫. નીચેના શબ્દો વાપરીને વાક્યો બનાવો:
का कथा, हन्त, एकपदे, ननु । १. नये नयाdei ३५ो आप! : १. द्वितीया ५. ५. ज्यायस् , (.), उपेयिषस् (पु.), न,
मात. २. १४. ५. ५. मति, पापी, वाच् , भगवत् (५.) 3. यतुथी से. . बुद्धि, वारि, आपद्, श्रेयस् . ४. वर्त. ३ पु. . प. हा, ,रुध् आप् , इ.

Page #242

૨૩૩
૫. ભ્રસ્તન ભૂ. ૨. પુ. એ. વ. ગણુ, સ્ત્રી, વિલ્, ăિ. ૬. કર્યું. ભૂ. કૃદંત ઃ લ, રૃ, રૃ, વા, પા, ડૉ. ૭. નીચે જણાવેલા શબ્દોનું સ ંસ્કૃત રૂપાન્તર આપે। :
પહેલાં નહિ કરેલુ કાર્ય, અપરાધ વિનાના, ખીજા પ્રત્યેાભના, હરી લેવાની ઇચ્છા કરતા વિધાતા.
૮
कार्याकार्यविचारणा
[ કા. અને અકાર્યની વિચારણા]
પ્રાસ્તાવિક : આ પાઠ શ્રી શંકરાચાયના પ્રશ્નોત્તરમાલિકા નામે સ્તાત્રમાંથી લેવામાં આવ્યા છે. એમાં સરળ પદ્મોત્તરીથી તત્ત્વમેાધ કરવામાં આવ્યા છે.
૨. (૩) મવલન, જિમ્ દેવમ્ ? અાર્યમ્। : સુરઃ हिताय उद्यतः ।
પાનચમ નમ્ ત્ર, વિષ્ણુ અધિપતતવઃ, સતત શિષ્ય
ઉપાદેયમ-૩૫+આ+ ્ાનું વિષ્ય મૃ. નપું. પ્રથમા એ. વ. ગ્રહણ કરવા યાગ્ય; લેવા યાગ્ય. દેવમ્ ગ. ૩, પરઐ.નું વિથ, પ્રથમા એ. વ. નપું. ત્યજવા યાગ્ય. અતિતત્ત્વ:-અધિવત સાથે ચૈનલ: (ખ. ત્રી.) જેણે તત્ત્વની પ્રાપ્તિ કરી છે તે. વહિવાય ઉજ્વતઃ–શિષ્યના હિત માટે તૈયાર (sur:)
૨.અન્વય : ૧૪ વચ્ચેસ: ? ધર્મ: ।ઃ શુચિ ? ચર્ચ मानसं शुद्धम् । कः पण्डितः ? विवेकी । किं विषम् १ गुरुषु અમીત્ત્તા।
પથ્થર:–વધારે માફક આવતી વસ્તુ;–સવ તુલનાદર્શક પ્રત્યય.

Page #243

२३४ विवेकी-सार-प्रसार वि सम ना२. अवधीरणा-तिसार.
___३. सन्वय : किं जीवितम् ? अनवद्यम् । किं जाड्यम् ! पाठितः अपि अनभ्यासः। का जागति ? विवेकी। का निद्रा! जन्तोः मूढता। ___मनवयम्-१६।२हित (न), न अवधम् (न तY.) अनवधम् । अ+वद्यम-नति मोरवा योग्य; sallsत. जाव्यम्
ता. पाठित:-पठ १. १, ५२२भै नुप्रेर भ. सू... शिवाJal di ने पोताना पानी अभ्यास परत! नया ते. भविषमान: अभ्यासः यस्य सः (4. al.) मनभ्यासः। जागति-जागृ ५. २, ५२२ौ.नु वत. 3 ५. मे. 4. 1ो छ. जन्तो-अन्तु ५. -१६ी मे. १. सन्मदा मनुष्यनी. मूढता-भूप.
४. म-१५ : का अन्धः? या अकार्यरतः। कः बधिरः? यः हितानि न शुणोति । कः भूकः? यः काले प्रियाणि वक्तुं न जानाति। ___ नकार्यम् (नम. त.) अकार्यम् , तस्मिन् रतः (सप्तमी त.) अयोय जयभा भयेतो. बधिर-महे!. हितानि-ति:२४ १५ने.. भूकर-भूग. वक्तुम्-वच् न. २,
नुवत: मोदवानु. जानातिगले छ; शा .., ५२२भै. वर्त. ३ . स. प.
५. म-क्य :प्रियवाक्सहितं दानं, अगर्व शानं, क्षमान्वितं शौर्यम् , त्यागसमेतं वित्तम् । एतत् चतुः भद्रम् दुर्लभम् ।
प्रिया वाक् ( भा.) तया सहितम् (तृ. ५.) प्रियवाen सहित. अविद्यमानः गर्वः यस्मिन् तत् (२. श्री.) भी गर्व नया (तेवं शान). क्षमया अन्वितम् (1Y.) क्षमाया युत, त्यागेन समेतत् (तृ. तY. ) GRAL सहित. एतत् , चतु:यानु दूय. भद्रम्-ति॥२४. दुर्लभम्-दुःखेन लभ्यते इति મહામુશ્કેલીમાં મેળવાય તેવું છે.

Page #244

૨૩૫
६. अन्वय : कर्णाञ्जलिभिः किम् अमृतम् इह पातुं युज्यते ? सदुपदेशः । किं गुरुतायाः मूलम् ? यद् एतद् अप्रार्थनं नाम ।
कर्णौ पव मञ्जली । ताभ्यां ( 5 ) अनी नबिया पातुं युज्यते - पीवा भाटे योग्य छे, सदुपदेशः- सन् उपदेश: (.) सायो उपदेश. गुरुतायाः - गौरवनुं. अप्रार्थनं - अविद्यमाना प्रार्थना यस्मिन् तद् ( ५. श्री. ) भेभां भागशी न रखी पडे ते.
७. अन्वय : नलिनीदलगत जलवत् किं तरलम् १ यौवनं, धनं आयुः च । पुनः कथय । शशिनः किरणसमाः के?
सज्जनाः एव ।
नलिन्याः दलं गतं जलं । तद्वत् । - भजना छोडना पांडा. ३५२ रहेला पाणी भेवं यं (किम् ) ययण (तरलं ) छे ? शशिन:adi. fecot: at: (2. dcy. ) (kroll Dal.
८. अन्वय : प्राणिगणः कस्य वशे ? सत्यप्रियभाषिणः विनीतस्य ( जनस्य ) । क्व स्थातव्यम् ? दृष्टादृष्टलाभाढये न्याय्ये पथि ।
arforai ror: (4. dcy.) enfororor:-3uGNAL-HAL समूह. सत्यप्रियभाषिणः- सत्यं व प्रियं च भाषितुं शीलम् अस्य । तस्य सत्य मने प्रिय मोसनार. विनीतस्य-वि+नीनु भ. अ. हे. षण्डी येथे. व. पु. विनयशील मनुष्यने स्थातव्यम् -स्थानुं विध्यर्थ है. अला रहेवु' ले४ मे. न्याय्ये न्यायात् अनपेतं न्याय्यम् । तस्मिन् - न्याययुक्त दृष्टः व अदृष्टः च लाभ:, तेन आढये ।' दृष्ट (=वाय तेवा : या भगतना ) भने दृष्ट ( न भेवाय तेवा : પલાકના. દા. ત. ધ, યજ્ઞ વગેરેનું ફળ મૃત્યુ બાદ સ્વલાકની પ્રાપ્તિમાં રહેલુ હાઈ આ જગતમાં તે લાલ દેખી રાકાતા નથી )લાભથી સમૃદ્ધ - पथि-पथिन् पु. स े तभी थे. व भार्गभां

Page #245

-- १. सन्चय : कमला कस्मै स्पृहयति ? अनलसचित्ताय नीतिवृत्ताय । (कमला) व कं सहसा त्यजति ? द्विजगुरुसुरनिन्दाकरं सालस्यं च।
___ कमला-१क्ष्मी. कस्मै स्पृहयति-हानी २५७८ ७३ छ; आना • त२५ यि मतावे छ ? अनलसचित्ताय-न अलसं चित्तं यस्य तस्मै (१. श्री.) जेना वित्तमा मिस माणस नथा. नीतिवृत्ताय -नीतौ वृत्ताय (सभी तत्पु.) नीतिभा २९सा. कंसाला त्यजति -पान मा य छ ? द्विजानां गुरूणां सुराणां च निन्दा करोति (०५. तत्पु.) तम् । मामा, वीमा सने हेवानी नि ७२ छ तेने. सालस्यम्-आलस्येन सह (स ५. वी.) माणसवाणा, मा .
१०. स-१५ : लोके का कल्पलता ? सत्छिष्याय अर्पिता. विद्या। कः अक्षयवटः स्यात् ? यत् विधिवत् सत्पात्रदानम् ।
कल्पलता-कल्पस्य लता (५. तत्पु.) ४६५gक्षनी गा; કલ્પવૃક્ષ એ સ્વર્ગનું વૃક્ષ છે અને સર્વ ઇશ્કેલી વસ્તુઓને આપનારું છે. सच्छिष्याय-सते शिष्याय ( भ.) साया शिष्यने. अर्पिता-ऋर्नु २४ अर्पयति नु भ. भू. १. अर्पित नु स्त्री. प्रथमा मे, १. सापेली. अक्षयवटः-अक्षय43; मा १७ गयामां आवतो छ, न्या 'पितानु श्रा६ ४२वामां आवे छ. विधिवत्-विधिपूर्व ४. सत्पात्रदानम् .-साया पात्रने न आप ते.
११. अ-५५ : संभावितस्य मरणात् किम् अधिकम् भवति ? दुर्यशः । लोके कः सुखी भवेत् ? धनवान् । च “घनं किम् ? यतः च इष्ट (भवति)।
संभाषितस्य-मा५३६२ भास; संभूनु प्रे२४ भ. भू. हैं. पु. षष्ठी मे. प. मरणात् अधिकम्-भरया धारे. दुर्यश::१५यश: २२ मा olld! : संभावितस्य चाकीतिः मरणादति

Page #246

रिच्यते । यतः इष्टं भवति-माया की व२तु याय छे.
११. सन्वय : कः वर्धते ? विनीतः। बा, को हीयेत? यः हप्तः। कः न प्रत्येतव्यः? यः अनृतं शश्वत् ब्रूते।
हीयेत-हा 1. 3 ५२स्मै. नुं भशि विध्यर्थ 3 ५. से. १.. हानि पामे छे; ही मने छे. इतः-दृप् . ४ ५२२भै.र्नु अभ. भू.. पु. प्रथमा 2. प. अनिभानी. प्रत्येतव्यः-प्रति+ . २, ५२२भै. नु विध्य १. ५. प्रथमा से. प. विश्वास ४२वा योय.. अनृतं ब्रूते- मोले छ. शश्वत्-हमेशा.
१३. 4-३५ : किं सर्वेषां शस्त्रम् १ युक्तिः च, माता का? घेनुः । किं नु बलम् ? यद् धैर्यम् । कः मृत्युः १ यद् अवधानरहितत्वम् ।
शस्त्रम्-हथियार. युक्तिः-याना, उपाय. अवधानरहितत्वम्-.. अवधानेन रहितः, तस्य भावः। सावधान न २ ते ६२७।२. रहे ते. .. १४. अन्य : कः कुलकमलदिनेशः ? गुणविभवे सति अपि यः नम्रः। कस्य वशे एतत् जगत् ? प्रियहितवचनस्य धर्मनिरतस्य ।
कुलं एव कमलं कुलकमलम् (भ.); तस्य दिनेशः [दिनस्य ईशः (प. तत्५.) दिनेशः-सूर्य.]-कुलकमलदिनेश:-- पुण३५॥ भसना (
विसावना२) सूर्य. गुणविभवे सति अपि (सति ससमी) गुगनी समृद्धि हवा तi v९. प्रियं च हितं च वचन यस्य (म. बी.) तस्य-ना मोर प्रिय अन ति२४ हाय छे.. धर्मनिरतस्य-धर्मे निरतस्य । (समी तत्पु.) धर्मभा भव्येला
१५: अन्वय : भगवद्गीता किंचिद् अधीता। गङ्गाजललवकणिका पोता। येन मुरारिसमर्चा अकारि । तस्य किं बमः बों कुरुते ।

Page #247

૨૩૮
માતા-શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનને સમજાવવા રણયુદ્ધમાં ગાયેલી ગીતા દિલિ-ડીક. અા -અભ્યાસ કર્યો, જિમ ગ. ૨ આત્મને નું કર્મ. ભૂ.કૃ. ચી. પ્રથમ એ. વ. જયા ગઢશ રવી શિકા (૫. ત.) ગંગાના થોડાક પાણીની કણિકા-ટીપાં. કુવા વન-મુરરાક્ષસને સંહાર કરનાર શ્રીકૃષ્ણની પૂજા. અહિ ગ. ૯ નું અદ્યતન ભૂ. કર્મણિ ૩ પુ. એ. વ કરી. : ર મ્
-યમરાજ ચર્ચા (વિવેચન) કરે છે. યમરાજ તેમને વિષે વાત-સરખી પણ કરતા નથી.
[ કાર્ય અને અકાર્યની વિચારણા ૧. હે ભગવાન, શું ગ્રહણ કરવા યોગ્ય છે? ગુરુનું વચન. અને શું ત્યજવા જેવું છે? ખરાબ કાર્ય. ગુરુ કાણ? જેણે તત્વ પ્રાપ્ત કર્યું છે અને સતત શિષ્યના હિતને માટે તૈયાર હોય તે. - ૨. ખૂબ માફક આવે એવી કઈ વસ્તુ છે? ધર્મ. કેણ શુદ્ધ છે? અહીં જેનું મન શુદ્ધ છે તે. કણ પંડિત છે? (સાર અને અસારને ) વિવેક કરનાર. ઝેર શું છે? વડીલ જને પ્રત્યે તિરસ્કાર.
૩. જીવન શું? જે કલંક રહિત હોય તે. જડતા કઈ? માણસ શિખવાડવા છતાંય અભ્યાસ વગરને (જેને લીધે રહે છે. કેણુ જાગે છે? વિવેકી માણસ. ઊંધ કઈ ? જન્મેલા મનુષ્યની મૂઢતા.
૪. આંધળો કેણ? જે ખરાબ કામમાં મશગૂલ થયા હોય તે બહેરે કોણ? જે હિતને ન સાંભળે તે. મૂળે કોણ? જે સમય આવે ત્યારે પ્રિય બોલવાનું ન જાણે તે.
૫. પ્રિય વાણી સહિત દાન; ગર્વ રહિત જ્ઞાન, ક્ષમાથી યુક્ત શૌર્ય ત્યાગથી યુક્ત પૈસો---આ ચાર સારી વસ્તુઓ દુર્લભ છે.

Page #248

૨૩૮
': ૬. કાનરૂપી અંજલિથી કયું અમૃત અહીં પીવા યોગ્ય છે? સદુપદેરા. ગૌરવનું મૂળ શું? જેમાં કોઈ પાસે માગણી ન કરવી પડે તે જ
૭. કમળના છોડના પાંદડા ઉપર રહેલા પાણીની માફક ચંચળ શું છે યૌવન, ધન અને આયુષ્ય. વળી કહે, ચંદ્રનાં કિરણ સરખા કોણ છે? સજને જ.
૮. પ્રાણધારણ કરતા (મનુષ્યોને) સમૂહ કેને વશ છે? સત્ય અને પ્રિય બોલતા વિનયશીલ મનુષ્યને. ક્યાં ઊભા રહેવું જોઈએ? દષ્ટ (વર્તમાન) અને અદષ્ટ (ભવિષ્ય)ના લાભથી સમૃદ્ધ ન્યાયયુક્ત માર્ગમાં. ( ૯. લક્ષ્મી કેની સ્પૃહા કરે છે આળસ વિનાના, નીતિમાં રહેનારા મનુષ્યની. અને (લી) કાને એકાએક ત્યજી દે છે? બ્રાહ્મણ, ગુરુ અને દેવની નિંદા કરનાર આળસુ મનુષ્યને.
૧૦. આ જગતમાં કલ્પવૃક્ષની ડાળી કઈ? સારા શિષ્યને આપેલી વિદ્યા. કયું અક્ષયવડનું ઝાડ છે? વિધિપૂર્વક સારા પાત્રને આપેલું દાન.
૧૧. આબરૂદાર મનુષ્યને મરણથી શું વધારે છે? અપકીર્તિ. સંસારમાં સુખી કોણ થાય છે ?ધનવાન. અને ધન શું? જેનાથી ઈષ્ટ વસ્તુ મેળવાય તે.
૧૨. કોણ વૃદ્ધિ પામે છે? વિનયશીલ મનુષ્ય. અને વળી કોણ હીશે બને છે? જે અભિમાની બને છે તે. કોના ઉપર વિશ્વાસ ન કરે? જે હમેશાં જૂઠું બોલે છે તેના ઉપર. - ૧૩. બધાંનું હથિયાર શું છે? યુક્તિ માતા કેણ છે? ગાય. બળ શું છે? વૈર્ય. મૃત્યુ કયું ? સાવધાન ન રહેવું તે.
૧૪. કુળરૂપી કમળને સૂર્ય ક્યો? ગુણ અને વૈભવ હોવા છતાં પણ જે નમ્ર છે તે. આ જગત કોને વશ છે ? પ્રિય અને હિતકારક વચનવાળા અને ધર્મમાં રાચી રહેલા મનુષ્યને.

Page #249

२४०
૧૫. ભગવદ્દગીતાને ઘેડો અભ્યાસ કર્યો; ગંગાના પાણીની થોડાં બિંદુઓ પીધાં; અને જેણે મુરરાક્ષસના શત્રુ શ્રીકૃષ્ણની પૂજા ४३, तनी या यम शा भार ४२ ?
–શ્રી શંકરાચાર્યવિરચિત પ્રશ્નોત્તરમાલિકામાંથી
-पाध्याय१. नाये tai पो भणमा
उपादेयम् , हेयम् , पथ्यतरः, जागति, हीयेत, प्रत्येतन्या, अकारि, ब्रूते, पथि। નીચે જણાવેલા સમાસને વિગ્રહ કરે– अधिगततत्त्वः, मकार्यरतः, अनभ्यासः, अगर्वम् , किरण
समाः, कुलकमलदिनेशः, अनलसचित्ताय । ૩. નીચે જણાવેલાં વાક્યો બતાવ્યા પ્રમાણે ફેર–
१. भृत्यः भारं घहति । (२४) २. किंकरः ग्रामं गच्छति । (२) ३. सैनिकाः तिष्ठन्ति । (२) ४. सीतां सह रामः वने गच्छति । ( सुधारी ) ५. जानकी रक्षांसि बिमेति । ( सुपारे। ) ६. यावदमात्यराक्षसा पश्यति तापञ्चाणक्येन नंदा
हताः। (मनारा १०ी वापरा.) ४. टू नधि बमो
दृष्टादृष्टफल, द्विज, अक्षयघट, भगवद्गीता, मुरारि, कल्पलता।

Page #250

૨૪
૫ નીચે જણાવેલાં રૂપ લખો–
૧. તૃતીયા એ. વ.વિવું, શ્વ, શિવર (પુ.), ડામ (પુ) ૨. ષષ્ઠી બ. વ. ઋક્, મતિ, ધેનુ, મો. ૩. સપ્તમી એ. વ. જિરિ, અહ, વિદરૂ (૫) ૪. પક્ષ ભૂ. ૩૫. એ. વ. હિ થા, , વહુ.
૫. સં. “. . અલ્લા, , , . ૬. નીચે જણાવેલા શબ્દોનું સંસ્કૃત રૂપાંતર આપે–
બીજા નગરમાં, લગભગ વિશ છોકરીઓ, ચારનું જૂથ, ક્રમ પ્રમાણે
सुभाषितानि अन्योक्तयश्च ।।
[સુભાષિતો અને અન્યક્તિઓ] - આ પાઠમાં ભર્તુહરિના નીતિશતકમાંથી કેટલાંક સુભાષિતે લેવામાં આવ્યાં છે અને કેટલીક અન્યક્તિઓ લેવામાં આવી છે. અન્યક્તિઓ રૂપક જેવી છે. ક ર હેય એક વસ્તુ ઉપર, પરંતુ લાગુ પડે બીજા ઉપર, એનું નામ અન્યક્તિ. અન્યક્તિ કટાક્ષ માટે પણ વપરાય છે. આ પાઠમાં તે માલુમ પડશે.
૨. અન્વયઃ વિનય પાક ધિરાવતિ રજૂ कैरवचक्रपालं विकासयति । न अभ्यथितः अपि जलघरः जलं ददाति । सन्तः स्वयं परहितेषु विहिताभियोगाः (सन्ति)॥
સારા માણસો બીજાને કહ્યું કાંઈ પારકાના હિતમાં મચેલા નથી હતા, પરંતુ એ તે એમને સ્વભાવ જ હેઈ તે પારકાનું હિત કરે છે. એના દાખલા આ લેકમાં આપ્યા છે.
vi-uwાનાં વેડ (. તત્પ.) સં-પક્વોને સમૂહ

Page #251

૨૪ર કમળાનું જૂથ. હિન-લિન પતિ રતિ વિના (ઉપ. તત્યુસૂર્ય. વિવં વારિ-ખીલવે છે. -વિક પણ મ. ૧, પરસ્મ નું પ્રેરક રૂપ; વિકસાવે છે. ત્તવવાદપૈરવા રવાન્ (ષ. તપુ.) પોયણાંઓનો સમૂહ. વર -પોયણું; જે ચદ્ર ઊગતાં રાત્રે ખીલે છે. સવાટા-મંડળ, સમૂહ. 1 કચ્છર્થિતા-અનિર્ક નું કર્મ. ભૂ. કુ. માગ્યા વિના. આ વિશેપણ “ચંદ્ર' તેમ જ “સૂર્ય અને લાગુ પડે છે. કલર-ઘર તિ ઘર (ઉ. તપુ.) ઘર (તત્પ.) જળને ધારણ કરનાર વાદળું, મેધ. હિપુ-પારકાના હિતમાં. તાબિજાર-તઃ અમિલોઃ વૈઃ તે (બ. વી.) જેમણે ઉત્સાહ પૂર્વક યત્ન કર્યો છે તે. પ્રથમ ત્રણ પંક્તિમાં દષ્ટાન્ત આપી છેવટની પંક્તિમાં તારવણી કરીને સિદ્ધાંત સ્થાપો છે.
૨. અન્વયઃ તાવઃ જો નન્ના મન્નિા નાજુમ થના સૂવિલિન (મત્તિ) સપુષા સમૃઝિમિર અનુક્રતા (भवन्ति)। परोपकारिणाम् एषः स्वभावः एव (भवति)।
વૃક્ષ વગેરેનાં દૃષ્ટાન્ત આપીને કવિ પોપકારી જનોના સ્વભાવનું વર્ણન આ લેકમાં કરે છે. ઢોર-ઢાનાં ( તત્પ.) ફળને ફાલ આવ્યથી. નવાઝુમિ-વે અgfમ (કર્મ) તાજાં પાણીથી. સૂવિટાવર વિશ્વને (ઉપ. તત્યુ.) ર નીચે ઢળેલાં. ના–મે. નુતા – વદરા (ન તપુ) ઉદ્ધત નહિ. કદર નું કર્મ. ભૂ. કૃ ૩ઢત. પુજાસત્ત પુજા (કર્મ.) સજ્જન પુરુષા. નન્ના, અનુસાર યૌગિક અર્થમાં નિમેલા ઊંચા ચઢેલા નહિ” એ અર્થમાં છે, પરંતુ માનવગુણને તે વિશેષણ લગાડતાં “નમ્ર', “ઉછાંછળા–ઉદ્ધત નહિ એ અર્થ થાય છે. કવિને આ બન્ને સૂચિત અર્થે અભિપ્રેત છે.
રૂ. અન્વય ઃ () guત્વ નિવારણત, હિતાર થરથરે,

Page #252

(२४३ गुह्यं निगृहति, गुणान् प्रकटीकरोति, आपद्गतं (मित्र) न जहाति काले च ददाति । सन्तः इदं सन्मित्रलक्षणं प्रवदन्ति ॥
सा॥ भित्रन सक्षए सा शोभा वर्णव्यां छ. निवारयति1. १०, परस्मै. वत. 3 ५. मे. 4. 242 छ. योजयते-युज 1. १०, सामने. ले छे. हिताय-हितने भाटे. पोताना भित्रने તે હિત માટે પ્રવૃત્તિ કરાવે છે; અથવા તો તે પોતાની જાતને મિત્રના खित भाटे प्रवृत्तिमा यो छ-सेभ में अर्थ थाय. गुह्यम्-गुहनु {य त; गुप्त रामा योग्य मत. निगूहति-नि+गुह १. 1, ५२स्मै. 4. 3 पु. थे. . गुराये छ. गुणान् प्रकटीकरोति-गुणाने
2 छ; अप्रकटं प्रकटं करोति (च्चि ३५) प्रकटीकरोति. आपद्गतम्-आपदं गतम् (६. तत्५.) साइतमा मादी ५ जहाति-हा . 3, ५२-भै. वर्त. 3 ५. स. प.त्य हे छे. ददातिदा ॥ 3, ५२स्मै. वर्त. 3 पु. मे. 4. भाये छे. काले-५२॥
मते. सन्मित्रलक्षणम्-सन्मित्रस्य लक्षणं (५. तत्पु.) सा२। भित्रनु १२. सन्तः प्रवदन्ति-Haorat ४९ छ.
४. अन्वय : शिशुः अपि सिंहः मदमलिनकपोलभित्तिषु गजेषु निपतति । सत्त्ववता इयं प्रकृतिः। वयः खलु तेजसा हेतुः न॥
मदेन मलिने कपोलभित्ती येषां तेषु (०. श्री.) [प्रशस्तो कपोलो कपोलभित्ती] कपोलाः भित्तयः इव ( भ.) ना नीत वi (विशा) 3थ। मथा मसिन मने छ. निपततिहुमा ४२ छ. सत्त्ववता इयं प्रकृतिः-शनिशाणामाने। या स्वभाव छ. धयः न तेजसां हेतु:-भ२ मे तस्वीपणानुं १२९१ नथी. सराव : तेजसां हि न वयः समीक्ष्यते। __५.. 24-qय : स्वर्गात् शार्च शिरः, पशुपतिशिरस्तः क्षितिधरं, उत्तुंगात् महीध्रात् अवनिम् , च अपि अवनेः

Page #253

૨૪૪
जलधिम्-अथो सा इयं गंगा स्तोकं पदं उपगता, अथवा, विवेकभ्रष्टानां विनिपातः शतमुखः भवति।
પાર્વચ રૂશર્વમ-શિવનું. શુતિપાતા–પશુપતિ શિવના માથા ઉપરથી. (ત: પ્રત્યય પંચમીના અર્થમાં.) ક્ષિતિજ-થતિ જાડા ાિતે ઘર (જ. તત્પ) પર્વત. વાત અહીબ્રા ઊંચા પર્વત ઉપરથી. મદી થાતીતિ (પૃ તહિત) (ઉપ. પુ. ) મહીઃા તરાવ મહાપર્વત ઉપરથી. અણનિન-પૃથ્વી ઉપર. અને હિમ-પૃથ્વી ઉપરથી સમુદ્રમાં. અશો-અશ+કનિપાત (આ પ્રમાણે ) હવે; સા થે -એ આ ગંગા, જે સ્વર્ગની નદી હતી, તે નીચે પડી પડીને છેવટે સમુદ્રમાં તેનું પતન થયું. અથવા-એટલે કે. દિવેલાના-વિવેક છાનામ્ (પં. તપુ.) વિવેકમાંથી પતિત થયેલાને; ગંગા નદીએ અભિમાનમાં એમ માન્યું હતું કે શિવના માથા ઉપર એટલું તે દબાણ લાવીશ કે શિવ પણ પોતાની સાથે પાતાળમાં જશે. આ ગર્વની શિવે તેને શિક્ષા કરી હતી, એમ રામાયણમાં વાત છે. વિનિપાત-પતન. રાતં સુવાનિ થશે ઃ (બ વી.) જેને સે. મુખ છે તે. એટલે વિવેકષ્ટ માણસની પડતી સર્વ બાજુએથી થાય છે.
ભગીરથે સગરપુત્રને ઉદ્ધાર કરવા ગંગાને આરાધીને પૃથ્વી પર આણું; પણ ગંગાએ કહ્યું કે મને કોઈ ઝીલનાર મળવો જોઈએ. ભગીરથે શિવની આરાધના કરી અને શિવે તેને પિતાની જટામાં ઝીલી લેવા કબૂલ કર્યું. શિવના માથા ઉપરથી તે હિમાલય ઉપર અને તે ઉપરથી તે પૃથ્વી ઉપર, સમુદ્રમાં અને ત્યાંથી પાતાળમાં ગઈ અને ત્યાં તે ૬૦,૦૦૦ સગરપુત્રની ભસ્મ ઉપરથી પસાર થઈ અને તેમને ઉદ્ધાર કર્યો.
અન્વયઃ પરિવર્તિરિ સંહારે વ તાર વા ન ગાયા येन जातेन वंशः समुन्नति याति सः जातः॥
dadરિ સંત-જન્મમરણના પરિવર્તનરૂપ સંસારમાં. વાઇ કૃત: શા ન રાતે-ક મરેલે માણસ જન્મતો નથી ? સન્ન

Page #254

૨૪૫
થાતિ-ઉન્નતિને પામે છે. ર તા તે જમેલ છે. વંશની ઉન્નતિ કરનાર પુરુષ જ સાચી રીતે જન્મેલ છે. આ લેકના બીજા અર્થને માટે જુઓ આ Selectionsના પહેલા પાઠમને ચોથે ક.
૭. અન્વયે : પણ અતઃ અનિવારઃ વિતુર હૈ स्पृष्टः प्रज्वलति, तत् तेजस्वी पुरुषः परकृतनिकृतिं कथं सहो ।
તેજવી પુરુષ, પારકો પોતાના ઉપર પ્રભાવ પાડવા આવે તે સહન કરતા નથી. તે સૂર્યકાન્ત અને સૂર્યના દષ્ટતથી આ લેકમાં બતાવવામાં આવ્યું છે. દા. ત. સરખા : તેર તેર પ્રવૃત અપણાં વિષા (ઉત્તરરામઃ ભવભૂતિ)
તન – ચેતન (નગ તપુ.) અચેતન નાનાતઃ યશ સર (બ. વી.) સૂર્ય (ન) જેનો પ્રિય છે તે પથ્થર; સૂર્યકાન્ત પથ્થર. વસુદ-વિર પુ. પછી એ. વ. સૂર્યના.
પ ws - (૧) કિરણોથી સ્પર્શમેલે; (૨) પગથી સ્પર્શયેલો; આથી છે કરીને અપમાનનું સૂચન છે. અવતિ-સળગે છે. ચ-તત Since
–Then; જે–તેના અર્થમાં. તેની પુજા-તેજવી પુરુષ વર તા નિતિઃ (કર્મ.) રાજૂ-બીજાઓએ કરેલા અપમાનને; પાર્થ ટ્રિ-કેવી રીતે સહન કરે ?
૮. અન્વય ? મારે ઋાધ્ય સ્થાન શિfણ ગુપણ यिताः मुखे सत्या वाणी, विजयिभुजयोः अतुलम् वीर्यम् ; हदि स्वच्छावृत्तिः, च श्रवणयोः अधिगतं श्रुतम् ; ऐश्वर्येण पिना अपि प्रकृतिमहतां इदं मण्डनम् ॥ | ઋાણ-પ્રશંસનીય; ત્રાજૂ ગ. ૧, આત્મને નું વિધ્યર્થ. કુ.
સ્થા-ઉદારતા, દાનવૃત્તિ. Tagવાળવિતા-ગુણઃ પર ઘણવિતા (. પુ.) વડીલજનોના પગને પ્રેમ; nિuથ+વ+જ્ઞા-પ્રેમ હેવાપણું] માથાને વડીલજનોને પાદસ્પર્શ થાય; તેમના તરફની પૂજ્યવૃત્તિથી નમસ્કાર કરવામાં આવે ત્યારે જ વડીલજનોનો પાદસ્પર્શ

Page #255

૨૪૬
માથા ઉપર થાય. વિચિમુનો-વિજયી એવા બે હાથેામાં (પુ. સપ્તની દ્વિ. વ.). અનુજમ્ વીર્યમ્-અવિધમાના તુજા ચર્ચ સર્ (ખ. ત્રી. ) જેની તુલના ન થઈ શકે તેવી શક્તિ. દૈ–િઢજૂનુ સપ્તમી એ. વ. હૃદયમાં. અવળચો: અધિવત શ્રૃતમ્ એ કાનમાં પ્રાપ્ત કરેલી વિદ્યા; અધિ+ગમ્ · મેળવવું' કર્યાં. ભૂ. ¥. અધિત. પેશ્ર્વયંન વિના–ધનસપત્તિના વૈભવ વિના. ་શ્ર્વરશ્ય માવઃ વેશ્ચર્યમ્ । તેન । પ્રસ્યા મઢુતામ્ (તુ. તત્પુ. ) સ્વભાવે કરીને મહાન મનુષ્યાનું. કર્યું મઙનમ્—આ અલંકાર.
૨. અન્વય : રેવા: માન્યે રસ્તે: ન સુમુત્યુ'! તે મીમविषेण भीतिं न भेजिरे । (तु) सुधां विना ते विरामं न प्रययुः । धीराः निश्चितार्थात् न विरमन्ति ॥
/
આ શ્લોકમાં સમુદ્રમંથનના પૌરાણિક દૃષ્ટાન્તથી આ સત્ય સમજાવ્યું છે : ગમે તેટલાં વિશ્ર્વ આવે તેપણ ધીર માણસા, અમૃત મેળવવાને નિશ્ચય કરીને સમુદ્રનું મંથન કરતા દેવાની માફક, ધારેલા અને પાર પાડથા વિના રહેતા નથી. પટ્ટાબ્વે-માન च असौ अब्धिः च ક . ) મહ સાગરનાં ( સ્ને-રત્નાથી) તુતુg:-તુર્ ગ. ૪, પરઐ. પરોક્ષ બ્રુ. ૩ પુ. બ. વ. આશ્રય લીધા. એન્નિ-મનૂ ગ.૧, આત્મને. પક્ષ ભૂ. ૩ પુ . વ. આશ્રય લીધા. મીર્તિ ન એક્ત્તિરે-ભયને આશ્રય લીધા નિહ. મીઽવષેભયંકર હળાહળ ઝેરથી. દુધાં વિના-અમૃત વગર. વિના દ્વિતીયા, તૃતીયા અને પંચમી વિ. લે છે. વસુઃ-યાગ. ૨, પરસ્ત્રે. પરાક્ષ ભૂ. ૩ પુ. બ. વ. પામ્યા. વિત્તમં પ્રચવુઃ-શાન્તિ પામ્યા. 7 નિશ્ચિતાન્ત વિન્તિ પીત્તઃ-ધીર માણસા નક્કી કરેલા કાર્યમાઁથી અટકતા નથી. સમુદ્રમંથનના દૃષ્ટાંતથી ભર્તૃહરિ આ સત્ય સચોટ રીતે દર્શાવે છે. મંદર પંતને મંથનદંડ બનાવી, વાસુકિ નાગને નેતરું બનાવીને, દેવાએ ક્ષીરસાગરને વલેવી ચૌદ રત્ના અ ંદરથી મેળવ્યાં. રત્ના આવ્યાં તેથી તે સ ંતેષ પામ્યા નહિ; અને હલાહલ ઝેર, જેને શિવ સિવાય

Page #256

૨૪૭
કઈ જીરવી શક્યું નહિ, તે આવ્યું છતાંય તે ભય પામ્યા નહિ. અમૃત મળ્યું ત્યારે જ તેઓ સંતેષ પામ્યા અને મંથનકાર્યમાંથી અટક્યા.
૨૦. અન્વયે : શાસ: પિપાસા ગઢ જિતુદાન पयाकणान् याचते । सः अपि विश्व अम्भसा पूरयति । हन्त हन्त महतां उदारता ।
પિપાસા-વાનું ઇચ્છાદર્શક નામ જિવાનું તૃતીયા એ. વ. ત્રી. તરસથી. કપા -મેઉને, વાદળને. ગયા વ ા ા (સંખ્યા છે. ત્રી.) ત્રિરંતુ સન ત્રિવતુ-ત્રણ–ચાર, થરકળા-૧ = (. તપુ) પાણીના કણને થાક-માગે છે. થા બે કર્મ લે છે. સઃ gિ-તે મેઘ પણ એમના પૂણ્યતિપાણીથી ભરી દે છે. અભર્ નપું. તૃતીયા એ. વ. દાર દુઅફસોસ સૂચવતો ઉદ્ધાર માતાનું વાતા–મોટા માણસોની ઉદારતા. મોટા માણસોની ઉદારતા એવી છે કે નાનાને થોડુંક જોઈએ તે ન આપે અને ભરેલાને ભયે રાખે. તેના ઉપર આ અન્યક્તિમાં કટાક્ષ છે.
૨૨. અન્વયઃ નીજૈવિમેન (ક) ના કારણે હાલ્ફા કથા: (M) પ્રાથવિનિદાદ () વિરમગિતા વિનૈઃ ' पुनः पुनः प्रतिहन्यमानाः अपि उत्तमजनाः प्रारब्धं न परिચારિતા
આ લોકમાં કવિ, આરંભેલા કામને કોઈ પણ રીતે પૂરું કરવું જોઈએ એ બાબતની આવશ્યકતા ઉપર ભાર મૂકે છે. એ માટે એણે ત્રણ પ્રકારે મનુષ્યના ભાગ પાડવા છે; હલકા માણસો વિઘના ભયથી કામ શરૂ કરતા જ નથી; મધ્યમ જાતના માણસો વિશ્ન આવે ત્યારે ચાલુ કામને છોડી દે છે; ઉત્તમ માણસો વારંવાર વિઘ આવે તે પણ આરંભેલા કાર્યને છોડતા નથી.
નીā -નીચી કેટીના માણસેથી. વિન્ને મા (૫, તત્પ.) વિઘના ભયને વધે. પ્રાધ્ય ગ. ૧, આત્મને

Page #257

૨૪૮
કર્મ. વર્ત. ૩ પુ. એ. વ. આરંભાય છે. પ્રાણ-સં. ભૂ. 5. આરંભ કરીને. વિન્ને નિતા-[ નિહર ગ. ૨ પરર્મ. નું કર્મ. ભૂ. 5 વિત] વિધ્રોને આઘાત આવતાં. વિત્તિ-અટકી જાય છે. વિમ ગ. ૧, પરર્મ. વર્ત. ૩ પુ. બ. વ. મા–મધ્યમ પ્રકારના માણસે. પુનઃ પુનઃ વિજો પ્રતિદ્રુથનાના-વારંવાર વિધ્રોથી અંતરાય પામ્યા છતાંય [ પ્રત+ ગ. ૨ નું કર્મ. વર્ત. કુ. પુ. પ્રથમા બ. વ. પ્રતિ
જમાના–અંતરાય પામતા]. મનના-ઉત્તર કરનાર (કર્મ) ઉત્તમ માણસે. પ્રાઘમુ-++ા ગ. ૧, આત્માને. કર્મ. ભૂ.કૃ. પ્રથમ નપું. એ. વ. આરંભેલું. ચાન્તિ છોડી દેતા નથી.
૨૨. અન્વય ઃ શક્તિ, વાતુ જિfulfસવારपोतके वारि वितर । क्षणम् अन्यथा प्रचलिते मरुति कवच भवान् क्व (च) पयः क्व च चातकः।
- વાદળાને ઉદ્દેશીને આ અન્યક્તિ છે. સમૃદ્ધિવાળા મનુષ્યને કવિ કહે છે કે, જ્યાં સુધી તારી પાસે સમૃદ્ધિ છે ત્યાં સુધી કઈક જરૂરતવાળાને કાંઈક દાન આપ. થોડી વાર પછી દેવને પવન અવળે કૂકાશે તે તું ક્યાં, દાન ક્યાં અને માણસ ક્યાં ?
શારિ વાતિ (ઉપ. પુ.) સંબોધનઃ વારિ-હે મેધ. વેન ધાતુ-તાપથી પીડાતા. દિt fuતતઃ (દિ. તત્પ) [લાંબા સમયથી પીવાની ઈચ્છા કરતા ] વાતાવતા (કર્મ.) સનિ-
વિપતિતરત પોત-લાંબા સમયથી પાણી પીવાની ઈચ્છા કરતા ચાતકના બચ્ચાને. રાત વિતર-પાણી આપ. વિ7 ગ. ૧૦, પરસ્મ આજ્ઞાર્થ. ૧ પુ. એ. વ. આ ધાતુના પ્રયોગમાં જેને આપવાનું હોય તેની સાતમી વિભક્તિ હોય છે. તે મહતિ (સતિ સપ્તમી) જ્યારે પવન વાશે ત્યારે. ક્ષણમુ ગણા -ક્ષણ વારમાં અવળા. વર મણ-તમે ક્યાં વાવ પા-પાણી ક્યાં ? જ વસ?–ચાતક ક્યાં છે તે આ દાનનો અવસર તું મા ચૂક.

Page #258

૨૪૯
૨૨. અન્વય : ના જુબૈ: સત્તુન્નતાં યાતિ। ૩સુઝેન આલનેન म ( याति ) । प्रसादशिखरस्थः अपि काकः किं गरुडायते ।
ઝુનૈઃ—ગુણા વડે. કનુાતાં થતિ-ઊંચાઈને પામે છે. ના-નૃ પુ. પ્રથમા એ. વ. માણુસ. ઉત્તુક્રેન આવનેન-ઊંચા આસનથી. મહાશિવરથઃ-લાય શિવને સિઇલિ (ઉપ. તત્પુ.) મહેલની ટાચ ઉપર ઉભેલા. નવકાયતે–૪૬ ઉપરથી નામધાતુઃ ગરુડ ખની જાય છે.
માણસ ગુણાથી ઊંચાઇને પામે છે; ઊંચા આસનથી ઊંચાઈને પામતા નથી.
૪. અન્વય ઃ રાત્રિઃ નમિન્થતિ, સુમાત વિત્તિ; भास्वान् उदेष्यतिः पङ्कजश्रोः हसिष्यति ; कोषगते द्विरेफे इत्थं विचिन्तयति, हा हन्त हन्त गजः नलिनीं उज्जहार ।
આવાન્-સૂર્ય. તેતિ-ક+નુ સામાન્ય વિ. ૩ પુ. એ. વ. ઊગશે. પટ્ટુનન્નો:-પટ્ટે જ્ઞાયતે (ઉપ. તત્પુ.); પદ્મનાથ શ્રી (૧. તત્પુ.) કમળની શોભા, હ્રિતિકૢ ગ. ૧, પરઐ. નુ સામાન્ય વિ. ૩ પુ. એ. વ. ખીલશે; હસશે. જોવું તે(દ્વિતીયા તપુ.) જોષ તે કળીમાં રહેલા ભમરા (fă) આ પ્રમાણે વિચાર કરતા હતા ત્યારે; વિચિન્નતિ-વિચિત્ ગ ૧૦ પરમૈં. તું વ. કૃત સપ્તમી એ. વ. વિચાર કરતો હતા ત્યારે. જ્ઞહિતીમ્મૂ-કમળના છોડને પઃ સુજ્ઞદ્દાર-હાથી હરી ગયા. હłદ ગ. ૧, પરઐ. પરાક્ષ ભૂ. કા. ૩ પુ. એ. વ
માણસ અનેક મનેરથા ઘડે છે; પણ દૈવ તે ધડીક વારમાં નાશ *રી નાખે છે; અને માણસની મનની વાત મનમાં રહી જાય છે, એ આ અન્યાક્તિને આશય છે.
૧. અન્વય : જુલેવુ પત્નઃ ક્રિયતામ્। આરોપૈ જિ प्रयोजनम् | क्षीरविवर्जिताः गावः घण्टाभिः न विक्रीयन्ते ।

Page #259

૨૫૦ આટો-ધમાલે. ક્ષીરવિણજ્ઞિતા ક્ષીણ વિલંક (ત.. તત્યુ) દૂધ વગરની. પરામિડ વિશીયતે–એમના ઘંટને લીધે વેચાતી નથી. વિક્રવારે-વશી ગ. ૯ નું કર્મ. વર્ત. ૩ પુ. બ. વ. વેચાય છે. * ૨૬. અન્વય ઃ અ જિનનિ જિનનિ મમનાં રિतानि । लक्ष्मी तृणाय मन्यन्ते तद्भरेण नमन्ति अपि । - વિકિઈક અપૂર્વ રીતે. વિજ્ઞાન-વિચિત્ર. મહારનાં પિતાન–મહાત્માઓનાં ચરિત્રે. સ્ત્રી તૃપ મચ-લક્ષ્મીને તણખલા જેવી હલકી માને છે. તળતા મોજા (. પુ.) તેના ભારથી. નગતિ -તે નમી પણ જાય છે, નમ્ર પણ બને છે. લક્ષમી તણખલા જેવી હલકી હોય તે તેના ભારથી નમી ન પડાય.
આ વિરોધાભાસી વિચિત્રતા છે. રમત-નમ્ર બને છે એ અર્થ લેતાં તે વિરોધાભાસ દૂર કરી શકાય છે.
૭. અન્વયઃ િતુ ચીથા જે રાઝિલિ अक्षरम् । असद्भिः शपथेन उक्तं जले लिखितम् अक्षरम् ।
ચઢવા-રમતથી. ઘોર-ક્યત્તનું કર્મ. ભૂ.કૃ. બેલાયેલું. શિસ્તિત-પથ્થર ઉપર લખેલું. થેનકસં– ગનથી બેલાયેલું,
સારા માણસો સામાન્ય રીતે બોલેલું પણ ફેક કરતા નથી; અને દુર્જન માણસો સોગનપૂર્વક બેલ્યા હોય તો પણ તેમને ફરી જતાં વાર લાગતી નથી.
૨૮. અન્વયજૌનાં પાનાર ના ઘરે નુ વિત્ત સંસयात् न (प्राप्यते)। पयोदानां उच्चैः स्थितिः। पयोधीनाम् ભાષા રિથતિ |
નવ-મોટાઈ. જાણનું કર્મ. વર્ત. ૩ પુ. એ. વ. - મેળવાય છે. રાત્ત-સંગ્રહથી. ઘરતિતિ ઘોર (ઉપ. તત્પ) તેષા-પરના-વાદળાંઓની. ઘણોપીના-નવા વઘાતિ (ઉ૫.

Page #260

૨પ૧
તત્યુ) તેલમુ-સમુદ્રોની. આ રિશતિ-નીચી સ્થિતિ છે. વાદળાંઓ પાણી આપે છે એટલે તેમની સ્થિતિ આકાશમાં છે; સમુદ્ર પાણી સંગ્રહ કરે છે એટલે તેની સ્થિતિ નીચે છે. જે માણસ દાન કરે છે તે ગૌરવ મેળવે છે, જે માણસ પૈસાનો સંધરો કરે છે તેની સ્થિતિ નીચી હોય છે.
૨૨. અન્વયઃ પૃનિ સર્વતઃ ની પ્રતાપ રૂપતિ प्रभञ्जनः न उन्मूलयति । उन्नतचेतसाम् अयम् एव स्वभावः। महान् महसु एव विक्रमं करोति।
નિ-વૃદુ નપું. પ્રથમા બ. વ કોમળ. ની જળસાતિનીચે નમેલા કફનું કર્મ. ભૂ. 5 ઘાત. સંત-બધી બાજુએથી. કાલના-મરિ તિ-પવન, જે બધું ભાંગી-તોડી નાખે છે તે. ૩ર- તિ-ઉખેડી નાખે છે; ૩ ૫ણ રસ તેના ઉપરથી નામધાતુ વર્ત. ૩ ૫ એ. વ ૩૪તરેતરાત રેત થઇ તો તેવાભ (બ. વી.) ઉન્નત મનવાળાઓને. કાયમ પહજાર–આ જ સ્વભાવ છે. મહાન મgg ga વિખં વાત –મોટા માણસ મેટા (માણસ) ઉપર જ પરાક્રમ કરે છે. પવન તણખલાંને ઉખાડી નાખતો નથી, મોટાં વૃક્ષોનાં મૂળ ઉખાડી નાખે છે.
૨૦. અન્વય : અદ્ર વા, જી. (૪) શૂદ્દિામથી सिंहः जितः। सिंहस्करयोः बलं पण्डिताः एव जानन्ति ।
ફૂલ-ભૂંડ. કૂદિ ગ. ૨, પરમે. આજ્ઞાથે ૨ પુ. એ. વ. કહે. ઉલ: ર ર ર (ઇતરેતર કંઠ) તથા હિંદૂ
ઘો-સિંહ અને ભૂંડનું. હિતાર જ્ઞાનરિત-પંડિતો જાણે છે; ફ્રા ગ. ૯, પરમૈ નું વર્ત. ૩ પુ. બ. વ. જાણે છે. આ લેકમાં શુદ્ધ માણસ ભલેને કહે કે મેં પરાક્રમ કર્યું છે, સમજુ માણસો તો સમજે છે કે જે પરાક્રમ મહાપુરુષ કરી શકે તે માણસ કરી શકવાનો નથી.
૨૨. અન્વય : કોરિ ના હરિ નારાયા કવિ () ધ ટૂરે અતુ. હારવાથમિક ઘન અપૂરિ

Page #261

૫૨
આ સમુદ્ર રત્નાકર છે; આ ધનિક પાસે ખૂબ ધન છે; તે આપણને આપશે એમ ધારીને અમે એની સેવા કરી. પણ ધન મળવાનું તે દૂર રહ્યું, પણ લાતો ખાધી–આ અન્યોક્તિ છે.
અમર વધારિ (ઉપ. પુ.) અધિ -સમુદ્ર. નાનાં બાથરમ ઃ (બ. વી.) સત્તા-સમુદ્ર; કારણ કે તેમાં રત્ન રહેલાં છે તેથી તે રત્નાકર કહેવાય છે. ઘણા -ઘાર કરાયા (ષ. તપુ.) ધનની આશાથી. અરવિ-લે ગ. ૧, આમને અદ્યતન ભૂ. ૩ પુ. એ. વ. કર્મણિ. સેવા કરી. ક્ષારવારિમિ-ખારાં પાણીથી. કાર-9 ગ. ૧૦ નું અદ્યતન ભૂ. કર્મ. ૩ પુ. એ. વ. પુરાયું ખારા પાણીથી મેં ભરાઈ ગયું.
૨૨. અન્વયે : મધુવડ, દૂર બઢવાકુ તિकीकुसुमे (सति) अपि, मधुलवलासः इह न भवति । परं धूलिधूसरं वदनम् ।
મg tત તિ (ઉપ તત્પ) સંબંધનઃ હે ભ્રમર. દૂર
-દૂર જ. રિમઝવદુદ્દે-રિમા વડુ (તુ. તપુ.) સુવાસથી ભરપૂર. કુને સાત્તિ (સતિ સપ્તમી) કેતકીનું પુષ્પ સુવાસથી ભરપૂર છે છતાં પણ મધુરવામા-મધુનઃ - ચિત્રા –(.તત્પ) મધના બિંદુને લાભ ૬-અહીં. પૂઢિબૂરધૂરા પૂર (પં. તત્પ) ધૂળથી મલિન.
અહીં ભમ્યાથી સુવાસનો લાભ નહિ થાય, પરંતુ કલંક આવશે, માટે અહીં ભમ્યાથી ફાયદો નથી.
૨૩. અન્વયે ઃ અ પ મ ગણાય, કહ્યું , (अहं) अपरिच्छदः। एवंविधा चिन्ता मृगेन्द्रस्य स्वप्ने अपि ગાથા
અર-વિદ્યમાન ના થય ર (બ. વી.) જેને મદદગાર નથી તેવા. કાછિન્ન પછિ :થા (બ. વી.)

Page #262

૨૫૩
જેને આશ્રય નથી તેવો. વિષા સિતા-આ પ્રકારની ચિંતા
ઘ-સિંહને દત્ત અજિસ્વપ્નામાં પણ રજ્ઞા થતી નથી.
[ સુભાષિતે અને અન્યક્તિઓ ] ૧. સૂર્ય કમળના સમૂહને ખીલવે છે; ચંદ્ર પિયણના જૂથને વિકસાવે છે; વાદળું પણ વણમાગે પાછું આપે છે–સજ્જને તે. પિતાની મેળે જ પારકાના હિતમાં ઉત્સાહપૂર્વક યત્ન કરનારા હોય છે.
૨. ફળ આવવાથી વૃક્ષો નમે છે; નવાં પાણીથી વાદળાં દૂર નીચે ઢળે છે; સજજને સમૃદ્ધિથી ઉદ્ધત બનતા નથી–પરોપકારી પુરુનો એ સ્વભાવ જ છે.
૩. પાપમાંથી અટકાવે છે; હિતકારક આચરણમાં જોડે છે; ગુપ્ત. * વસ્તુ છાની રાખે છે; ગુણને પ્રકટ કરે છે; આફતમાં આવી પડેલાને છેડી દેતો નથી; (ખરે) વખતે આપે છે–સારા માણસો સાચા મિત્રનાં આ લક્ષણ કહે છે.
૪. સિંહ બાળક હોય તે પણ મદથી મલિન થયેલાં જેનાં ભીંત જેવા વિશાળ ગંડસ્થળ છે એવા હાથીઓ ઉપર હુમલે કરે છે. શક્તિશાળીઓને આ સ્વભાવ છે; ઉંમર એ ખરેખર તેજનું કારણ નથી.
૫. સ્વર્ગમાંથી શિવના મસ્તક ઉપર, શિવના મસ્તક પરથી પર્વત ઉપર, ઊંચા પર્વત ઉપરથી પૃથ્વી ઉપર અને વળી પૃથ્વી ઉપરથી સમુદ્રમાં–આમ એ આ ગંગા હલકા સ્થાનને પામી; અથવા, વિવેકમાંથી ભ્રષ્ટ થયેલાનું પતન મુખવાળું થાય છે.
છે. આ પરિવર્તનશીલ સંસારમાં કયો મરણશીલ (માણસ), જન્મ નથી ? જેના જન્મવાથી વંશ ઉન્નતિને પામે છે તે જ ખરેખર) જન્મેલ છે.
૭. સૂર્યનાં કિરણેથી (શ્લેષઃ પગથી) સ્પર્શ પામતાં અચેતન

Page #263

૨૫૪
હોવા છતાં પણ, સૂર્યકાંત (પથ્થર) સળગી ઊઠે છે તે તેજસ્વી પુરુષ, અન્ય જનોએ કરેલા અપમાનને કેવી રીતે સહન કરે?
૮. હાથમાં પ્રશંસનીય દાનવૃત્તિ, માથા ઉપર વડીલ જનોના પગને પ્રેમ, મુખમાં સાચી વાણી, વિજયશીલ હાથમાં તુલના ન થઈ શકે એવી શક્તિ, હદયમાં સ્વચ્છ વૃત્તિ, બે કાનમાં પ્રાપ્ત કરેલું જ્ઞાન; સમૃદ્ધિ વિના પણ, સ્વભાવે કરીને મહાન મનુષ્યને આ અલંકાર છે.
૯. દેવ મહાસાગરનાં રત્નથી સંતોષ ન પામ્યા; ભયંકર ઝેરથી તે ભય ન પામ્યા; અમૃત વિના તે (કાર્ય)માંથી અટક્યા નહિ–જેને નિશ્ચય કર્યો છે તે બાબતમાંથી ધીર માણસે અટકી જતા નથી.
૧૦. ચાતક તરસને લીધે વાદળ પાસે ત્રણ-ચાર પાણીના કણની યાચના કરે છે, તે જ (વાદળ) વિશ્વને પાણીથી ભરી છે; અરે, અરે, કેવી મોટા માણસની ઉદારતા! * ૧૧. ખરેખર, વિનોના ભયને લીધે નીચ જજેથી (કાર્ય) આરંભાતું નથી (કાર્યનો) આરંભ કરીને, વિોને આઘાત આવતાં મધ્યમ પ્રકારના (માણસ) અટકી જાય છે; (વિદને) વારંવાર અંતરાય આવવા છતાં પણ આરંભેલું કાર્ય ઉત્તમ જને ત્યજી દેતા નથી.
૧૨. હે વાદળ, તાપથી દુખી બનેલા, લાંબા કાળથી તરસ્યા ચાતકના બચ્ચાને પાછું આપ; ક્ષણવારમાં પવન અવળે વાઈ જતાં, તમે ક્યાં, પાણી ક્યાં અને ચાતક ક્યાં?
૧૩. માણસ ગુણોથી ઊંચાઈને પામે છે; ઊંચા આસનથી નહિ. મહેલની ટોચ ઉપર બેઠેલે હોવા છતાં કાગડો શું ગરુડ બને છે?
૧૪. રાત્રિ જશે; શુભ પ્રભાત થશે; સૂર્ય ઊગશે; કમળની શોભા હસશે–આ પ્રમાણે કળીમાં રહેલે ભમરો વિચાર કરતા હતા ત્યાં તે, હા, અરે, અરે, કમલના છોડને હાથી ઉપાડી ગયો.
૧૫. ગુણોની બાબતમાં યત્ન કરવો જોઈએ; ધમાલેને શે ઉપયોગ? દૂધ વગરની ગાયે કાંઈ તેમની ઘંટડીઓથી વેચાતી નથી.

Page #264

૨૫૫ ૧૬. અહ, કાંઈક અપૂર્વ રીતે વિચિત્ર મહાત્માઓનાં ચરિત્રહાય છેઃ લક્ષ્મીને તણખલા જેવી માને છે; અને તેના ભારથી તે વળી નમી જાય છે!
૧૭. સજજનેએ તે રમતમાં બેલેલું હોય તે પથ્થર ઉપર કેતરેલા અક્ષર જેવું છે; ખરાબ માણસેએ ગન પૂર્વક બોલેલું તે પાણીમાં લખેલા અક્ષર જેવું છે.
૧૮. ગૌરવ દાનથી પ્રાપ્ત થાય છે; પૈસાના સંચયથી પ્રાપ્ત થતું નથી. વાદળાંની ઊંચી સ્થિતિ છે; સમુદ્રની નીચે સ્થિતિ છે.
૧૯. મૃદુ અને બધી બાજુથી નીચે નમેલાં તરણને પવન ઉખાડી નાખ નથી. ઉન્નત ચિત્તવાળાઓને એ જ સ્વભાવ છે. મોટા મોટા ઉપર જ પરાક્રમ કરે છે. ..
૨૦. ભાઈ ભંડ, તું જા અને કહે કે મેં સિંહને છે સિંહ અને ભૂંડનું બળ પંડિતે જાણે જ છે. - ૨૧. આ સમુદ્ર રત્નાકર છે એમ કરીને ધનની આશાથી તેનું સેવન કર્યું; ધન (ત) દૂર રહ્યું, પણ ખારાં પાણીથી મેં ભરાઈ ગયું.
૨૨. હે ભ્રમર, તું દૂર ખસી જા સુવાસથી ભરપૂર કેવડાના ફૂલ ઉપર અહીં તને મધુના કણને લાભ થશે નહિ; ઊલટું ધૂળથી મેં મેલું થશે.
૨૩. હું એકલે, સહાયક વિનાનો, દુબળ અને આશ્રય વિનાને છું–સ્વપ્નમાં પણ આ પ્રકારની ચિંતા સિંહને થતી નથી.
–સ્વાધ્યાય૧. નીચે જણાવેલાં રૂપે ઓળખાવેઃ
विकासयति, निवारयति, प्रकटीकरोति, जहाति, ददाति, તુતુપુ, વિરે, થયુ વિપાશા, તિન્યાના,જિહિર, હાયતે, ધ્યતિ૩s, ૩૦થતિ, વિ, જ્ઞાન્તિ, પૂરિ

Page #265

२.
3.
४.
૨૫૬
નીચેના સમાસેાને વિગ્રહ કરા :
दिनकरः, विहिताभियोगाः, आपद्गतम्, महीधः शतमुखः, अतुलम्, त्रिचतुरान् पङ्कजश्रीः, द्विरेफः, उन्नतचेताः, असहायः, प्रकृतिमहताम्, अपरिच्छदः ।
નીચે જણાવેલા શબ્દો વાપરીને વાકયો બનાવાઃ
वि+रम्, विना, याच्, हन्त ।
નીચે જણાવેલા ફેરફાર કરા ઃ
१. पद्माकरं दिनकरो विकचं करोति । (च्वि ३५ वापरे। ) २. चन्द्रो विकासयति कैरवचक्रवालम् (प्रेर अढी સાદું રૂપ વાપરા )
3.
४.
५. किमाटोपैः प्रयोजनम् । (अलम् वापरे । )
९. विक्रीयन्ते न घण्टाभिः गावः क्षीरविवर्जिताः । ( उतरि प्रयोग )
૫. નીચેના શબ્દો ઉપર ટૂંક નોંધ લખે---
शार्व शिरः, इनकान्तः, रत्नाकरः ।
प्रारब्धमुत्तमजनाः न परित्यजन्ति । (
वापरे!)
काकः किं गरुडायते । ( नामधातु अढी नाम )
१. नीचे भावे ३यो आयो
१. q'3⁄4H 2. q. Ħfà, caraa, aift, ma.
२.
3.
४.
५.
षष्ठी प. १. इदम् (स्त्री.), भ्रातृ, कलि, वधू . ह्यस्तन भू. 3 यु अ. व हन्, दद्द्, कम्पू, भी. वर्त. अ. ३ थु. ५. व. चकासू, जागृ, हन्, बन्धु. विध्यर्थ त धृ, अव +धा, हा, गम्, स्था.

Page #266

પરિશિષ્ટ : ૧ :
વ્યાકરણ સંબંધી સામાન્ય સૂચને વ્યાકરણ માટે ભાંડારકરની માર્ગો શિકાનું ખાસ રાન તેમ જ તેમની Second Book એટલે મંદરાનઃપ્રવેશિકાના ૧૨ પાઠ (પહેલા પાઠ સિવાય)નું જ્ઞાન તે આવશ્યક છે જ.
પક્ષ ભૂતકાળને ત્રીજો પુરુષ તુલનાદર્શક અને શ્રેતાવાચક રૂપ, સંખ્યાવાચક શબ્દો અને સમાસ તથા બે જાતના ભવિષ્યકાળનાં રૂપનું જ્ઞાન પણ જરૂરનું છે.
અનિયમિત નામનાં રૂપ અને ક્રિયાપદનાં અન્ય ગણકાર્યરહિત કાળનાં રૂપે માત્ર ઓળખવાનાં છે.
આષ્ટની ગાઈડના ૧૧ પાઠ સુધીનું વાક્યપ્રયોગેનું જ્ઞાન આવશ્યક છે - I કૂદતોઃ
જ વર્તમાન કૃદતોઃ (૧) પરસ્મઃ rોવ, વાર, તુવર, હોય, પરંતુ તુરવ, વિરાફ વગેરે વર્ત. કૃદંતનાં (છઠ્ઠા ગણના) રૂપનું નવું લિંગનાં અને સ્ત્રીલિંગનાં રૂપ ઉપર ખાસ ધ્યાન આપવું. શિરે વિરત-વિરાન્સી ાિરિત તે જ પ્રમાણે ગ. ૨, આકારાન્ત ધાતુ: ચાલ યાત-જાત કાન્તિ, બજેયના સ્ત્રીલિંગનું રૂપ બિd-વિશાન્તી એમ બે; અને યાત-ચ એમ બે થાય, આ
ધ્યાનમાં રાખવું] (૨) આત્માને. વામન, ગાયન, વિલાપ વગેરે.
વિકારક-અવિકારક પ્રત્યયના ભેદવાખા ગણોના ધાતુઓનાં વર્તમાન કૃદંતનાં રૂપઃ
૧૭

Page #267

२५.
(१) कुर्वत् , मुष्णव, स्तुपत्, रुदव, बिभ्रत्, बन्धन पोरे. [रुवत् , जाग्रत् कोरेना नy. . रुदत् रुदती रुदन्ती; भने नीतिगत Base रुक्ती; ते प्रमाणे बिभ्रत् : माना पातुआना वर्त. १. मधे ५९ समrg.]
(२) आत्मने : कुर्वाण, शयान, अधीयान, बिभ्राण, रुन्धान कोरे; प्रत्यय भान ना ५९. भान है. ___ आ. भर भूतत : गत, जीवित, नीत, चोरित भने अनियमित ३५। : पक्व, क्षाम, छिन्न, मग्न, भिन्न पोरे : विधाએ માર્ગોપદેશિકાને પાઠ : ૨૪ જે.
इ. तर भूतत : भलि भूननने वत्सााथा तर भू.. मने छ : 1. त. उक्तवत, चिंतितषत् , समुपागतवत् कोरे; अने ३५॥ भगवत् वा थाय.
उ. २५५४ भूत वगैरे. (क्त्वान्त) कृत्वा, गत्वा, अनुभूय, संचित्य, आगम्य-आगत्य, प्रणम्य-प्रणत्य कोरे.
ऊ. भविष्यत् ३६त : करिष्यत् , करिष्यमाण, नेष्यद, मणि द्रक्ष्यमाण वगेरे.
ऋ. परोक्ष भूतत : तस्थिवस्, शुश्रुवस्, ऊषिवस्, अग्निवसू. मात्मने : अनुचान, चकम्पान, जहाण वगेरे. ऋ. विध्यर्थ-त : गन्तव्य गमनीय गम्य
कर्तव्य करणीय कार्य
नेतव्य नयनीय नेय यमेरे. II. टियानां पता ३५ [ Derived Forms. ] :
म. प्रे२४३५ : कृ-कारयति; नी-नाययति; गम-गमयति, अधि+इ-अध्यापयति; गै-गापयति ईत्याहि.

Page #268

આ. ઈચ્છાદર્શક રૂપે ? નામ
ક્રિયાપદ कृ : चिकीर्षा चिकीर्ष चिकीर्षति गम् : जिगमिषा जिगमिषु जिगमिषति पा: पिपाला पिपासु पिपासति आप ईसाईप्सु ईप्सति
આ રૂપ આપણા Selectionsના પાઠ ભણતાં આવે ત્યારે નમાં રાખવા પ્રયત્ન કરે.
III. અઘતન ભૂતકાળનાં રૂપે ઓળખવાનાં છેઃ . દા. ત. અor (ઉ ગ. ૨, નું રૂપ; અમર ( ); અમૃત (મૂનું રૂપ) વગેરે. કમણિનાં રૂપઃ શિ, અવનિ વગેરે. અઘતન ભૂતકાળના ૨ પુ. એ. વ. ના રૂપ સાથે જ કે મ આવતાં આગળને એ ઊડી જાય છે અને આજ્ઞાર્થને અર્થે આવે છે. દા. ત.. ના થા; જા જા થા ઈત્યાદિ. - IV. વિ રૂપે જીત્તતિ, વપછી જોતિ વગેરે ધ્યાનમાં રાખવાં.
તે ઉપરાંત નામ ઉપરથી નામધાતુઓ બને છે ઘર૪– –જાઢા-બળું બને છે.' અમૃત ઉપરથી અવાર-અમૃત જેવું બને છે.” વગેરે.
. માર્ગો શિકામાં આવેલાં નામનાં અને સર્વનામનાં રૂપ ખ્યાનમાં રાખવાં. દા. ત. રાજ, રિ, નિ, મg, વર્તુ, ચન્દ્રમ, અa, વા, આત્મા , રિવરૂ, શ્રેય વગેરે. તે ઉપરાંત ત્રી. પાલા, જલી, ૩, ૪, મહ, મતિ વગેરે. તે ઉપરાંત નપુ. લિંગનાં રૂપે જેવાં કે વરિ, વગેરેનાં ધ્યાનમાં રાખવાં.
નામનાં અને સર્વનામનાં રૂપની બાબતમાં વિદ્યાથીએ માર્ગો

Page #269

૨૬૦
पहेशिनु Revision 5 जून ४३२ छे.
તે ઉપરાંત ક્રિયાપદનાં રૂપા માટે મદિરાન્તઃપ્રવેશિકાના ૧૧ પાઠ જોઈ જવા આવશ્યક છે.
આ ઉપરાંત અનિયમિત નામનાં રૂપો જે પ્રમાણે ટેક્ષ્ટમાં આવે તે પ્રમાણે વિદ્યાર્થી એ ધ્યાન આપવું.
Peais diĤí għal 4. 9.Hi quzlu D: Eter, ag, aaf, सिकता, वसु, प्राण वगेरे.
અનિયમિત નામનાં રૂપામાં નીચેના શબ્દોનાં રૂપે! આવડે તે सा? : अहम्, जरा, अग्रणी, पुंसू, गिर, महत्, द्यो गो, श्री, लक्ष्मी, त्रो, पथिन, गिर, अस्थि, अप्, पुंस्, सखि, तिर्यच् वगेरे.
VI. सध्यावाय शब्देो एक, डि, त्रि चतुर्, अष्टम्, एकोनविंशति, त्रिंशत् शतं वगेरे: संध्यावाय राहोमांथी अंतरी भावेन शहा : एकशः, द्विशः वगेरे; एकधा, द्विधा, त्रिधा अथवा त्रेधा, षोढा कोरे; सकृत्, द्विः, त्रिः, चतुः, पञ्चकृत्वः, षट्कृत्वः वगेरे; भूथवाय राहो : द्वय, त्रय, चतुष्टय अथवा तो द्वितय, त्रितय, द्विक, त्रिक, चतुष्क, षट्क वगेरे.
VII. सर्वनाम तथा तेभांथी शतरी यावेत शब्दे :
१.
•
तादृश, यादृश, त्वादृश, युष्मादृश, मादृश, अस्माश, कीदृश वगेरे अथवा शू अंत साथै.
२.
त्वदीय, मदीय, अस्मदीय, तदीय, पतदीय वगेरे. 3. तावक - तावकीन, मामक-मामकोन वगेरे.
४. इयत्, कियत्, यावत्, तावत् वगेरे. ५. एकत्र, सर्वत्र, अमुत्र, तत्र, अन्यत्र वगेरे.
}. एकतः, इतः, ततः, यतः, अतः वगेरे.

Page #270

૨૬૧
૭. દાચ, તાત્ય વગેરે.
VIII. તુલનાદર્શક અને શ્રેષતાદર્શક માટે મંદિરાન્તઃપ્રવેશિકામાં આપેલે આખેય પાઠ જોઈ જ; તે ઉપરાંત સંખ્યાવાચક શબ્દોને પણ આખો પાઠ જોઈ જો. તેનાથી કેટલીક મદદ સારી રીતે મળશે. ૧૦મા ધોરણમાં એ પાઠ તમે શીખેલા છે એટલે પુનરાવર્તન કરવાથી તમને ઠીક ફાયદો થશે.
આ ઉપરાંત પ્રત્યે ઉમેરીને શબ્દો બનાવાય છે તે સંબંધી માર્ગદર્શિની'માં ઠેરઠેર વિદ્યાર્થીનું ધ્યાન દોરેલું છે.
LIX. પ્રયોગ સંબંધે વિગતવાર પરિશિષ્ટ આપવામાં આવેલું છે. ચા, ની (બે કર્મ લેતા શબ્દો), ઝ, થ, વિ+વિ (પ્રેરક),
૨, કિમ, અઢ, ગીર, વિકૃત, વિષ્ણુ, વિના, પુના, જ વિ, વન, કથા યથા–સા તથા, ચણા-તા, હવા, , . સાર્ધ મમ્, સમી, હ, ધિ, ચા, કરિ વગેરે. 1. પાઠમાં આ પ્રયોગો આવતાં તે તે સ્થળે માર્ગદર્શિનીમાં તે વિષે ધ્યાન ખેંચેલું છે. | X. રૂપે ઓળખવા માટે, પાઠમાં આવતાં મુશ્કેલ રૂપે “સ્વાધ્યાય માં દરેક પાઠને છે. તારવવામાં આવ્યાં છે. તેને માટે પણ એક પરિશિષ્ટ બનાવવામાં આવ્યું છે. | XI સમાસ ફંદ, લખાણ , દિg, squતપુર,
પાય, અથીરાવ, બહુ કાલિ, સાણ, - નિત્ય, ggg વગેરે. બધા ઉપયોગી સમાસને વિગ્રહ માર્ગદર્શિ નીમાં આપવામાં આવેલ છે. અને તેને માટે પરિશિષ્ટ જુદું તારવીને આપવામાં આવ્યું છે.
XII. સતિ સમી અને અનાદરાર્થ પછીની વાક્યોજના વિદ્યાર્થી એ સારી રીતે ધ્યાનમાં રાખવી.

Page #271

परिशिष्ट : २ :
सन्धिना नियमो
१. स्वरसन्धिः --
१. इ, उ, ऋ, लृ, ( तो अनुभे य्, व्, र्, लू थाय. बुद्ध्युपायः मधु+भरि-मध्वरिः, लृ + आकृति:-लाकृतिः छत्याहि.
ही ) पछी वितीयवर यावे . :- बुद्धि + उपाय: = घातृ + अंशः = धात्रंशः,
२. ए, ऐ, ओ, औ पछी अर्ध अय्, माय्, अव्, आवू थाय. हा अयति- वाययति, भा+अति-भवति, ४त्याहि.
। २१२ यावे तो मे : ने+अति नयति चै+ अभ्वौ+ इमौ - अश्वाविमौ
यहने व्यते आहेशाना यू, व् विये आप थाय छे;
७६. : - अश्वौ + अत्र = अभ्वा अत्र,
मम्यते+अ
[+ आत्मानम्= मन्यत
आत्मानम् ।
इ, उ, ऋ, लृ याच्या ह
३. अ आ पछी हस्व તો અન્નેને બદલે પાછલા સ્વરનો ગુણ થાય છે. તે ગુણ ૧, ૩ તે खो, को અને ऌ તે अल् छे. ७६९२५ :-उप+इन्द्रः= उपेन्द्रः, गङ्गा + उदकम् - गङ्गोदकम् वर्षा ऋतु: वर्षर्तुः तव+ लृकारः = तवल्कारः छत्याहि
૪. પદાન્તે આ કે આ પછી ૬ આવે તે! વિકલ્પે સન્ધિ થાય छे. त्यां पूर्व २१२ ही होय तो स् थाय दें. उ. : - वर्षा+ ag:=adji, adang: reunía.
છે. આ કે આ પછી ઘૂ કે જે અરે તે બન્નેને બદલે જે થાય છે. 35.. :- कृष्ण+पकत्वम्-कृष्णैकत्वम्, देव+ऐश्वर्यम् = देवैश्वर्यम्

Page #272

૨૬૩
૬. અ કે આ પછી ઓ કે આવે તે જે થાય છે. ઉદાહરણઃ જા+ s, wા+ 8થમૂકouથમ્ - ૭. હસ્વ કે દીર્ધ અ, ૬, ૭, ત્રા, ર પછી પિતાની જ જાતને સ્વર આવે તે બન્નેને બદલે તે સ્વર દીધ થાય છે, ઉદા-દાર+ અાગામivજ્ઞ, શ્રી+ા=શ્રીરા,
ધોરાકace ૮. પદાતે 9 કે તે પછી જ આવે તે કારનો લેપ થાય છે અને તેના સ્થાને “s? આવું ચિહ્ન થાય છે. આ ચિહ્નને અવગ્રહ કહેવામાં આવે છે. નો+અશ્વાશ્ચમ, અરડવા
સન્ધિ ન થાય તે કચાં કચાં? ૨. નામ અથવા ક્રિયાપદના દ્વિવચનને છેડે દીર્ધ ૬ = કે ૪ આવ્યું હોય અને પછી કોઈ પણ સ્વર આવે તો તેની સધિ થતી નથી. ઉદા. :- સૌ, વિષ્ણુ અ, જે ઈત્યાદિ.
(ક) ૬ શબ્દના સમી પછી કાઈ સ્વર આવે તે સધિ થતી નથી. ઉદા. અનીર્મા ઈત્યાદિ.
(ખ) જે અવ્યયને છેડે એ હોય છે ત્યાર પછીના સ્વર સાથે તેની સનિધ થતી નથી ઉદા. -થો રા ઈત્યાદિ. વ્યંજન સન્ધિ–
૬. ૨ કે ૩ વર્ગના યુગમાં કે ૪ વર્ગ આવે તો શું કે ૪ વર્ગને બદલે ૬ કે એ વર્ગ થાય. ઉદા. નામરામપરા, શાયર, રિવિ ઈત્યાદિ.
૨. ર્ કે ર વર્ગના યુગમાં કે વર્ગ આવે તે શું કે વર્ગને બદલે કે વર્ગ મુકાય. ઉદા. gિ = es/, कृष्णस्टीकते-कृष्णष्टीकते,तत् टीका-तट्टीका,बक्रिन्+टोकसे =જાતીય ઇત્યાદિ.
રૂ. અનુનાસિક સિવાયના કોઈ પણ સ્પર્શ વ્યંજન પછી સ્વર

Page #273

કે ઘોષ વ્યંજન આવે તે વ્યંજનને બદલે તેના જ વર્ગને ત્રીજો અક્ષર થાય. ઉદા. - =વાળા દત્યાદિ
છે. અનુનાસિક સિવાયના કોઇ પણ સ્પર્શ વ્યંજન પછી અષ વ્યંજન આવે તે તે વ્યંજનને બદલે તેના વર્ગને પહેલો અક્ષર મુકાય. ઉદાહરણ -મતિ =ર ઇત્યાદિ
છે. અનુનાસિક સિવાયના કાઈ પણ સ્પર્શ વ્યંજન પછી અનુનસિક અક્ષરે આવે તે વિકપે પિતાના વર્ગને અનુનાસિક અક્ષર થાય છે. ઉદા. -તત્તકકુnf=પતાકુર કે મુસિત્યાદિ. પણ પછી અય અને માત્ર એ પ્રત્યય આવ્યા હોય તે અનુનાસિક ચક્કસ થાય છે. ઉદા. ન્યૂયા =તાવહૂના =પતાવનારા,
અનુનાસિક સિવાયના કોઈ પણ સ્પર્શ વ્યંજન પછી ૬ આવે તે વિકલ્પ ને તે અક્ષરોના વર્ગને ચે અક્ષર મુકાય છે. ઉદા. રિવારિ કે વારિ: ઈત્યાદિ.
૭ અનુનાસિક સિવાયના કોઇ પણ સ્પર્શ વ્યંજન પછી શું આવે અને શું ન પછી સ્વર, અર્ધસ્વર હૂ કે અનુનાસિક હોય તો વિકલ્પ શ ને જ થાય છે. ઉદા. :+રિવર= વિરાસર+ વિ=તરિકવ કે તાર ઈત્યાદિ
૮. પદાન્ત = પછી કોઈ પણ વ્યંજન આવે તે જૂ ને અનુસ્વાર થાય. ઉદા. મુજે િવષે ઇત્ય દિ. : ૨, પદાને મ પછી છૂ છૂ કે કુ સિવાયનો કોઈ પણ બેજન આવ્યું હોય તે વિકલ્પ વ્યંજનના વર્ગને અનુનાસિક મુકાય અને ૬. જૂ, ૨ સામે અનુન સિકજૂ , ટૂ મુકાય. ઉદા.; त्वम+करोषित्वङ्कगेषि स्वं कराषि, सम्वत्सर-संवत्सरा કે એક પદમાં તે પરસવર્ણ ચોક્કસ થાય.
૨૦ પદાને , , – આવ્યા હોય તેની પૂર્વ પ્રસ્વ સ્વર ' અવે અને તેની પછી જે કઈ પણ સ્વર આવે છે તે અનુનાસિક

Page #274

વ્યંજન બેવડાય છે. ઉદા. ત્યાં ત્યાં તમા, + સંચાણીયા,
રઘુના=સચુત ઇત્યાદિ. ૨૨. પદાન્ત = આવ્યો હોય અને ત્યાર પછી ૬ , , , કે શું આવ્યા હોય તે ને અનુસ્વાર અને વિસર્ગ થાય છે. ઉદા.-જાપઢિયa. - ૨. ફની પૂર્વ કઈ પણ હસ્વ સ્વર આવ્યો હોય તે શું ને
ને આગમ થાય છે, શુ+છાથાકયાાથા ઈત્યાદિ - ૧૩. પણ જે શની પૂર્વે કોઈ દી સ્વર આવ્યો હોય. તે વિકલ્પ શું થાય છે. ઉદા. તરીયા -અમીછાયા કે સ્ત્રીછાયા ત્યાદિ.
અપવાદ: કા અને જી (ઉપસર્ગ) પછી = આગમ ચોક્કસ થાય. ઉદા-જાતિ-જાતિ, જાવિછિલા વિસન્ધિ:
. ૨. વિસર્ગની પછી જ વર્ગ, ૪ વર્ગ અને ૪ વર્ગના અધષ વ્યંજન આવે તે વિસગને અનુક્રમે ૨, ૬ અને ૨ થાય છે. - ૨. વિસગની પછી ૨ ૬ આવે તે વિકલ્પ વિસર્ગને
, ર થાય છે.
૩. વિસર્ગની પૂર્વે જ હોય અને પછી જ કે શેષ વ્યંજન આવે તે વિસગને જ થાય છે. ઉદા. -બા+અતિ અશ્વગ્રસ્થતિ (સ્વર સં. ૬૭ ૩)થી જો અતિ અને (સ્વર સં. હ૭ ૮)થી અતિ , જનાર–નોથી '
છે. વિસર્ગની પૂર્વે જ હોય અને પછી એ સિવાય કોઈ પણ સ્વર આવે તે વિસર્ગને લેપ થાય છે. આવી રીતે વિસર્ગને લેપ થયા પછી સામસામા સ્વરોની સંધિ થતી નથી. ઉદા. -નાના નામ પર ઈત્યાદિ.
૧. વિસની પૂર્વે જ હોય અને ત્યાર પછી સ્વર કે પૈષ

Page #275

જન આવે તે વિસર્ગને લેપ થાય છે. ઉદા. બૂન +7શા મૂdf રૂપા, મૂરતિ મૂળ અતિ
૬. વિસર્ગની પૂર્વે જ કે આ સિવાયનો કોઈ સ્વર હોય અને ત્યાર પછી કોઈ પણ સ્વર કે ઘેષ વ્યંજન આવે તે વિસર્ગને થાય છે. ઉદા.જિસિં= પિકરિ ઇત્યાદિ.
પરંતુ ૬ પછી આવે તે પૂર્વને લેપાય છે અને જે પૂર્વને સ્વર હસ્વ હોય તે દી થાય છે. પરિ:+હાતિરાજ હાનિ બાબતે પુન ઈત્યાદિ.
૭. કે પછી કોઈ પણ બંજન આવે તે વિસમને. લેપ થાય છે. હા + = ર ઈત્યાદિ.

Page #276

५२
परिशिष्ट : 3 : બેટા શબ્દપ્રયોગ સુધારવા માટેનાં વાક્યો. FApte's Guide न पडसा ११ पाउनु मध्ययन युनिवर्सिटीना प्रमाणे मा१२य छे. तेमा आवती मामता की यर्या Illustrations. of the uses of words and Expressionshi 420 छ. २८ Corrections-थोमा यो विषय छे. भूदेवानां पाथोपा , तनी સામે જ સુધારેલાં વાક્યો આપેલાં છે, એટલે કેવી ભૂલે વાક્યોમાં ના होवा नयेतना भ्याल विधापान यावे. पधारे सल्यास भाट Apte's Guide પાન ૩૬૯-૩૭૨ ઉપર આપેલાં વાક્યોને સુધારવાં. યુનિવર્સિટીમાં corrections नौ सवार यावे छ.]
मोट १. अयमत्रभवतो दशमो । १. अयमत्रभवतो दशमो वत्सरो विद्यागृहे अधि- वत्सरो विद्यागृहवस।
मधिवसतः। '२. स मां नास्त्रियत्। । २. स मयि नास्निात् । ३. सर्वेभ्यः भ्रातृभ्यः सः ३. सर्वेषु भ्रातषु स ज्येष्ठः।
ज्येष्ठः। ४. मम वचनं स न विश्व- ४. मम बबने स म विश्वसिति।
सिति। ५. अजं प्रामाय नीयते । ५. मजो माम नीयते or
अजं प्रामं नयति। ६. सा मे सदा प्रीति- । ६. सा मे सदा प्रीतिभाजना।
भाजनम्। ७. जनः शिलायामभ्यासते। ७. जनः शिलामध्यास्ते । ८. आगतेषु बालेषु फलानि ८. मागतेभ्यो बालेम्यः
फलानि देहि । ९. जन्मेन प्रभृति नयनस्य ९. जन्मनः प्रभृति नयनेन काण:।
काणः

Page #277

મા
१०. मे मनः स्पृहयत्वस्मिन् । ११. गुणाः पूजास्थानमस्ति । १२. ते मातृपितरौ बालकं
कुध्यन्ति ।
१३. पुंसो विश्वसिति कुत्र
कुमारी ।
१४ माता पुत्रवध्वा उपरि कुप्यति
पुत्राय व स्निह्यति ।
१५. ऋते तव न मे कश्विन्मित्रम् ।
१६. प्रियाया विहितो यक्षो
रोदिति ।
१७. मेकमग्रे शृगालः समायातः । १८. भिक्षुका धनिकाय द्रव्यं
याचते । गणमतीव
बिभ्यति ।
।
२० प्राणादपि स मे प्रियः २१ हिरण्यकश्चित्रग्रीवस्य
१९. स
૬૮
प्राणाः आसन् । २० क भवात्र गच्छसि । २३ भरतो मयूरं रोचते ।
१०. मम मनः स्पृहयत्यस्मै । १२. गुणाः पूजास्थानं सन्ति । १२. तौ मातापितरौ बालकाय क्रुध्यतः ।
१३ पुंसि विश्वसिति कुत्र
कुमारी ।
१४. माता पुत्रवध्वै कुप्यति पुत्रे च स्निह्यति ।
१५. त्वरते न मे किंचि
न्मित्रम् |
१६. प्रियया विरहितो यक्षो
रोदिति ।
१७. भेकस्या
शृगालः समायातः ।
१८. भिक्षुको धनिकं द्रव्यं
यावते ।
१९. स चौरेभ्योऽतीव
विमेति ।
२०. प्राणेभ्योऽपि स मे प्रेयान् । २१. हिरण्यकचित्रग्रीवस्य
प्राणाः आसीत् ।
२२. क्क भवान् गच्छति । २३. भरताय मयूरो रोचते ।

Page #278

कथयामि।
२६४ मा २४. तं दिवसमारम्य मम २४. तस्माद्विवसादारभ्य मम मनः अस्यां न स्पृह- मनोऽस्यै न स्पृहयति ।
यति । २५. मतस्त्वां दूरादेव नमः।। २५. अतस्तुभ्यं दूरादेव नमः। २६. भक्तिं देवो रोचते। २६. भक्तिर्देवाथ रोचते। २७. अहं च ते वीराक्ष २७. अहं व ते वीराश्च शपून पराजयन् ।
शत्रून् पराजयामहे । २८. इमां वार्तामहं वयस्य । २८. इमां बार्तामहं वयस्याय
कथयामि। २९. स नगरं नाघि गतः २९. स नगरं नावा गतः
शकटे व प्रत्यागतः। शकटेन च प्रत्यागतः। ३०. अत्र विषये ईश्वरो न ३०. अत्र विषये ईश्वरो न दोषास्पदः।
दोषास्पदम्। ३१. सा तपस्विनी मे कृपा- ३१. सा तपस्वनी मे कृपापात्रं जातम्।
__पात्रं जाता। ३२. अस्य पुस्तकस्य रामाय ३२. अनेन पुस्तकेन रामस्थ प्रयोजनं नास्ति ।
प्रयोजन नास्ति। . ३३. गोविंदो यूयं चैतद् ३३. गोविंदो यूयं चैतद् कुरुताम् ।
कुरुत। ३४. अयं बटुस्ते ब्राह्मणा वा ३४ अयं बटुस्ते बाह्मणा वा ग्रामं गच्छतु।
___ ग्रामं गच्छन्तु। १५. घरं मिक्षां याचितुं न तु । ३५. वरं मिक्षा याचिता न तु परसेवाविधिम्।
परसेवाविधिः। ३६. दम्भः पैशुन्यं च सदा ३६. दम्मा पैशुन्य च सदा गर्हणीयौ।
पहणीये।

Page #279

मोर ३७ अहं गोपालस्य शताः । ३७. अहं गोपलाय शतं
रूपका धारयामि।। रूपकान् धारयामि । ३८. प्रभवति कन्यां माता।। ३८. माता कन्यायाः प्रभवति । ३९. मामग्रे किं तिष्ठसि ।। ३९. ममाग्रे किं तिष्ठसि । ४०. अलं तं बहु ताडयितुं ४०. अलं तं बहु ताडयित्वा, सोऽत्यशक्तः।
सोऽत्यशक्तः। ४१. दिवसे त्रिः संध्यापा- । ४१. दिवसस्य त्रिः संध्यामसीत।
पासीत। ४२. राज्यस्योपरि चण्डवर्मा । ४२. राज्यं चण्डव शास्ति।
शास्ति । ५३. अहं शत्रु हत्वा स न्य- ४३. मया शत्रौ हते स न्यवर्तत्
वर्तत। ४४. न मयि द्रुह्यति नाहं ४४. न मह्यं द्रुह्यति नाहं तस्मा अधिद्रुह्यामि।
तमधिगुह्यामि। ४५. रामो रावणं हत्वा बिभी- ४५. रामेण रावणे हते विभी__षणो लंकाराज्ये स्थापितः। षणोलंकाराज्ये स्थापितः। ४६. रामाय द्वौ पुत्रावास्ताम् । ४६. रामस्य द्वौ पुत्रावास्ताम् । ४७. अहं पुत्रस्य वियोगं न ४७. अहं पुत्रेण वियोग न सहामि ।
सहे। ४८. गोपालो नाम वयस्येन। ४८. गोपालेन नाम पयस्येन सहागच्छम् ।
सहागच्छम् । ४९. अयं ममचिरंतनः पयस्यः ४९. अनेन मम चिरंतनेन भवितव्यः।
यस्येन भवितव्यम् । ५०. कांची नाम नगर्याम् ५०. कांच्यां नाम नगर्यो धन.. धनमित्रनाम वणिगवसत्।। मित्रनामा पणिगवसत् ।

Page #280

ખાટુ
५१. नरैः सावधानैर्भूयन्ते । ५२. इमं प्रन्थं वाचयितुं न
शक्यते ।
५३. इन्द्रः स्वयशः किन्नरमिथुनैर्गापयामास ।
५४. यत्स पवमुवाच ततस्य दोष एव ।
५५. यत्क्रौर्यमित्याचक्षते
- तत्प्रकृतिरेव खलानाम् ।
૨૦૧
ખ
५१. नरैः सावधानैर्भूयते । ५२. अयं ग्रन्थो वाचयितुं न शक्यते ।
५३. इन्द्रः स्वयशः किन्नरमिथुनान् गापयामास ।
५४. यत् स एवमुवाच स तस्य दोष एव ।
५५. यत् क्रौर्यमित्याचक्षते सा प्रकृतिरेव खलानाम् ।

Page #281

પરિશિષ્ટ : ૪:
342834 (CAUSAL) સાદા રૂપમાં સામાન્ય રીતે “આ માણસ કામ કરે છે': અર્થ ના જ પતિ એમ હોય છે, ત્યારે પ્રેરકમાં “આ માણસ પાસે તે કામ કરાવે છે” (ર) વવ વ તતિા એ પ્રમાણે પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. ઉપરના વાકષ ઉપરથી સમજાશે કે પ્રેરકમાં સાદા વાક્યના ક્તને તૃતીયા વિભક્તિમાં મૂકવામાં આવે છે, કમ એમનું એમ રહે છે અને સાદા સકર્મક ક્રિયાપદના રૂપને પ્રેરક રૂપમાં ફેરવવામાં આવે છે.
સાદા રૂપનાં પ્રેરક રૂપે આ પ્રમાણે કરવામાં આવે છે? 1 d. करोति-कारयति, गम्-गमयति, बुध-बोधयति વગેરે. આ રૂપની રચનાની વિશેષ ચર્ચા Kale's Sanskrit Grammar $-599–612 સુધીમાં કરવામાં આવી છે, તે ઉપરાંત K. S. Trivedi : સંતરિક (તો વિના) પાઠ : રમાં પણ કરવામાં આવી છે. સામાન્ય રીતે S. S. C. ના પેપરમાં * Rewrite as directed '1994 12: (i) Correct; (ü) Change the voice; (iii) Change into causal it પૂછવામાં આવે છે. તેને માટે આ ભાગ ઉમેરવામાં આવ્યો છે.
અકર્મક ક્રિયાપદવાળા વાક્યમાં કર્તાને કર્મ બનાવીને બીજે પ્રેરક કર્તા ઉમેરવામાં આવે છે અને પ્રેરક ક્રિયાપદ મૂકવામાં આવે છે. દા. ત. પણ જતિ (રામ જાય છે–સાદું રૂ૫) : વર્ષ કામતિ (કૃષ્ણ રામને જવા પ્રેરે છે–પ્રેરકરૂપ).
બે કર્મવાળાં ક્રિયાપદનાં વાક્યોનું પ્રેરક બનાવતાં ગૌણ કમને ર્તામાં ફેરવી નાખવામાં આવે છે અને ક્રિયાપદનું પ્રેરક પ મૂકવામાં આવે છે.

Page #282

२७३
નીચે કેટલાક દાખલાઓ આપવામાં આવે છે. આ સંબંધમાં विशतभा अतरवा भामता विधाया माये Apte's Guide to Sanskrit Composition ( Lesson V) 4121a1. સાદું રૂપ
२:३५ (As &याप६)
(सभ यि५६) १. देवदत्तः मोदनं पचति। । १. देवदत्तेन मोदनं पाययति २. रामो भायों त्यजति । २. रामेण भार्या त्याजयति। ३. राजा धनमयच्छत् । ३. रामा धनमदापयत् । ४. रामः कार्य करोति । ४. रामेण कार्य कारयति । ५. योधाः अरीन् मन्ति। ५. राजा योधैः अरीन् ।
घातयति। ६. लक्ष्मणः रामं नमति । ६.सालक्ष्मणेन रामं नमयति। : ७. छात्रः अध्ययनमारभते । ७. (आयायः छात्रेण अध्ययनं
आरम्भयति । ( 24 या ! ( आर्भ या५) ८. जनाः तुष्यन्ति ।
८. राजा जनान् तोषयति । ९. कोपः शाम्यति ।
९. स. कोपं शामयति । १० परशुरामः अकुप्यत् । १०. लक्ष्मणः परशुराम अको
पयत् । ११. शिष्याः तिष्ठन्ति । ११. गुरुः शिष्यान् स्थापयति। १२. मनुष्यः मोदते। १२. सः मनुष्यं मोदयति । १३. जनः नाति ।
१३. सः जनं स्नापयति। १४. समुद्रः क्षुभ्यति । १५. चन्द्रः समुद्रं क्षोभयति।
१५. शत्रवः स्वर्गमगच्छन् । १६. स्वे वेदार्थविदुः ।
૧૮
१५. शत्रून् स्वर्गमगमयत् । १६. स्वान् वेदार्थमवेदयत् ।

Page #283

२७४
१७. देवाः अमृतमाश्नत् । १८. विधिः वेदमध्यैत। १८. पृथ्वी सलीले आस्त।
१७. देवानमृतमाशयत् । । १८. विधि वेदमध्यापयत् ।
१९. पृथ्वी सलीले आसयत् ।
२०. भृत्यः भारं वहति। २०. भृत्येन भारं वाहयति । २१. जनः भारं नयति। २१. जनेन भारं नाययति । २२. पाहा रथं वहन्ति । २२. सूतोवाहावरथं वाहयति। २३. मृत्यः कटं करोति। २३. मृत्येन मृत्यं वा कटं
कारयति । २५. किंकरः पात्रं हरति। | २४. किंकरेण किंफरं वा पात्र
हारयति । २५. वामनः बलि वसुधां | २५. (ईश्वर) वामनेन बलि
वसुधां पाचयति।
याचते।

Page #284

પરિશિષ્ટ : ૫: કેટલાંક મહતવનાં રૂપે गद्यविभाग
પાઠ : ૧ : -શુ ગ. ૫, પરસ્પે. પક્ષ ભૂ. ૩. પુ. એ. વ. “સાંભળ્યું'.
દિલાવર- ગ. ૮ નું પ્રેરક. કર્તરિ ભૂત કૃદંત પુ. પ્રથમ વિ. એ. વ. “કરાવ્યું.
ઘરે-થા ગ. ૩, આત્મને વર્ત. કા. ૩ પુ. એ. વ. “ધારણ કરે છે.”
બાજુ - ગ. ૯, ઉભય. નું પ્રેરક હેત્વર્થ કૃદંત “ગ્રહણ કરાવવાને.'
રવિવાવ- ગ. ૧, પરઐ. નું પ્રેરક કર્તરિ ભ્ર. કુ. સેપ્યું.”
શીયા ગ. ૩, પરસ્મનું કર્મણિ વર્ત. કા. ૩ પુ. એ. વ. “હીન બને છે. •
પિયત ગ. ૮, ઉભયનું કર્મ. આજ્ઞાર્થ ૩ પુ. બ. વ. “કરાવા દે.' સાહિબ ગ. ૮ ઉભયનું પ્રેરક હેત્વર્થ કૃ. “કરાવવું.
પાઠ : ૨ : પિપાયાનાશ-અવિના ગ. ર, આભનેનું વર્ત. કુદત છે. યહી. એ. વ. “સૂઈ રહેતા, પડી રહેતા.”
છિત્તિ-“જિ” ગ. ૭, વર્ત. કા. ૩ પુ. એ. “કાપી નાખે છે.”

Page #285

ટૂન-જૂ ગ. ૯, ઉભય. નું કર્મ, ભૂ. કૃ પ્રથમ નપું. એક ૧. “કપાયું.'
પુજા – ક8 ગ. ૮, નું વિધ્યર્થ કૃદંત પુ. પ્રથમ એ. ૧. “આગળ કરવા જોઈએ.'
-રણા ગ. ૧, પરઐ. પ્રેરક કર્મણિ ભૂ ફ પુ પ્રથમા એ. વ. “મૂક્યો.'
અવર-જવર ગ. ૧, પરસ્મનું કર્મણિ ભૂ. કૃ પુ. પ્રથમ એ. વ. નાશ પામ્યા.'
જાપતિ -વિજ્ઞાપ ગ. ૪, આત્મનેનું પ્રેરક કર્મ. ભૂ. કુ. ૫. પ્રથમા એ. વ. “મારી નાખ્યો.” ચાહુ-મ. ૨, પરઐ. વિધ્યર્થ ૩ પુ. એ. વ. હેય."
પાઠ : ૩ : વિશાલામાતુ-વિમા ગ. ૯, પ્રેરક આપ-અન્ત પરોક્ષ ભ. કા. ૩ પુ. બ. વ. વિનંતી કરી.
યાદ-જૂ ગ. ૨, પરભૈ. વર્ત. ૩ પુ. એ. વ. બેલે છે" આદૂ-મત્તે સ. ૧, પરસ્મનું સં. ભૂ. કે “બોલાવીને.”
થયા . ૧, પરઐ પ્રેરક આજ્ઞાર્થ ૨ પુ. એ વ. બતાવ.”
આવેલો -અમનું પંચમી તથા વક્કી કિં. વ. “અમે બન્નેનું.'
રાજાનારા ગ. ૫, ઉભયનું તુલનાદર્શક કર્મ, ભૂ . . વધારે શક્તિવાળે.'
રાચાર–ાર ગ. પરસ્મનું કર્મણિ વર્ત. . ૫. પ્રથમા વિ. એ. વ. “વખાણતે.' , ;
f-ifશન પુ. નું સમી એ. ૩. રસ્તામાં.”

Page #286

૨૭૭
આાવળયામિ-વિજ્ઞપર્ ગ, ૪, આત્મને. પ્રેરક વ સા. ૧ પુ. એ. વ. હું મારી નાખું છું.”
પાઠઃ૪ઃ
વિપિત:-વિ+જ્ઞ ગ. ૯, ભય.નું પ્રેરક કર્મણિ. ભૂ . પૃ. પુ. પ્રથમા એ. વ. ‘ વિન'તી કરી.’
પિપાલા—ા ગ. ૧, પરઐનું આદર્શ કે નામ સ્ત્રી. ૮ પીવાની ચ્છા, તરસ. ’
i
વિષ્ણુ-વિષ્ણુ સ્ત્રી. સપ્તમી બ, ૧. · દિશામાં ' રાજિતા ગ. ૯,.પરઐ. સામાન્ય ભવિષ્ય કા. ૩ અ. ૧. ‘ જાણશે. ”
માથાદ્યા ગુ. ૨, પરભૈ. સ્તન ભ્રૂર કા. વ. • ગયા ’
અનુષ્ટાવ અા ગ. ૐ તુ સ. શૂ કું. કરીને થી-વિક્ષ ગ. ૧, આત્મને. સ. શૂ. ‘ જોઈ ને.’ ૩૫તાનું વત્ ગ. ૨, પરભૈ. કમણિ આના ૩ પુ.
>
૧. ‘ ખેલા.
પ્રાચણિ+આવ્ ગ. ૨, પરઐ.નુ સામાન્ય ભવિષ્ય ૨ પુ. એ. વ. ‘ આવશે. ’
પ્રચલિત ગ. ૨, પરઐનું અદ્યતન શ્વે. કા. ૩.પુ. એ. વ.
9
માલ્યા.
૩ પુ. એ.
અયોષ માલ્યે. ’
ચલૂ ગ. ૨, પરઐ.નું કર્યું. . પૃ. સપ્તમી એ.
*
રાવતિ-જૂ ગ. ૨, પરભૈ. કર્મ. જી. રૂ, સપ્તમી એ. નં.
2
પુ. * ખેલતા હતા.
'

Page #287

૨૭૮
પાઠ: ૫: આહાઇ-આરણ ગ. ૧–નું પ્રેરક સં. ભૂ . “મેળવીને.' પિતરા- ગ. ૧, પરમે. નું વિધ્યર્થ કૃદંત થવું જોઈએ
કરાયમરાજ-3 ગ. ૬, પરસ્મનું કર્મણિ વર્ત, કૃદંત, ૫. પડી એ. વ. “ઉતરડાતા.'
જિ-પિ નપું. પ્રથમ બ. વ. “હાડકાં.' વાતવારિ- ગ. પ, પરમૈ.નું વિધ્યર્થ 5. પ્રથમ વિ. ૫. બ. વ. “મેળવાય.'
િિા -ગિ , છ, પરમૈ. આજ્ઞાથે ૨ પુ.એ.વ. “કાપી નાખ
રાથીu૨-૨ત ગ. ૯, પરસ્મનું કર્મ. ભૂ કૃદંત તેનું વિશ્વ રૂપ તાજીનું સં. ભૂ. 5 “સ્તબ્ધ કરીને, હલનચલન વગરના કરીને. '
goપિતા- અ ગ. ૧, આત્મને નું કર્મ. ભૂ. કુ. ૫, પ્રથમ એ. ૨. “નાસી ગયો.*
-+જીનું પ્રેરક સં. ભૂ. 5 “ઢાંકીને.” પછાણિતિ -પત્ત+ગ. ૧, પરમૈ. સામાન્ય ભવિષ્યકાળ ૨ યુ. એ. વ. “તું નાસી જજે.”
પાઠ : ૬: સાત્વિ-મામ ગ. ૧, પરસ્મનું સં. ભૂ. 5. “આવીને’
અવસાયી અવદ્ ગ. ૧, પરમૈને કર્મણિ ભૂ.ક. સ્ત્રી, સપ્તમી એ. ૨. “નાશ પામેલી, પૂરી થયેલી.'
મા-પુ. સપ્તમી એ વ “ચંદ્ર.' આથાન-મા ગ. ૨, પરઐનું વર્તન પુ. દ્વિતીયા એ. વ. “આવતા.”

Page #288

ર૭૦ વિ -વિષ્ણુ ગ. , પરઐનું સં. ભૂ. 5. “વેરીને.' વિતી-વિ બ. ૯, પરસ્મનું કર્મ. ભૂ. 5 નપું. પ્રથમા એ. વ. “પ્રસરેલું, પાથરેલું.'
પ્રાણા- ગ. ૯, ઉભય.નું વિધ્યર્થ નપું. પ્રથમા એ. વ. - પ્રહણ કરવું જોઈએ.' હg-. ગ. ૧, પરમૈ. પક્ષ મૂ. ૩ પુ. બ. વ. “થયા.
પતિ પૂરવારનું શિક રૂપ પામવાતેનું સં. ભૂ. કુદત “એક ચિત્તવાળા બનીને.'
બુ-જી મ. ૧, આત્મને. કર્મણિ આજ્ઞાર્થ ૩૫. એ. વ. ઊડી જજે.'
જિનધિ-ગિ . ૭, પરમે. વર્ત. કા. ૧પુ. એ. વ હું કરું છું.
જિ-છિ ગ. ૩, પરસ્મનું સામાન્ય ભવિખ્ય ક. ૩ ૫. બ. વ. “કાપી નાખશે.'
પાઠ ૭૪ વિનીતા-વિનમિ મ. ૨, પરસ્મનું કર્મણિ ભૂ. . સ્ત્રી. પ્રથમ એ. વ. “અવળી, વિપરીત.'
-આમ: ગ. ૨, પરઐ. અાથે ૨ પુ. એ. વ. “આવ.” જિબિક્ષિત્તિનું કર્મણિ . પુ. દ્વિતીયા એ. વ. શોકાતુર’
વિહાલારનું ઇચ્છાદર્શક નામ દિશા, તેનું તૃતીયા એ. વ. સ્ત્રી. “જોવાની ઇચ્છાથી.'
ત્રિમ ગ. ૨, પરઐ. આજ્ઞાથે ૨ પુ. એ. વ. પાસે આવ.

Page #289

૧૮૦
યામિયા ગ. ૨, પરઐનુ પ્રેરક વ. ૧ પુ.
- વર્ષ જાઉં છું.
3
કુ.
અવાલ્ય-મ+બર્ગ. ૪, પસ્મૈ નું સં. ભૂ. વિનિપાયો-વિનિપટ્ ઞ. ૧, પરઐ. નું
"
વ. ૩ પુ. એ. વ. પડાય છે. '
‘સંતાડે છે.’
છે.
મિત્તે-મિા ગ. ૩, આત્મને, વ. ૩ પુ. એ. ૧.
કહે છે.'
અમિષીયતામ્ર-અભિષા ગ. કનું કર્મણિ, આજ્ઞાર્થ ૩ પુ. એ વ. કહેજો.
:
વિવજ્ઞા-યર્ મ. ૨, પરૌં. નું ઇચ્છાદર્શક નામ વિવજ્ઞા સ્ત્રી. પ્રથમા એ. વ. ખેલવાની ઈચ્છા '
*
‘ દૂર કરીને,’
પ્રેરક કર્મણિ.
જૂલેન્નુર્ મ. ૧, આત્મને. વ. કા. ૨ પુ. એ.વ.
પ્રચા-થ્રૂ ગ. ૨, પરભૈ. વિષ્ય' ૨ પુ. એ. વ. તું કહેજે.’ નિત્ત્વતામ્-નિ+અણુ ઞ. ૪, ભૈ આજ્ઞાર્થ કર્મણિ ૩ પુ. એ. વ. · કાઢી મૂકેા. '
<
યાસ્થામિ-થા ગ. ૨, પરભૈ. નું સામાન્ય ભવિષ્ય કા. ૧ યુ. એ. વ. ‘ હું જઈશ. ’
પરિક્સ્ચે+ટ્ટ અધવા દેં ગ. ૧, આત્મને. સામાન્ય ભવિ. ૧ પુ. એ. વ. ‘હું ઉદ્ઘાર કરીશ.'
વિતામ્-હિદ્ ગ. ૭, પરૌં કર્મણિ આજ્ઞાર્થ ૩ પુ. એ વ, ‘કાપી નાખો. ’
પ્રવિણ્ નું સાનાન્ય ભવિષ્ય પરરમે. ૨ પુ. એ. વ. તું જોશે. '

Page #290

૨૮૧ શનિવા-વર્ગ. ૨, પરમે.નું વિધ્યર્થ કૃદંત પ્રથમા એ. ન, પુ. “નિંદવાયેગ્ય.’
પાઠ :૮: * નિશનિ ગ. ૧, પરસ્મ. વત. કા. ૧ પુ.એ. “હું જોઉં છું.”
નિર્ચ-મિ અલ્ફ ગ. ૧, આત્મને નું સં. ભ. } “તચ્છોડીને.'
વિશ્વ-વિહુ ગ. ૪, પરસ્મનું પ્રેરક સં. ભ. ૪ “ખેળીને, ખળભળાવીને.”
વિરપુર-સિર ગ. ૬, પરમૈનું વર્ત. આ દ્વિતીયા એ. વ. પુ. થરથરતા, હાલતા.”
વિથિી ગ. ૩, પરઐ. વત. કા. ૧પુ. એ. વ. બીવું છું.' * કર્ત- પુ. સંબંધન એ. વ “હે સ્વામી.”
સુર-જૂ ી સમી એ. વ “ભૂમિ ઉપર.” પૂનાથ-૧ નામધાતુ વર્ત. કા. ૩ ૫ એ. વ. ‘ધુમાડે
અરજીસ-અરાજ નું 4િ રૂપ વત. ૩ પુ. એ. વ. ભસ્મ કરે છે.' - પૂર્વનિર્ધન નું સમી એ. વ. “માયા ઉપર
કલાસિકા ગ. ૭, સામાન્ય ભવિષ્ય ૩ પુ. એ. ૨. આપશે.'
જિત-રિડ ઉપરથી નામધાતુ રિયતિ તેનું કર્મ. ભૂ. 3 નવું પ્રથમ એ. વ. “ચિહ્ન કરેલું છે.' * અતિખા સિમનું કર્તરિ ભૂ. મુદત પુ. પ્રથમ.

Page #291

૨૧
એ. વ. ઉલ્લંધન કર્યું.
?
રહેથન પાછુ ગ. ૧, પરૌં, વિધ્ય ૧ પુ. એ. વ. બાળુ’ પાર્ક : ૯: વત્સજર્થાત પલક ઉપરથી નામધાતુ વ.કા. ૧ પુ. એ. વ. વહાલા કરે છે, વહાલ ઉપજાવે છે.'
"
હવા, ‘ ખૂબ
ચિતિ. ૧૦, પરૌં. સામાન્ય ભવિષ્ય કા. ૩ પુ એ, વ. ‘હુમલા કરશે, ચઢી આવશે. '
વહીયા – જ, બહુ સખત રીતે. ’
વત્ અવ્યયનું તુલનાદર્શક રૂપ:
વિચિનુમ્-વિમ્ મ. ૧, પઐ. નું પ્રેરક હેત્વર્થ કૃદંત · અટકાવવા માટે. '
મહિની મસ્તિ-મલિન ઉપરથી વિઘ્ન રૂપ વ. કા. ૩ પુ. ખ. વ. · મિલન થાય છે, મેલાં થાય છે, '
ૐ
વિસ્થાપિતા લિમિ ગ. ૧, આત્મને, તુ પ્રેરક વિધાપતિ નુ ક્ર. ભૂ. કૃ. સ્ત્રી. પ્રથમા એ. વ. વિસ્મય પમાડાયેલી, ’
C
કાન્તિ-પર્શી ગ. ૨, પરભૈ. નું વર્તે. કા. ૩ પુ. બ. વ.
ઈચ્છે છે.'
"
ડીમયન્તિાદ ઉપરથી ષિ રૂપ વ. કા. ૩ પુ. બ. વ. “ સર અને છે.'
પાયમાનાર્ મ. ૧, આત્મને. નુ કર્મણિ વર્તે, . દ્વિતીયા એ. વ. પુ. · પીડાંતા, ૨જાડાતા. ’
'
જીવìતિ-જીર્ ઉપરથી વિધ્યર્થ કૃદંત જ્યા તેના ઉપસ્થી વિ ધાતુ વ. કા. ૩ પુ. એ. વ. લક્ષ્ય બનાવે છે.'
છીતચિતમ્ સંપ ગ. ૧૦, ઉભય.નું હેત્વથ કૃદંત કહે
'

Page #292

૨૮૩
વાને, બેલવાને.'
કલ્યા-કથા ઉપરથી નિક રૂપ પ્રત્યકતિનું કર્મભૂ. 5. પ્રથમ એવ. સ્ત્રી. “નજોનજર જોયેલી.'
-આમ ગ. ૨, પરમૈ. આસાર્થ ૨ પુ. એ. વ. આવ. પ્રત્યાયન -તિમા ગ. ૨, પરર્મ.નું પ્રેરક વર્ત. કા. ૩ પુ. એ. વ. “વિશ્વાસ કરાવે છે, ખાતરી કરાવે છે.'
પાઠ : ૧૦ :. sir- મ ગ. ૨, પરસ્ત્ર. અદ્યતન ભૂ. ૩ પુ. એ. વ. “ઊભો થા.”
૩ -+ા બ. ૧, પરસ્મ.નું પ્રેરક સં. ભ. ક.. ઊંચે કરીને.'
આજિસ્ટિા -માનસિક અને પરોક્ષ ભૂ. કા. ૩ પુ. એ. વ.. ભેટો .'
સાવા ગ. ૧, પરસ્મ. અદ્યતન ભૂ. કા. ૩ ૫. એ. વ. “બે.
મ-આવ નપું. પ્રથમા એ. વ. “દિવસ.' • શિgણ- ઉપરથી નામધાતુ: વર્ત. કા. ૩ ૫. એ.. ૧. “અસહાય બનાવે છે.'
પિચ- સ્ત્રી. દ્વિતીયા એ. વ. “બુદ્ધિ.” શુ-જુ સ્ત્રી. ચતુથી એ વ “કને.'
- ગ. ૧, પરૌં કર્મણિ વર્ત. ૧ પુ. એ. વ. બળાઉં છું.” તથતિ -
જ ગ. ૫, પર . વર્ત. કા. ૩ પુ. એ. વ. કાપે છે.'

Page #293

૨૮૪ પ તિ - ગ. ૧, પરમે.નું પ્રેરક વર્ત. કા. ૩ પુ. એ. 4 “પિવરાવે છે.'
૩પ -૪-જુન ગ. ૭, આત્માને. સામાન્ય ભવિષ્ય ૧ પુ રમે. વ. “ઉપયોગ કરીશ.”
પાલ ગ. ૧, પરસ્મ.નું ભવિષ્ય કૃદંત. પુ. પ્રથમા એ. -વ. “બાળવા જતા’
સં ક્ષે-ખુણ ગ. ૧, આત્મને. પક્ષ ભૂ. કા. ક પુ. -એ. વ. ‘બળવા લાગ્યું.' '
રમીલા–મીલ શનિ (બે ત્રી.) (ામમાંથી લિ રૂપ રીતિ ઉપરથી નામ કમીણ પુપ્રથમ. એ. વ. “ભસ્મ ન કરનાર.”
પાવાણિ-9 ગ. ૮, પરમૈ. આજ્ઞાર્થ ૧ પુ. એ. વ. “કરું.”
અલફ ગ. ૯, પરસ્મ ધસ્તન ભૂ. ૩ પુ. એ. વ. “ગ્રહણ કર્યું.'
-ગ. ૨, આત્માને. વર્ત. કા. ૩ પુ. એ. .
કાથરા-કામ ગ. ૪, પરસ્પે. વર્ત. કૃદંત તૃતીયા વિભક્તિ એ. વ. નપું. “વિલાઈ જતા, દુઃખી બનતા.” - ગાયન-વા ગ. ૯નું પ્રેરક વિશાપતિનું વ્યસ્તન ભૂ. ૩ પુ. બ. વ. “જણાવ્યું.'
શોણિ -9 ગ. ૫, પરઐ. સામાન્ય ભવિષ્ય. ૨ પુ. એ. ડ. સાંભળશે.”
आवेदयितास्मि-मा+विद्नु २५ आवेदयतिनु वतन ભવિષ્ય ૧ પુ. એ. વ. “જણાવીશ.'
સારા-સાર ગ. ૨, આત્મને આજ્ઞાર્થ ૨ પુ.એ. વ. બસ.'

Page #294

૨૮૫
शिथिलीचकार-शिथिल था वि ३५ शिथिलीकरोति નું પક્ષ ભૂ. કા. ૩ પુ. એ. વ. “શિથિલ કર્યું, ઢીલું કર્યું.'
નિહાદિનિકા ગ. ૩, પરમૈ. આમાથે ૨ પુ. એ. વ. “ક” વાણાન- ગ. ૯, પરમૈ. આજ્ઞાર્થ ૨ પુ. એ. વ. બાંધ.'
ખ-૫ ગ. ૯, પરમૈ. આજ્ઞાથે ૨ પુ. એ. વ. ગ્રહણ કર.'
-અન્ય ઉપરથી નામધાતુ પતિનું આજ્ઞાથે ૨ પ.. એ. વ. પરમૈ. “ધીમું કર.'
ૌથીવન . ૧, પરસ્મ.નું અઘતન ભૂ. ૩ પુ. એ. વ.. પસાર કરી.”
પાઠ : ૧૧ : અનૂક્ય-અનુ+ાર્ગ . ૨, પરર્મનું સં. ભૂ. ૩. “કહીને, શિખવાડીને.”
અનુરિત-અનુષા મ. ૨, પરસ્મનું વતે. કા. ૩ ૫. એ. વ. “ઉપદેશ આપે છે.'
આ પ્રકાર:-+જ ગ. ૪, પરમૈ.નું અઘતન ભૂ. કા. ૨. ૫. એ. વ. પ્રથમવા, પરંતુ મા આવવાને લીધે માંના કારને લેપ થાય છે અને આજ્ઞાર્થને અર્થે આવે છે; એટલે રૂપ ન કરાવ:
પ્રમાદ મા કર, બેદરકારી મા કર.' એ પ્રમાણે બને છે. * ઇતિહચ-ર- ગ. ૪, પરમૈ.નું વિધ્યર્થ કૃદંત “પ્રમાદ ન કરવો જોઈએ.'
પશનિ-વ+આર મ. ૨, આત્મને નું વિધ્યર્થ કૃદંતર પ્રથમ બ. વ. નપું. “ઉપાસના કરવી જોઈએ.'
delf-પના તુલનાદર્શક રૂપ (તનું પ્રથમ બ. વ. નપું. બીજાં.'

Page #295

૨૮૩
અનવદ્યાનિ—ન અવનિ (નઞ તત્પુ.) આ યાતિ (નગ્ તપુ.) વય-વસ્તુ વિષ્ય કૃદ ંત, ‘ ખેલવા યેાગ્ય' ‘અવધ’=‘નિંદવા યેાગ્ય'. અળવાન વિશેષજી પ્રથમા ખ. વ. નપું. ન નિવા યોગ્ય, શ્રેયાંણઃ-કાચ તુ તુલનાદર્શક રૂપ. શ્રેયનું પુ. પ્રથમા ખ. વ. - વધારે પ્રશ'સનીય '.
'
શ્વલિત થમ્-મ+મ્પલ ગ. ૨, પરભૈ.નું વિધ્યર્થ કૃ. નપું પ્રથમા એ. વ. શ્રમ દૂર કરવા જોઈ એ.
'
?
..
થિયા-થી સ્ત્રી. તૃતીયા એ. વ. ‘ બુદ્ધિથી.' વિિિજલ્લા-વિવિત્તું ઇચ્છાદર્શક નામ, સ્ત્રી. પ્રથમા એ.
•
વ. શ’કા.
>
વતૅન-ધ્રુવ ગ. ૧, આત્મને. વિધ્યર્થ ૩ પુ. બ. વ. ‘વર્તે.’ કપાલિતથ્યમ્ ૩૫+આલ ગ. ર, આત્મને. વિધ્યર્થ કૃદંત નપું. પ્રથમા એ. વ. · ઉપાસના કરવી જોઈ એ. '
पद्यविभाग
પાઠઃ૧૬
વિપક્ષી-વિ+જ્જુ ગ. ૧, પરઐ. વ. કૃદંત, શ્રી. દ્વિતીયા
એ. વ. ૮ વિલાપ કરતી, ’
.
'
વૈવા–૩૫ ગ. ૨, પરભૈ.નુ' પરાક્ષ ભૂ. રૃ. વૈચિઘરનું ષષ્ઠી વિ. એ. વ. ૮ પામેલા ’
નિર્ણયો-નિષત્ર ગ. ૧, પક્ષ્મીનું પ્રેરક નિર્વાણતિનું મણુિં. વ. કા. ૩ પુ. એ. વ. · દેશવટા દેવાય છે. ’
"
સાત્તિ-ા ગ. ૧, પરઐ. સામાન્ય ભવિષ્ય, પુ. એ. વ. ઊભા રહેશે, ’
'

Page #296

૨૮૭ વિધ્યારિ-વધુ બ. ૧, પરસ્મ.નું સામાન્ય ભવિષ્ય કાર પુ. એ. વ. વધ કરીશ.'
-બૂિ ગ. ૧, પરઐ. કર્મણિ વર્ત. ૩ પુ.એ.વ. પરાભવ પામે છે.”
એમા -અણ+ પણ ગ. ૧, આત્મને નું વર્ત. કુ પ્રથમ. એ. વ. પુ. “જેતા.”
માનસ - ગ. ૯, પરઐ. વર્ત. કુ. શાળાનું પછી એ. વ. ૫. કામ જ કારતક (ન તપુ.) કાવતર – નહિ જાણતા '
રતિ-કવિરા ગ. ૬, સામાન્ય ભવિષ્ય કા. ૩ પુ. એ. વ પ્રવેશ કરશે.'
હતી - ગ. ૨, પરસ્મનું વર્ત. કુ. શ્રી. પ્રથમ એ. વ. * રુદન કરતી.”
ઇનિં-ઘીવર અથવા ધનનું શ્રેષતાદર્શક રૂપ શકૈિટનું પુ. પ્રથમા. બ. વ. “ધર્મિષ્ટ, ખૂબ ધર્મપરાયણ'
એવ-પ્રશચનું અધિક્તાદર્શક રૂપ એય નપું. પ્રથમા એ. ૧. “પ્રશંસાયોગ્ય, વખાણવા લાયક, ઉત્તમ.'
કુલભૂષ-બ્લ્યુ ગ. ૫, પરઐ.નું ઈચ્છાદક ક્રિયાપદ શુકૃતિનું આજ્ઞાથે ૨ પુ. એ. વ. “સેવા કર.'
જાય- ગ. ૩, પરઐ. કર્મણિ વર્ત. કા. ૩ પુ. એ. વ. “હીન બને છે.'
શપથરા ગ. ૫, પરસ્મનું સામાન્ય ભવિષ્યકાળ ૧ પુ. એ. વ. “શક્તિવાન થઈશ, શકીશ.”
મિશન- ગ. ૧, પરમનું સામાન્ય ભવિષ્ય કૃદંત, ડિવીયા એ. વ. પુ. “જવાની ઇચ્છા કરતા.'

Page #297

૨૮
અંતિમ્ મા મ. ૩નુક્રમ. ભૂ. કૃદંત, નપું. પ્રથમા એ. વ. જોડાયેલુ’
'
અનુજ્ઞાનામિ-અનુજ્ઞા ગ. ૯, પરૌં. વ. કા. ૧ યુ.
. રજા આપું છું, અનુજ્ઞા આપું છું. ’
"
સમતિમિતુમ્-સમ્મતિ+ગમ્ ગ. ૧, આત્મને.નું હેત્વ હૃદ’ત. ઓળંગવાને, ઉલ્લંધન કરવાને.
પાઠઃ૧:
- ખડતા.
ચવીા—વિ+વર્ગ. ૬, તુ કર્યું. ભૂ કૃ પ્રથમા શ્રી. એ. વ. છવાયેલી, ’
<
"
અર્જિતમ્ ગ. ૧, પરઐ.નું પ્રેરક અવત્તિનું કર્યું. ભૂ. ≠ પ્રથમા એ. વ. નપું. અર્પિત થયેલુ
:
સુજ્ઞતામ્-દન ગ. ૬, પરૌં. વ. દંત પછી . વ. નપું
પામ્–ો સ્ત્રી. · પૃથ્વી'નુ દ્વિતીયા. એ. વ. અનુનીયને અનુરૌ ગ.
:
પુ. એ. વ. ૬ ગીત માતા પાછળ જાય છે. ’
- આઈ દે છે.
"
૧, પરઐ. ણિ વત ક. ૩
અવહીયો-અવ+હી ગ. ૯, પરસ્ત્રેનું ણિ વર્તે. કા. ૩ પુ. એ. વ. લીન થાય છે. '
.
સાપમાનાનિ-‘તદૂ' ગ. ૧૦, કણ વત કૃદંત નપુ દ્વિતીયા અ. વ. આધાત પામતાં. -
<
અજિન્તિ-અવક ગ. ૬, પરૌં. વ. ક્રા. ૩ પુ. બ. વ.
૫૪:૩:
આધા૨ બા+જ્જુ ઞ. ૧, પૌં. જીસ્તન મૂ. ક. ૩ એ. વ. નાસી ગઈ, '
<

Page #298

૨૮૮ આપતી -+{ ગ. ૧, પરઐનું વર્તમાન કૃદંત શ્રી. દ્વિતીયા. એ. વ. “હુમલો કરવા આવતી.'
વિદ્યા માનવ ગ. ૨, પરર્મનું છછાદર્શક ક્રિયાપદ વિ. પતિનું વર્તમાન કૃદંત, પ્રથમ બ. વ. પુ. “મારવાની ઇચ્છા કતા.'
પર્યાવર-નિષ્ણુ ગ. ૧૦, પરસ્ય હસ્તન ભ. કા. ૩ પુ. બ. વ“ઘેરી વળ્યા.'
શીવાદન ઝહીર રીવાહન બુર્જ સં. ભ. કે પા ); કાર- ગ ૯, પરસ્મ અધતન ભ. કા. ૩ પુ. એ. ૨. “જીવતો પકડી લીધે.'
- ગ. ૧, પરસ્પે. કમનું વર્ત. કા. ૩ પુ. એ. વ હરાય છે.'
અનુપાવત-અનુષ્પા ગ. ૧, પરસ્પે. આજ્ઞાથે ૨ ૫. બ. વ. દે છે.' ' રામન-૩vઆ ગ. ૧, પરસ્મ અધતન થ. ૭ ૫. બ. વ. “પાસે ગયા.'
આરીનાના-૪૬ ગ. ૨, આત્માને. વર્ત. કૃદંત પછી બ. વ. પુ. બેઠેલા.”
યુવાળા=[ ગ. ૨, આત્માને. વી. કૃદંત દ્વિતીયા એ. વ. પુ “બેલતા.'
પ્રશા-7 ગ. ૨, પરઐ વિધ્યર્થ ૩ પુ. એ. વ. લે.'
सज्ज भवन-सज्जनुच्चि ३५ सज्जोमवति माता २ ૫. બ. વ. “સજ થાઓ.'
શિકાપ મ. ૧, પરસ્મ કર્મણિ વર્ત. કુદત, પુ. દ્વિતીયા એ વ હરાઈ જા.”

Page #299

૨૯૦ મોસા-કો ઉપરથી નામધાતુ નાણ નું આનાથ ૨ પુ. બ. વ. “છોડાવો.”
ગોગા ઉપરથી નામધાતુ બનાસ નું વિધ્યર્થ, ૨ પુ. એ. વ. “તું છોડાવજે.” વિમોચા-
વિનું પ્રેરક વિધ્યર્થ કૃદંત, પ્રથમ બ. વ. પુ. “છોડાવવા જોઈએ.' આ રિપરિમા ગ. ૯, આત્મને. પક્ષ . કા. ૩ પુ. એ. વ. પ્રતિજ્ઞા કરી',
કોથતિ-જુનૂ ગ. ૬, પરમે. નું સામાન્ય ભવિષ્ય ૩ પુ. બ. વ. છેડશે.”
પ્રત્યાયન-પ્રતિશ ગ. ૧, પર. કર્મણિ હ્રસ્તન . કા. ૩ પુ. બ. વ. “દેખાવા લાગ્યા.'
પ્રાદુરી-રાહુન્ ગ. ૨, પરસ્મનું હ્યસ્તન ભૂ. કા. ૩ પુ. એ. વ. “વ્યક્ત થશે.”
કિનાર-વિમરૂ ગ. ૬ પરમે. નું પ્રેરક આજ્ઞાર્થે ૨ પુ. બ. વ. “છોડાવ.'
અચર્તિા -ઉમરૃવ ગ. ૧, આત્મને. હસ્તન ભૂ. કા. ૩ પુ. બ. વ. “સામે થયા.'
a-બ્રડ ગ. ૯ નું સં. ભ. કુ (આર્ષ) હીત્યા “પકડીને.” વાલી-હિ પુ. દ્વિતીયા એ. વ. મિત્ર.” સિરિત-રિ ગ. ૨, પરમૈ. આજ્ઞાથે ૨ પુ. એ. વ. “જાણ” તિર્લ્સનું ઈચ્છાદર્શક ક્રિયાપદ વિશીષદનું કર્મ. જ નપું. દ્વિતીયા એ. વ. “કરવાની ઈચ્છાને.'
ના ચા -પાકા-૪ ગ. ૮, પરર્મ. નું અદ્યતન : ૨

Page #300

૨૯૧ યુ. એ. વ. સાથે ના આવવાને લીધે જ ને લેપ થયા છે; અને તેને આજ્ઞાર્થને અર્થ મળ્યો છે. “તું મા કર.'
અહેમ-અનુશા ગ. ૧, પરઐ.નું વિધ્યર્થ કૃદંત નપું. પ્રથમા એ. વ. “કરવું જોઈએ.”
આરપાર-આમરણાગ. ૧, આત્મનેનું વિધ્યર્થ કૃદંત બેસીને.”
રાવશુ + +થા ગ. ૧, પરમૈ. પક્ષ ભ. કા. ૩ પુ. બ. વ. “ઊભા થયા.'
ચર્ચા ગ. ૨, પર. પક્ષ ભૂ. કા. ૩ પુ. બ. વ. “ગયા.'
જિ -દ્િ ગ. ૭. પરસ્પે. પરેક્ષ ભૂ. ૩ પુ. એ. વ. કાપી નાખ્યું.' - પુણ- ૫ નું પ્રથમ એ. વ. “માણસ.'
અમિતુલ્ય- ગ. 1, પર. સં. ભ. કે. “સામે
ડીને.'
: પાઠ: ૪: તપરાન્ત-સણ ઉપરથી નામધાતુ તપતિ ઉપરથી વર્ત. કુ. પુ. દ્વિતીયા એ. વ. “તપ કરતા.”
મ ન -મન્ ગ. ૬, પરઐ. વર્ત. કૃદંત, પુ. દ્વિતીયા એ. વિ. “ડૂબતા’
વામિ - ગ. ૮, પરઐ. શ્વસ્તન ભવિષ્ય કા. ૧ પુ. એ. વ. “કરવાને છું.”
અછૂત-પ્ર; ગ. ૯, પરસ્મ. હ્યસ્તન ભૂ. કા. ૩ પુ. એ. વ. 'પ્રહણ કર્યું.
લો -ર ઉપરથી વિશ્વ રૂપ હીપતિનું હ્યસ્તન ભ. કા. ૩ પુ. એ. વ. “સ્વીકાર કર્યો ” (રૂ૫ ખોટું છે.)

Page #301

૨ પુ. એ. ૧. મેળવી આપે.
<
૨૯૨
સમંતિપાવ્ય-પ્રતિ+પર્ મ. ૪, આત્મને, પ્રેરક આજ્ઞાષ
એ. વ. • સમાયે.
સમમવદ્-સમ્ મ. ૧, પરઐ. લસ્તન ક્રૂ. કા. ૩ પુ.
>
"
યુ. એ. વ. · વસીશ.’
"
નિવસ્ત્યનિ-નિષદ્ ગ. ૧, પરઐ. સામાન્ય ભવિષ્ય, ૧
‘હતા.’
"
.
મયમાન -મિ ગ. ૧, આત્મને. વ. રૃ. પ્રથમા એ. વ.પુ.
કારથિતવ્યાજ મ. ૮, ઉભય.નુ` પ્રેરક વિધ્ય ≠ ચી. પ્રથમા એ. વ. ‘ કરાવવી, '
તુજ્જુવેુ મ. ૧, આત્મને. પરાક્ષ ભૂ. કા. ૩ યુ. એ. વ.
તરવા લાગ્યા.’
લેટ્-નિ+વિષ્ણુ ગ. ૬, પરમૈં પ્રેરક લસ્તન ભૂ. કા. પુ. એ. વ. મૂકો.
નવા =1 સ્ત્રી. તૃતીયા એ. વ. - હાડીથી ’
** r*
ચશિરે-હાર, ગ. ૧, આત્મને પરાક્ષ ભૂ. કા. ૩ પુ. બ. ૧. ‘ પ્રકશી. ’
સર્વ-પ્ ગ. ૧, પરૌં. પરે ભૂ. કા. ૩ પુ. એ, વ. ખેંચ્યુ’
માગીને. ’
પ્રીત-ન્યૂ ગ. ૯, પરસ્ત્રે. પરેટ્સ બ્રૂ. કા. ૩ પુ. બ. વ.. આંધી દા.
ગમતુ મ્ ગ. ૧, પરઐ. પરાક્ષ જૂ. કા. ૩ પુ. .િ વ. ‘મયા.’ અનુજ્ઞાન-અનુંત ત્ર. ૯, પરસ્ત્ર પ્રેરક સ. ભૂ કૃ ળ

Page #302

૨૬૩
દીક્ષા -સિ ગ. ૧, આત્મને. વિધ્યર્થ, ૨ પુ. એ. 4 “તું રાહ જોજે.”
પાઠ:૫: g -pજુ ગ. ૨, પરસ્પે. વર્ત. કા. ૧ પુ. એ. વ. સ્તુતિ કરું છું.’
નાચ-કનિદ્ ગ. ૧, પરમે. સં. ભૂ. . “નમીને.” fruiા-નિખ્યા ગ. ૩, ઉભય. સંભ ક “ધ્યાન ધરીને.”
ઘ-વર્ગ. ૨, આત્મને સામાન્ય ભવિષ્યકાળ, ૧૫. એ. વ. બોલીશ.”
ખોટુ હાથ પુ. તૃતીયા કિં. વ. બે હાથ વડે.' વિવુિં = ગ. ૧, પરમૈનું છછાદર્શક વિશેષણ પુ. પ્રથમ એ. વ. “તરવાની ઈચ્છાવાળે.'
કા-ક્ષર પુ. પ્રથમા એ. વ. “સ.'
પુછાતા-4 પુરું થય શા (બ.વી.) રપુચ્છને નામધાતુ વર્ત. કા. ૩ પુ. એ. વ. ૭પુછત્તિનું તુલનાદર્શક રૂપ પુ રતાપૂછડું ખૂબ ઊંચું કરે છે.'
નિવૃક્ષ7- ગ. ૯, ઉભયનું ઇચ્છાદર્શક ક્રિયાપદ gિપતિનું આજ્ઞાથે ૩ પુ. બ. વ. “ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છા કરે.'
- ગ. ૯, પરઐ. વર્ત. કા. ૩ પુ. બ. વ. “રચે છે, ગ્રથિત કરે છે.”
અગ્રુપતિ-રિકતા ગ. ૪, આત્માનું કર્મણિ, ભૂ. કે ચુપ જ ભુપત્ર મળ્યુટર (નગ તત્પ)નું સર લાગવાથી તુલનાદર્શક રૂપ. પ્રથમા બ વ. “ સારી રીતે શાસ્ત્રોમાં પારંગત નહિ તેવાં ”

Page #303

ર૯૪
રિવર-વર્ગ. ૨, પરસ્મ.નું ઈચ્છાદર્શક રૂપ રિવાનું પ્રથમા બ. વ. પુ. “બલવાની ઈચ્છાવાળા.'
પ્રાણાિ -કરૂ ગ. ૧, પરસ્મ. પ્રેરક વર્ત. કા. ૩ પુ બ. વ. “પ્રસારે છે, ફેલાવે છે.”
તિ- ગ. ૧, પરસ્મ.નું વર્ત. કા. ૧ પુ. એ. વ. “જાય છે પામે છે.”
રિત્તિ- ગ. ૧, પરમૈ. આજ્ઞાર્થ ૨. પુ બ. વ. જુઓ.'
રચવાં ગ. ૧, પરઐ. નું વિધ્યર્થ 5. પ્રથમા એ. વ. નપું. “વખાણવા લાયક..
હિતિ- ગ. ૩, પરમે. નું વર્ત. કા. ૩. પુ. એ. વ. ભય પામે છે.'
પુજન-જુ ગ.પ, પરમે. નું વર્ત. કૃદંત, પુ. પ્રથમા છે. વ. હલાવતા.”
રતીલા-તિ ગ. ૧, આત્મને આજ્ઞાર્થ ૩. પુ. એ. વ. “ઈએ.”
दुश्चिकित्स्यः-दुःखेन चिकित्स्यः दुश्चिकित्स्यः ।, किद નું ઈચ્છાદક ક્રિયાપદ રિવિત્તિનું વિધ્યર્થ કૃદંત િિા : મહામુશ્કેલીએ જેનું નિદાન કરી શકાય તે
सुजनीकर्तुम्-सुजन ७५२या च्यि ३५ सुजनीकरोति ७५२२ હેત્વર્થ કૃદંત, સજ્જન બનાવવા માટે.'
સીરિક ઉપરથી વિજય રૂપઃ વર્ત. કા. ૩ પુ. એ. વ. “ખળ બનાવે છે, દુષ્ટ બનાવે છે.'
બાહુ- જૂ ગ. ૨, પરભૈ. વર્ત. કા. ૩ પુ. બ. વ. “કહે છે.’
ગુણા-બુક ઉપરથી નામધાતુ વર્ત. કા. ૩ પુ. એ. વ. મુખ બને છે.”

Page #304

બિન-
વિસર ગ. ૧, પરર્મનું વર્ત. . ૫. પ્રથમ એ. વ. “ધ્વનિ કરતો, બોલતા.'
કયા-ક્યા ગ. ૨, પરમનું વર્ત. કૃદંત પુ. પ્રથમ એ. વ. “ો .”
૩ણીeણ-૩ ગ. ૭, આત્મને આજ્ઞાર્થ ૨ પુ. બ. વ. “ઉપગ કરે.”
વિરીધૂપ-રિનું ઈચ્છાદર્શક વિશેષણ હિપુનું પુ. પછી બ. વ. “ભેગું કરવાની ઈચ્છાવાળાનું.'
નાના-અને ગ. ૧, પરર્મ.નું કર્મ. P. કુ. નપું. પ્રથમા એ. વ. “પરંપરાથી મનાયેલું છે.'
અથાણા-સિકો ગ. ૪, પરમે.નું સં. ભૂ. 9. “નિશ્ચય કરીને.' " કરતુવે- તું ગ. ૨, આત્માને. વર્ત. કા. ૧ ૫, એ. વ.
આરંભ કરું છું.' - શૂન- ગ. ૫, પરમૈ. આજ્ઞાર્થ ૨ પુ. બ. વ. “સાંભળે.”
જિસ gિ - ગ. ૧, પરસ્મનું ઈછાદર્શક વિશેષણ પ્રથમા એ. વ. પુ. “ઓળંગવાની ઇચ્છાવાળે.'
પાઠ : ૬ : નિાપતિ ગ. ૯, પરસ્મનું ઈચ્છાદર્શક રૂપ. પિકૃિતિનું હ્યસ્તન ભૂ. કા. ૩ પુ. એ. વ. “પકડવાની ઈચ્છા
કરી.”
સાયિકાત : યશ ર (બ. વી.) તા-ઉપરથી નામધાતુ તાર્થથતિનું આજ્ઞાર્થ ૨ પુ. એ. વ. “તાર્થ કર,

Page #305

મારે આ સ્ત્રી. ચતુર્થી એ. વ. “આપત્તિ માટે ? છાત-જાત નપું. સપ્તમી એ. વ. “અપરાધમાં.” જતા-જાત . સંબોધન એ. વ“હે ભાઈ.”
અનુવાવ-અનુષાબૂ ગ. ૧, આત્મને. આજ્ઞાર્થ ૨ પુ. એ. વ. “દયા કર.'
રો -ગ. ૧, પરમૈ. પક્ષ ભૂ. કા. ૩ પુ. એ. વ. વિચારવા લાગ્યો.'
યુવરાહુ-મકથા ગ. ૧, પર અધતન ભૂ. કા. ૩ પુ. એ. વ. “સામે આવકાર આપવા ઊભે થયો.'
કરા-અ સર્વનામ, પ્રથમા એ. વ. નપું. “આ”
ચક્રાનિ-ચ સ. ૧, પરમે સામાન્ય ભવિષ્ય, ૧ પુ. એ. વ. “ ત્યજશ'
અન્ય-અનુ+ન્યૂ સ. ૧, પરસ્મનું અઘતન ભૂ.કા. પુ. એ. વ. “અનુભવ્યું.” '' ળેિ - ગ. ૧, આત્મને. સામાન્ય ભવિષ્ય 1 ૫ એ. વ. “ઉપેક્ષા કરીશ, બેદરકારી કરીશ.'
નવવિસ્વા-જુ ગ. ૧, પરઐ. પ્રેરક સં. ભૂ. 5 “રક્ષણ કરાવીને.”
મr મે - ધી: મી ગ. ૩, પરસ્મનું અદ્યતન બ. ક. ૨ પુ. એ. વ.ને જ આવવાથી જ જાતે રહે છે અને તેને આજ્ઞાર્થનો અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે: “બીશ મા.”
પાઠ: ૭: અપાય-અપરા ગ. ૩, પર. સં. ભૂ. 5 “ત્યજીને.' પદતુમુ-કાન ન. ૬, ઉભય નું હેત્વર્થ દર કરવાને

Page #306

એ વ.
એ. વ.
૨૦૦
શિષ્યા-દુ ગ. ૧, પરઐ. ભવિષ્ય કૃત
પ્રહાર કરવાની ઇચ્છા કરતા.’
<
પિતા–ા ગ. ૧, પરઐ. પ્રેરક્ર ક્ર. ભૂ. રૃ. સ્ત્રી પ્રામા
વિનાશ કરી નાખ્યા. ’
··
.
ચૂમવતીએ. વ. કર્યું. ’
·
ગ. ૮, ઉભય.નું કર્તરિ ભ્ર. પૃ. સ્ત્રી પ્રથમા
અપરાઢે-આવ+રાય્ ગ. ૪, પરઐ,તું કર્યું. ભૂ. રૃ. પુ. સસમાં
એ. વ્ ‘. અપરાધ કરેલા.
અન્વાદ્ અનુ+પ્ ગ. ૨, પમ્મે. અતન જૂ. અ ૩ પુ. એ. વ. · અનુસર્યુ .
"
ગણુજે. ’
કાલિ-1 ગ. ૩, પરરમૈં વ. કા. ૨ પુ. એ. વ. ‘ત્યજે છે. ’ દે-૬ ગ. ૧, પરમૈં, વિષ્ય ૨ પુ. એ. વ. બાળે છે.’ સૂર્યત-જૂ ગ. ૪; આત્મને. વિધ્યર્થ ૩ પુ. એ. વ. ‘ પીડા પામે’ વિધ્ધ-fi+s: ગ. ૧, આત્મનેનુ સામાન્ય ભવિષ્ય પુ. એ. વ. ‘ સહન કરશે.
થતામ્-વ્ મ. ૧૦નું આજ્ઞાર્થ ક્રમણિ ૩ યુ. એ. વ.
નિતિ-નિયા ગ. ૩, ઉભયનું કર્યું. ભૂ. કુ. શ્રી. પ્રથમા એ. વ. ૮ મૂકેલી. ’
<
કૃત્તિ-૪૬ ગ. ૨, પરભૈ. વક્રા. ૩ પુ. એ. વ. ‘હશે છે.’ કલ્પિતા-જીર્ ગ. ૧, આત્મને. ૪. ભૂ. કૃ. પુ. પ્રથમા એ. ૧. પેાલી, કલ્પેલા. ’
.
અવિત્ર- ગ. ૧, પરઐનું પ્રેરક કમ'. ભ્ર. કું નપું. પ્રથમા એ. ૧. મૂક્યું. ’
·

Page #307

પાઠ : ૮: ૩પ -
૩ મા ગ. ૩, આત્મને. વિધ્યર્થ કૃદંત નપું. પ્રથમ એ. વ. “લેવું જોઈએ.'
દેવા . ગ. ૩, પરઐ. વિધ્યર્થ કુ. નપું. પ્રથમ એ. વ. ત્યજવું જોઈએ.'
પથ્થતા-પિ સાપુ “માફકસરનું તુલનાદર્શક રૂપ વિશે. ૫. પ્રથમ એ. વ. “વધારે માફકસર
ગતિ -sy ગ. ૨, પરઐ. વર્ત. ૩૫. એ. વ. “ જાગે છે.”
હા હા . ૩, પર. કર્મણિ વિધ્યર્થ ૩ પુ. એ. વ. “હણે બને છે.'
પ્રત્યેક વ્યક્તિ ગ. ૨, પરસ્મ. વિધ્યર્થ કૃદંત પ્રથમ એ. . ૧ ૫ “વિશ્વાસ કરવા યોગ્ય.”
અરિ ગ. ૮, ઉભય.નું અઘતન ભ. કા. કર્મણિ ૩ પુએ. વ. “કરાયું.' સૂર્ગ . ૨, આત્માને. વર્ત. ૩ પુ. એ. વ. “બેલે છે.' જિ-રિન પુ. સપ્તમી એ. વ. “રસ્તામાં, માર્ગમાં.'
પાઠ :: 'વિકાસ-વિમર્ગ. ૧, પરમૈ નું પ્રેરક-વર્ત. ક. ૩૫. એ. વ. “વિકસાવે છે.”
ત્રિમાસિ -નિશુ ગ. ૧૦, પરમૈ. વર્ત. કા. ૩ પુ. એ. વ. “રેકે છે.”
પરીતિ -ઘીનું ાિ રૂપ વત’. કા. ૩ પુ. એ. ૨. “પ્રકટ કરે છે.'
પતિ મ. ૩, પરસ્પે. વર્ત. કા. ૩ પુ. એ. વ. ‘ત્યજે છે.

Page #308

૨૯૦ ગ. ૩, પરસ્મ. વત. કા. ૩ પુ. એ. વ. “આપે છે.” તુપુનુષ ગ. ૪, પરમૈ. પરાક્ષ ભ. કા. ૩ પુ. બ. વ. સંતિષ પામ્યા.’
-આ ગ. ૧, આત્મને. પક્ષ ભ. કા. ૩ પુ. બ. વ.. આશ્રય લીધો.”
કશુ-કાગ. ૨, પર્મ. પરાક્ષ ભૂ.કા. ૩ પુ. બ. વ. ગયાં.'
વિપરા - ગ. ૧, પરમે.નું ઈચ્છાદર્શક નામ તૃતીયા એ. વ. “તરસથી.’
ચિનીના-રિત્ત . ૨, પરસ્પે. કમણિ વર્ત. કૃદંતપ્રથમાં બ. વ. પુ. “અટકાવાતા.'
વિપરિતા- ગ. ૧, પરમૈ. ઈચ્છાદર્શક ક્રિયાપદ પિકનિક નું કર્મણિ ભૂ. કે “તરસ્યા બનેલા.'
પરિવાર ઉપરથી નામધાતુ: વર્ત. કા. ૩ પુ. એ. વ. “ગસડ બને છે.'
૩થતિ-કનક ગ. ૨, પરમૈ. સામાન્ય ભવિષ્ય ક. ૩. ૫. એ. વ. “ઊગશે.”
કલર-કમ ગ. ૧, પરઐ. નું પરાક્ષ ભૂ. કા. ૩ ૫. એ. વ. “હરી ગયો, ઉપાડીને લઈ ગયો.”
ટથતિ-જલે મૂઢ થી ૩મૂહ ઉપરથી નામધાતુ વર્ત. કા. ૩ પુ. એ. વ. “ઉખાડી નાખે છે.”
અરવિ-સે ગ. ૧, આત્મને. કર્મ. અદ્યતન ભૂ. ક. ૩૫. એ. વ. “સેવન કરાયું.”
ગાનિ - ગ. ૯, પરમૈ. વર્ત. કા. ૩ પુ. બ. વ. “જાણે છે.''
અહિ-9 ગ. ૧૦, પરમૈ. નું કર્મ. અદ્યતન ભુ. ક. ૩૫એ. વ. “પુરાયું

Page #309

परिशिष्ट :६ કેટલાક મહત્વના સમાસે
गद्यविभाग
48:१: परोक्षार्थ:-अक्ष्णोः परः (५. तY.) परोक्षधासौ अर्थव (म.) छूपा मारत.
उन्मार्गगामिनाम्-उद्गतः मार्गः (प्राहि. तY.) उन्मार्गेण गच्छन्ति (७५. तY.) तेषाम्-अवणे भागे ना. . उद्विममनाः-उद्विग्नं मनः यस्य सः (4. श्री.) ने मन बिभीर थयुं छेते.
निर्गन्धा-निर्गतः गन्धः येषां ते ( प्रा. प. श्री.) विनानi.
निर्गुणम्-निर्गताः गुणाः यस्य तत् (दि. १. प्रो.) ગુણ વિનાનું.
सविनयम्-विनयेन सह यथा स्यात्तया ( भुययी.) विनय सहित.
बहुमानपुर सग्म्-पुरः सरति इति पुरःसर: (७५. तत्५.) बहुः मान: (.) बहुमानः पुरःसरः यस्मिन् कर्मणि यथा स्यात्तथा। ( म०यया.) महुमान पूर्व ४.
पकम्-एकच एकश्च एकेकः। तद् । (संध्या . प्र.)
महाविक्रमः-महान् विक्रमः यस्य सः (म. बी.) महा"५२।भी.
प्रत्यहम्-प्रहनि अहनि ( अव्ययी.) हमेशा

Page #310

૩૧
કૃષિર્ણમાં હિર્ષ નામ ચક્ષ્ય સત્ શ્રી.) દધિ-
*ણ નામે.
મા-મન્ત્ર આ ચ લ (ભ. શ્રી. ) ઓછા
દુઘેલા-કુત્તુત સં યક્ષ્ય ૪ ( ખત્રી. ) બળ વગરને. નિપેણ -નિર્તતા અપેક્ષા પણ લા (ખ. ત્રી. ) અપેક્ષા
માનવાળા.
વિનાના.
બહુમહેલ'-ન હતાઃ અક્ષ(નઞ તત્પુ.) અાતાલાઃ યશ ૪: (ખ. ત્રો. ) જેની કેશવાળી કપાઇ જતી ન હતી.
પાઠ ૩:
निष्कारणम्-निर्गनं कारणं यस्मिन् कर्मणि यथा स्या સા ( અવ્યયી ) કારણ વિના.
ળતચિત્તા:-પ્રગત નિધિન્નાનિ ચૈાં તે ( ખ. મી. ) જેમનાં ચિત્ત નમેલાં છે તે.
પ્રતિક્િ—તિને વિને તિ ( અવ્યયી. ) હમેશાં, પ્રસ્થદમ્-દૈનિ અતિ વૃત્તિ ( અન્યયી.) હંમેશાં.
માદુ:ાતા: અલ ચણ્ય લ (બ. ત્રી.) જેના પ્રાણ ગયા, છે તે, મલે,
હÀસમ્પથ પÆ ( સંખ્યા બ. ત્રી. ) તમ્ એકએક. પ્રાપ્ત રામ્-ગઇઃ રાજી: ચક્ષ્ય સ: (બ. વી. ) જેતા સમય આવી લાગ્યા છે
વિજ્ઞાન્તરેખાન્ય: વિઃ (અનિયમિત કર્યું. ) ફ્રેમ ખીજા
Tણુમનાઃ-Tછું અને ચરઘસ (ખ. ત્રી.) આનતિ મનવાળા.
સિ તથી.
.

Page #311

- यथासुख-सुखमनतिक्रम्य यथास्यात्तथा (अव्ययी. ) सुपेथा. पनेचर:-चने परति इति (७५. तत्Y. अतु३) वनमा इना.
8 : ४: तडागदपत्वलसरांसि-तडागाः च इदाः च पल्वलानि च सरांसि च (तरेत२६६.) तणाव, ५२, मासाथियां भने सरोवरे!. संपिष्टशिरोग्रीवाः-शिरांसि ब ग्रीवाः च इति एतेषां समाहारः 'शिरोग्रीवम् । संपिष्टं शिरोग्रीवं येषां ते (म. बी.) मन भाया અને ડેક કચરાઈ ગયાં છે.
हतशेषाः-हतेभ्यः शेषः येषां ते (म. श्री.) भरेखामांथा ४१ रहे।.
द्विरदपतिः-द्वौ रदौ यस्य सः (५. श्री.) द्विरदः। द्विरदानां 'पतिः (५. तत्पु.) यामानो अधिपति.
दूतमुखाः-दूतः एव मुखं येषां ते ( 24. श्री.) इत सेनेनु भुपछ ते.
बलाबलम्-बलं च अबलं व इत्येतयोः समाहारः । • भने नमणा.
शशाङ्क:-शशस्य अङ्कं यस्मिन् सः ( २५. श्री.) समान .धनमा छेत; यं.
प्रख्यातनामा-प्रख्यातं नाम यस्य सः (म. श्री.) ने नाम પ્રખ્યાત છે તે. - प्यायितशरीर-आप्यायित शरीरं यस्य सः (५. श्री.) જેનું શરીર જાડું થયેલું છે.
उदगतम्-उदकं गतम् (द्वितीया dry. ) पाएमा २९सु.

Page #312

.૩૦૩:
થપાવાતથથિયા સ્વાતયા (અવ્યયી.) જ્યાં જવુ હતું ત્યાં.
પાઠઃ ૫:
rgin:-દાન પુણાનિ ચ અાનિ યહ્ય ત્ત (ખ. ત્રી.) જેનાં અંગા હષ્ટપુષ્ટ બન્યાં છે તે.
મન્સુલીન-યુનિઃ ટીમ: (તુ. તત્પુ.) સગાંવહાલાં વિનાના લવન્તુ:-હજુમિઃ લ૪ ( સહુ ખ. ત્રી.) સગાંવહાલાં સાથે. વિમિત્રમ્-વિર મિન્ત્ર ( કમ. ) લાંબા કાળને મિત્ર.
અશાત સીજ:- હું ચીરું ૫ ( સમાહાર હું) પુરુજી શીમ્; ન ગાઉં છુીજું ચક્ષ્ય સ: ( ખ. ત્રી. ) જેનાં કુળ અને આચાર જાણીતાં નથી તે.
ઉત્તÒઇમ્–ત્તાં ચ ઉત્તરે ચયા સ્વાસથા (અવ્યયી.)
ક્રમે ક્રમે.
યામિમમ્ અભિમત સેવાઃ ( કર્યું. ) આભમતઅનલિમ્સ થયા સ્વાત્તથા । ( અવ્યયી. ) પેાતાને મન ફાવતા પ્રદેશમાં.
મલા જિન્નાનિ-માંલું જ અદ્ ૨ ( સમાહાર ૬) સૈન હિતાનિ (મૃ. તત્પુ.) માંસ અને લોહીથી ખરડાયેલાં. qdêr-arquit: qt: (987 dicy.) afera úŽIHHİ. get-nquì: afana: ( vel dey.) afena uugui. ચોમુખ્ ય મુળે યસ્ય છઃ ( ખ. ત્રી. ) જેના મુખમાં
દૂધ છે.
ત્ હસ્તે વલ્ય જ્ઞઃ (ખ. ત્રી. ) જેના,હાથમાં
લાકડી છે તે.

Page #313

३०४ दुर्पिो-दुर्यता मिक्षा यस्मिन् सः (५. श्री.) तस्मिन् । માં ભિક્ષા મેળવવી મુશ્કેલ છે તે દુકાળ.
अतुलम्-न विद्यते तुला यस्य सः। (न: ५. श्री.) तम्જેની તુલના નથી તે.
सावशेषम्-अवशेषेण सह (सह ५. श्री.) अवशेष सहित; अधूर
कमललोचनम्-कमले इव लोचने यस्य सः (म.वी.) तम् કમળ જેવાં નેત્રવાળા.
कृतप्रतिशम्-कृता प्रतिक्षा येन तम् (म. मी.) ले પ્રતિજ્ઞા કરી છે તે.
संभितहितप्रथितम्-संथितानां हिनाय प्रथितम् (यतुया તત્પ.) આશ્રિતના હિતને માટે પ્રખ્યાત બનેલા.
नुदेवम्-ना देवः इव (.) तम्-मनुष्यामा स.
अमिहतवरवप्रगोपुराट्टाम् -वप्राः च गोपुराणि च अट्टा चा (धरत२६६); वरावगोपुराट्टाः (भ), अभिहताः परवप्रगोपुराट्टाः यस्याः ताम् (म. प्रा.) नां सुंदर सुन्ने, દરવાજા અને બજારે નાશ પામ્યાં છે તે.
48:८: समूरम्-मूलेन सह यथा स्यात्तथा (अव्यया.) aणि सुधा. - मूर्धाञ्चिनैकवरणः-एकशासौ चरणध (.); मूर्धनि मशितः एकचरणः यस्य सः (म.पी.) ने यल तना માથા ઉપર શેભી રહ્યો છે તે
.चलबाहुकेतुः-पाहुः केतुः इष (.), चहा पाहुकेतुः पस्य सः (4. बी.) नी बाय३५॥ &ी की छे वे. ..

Page #314

૩૫
શારીરિક-મારૂai વિષે ચરણ સમ્ (બ. વી.) જેની દાઢમાં ઝેર છે તે; નાગ..
વિશ્વદરમીનમક-મીનાશ્વ મણાજ (કંદ); વિણ જિનાઃ ન ર (બ. વી.) જેણે ભસ્યા અને મધને વિનાશ કર્યો છે.
મુિસ્કા-કાળ અવનારાં વગાડ (સમાહાર કંદમ ત્રિભુવનસ્થ શ્ચ (સંશોધને) (ષષ્ઠી તપુ) ત્રણ ભુવનને નાથ.
વાત્ત જુદા-કરતપુor દ (સહ બ. વ.) અંતઃપુર સાથે રા. તા-ા માતા (દ્વિતીયા તત્પ) શરણે આવેલે.
અતિપvખાવા-ન વિશે ઇતિમા (નગ બ. બી.); જાતિ: કબાડા થરથ ટ (બ, વી.) જેના પ્રભાવને કેાઈ જેટ નથી
પાઠ : ૬ : સાર-
વિહા-વિજ જ ઇજા પાણી મા (સમાહાર ઠ%); નાના હિરા (સુ) તરમા વિવિધ દિશાઓ અને દેશમાંથી
-નિત કરા થનાર તસ્ (પ્રાદિ બ. વી.) બિન-માણસે વિનાના નિર્જન. પોતાના-નાપોતાના સગા (૧ તત્પ.) કબૂતનો રાજા. કુહા-કુલિત કુષ ( ક.) બીકણ માણસ.
ગુવા-પિતા શુદ્ધિશે તે (બ. વી.) હિતકાર બુદ્ધિવાળા.
તા-રાત ત્રાઉન રથ ત (બ. વી.) જેને સે બારણાં છે તે.
૨૦

Page #315

308
अल्पशकितः अल्या शक्तिः यस्य सः (म. श्री.) alon थोडी .
यावच्छत्यम्-यावत् शक्यं तावत् यथा स्यात्तथा(अव्ययी.) શક્ય હોય ત્યાં સુધી.
यथाशक्ति-शक्तिमनतिक्रम्य यथा स्यात्तथा (भव्ययी.) શક્તિ પ્રમાણે,
प्रहृष्टमनाः-प्रहृष्ट मनः यस्य सः (म. पी.) नेनु मन આનંદિત છે તે. सादरम्-आदरेण सह यथा स्यात्तथा (अव्ययी.)आदरपूर्व
8 : ७: दुरात्मा-दुष्टः आत्मा यस्य सः (५.बी.) हुट मात्भावाना. दुर्गः-दुःखेन गम्यते (७५. तत्Y.) लियो, दुर्ग. एवंविधेन-एवं विधा यस्य सः (म. श्री.) मा २ना.
राक्षसपुङ्गवः-पुमांश्चासौ गौश्च पुंगवः। राक्षसः पुंगवः इव (भ.) राक्षसभा श्रे४.
राघवधर्मपत्नी-धर्मस्य पत्नी (५. तत्पु.); राघवस्य धर्मपत्नी (५. तत्पु, ) रामनी धर्मपत्नी.
- लम्बसटः-लम्बा सटा यस्य सः (म. श्री.) नी मी કેશવાળી છે.
विपद्यमानभाग्य:-विपद्यमानं भाग्यं यस्य सः (१. श्री.). જેનું ભાગ્ય વિનાશ પામી રહ્યું છે તે.
नक्तञ्चरापसद-नक्तं चरति इति (७५. तY.); नक्तंचरः अपसदः इव (भ.) हुष्ट राक्षस ( समाधन ).
मन्दरतुल्यसारम्-मनरेग तुल्यः सारः यस्य तम् (म.

Page #316

309 मी.) महत सभी नी त छ ते. . .'
गोब्राह्मणपुरोगासु-गावश्च ब्राह्मणाश्च पुरोगाः यासां तासु (म. श्री.) गायो भने सानो मा भुण्य छ ते; पुरः गच्छति (७५. तत्५.) पुरोगा.
चतुःसागरपर्यन्ताम्-चतुर्णाम् सागराणां समाहारर (६५.) चतु:सागरं एव पर्यन्ताः यस्याः ताम् (५. श्री.) यार સાગરે એ જ જેના છેડાઓ છે તે.
विषोल्यणफणस्य-विषेण उल्बणा फणा यस्य तस्य (५. બી.) ઝેરથી જેની ફણા વિસ્તૃત બની છે.
: : अबालसत्व:-न बालअबालः। अबालस्य सत्त्वं यस्य सः (म. प्र.) नी त रेसी नथा. . अर्धपीतस्तनम्-अर्ध पीतः (सुसु५ सभास); अर्धपीता स्तनः येन सः (म. पी.) से स्तन अर्धा धाव्या छ ते. ____यथानिर्दिष्टकर्मा-निर्दिष्टमनतिक्रम्य यथा स्यात्तथा (अव्ययी.) यथानिर्दिष्टं कर्म यस्य सः। (म. पी.) मताच्या प्रमाण કામ કરતો.
भामर्द क्लिष्टकेसरम्-आमर्दन क्लिष्टाः केसरा यस्य सः (म. श्री.) यताथानी शिवाजा यूथाई ४ छ ते. - अपत्यनिर्विशेषाणि-निर्गतः विशेषः येभ्यः तानि (प्रालि 21. श्री.) अपत्येभ्यः निर्विशेषाणि (५. तत्पु.) माथा Tills. . पधापेक्षः-एधान् अपेक्षते (७५. तत्५.); एघानाम् अपेक्षा यस्य सः (4. श्री.) sitी अपेक्षावागा. . बालमृगेन्द्रम्-मृगः इन्द्रः इव (४.); बालश्चासौ मृगेन्द्रश्च (म.) पाने..

Page #317

3०८
आकारसदृशम्-आकारेण सदृशम् (नीय त५.) આકાર સરખું. किमाख्यास्य-का आख्या यस्य तस्य (म. श्री.) शा नामना
सत्त्वसंश्रयसुख-सत्त्वानां संश्रयः (५. तत्पु.), सरवसंश्रयाय सुखः (यतुया तत्Y.) प्राणीमाना आश्रय भाट सुमा२४. .
मातृवत्सलः-मातरि. वत्सलः (समी तत्पु.) माता ५२ प्रेमाण.
3:१०: तदरस्थः-सा अवस्था यस्य सः (4. श्री.) नी ते अवस्था छ ते.
शरीरापेन-शरीरस्य अर्धम् (५. तत्५.) तेन-वी शरी२५०.
विस्मृतज्वरसंज्वरः-विस्मृतः ज्वरस्य संज्वरः येन सः (म. प्र.) 2 तावना तापने भूदी गये। छे ते.
कृताहारस्य-कृतः आहार येन सः (२. श्री.) तेन। से આહાર કર્યો છે તેના.
पितृप्रियः-पिता प्रियः यस्य सः (म. प्र.) पिता ने प्रिय छ ते..
अतिदुर्धरः-अत्यन्तं दुःखेन धार्यते (७५. तत्पु ) सत्यंत મુશ્કેલીથી ધારણ કરી શકાય તેવો.
अल्पपुण्यभाजाम्-अल्पं पुण्यम् (भ.) अस पुण्यं भजते (G५. तत्Y.) तेषाम्-माछा पुष्यवाणामाना.
जन्मान्तरम्-अन्यत् जन्म जन्मान्तरम् (अनियभित भ.) બીજે જન્મ
कृतार्थः-कृतः अर्थः येन सा (म. पी.) से असि ज्या छ ते.

Page #318

( ૩૦૯ નિમિતા–નિતા પાષા જરા (બ. વી.) જેની અભિલાષા જતી રહી છે તે. પિત્તર્ણ-માતા પિતા જ પિત્ત (એકશેષ કંઠ) માતપિતા.
વ્યસ્ત્ર-વિસામ્રા ચમાર (પ્રાદિ બ.વી.) જેમાંથી વાદળ જતાં રહ્યાં છે તેવા.
નિરાંતિ -નિતં તિક ચર્ચા : (બ. વી.) જેમાંથી પ્રકાશ જતો રહ્યો છે તે.
ચાર-વિદ્યમાનઃ ત્રઃ ચરિજન -જેમાં ઘા નથી થતો. ૨૨ -તિતિ (ઉપ. પુ.) સ્વસ્થ. ઝારા- રાહ (સહ બ. વી.) આંસુ સાથે.
यथावस्थितम्-अवस्थितम तक्रम्य यथा स्यात्तथा (અવ્યયી.) જેમ હશે તેમ.
પાનખરા-કાના તિ શુ વાસ: નિમિત્તા જ (ષષ્ઠી ત.) વાણના નિમિત્તને જાણનાર.
પર્વ પ્રાણાન-પ કા તવ (બ.વી.) આ પ્રમાણેની જેમાં બહુલતા છે તેવા.
પાઠ : ૧૧: માવા-મતા સેવ ચ ર (બ. વી.) માતા જેને દેવ છે તે.
ઘરમા–ધ gવ જામશેષાં જે (બ. વ.) ધર્મ એ જ જેની કામના છે તે.
થાક્યાઘપ્રવચનામસ્વાધ્યાયશ્ચ ઇવર (કંદ) રસ્થા-પિતાનાં અભ્યાસ અને અધ્યાપન.
સુનિતાનિ-જમનાનિ તાનિ (કર્મ.) સારાં આચરણે.

Page #319

૩૦ पथविभाग
418:१: निर्मनुष्याम्-निर्गताः मनुष्याः यस्याः ताम् (म. बी.) જેમાંથી મનુષ્ય જતા રહ્યા છે તેવા.
निःसहाय-निर्गतः सः यस्मात् यथा स्यात्तथा (म०44) આસક્તિ રહિત.
उत्पथम्-उद्गतः पन्थाः (भ.) तम् 'अपने भागे.'
कार्याकार्यम्-कार्य च अकार्य च (समादार ६६) तथा मायने.
शोकलालसा-शोके लालसा यस्याः सा (म. वी.) शोभा ની ઈચ્છા છે તેવી.
सपत्नी-समानः पतिः यस्याः सा (म.प्र.) शाय.
धर्मश:-जानाति इति : (७५. ५.); धर्मस्य शः (प.त.) धर्मक्ष: धर्मन ना२.
इहस्था-इह तिष्ठति (७५. तत्Y.) मी रडेवो.
अनुत्तमम्-अविद्यमानं उत्तमं यस्मात् तत् (२. श्री.) જેનાથી કંઈ ઉત્તમ નથી.
धर्मात्मा-धर्म आत्मा यस्य सः (4. श्री.) धर्ममा ना આત્મા છે તે.
प्रतिकूलम्-प्रतिगतं कूलात् यस्मिन् तम् (म. बी.) प्रतिज, पिरुनु
पाक्यविदाम्-वाक्यं वेत्ति (७५. त५.) तेषाम्-३५ नारना. सुदुरासदम्-दुःखेन आसाद्यते (७५. ५.) दुरासदम् ।

Page #320

૩૧૧ દત તુજારવ (સુસુપ) ખૂબ જ દુઃખથી મેળવાય તેવું.
વિકમ-વાત ત્ જૂન (સુસ) દેવ જે જ. હરતારા પતિ (દ્વિતીયા તત્પ. અલુક) વશમાં આવેલ.
અપૂર્વભૂ-ના વિદ્યારે પૂર્વ વરણાત્ તમ્ (બ. વી.) અપૂર્વ, પહેલાં નહિ તે.
પાઠ : ૨: वैडूर्यविमलोवका-वैडूर्यमिव विमलं उदकं यस्याः सा (બ. વ.) વૈર્યમણિ જેવું નિર્મળ જેનું પાણી છે તેવી.
સુખન -મને વં ચ તસ્ (બ વી.) જેને દેખાવ સારે છે.
ફરાબા- મામા દવ આમ તે (બ. વી.) જેની શોભા પર્વત જેવી છે.
શીત -શી ઉર્જ વસ્થા વા (બ. વી.) જેનું પાણી શીતળ છે.
નીવતમૂ-નારું જ વીત ૪ (કર્મ) લીલું અને પીળું. . કુસુમારપાષા-
૩ના કરાર થતાં તાર (બ. વી.), : : (. ત.) જૂલે વડે જેણે પિતાની લટ પ્રાપ્ત કરી છે તેવી. - જયા – કાનિ જેવાં તે (બ. વી.) જેને છ પગ છે તે; ભ્રમર.
સવનીત-નમિવશીત (કર્મ) ચંદન જેવો શીતળ. ઘણા -નો અક્ષિ પર અક્ષિ યસ્થ સ (બ. વી.) જાળિયું.
ગુમાન-સુમ પડશેષાં તાનિ (બ. ટી.) જેને સુવાસ સારો છે.

Page #321

૩૧૨ - શાયરે (ઉપ. તન્દુ) તૈ:-કમળાથી. , atવાક્-aોય મુન્નતિ (ઉ૫. ત.) પાકુ-વાદળાંથી.
વિટે-મિતં મરું માનું સ્મિત્ર (બ. વ.) જેમાંથી કચરે જતો રહ્યો છે તે નિર્મળ.
મનોમન નિ (ઉપ. પુ.) મનનું હરણ કરે તેવ; મનહર
Gર - વિતિ (ઉપ. તત્પ.) વૃક્ષ.
नेकरसास्वादः-न एकस्य रसस्य आस्वादः यस्य सा (બ. વી.) એક જ રસને સ્વાદ જેણે લીધે નથી તેવા.
મનો -મનાં મતિ (ઉપ. તત્યુ.) મનને આનંદ આપે તે.
पद्मपत्रविशालाक्षीम्-पद्मस्य पत्रे इव विशाले अनीणि વરણા તામ્ (બ.બી.) કમળની પાંદડી જેીિ જેના વિશાળ આખ છે તેવી.
gિs:- કારણે (ઉપ. તત્યુ. ) બે વાર જેને જન્મ થાય છે તે બ્રાહ્મણ, પક્ષી. બહુવિધા-ધવા વિઘા જામ્ (બ. વ.) બહુ પ્રકારના
પાઠ : ૩: પદ-હિં રમતિ (ઉપ. તપુ અલુફ) શત્રુને દમનાર થિ-વિત: રાઃ ચહ્ય નમ (પ્રાદિ બ. વી.)જેને જ રહ્યો છે. પ્રિય -વિશ: ઃ (ક.) +7 દરેક ઉપર મમતાથી
જેનાર
ગુસૂરિના જૂના (કર્મ. ); યુક્ત હીતિ (ઉપજુ.) રથ ખરાબ જુલટું રમનાર.

Page #322

૩૧૩ સાર:- તિતિ (ઉપ. ત.) સુખમાં રહેનાર.
સુગંતિ-સુત નતિ દા ત (બ. ત્રો, જેની બુદ્ધિ ખરાબ છે તે.
ખુલ્લવિપુલ સાવલિ (ઉપ. ત૫) સુખ લાવનાર.
अस्विरम्-अग्ग: स्वरः यस्मिन् कर्मणि यथा स्याતથા (અવ્યયો.) તરડાયલા સ્વરે, ફાટેલે ઘાટે.
રિષભ -મિં દાન (. તત્પ) ખરાબ સ્થિતિને પામેલા.
નરેનોન-કુર અને (ઉ. તપુ) પુરોના નરેનકુનઃ જે તે (બ.વા.) ભીમસેન જેમાં આગળ પડતો છે.
gવરનાક ઘરને જે તે (બ. ત્રો.) જેનું વદન આનંદિત થયું છે તે.
તારાદૂન-વાર્ધ sqી સરસ(બ. વી.) સમજા વટ એ જ જેમાં પહેલી છે તે.
સાર- રમત (ઉ. તત્પ) રન-આકાશગામી ગંધ. જિલ્લા વર્ષો પ ક જે તે (બ. વી.) આકાશ એ જ જેનું રહેઠાણ છે તે ગંધ.
અજ્ઞાનશકુ- કાત: ગુરુ ચરન ર (બ. વી.) જેને શત્રુ થયો નથી તે યુધિષ્ઠિર
- જત (ઉપ. તત્પ. અલુફ) તૈઃ-આકાશગામી ગંધ પ્રતિ.
પાઠ : ૪' મન- ઃિ (કર્મ) મેટા ઋષિ. પ્રજાતિવનપુતા-જના : ર તિ: ૦૪ રન

Page #323

૩૧૪ (બ. વી. પ્રજાપતિ સરખું જેનું તેજ છે તે 1 સુરત-શોમવાર તાનિ થ : (બ.વી.) સંવોને, હે સુવત.
દુ -ગુરૂં થઈ ચરણ સ (બ. વી.) જેની શક્તિ જતી રહી છે તેવા; દુર્બળ, નિર્બળ,
vપુરા-ઘણાં જુગાર (ઉપ. પુ. અલફ) લોજના, શત્રુઓના નગરને જીતનાર.
ની -નાના ઢોરને થ સા (બ: ત્રી) સંતોષને, કમળ જેવાં જેનાં નેગે છે તે..
વિઝાં-વિરાં તિઃ (અલુફ પછી તત્પ) સંતવન, હે. પ્રજાના નાથ.
ચા-ઇમતિ થના કાર્ય (સુસ) મનફાવે તે રીતે લઈ જવાય તે.
स्पर्शगन्धसुखस्य-स्पर्शन गधेन च सुखं यस्य तस्य (બ. વી.) સ્પર્શ અને ગંધથી જેને સુખ થયું છે તેને.
જાણકાઢ-ત્રાત: સ્ત્ર ચરર તર (બ. ત્રી) જેને સમય આવ્યો છે તે..
स्थावरजङ्गमम्-स्थावरं च जङ्गमम च तयोः समाहार: (સમાહાર કંઠ) સ્થાવર અને જંગમ; સ્થિર અને લઈ જઈ શકાય તેવું.
યુવરાર-દરાર થરથા સા (બ. વી.) જેનું દેરડું બાંધવામાં આવ્યું છે તે.
નૌશા-નાર તિgત (ઉપ. પુ.) નકામાં રહેનાર. - થાણામૂ-કામકાજ થશા રચાત્તા (અવ્યયી.. ઈચ્છા પ્રમાણે.

Page #324

પ
પાઠ : ૫ : અધી-અવિધમાના થીઃ વસ્ત્ર સઃ (નઞ બ. ત્રી. ) મુદ્ધિ
વગરના.
યોધનિધઃ-ટુચંતા વિષા ચક્ષુઃ (બ. ત્રી. ) દરે; યોધન સુવિધા (તુ. તત્પુ.) જ્ઞાનમાં દરિદ્ર.
જૂનથાધિ-જૂન: થાધિ: ચચ સા (બ, ત્ર) જેનું પૂછડું કપાઈ ગયું છે તે.
વૈચારિનઃસ્વૈર ચન્તિ ? ( ઉપ. તત્પુ.) સ્વચ્છ ંદે ફરનારા. ગુળગ્રહઃ-મુળાનાં વૃદ્ઘ (૧ તપુ.) ગુણેા ઉપર પક્ષપાતી, વિપત્તનાા:-લિપñન: આઘઃ ચેલાં તે (બ. ત્રી) સિદ્ધસેન જેમાં મુખ્ય છે તે.
અર્થ પુર્વજ્ઞામ્-અર્થેન સુવંજામ્ (તુ. તત્પુ) અથૅ કરીને નિળ. ઉદ્ધિલામ્-ગતા શિલા થયાઃ તામ્ (બ. ત્રી. ) જેની શિખા ઊંચી છે તે; ઉત્તમ.
રુપથિય:-જલ્લા શ્રી: ચે: તે (બ. ત્રો.) જેમણે લક્ષ્મી પ્રાસ કરી છે તે.
ચચેમ્- મનતિન્ય યથા સ્વારથા (અવ્યયી.) ઈચ્છા
પ્રમાણે.
પ્રભુતારમ્મા-પ્રહતા આમ ચૈતે (બ. ત્રી.) કાવ્ય કરવાના જેણે આરંભ કર્યો છે તે.
अनभ्यस्तमहाविद्या:-न अभ्यस्ताः महत्यः विद्या यैः ते (બ. ત્રી.) જેમણે મેટી વિદ્યાના અભ્યાસ કર્યાં નથી તે. શીવનાઃ-શ્રી ૫ ધન ચૈાં તે (બ. ત્રી.) યુદ્ધ એ જ જેનુ ધન 'છે' તે.

Page #325

-
૩૧૬
દુધા-સુન આજે (ઉપ. તત્યુ) મુશ્કેલીથી પ્રસન્ન કરાય તેવા.
મનીષિr-નવા જ (અનિયમિત તપુ) વ ડાહ્યા માણસે.
ggg-ટુણેન રે સુઈ (ઉપ. ત.) કુતા સુત (સુસ) બહુ જ મુશ્કેલી ગ્રહણ કરાય તે.
aષામ-રો હિતામ (સહ બ. ત્રિી.) દષવાળી.
વિજ્ઞાન-નિત હોવા થરથા સામ્ (બ. વ.) જેના દે જતા રહ્યા છે તેવી.
ક્ષેત્રના ક્ષેત્રાન શાયરો (ઉપ. પુ.) શરીર સાથે જન્મેલે; સ્વાભાવિક
વઢ-૩૬ના વેઢા ચરણ તP (પ્રાદિ બ. .) જેને કાઠે ઊભરાઈ ગયે છે તે.
સર-જ્ઞાનાતિ પતિ ઃ (ઉપ. તત્પ) રસ (ષ ત) તે કાવ્યને જાણનાર.
કતીરામ-પ્રતીત થઈ રહ્યું તરુ (બ. વ્ર) જેને અર્થ -સમજાય તેવો છે તે.
सुश्लिष्टपदविन्यासम-सुतरां श्लिष्टः पदानां विन्यास. ચરણ સત્ (બ. વ.) જેના શબ્દાને ગોઠવણું સારી રીતે લેવાવાળી છે.
અવનવા-ઉર્થતઃ ચાર (બ. વી) જેને છેડે નથી તે. રવાર –મિન ધ સમી તત્યુ) પિતાને જ આધીન. ચોદન-ચા પણ ઘR (કમ.) યશરૂપી ધન.
भुक्तिमुक्तिफलप्रदाम्-भुक्तिश्च मुक्तिश्च (६६.); तयोः જ પ્રગતિ ઉપ. પુ.) સ્વર્ગના ભોગ તથા મુક્તિ આપનારી.

Page #326

૩૧૭
પાઠ : ૬: અધિ -આધt mતિ (ઉપ તત્પ.) અધિકાર કરનારે.
ઘણા નમ્ન તિ થશા સત્તા (અવ્યયી.) જ્યારે દેખાય ત્યારે.
મથક-રા: અવેર (પં. તત્પ.) રાજા તરફથી ભય.
મા-સૈન્ય મr (ઉપ. તત્પ) દીનતાને આશ્રય લેનાર - gree-ave શાસન ચચ ર (બ. વી.) જેનો અમલ સખત છે તે.
res-tri નાથ (ઉપ. તત્યુ.) બ્રાહ્મણ.
તાવેતાથા-સંય આજે . આરા: (બ. વી.) તેને આશરો લેવાને જેણે ઈરાદે કર્યો છે તે.
દ્વિવારિ ધરા રિયા ર (બ. વ.) જેનું ચિત્ત - બે બાજુનું બન્યું છે તે.
થાઇમ-મર્યાલય યથા યારા (અવ્યયી) ચલા સુધી.
કુorોહા-કુન રે રોષ થa (બ. વી.) જેને કાંઠે પહોંચવું મુશ્કેલ છે.
અધમ –મધ કળ થય : (બ. વી.) દેવાદાર
સ્થાનમાર-અણાતા (સુકું)આવતાંની સાથે જ
કતાત્રિ-ત અલસિલેન ર (બ. વી.) જેણે બે હાથ જોડયા છે તે. - - પુછાણ-gઈ ક્ષતિ (ઉ૫. તત્પ.) પીઠથી રક્ષણ કરનાર. નિત-નિતા ચાર ચરણ હા (માદિ બ. વી.)

Page #327

૩૧૮
શંકા વિનાને.
નિરા-નિતા શ ાહ્ય ર (પ્રાદિ. બ. વ.) શંકા વિનાને...
पृष्ठोत्तंसिततूणीरः-पृष्ठे उत्तंसितः तूणोर: येन सः (બ. વી.) પીઠ ઉપર જેણે ભાથું ચઢાવ્યું છે.
अधिज्यीकृतशरासन:-अधिज्यीकृतः शरासनः येन सः (બ. વી.) જેણે ધનુષ્યને પણ ચઢાવી છે તે.
પાઠ: ૭: ગાજૂ-લદ કાય? (ઉપ. તત્પ.) તા-સાથે ઉત્પન થયેલી; સ્વાભાવિક
हिमसेकविपत्तिः-हिमस्य सेकेन विपत्तिः यस्याः सा (બ. વી.) હિમ પડવાથી જેનું મૃત્યુ થાય છે તે.
રીવિરાજ-લર્તિ આપત્તિ (ઉ. તત્યુ.) જીવને હણનારી. નિરાકાર-નિત ચાર વરસ જ (બ. વ.) નિરપરાધી. તપૂર્વ-પૂર્વ તિમ્ (સુસુપ) પહેલાં કરેલું. તરતજ -દાન જતિ (ઉપ. .)તમ-જોડમાં ફરનાર
વિદત્તરા-વિરાર અન્તરી સન (૫. ત૫) વિરહના અંતરને સહન કરનાર
વામનોર-થા કા ચચા વા (બ. વ.) જેની સુંદર સાથળો છે તે.
વિક્ટોમનાન્ત-અ વિહોરૈ (અનિયમિત કર્મ.) બીજાં પ્રભનોથી.
વજાત્રા –સા આયા રેષાં તે (બ. વ.) જેમને તારે આરે છે.

Page #328

૩૧૯
કહથિત-હાર અર્થ: (કર્મ), શાહજીર્થન
ચારવા (અવ્યયી.) કરુણ રસથી ભરપૂર અર્થથી ગૂંથાચેલું હોય તેવું. gવીદાન-gશષ્ણ કરિ (ઉપ. પુ.) તાન-સોને.
પાઠ:૮:: અધિકારતરત-અનિતાનિ તરવારિ રે સા (બ.વી.) જેણે તત્ત્વ પ્રાપ્ત કર્યો છે તે.
અર્થાત ન (નમ્ તત્યુ. ); સા હ (સમી. ત.) અયોગ્ય કાર્યમાં રચેલે.
અનારા અથાણા શ (નગ બ. વી.) જેને અભ્યાસ નથી તે.
અર્ધ-વિધાન : શરિર તમ્ (બ. ત્રી.) જેમાં ગર્વ નથી તે.
વિકાસમા-વિજળી મા (ત. ત.) કિરણ જેવા. યુદ્ધમેતિસુ પણ કાપ (ક.), હિતર
સિ : (૧ તત્પ.), ગુઢકાસ્ટિંગ : (૫. તપુ.) કુળરૂપી કમળને સૂઈ.
અનાજિત્તા-ન અહમ્ (ન. તત્પ); અનઢત્તિ થાય તઐ (બ. વી.) જેનું ચિત્ત આળસુ નથી તે.
પાઠ : ૯ હિન-લિનં જાતિ રતિ (ઉપ. તત્યુ) દિવસને કરનાર, સુર્ય.
શિદિવામિના–વિદિતઃ મોજ : તે (બ. ત્ર) જેમણે ઉત્સાહપૂર્વક યત્ન કર્યો છે તે
ભારત-મારું નામ (દ્ધિ. તપુ.) આપત્તિમાં આવેલા.

Page #329

૩૨૦
બહીરા ઘરતિ તિ (ઉપ. ) પર્વત
સગુણા-રાત મુલ્લાનિ થરથ ર (બ. વી) જેને સે મે છે તે
અતુ-વિરમાના સુવા થરા (બ. વી.) સમ-જેની તુલના નથી તે.
તુર-થો વા વા વા (સંખ્યા. બ. વી.) તાત્રણ કે ચાર.
gવી -9 ગાયતે (ઉપ. ત~); vaહ્ય શી (૧.. તત્પ) કમળની શેભા.
જિ - જો શરમન : (બ. બી) જેનામાં બે રફ છે તે, ભ્રમર. .
રજત-સાત વેતર થાય : (બ. વી.) જેનું ચિત્ત ઊચા પ્રકારનું છે તે.
રાણાવા-ન સાથઃ થરા ર (નનું બ. ત્રિી) જેને ઈ ... - સહાયક નથી તે.
us રિમાતા-જય માતા (ત તપુ) સ્વભાવે કરીને મહાન..
અરિકન વિવારે રિઝર ચાર . (નગ. બ. ત્રિી) જેને કોઈ આશ્રય નથી તે.

Page #330

પરિશિષ્ટ : ૭: મહત્વના શબ્દો ઉપર ટૂંક નેંધ
गद्यविमाग
પાઠ: ૧: બાબા યુતિ-ભરત નામે રત્નનો પ્રકાશ; મરક્ત એટલે નીલમ પ્રકારનું રત્ન.
પતિ-દેના ગુજેમ દૈત્યોના ગુરુ શુક છે તે પ્રમાણે, દેના ગુરુ, ગુરુ અથવા બહસ્પતિ છે.
૩ જિતિ-સામાન્ય રીતે ઉદયાચલ અથવા ઉદયગિરિ ઉપર સૂર્ય ઊગે છે, અને અસ્તાચલ પર્વત ઉપર સૂર્ય અથમે છે. ઉદયગિરિ પૂર્વ દિશામાં છે અને અસ્તગિરિ પશ્ચિમ દિશામાં છે; સર્યના પાસે હેવાને લીધે ઉદયગિરિ ઉપરને પ્રત્યેક પદાર્થ લાલ રંગે પ્રકાશે છે.
પાઠ ૩: તાના-રાત્રીના સામ્ય ઉપરથી તપત્ર શબ્દ પ્રચારમાં આવેલો છે, બે શક્યો વચ્ચે હરીફાઈ અને ઈષ્ય હાય, જેથી તે એકબીજાની હરીફ અથવા શત્રુ બને; તે પ્રમાણે સપના હરીફ, શત્રુ.
પણમુકતા મૃત્યુ પામે; પાંચ મહાતમાં તે ભળી ગયે. એ પાંચ મહાત –પૃથ્વી, પાણી, આકાશ, તેજ અને વાયુ.
પાઠ:૪ અથાણુ રિ-આઠ દિશાઓમાં; એમાં ચાર દિશા પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર અને દક્ષિણ તથા ચાર પ્રદશાઓ અથવા ? મૈત્રય, વાયવ્ય, ઈશાન અને અમિ-આમ આઠ દિશાઓ થાય છે.
પારિવાવિવ-ચતુર રાજપુરુષ પિતે કઈ પણ કાર્ય

Page #331

૩રર
-
સિદ્ધ કરવા માટે કયે સમય પસંદ કરો અને કયું સ્થાન પસંદ કરવું તે જાણે છે. જે સમય અને સ્થાનના વિભાગને બરોબર જાણે છે તે ચતુર રાજપુરુષ છે.
- શત્રિય રાજનીતિશાસ્ત્રમાં જણાવ્યા પ્રમાણે આ ત્રણ શક્તિઓ છેઃ મન્નશક્તિ, પ્રભુશક્તિ અને ઉત્સાહશક્તિ. (૧) મા
વાતસારા પ્રધાને અને મુખ્ય અમલદારવર્ગ; જેની સાથેની મંત્રણા કઈ પણ યોજના ઘડવા માટે ખૂબ ઉપયોગી થઈ પડે છે. (૨) પ્રમુiારિા-ખજાને, સંપત્તિ અને દરેક પ્રકારનાં સાધનનું ખૂબ જ બળ. (૩) કારિ -બધી યોજનાને આગળ વધારવા માટે રાજાને પિતાને ઉત્સાહ. આ ત્રણેય શક્તિઓ હોય તે કોઈ પણ રાજકીય પેજના સગપાંગ પાર ઊતરે છે.
ફાફા રે ચ ર (બ. વી.; અથવા ફરાર એક દિન –જેના ખોળામાં સસલું છે; અથવા જેમાં સસલાને આંક છે તે ચંદ્ર. સસલાએ, પિતે ચંદ્રને પાલ્ય અથવા રક્સ છે એ સૂચવવા તે નામને ઉપયોગ કર્યો. ચંદ્રને શશાંક કહે છે.
પાઠ : ૫ઃ અદાલ-રવિવારે માતા સૂર્ય સૂર્યને વાર એટલે ભટ્ટારકવાર-રવિવાર.
કોષરોજા એટલે રાત્રિ, રાત્રિના અગ્રભાગ એટલે સાંજ સાંજને સમયે.
પાઠ : ૬: બતાવહ-સૂર્યને અસ્ત થવાને પર્વત; કરિ (પાઠ: ૧)ની નેધ જુવો.
કિનીનાથ -કુમુદિની એટલે પિયણ, રાત્રે ખીલતાં પોયણાંને છોડ. ચંદ્ર ઊગે છે એટલે પોયણાં ખીલે છે; આથી ચંદ્ર એ

Page #332

૩૨૩ પિયણી અથવા કુમુદિનીને પતિ છે એમ કવિઓએ કલ્પના કરેલી છે; કારણ કે ચંદ્ર આવે છે ત્યારે તે ખીલે છે; તે અસ્ત થતાં તે વિલાય છે.
કાવનગરમ-“પહેલાં'ન (વિશેષણને તહિત) પહેલાંના જન્મના કર્મનું ફળ; આપણે પૂર્વજન્મના અને કર્મ પ્રમાણે બંધાતી જન્મપરંપરાના સિદ્ધાંતને માનીએ છીએ, તે પ્રમાણે પૂર્વજન્મમાં જે સારાનરસાં કૃત્યો કર્યા હોય તે આ જન્મમાં અધૂરી હેય તો ભેગવવાં પડે છે. એ પ્રમાણે પૂર્વજન્મના કર્મનું ફળ.
વર્ષાના-ચાર યુગઃ સત્ય, ત્રેતા, દ્વાપર અને કલિ; તે મળીને એક ક૯૫ થાયં: ૪૩૨૦૦ લાખ વર્ષને આ પ્રમાણે એક કપ થાય; એ બ્રહ્માને દિવસ છે, ત્યાર પછી પ્રલય આવે; કપાન્ત કલ્પના અંત સુધી; મહાપ્રલય આવે ત્યાં સુધી.
પાઠ : ૭ : મૈતા-નિઝરે અપત્ય મૈત; નિતિને-મૃત્યુની અને વિનાશની દેવીને-પુત્ર; રાક્ષસ.
બન્તપુજા-રાણીઓને રહેવાને રાણીવાસ. અના-હનુમાનની માતાનું નામ.
રત: કુત-saઃ મવઃ તા–પિતાના જ શરીરનો પુત્ર સ્મૃતિઓમાં બાર પુત્રો જણવ્યા છે તેમાં રસ પુત્ર એ મિલકત ઉપર અને ધાર્મિક ક્રિયામાં મુખ્ય સ્થાન પામે છે. યાજ્ઞવય પ્રમાણે સૌર ઘન્જિનિઃા , અથવાઃ સંપ્રદાતા તુ વયत्पादयेद्धि यम् । तमौरसं विजानीयात् पुत्रं प्रथमकल्पितम् ॥
સાત-સાત પાતાળ સત, વિતરું, તજ, સાતિ, તાર, મત અને પાતા તેમાંનું ચોથું પાતાલ તે રાતર
વિરાણા –દેવોના સમૂહે. ત્રિ-ત્તિ આવૃન્ય સા

Page #333

૩૨૪ હસ્થ શષ છે (સંખ્યા બ. બી.) જેની સંખ્યા ત્રણગણા કરેલા દશની છે. દેવો તેત્રીસથી માંડીને તેત્રીસ કરોડ જેટલા છે; અથવા વરીયા જ કાં રે (બ. વી.) જેઓની માત્ર ત્રીજી એટલે યૌવન અવસ્થા જ હોય છે તે. | Rઇસ-પુલસ્ય ઋષિને પુત્ર કુબેર, જે ખજાનાને અધિપતિ છે અને તેની નગરી અલકા અને તેના પ્રજાજને યક્ષો છે.
gemજમુ-કુબેરનું વિમાન; રાવણે કુબેરને હરાવી તેનું પુષ્પક વિમાન હરી લીધું હતું; અને રામે જ્યારે રાવણને વિનાશ કર્યો ત્યારે તે પુષ્પક વિમાનમાં બેસીને તે અયોધ્યા પાછા વળ્યા હતા.
પ્રમ-વત્ત-આનંદ અને ક્રીડાપ્રદ માટેના બગીચા.
જામ-સારા ભાઈ હેવાપણાને ભાવ; ભાઈ હેય તે ભાઈને વફાદાર હોય.
પાઠ:૮: વાવ-જા કરે થી : (બ. વી.) બાલ્યાવસ્થામાં શ્રીકૃષ્ણને યશોદા માતાએ દોરડાથી બાંધ્યા હતા, પણ તે બંધાતા જ ન હતા
અને દોરડું ખૂ જ જતું હતું; આ ચમત્કારને લીધે તેમનું નામ દાદર પડયું હતું.
-શક્તિમાન હવાને લીધે “ શક' ઈન્દ્રનું એ નામ છે.
મહીપ-લે કાલેક પર્વત. એ પર્વત પુરાણમાં વાગવેલો છે. પૃથ્વીના સાત દ્વીપ છે તેમાંના છેલ્લા પુષ્કરદ્વીપમાં એ પર્વત આવેલ છે. કાર્લોક પર્વતની પેલી પાર અંધકાર છે, અને વિશ્વની બાજુમાં પ્રકાશ છે. આ પર્વત સમસ્ત ભુવનની ચારે બાજુએ વીંટળાયેલો છે અને પુષ્કરદ્વીપને વિંટળાયેલા સાગરની પેલી પાર છે.
સિંહ-મંદર પર્વતને વલોણું બનાવીને દેવ તથા દાનાએ સમુદ્રમર્થન કર્યું હતું અને તેમાંથી ચૌદ રત્ન મેળવ્યાં હતાં.

Page #334

૩૨૫ થાનિધૌ-વિધિઃ સિનિ મિત્ર (બ. વી.) જળચરને સમૂહ જેમાં છે તે સમુદ્ર.
હરવા-એક જાતનું નૃત્ય; સામાન્ય રીતે એક પુરુષપાત્ર અને સાત-આઠ કે દશ સ્ત્રી પાત્ર સાથેનું ગાન અને તાલયુક્ત નૃત્ય તે હલ્લીસક કહેવાય છે; આ નૃત્ય ગોળ ગોળ ફરીને ગાવાનું હોય છે. આપણા ગરબાના પ્રકારને કાંઈક મળતું આવે.
બાપત્તી ઈન્દ્રને હાથી; ઐરાવત; ઈન્દ્ર “આખંડલ” કહેવાય છે, કારણ કે તે પર્વતને ભેદી નાખે છે; ન આaઅતિ તિ આav&.
Hપુરતા-પુરાણના પર્વતા (મધ્યમપદ લેપી કર્મ.) આ કુલપર્વતે સાત છે. આ પૃથ્વીના સાતેય દ્વીપમાં એક–એક કુલપર્વત આવેલો છે, તે આ પ્રમાણે છેઃ મહેન્દ્ર, મરા, રણ, शुक्तिमान , ऋक्षपर्वतः। विध्यश्च पारियात्रश्च सप्तैते कुलपर्वता
ધનુન પિના-શર્વ એટલે શિવ; તેમના ધનુષ્ય પિનાકની પણછરૂપ બનેલ નાગ; નાગ વાસુકિ, જેને નેતરું બનાવીને સમુદ્રમંથન કરવામાં આવ્યું હતું.
નાદા:-વિષ્ણુનું એક નામ છે; મનુસ્મૃતિઃ સાપને તાણ इति प्रोक्ताः आपो वै नरसूनवः । ताः यदस्यायन पूर्व तेन ના થઇ રર . ના મુદ્દા ના નારા સનમ શાન સા નાથ પાણીમાં જે શેષશયા ઉપર વિરાજે છે તે નારાયણ, અથવા મનુષ્યોના સમૂહને જેનામાં નિવાસ છે તે નારાયણ.
ગોવર્ધન-શ્રીકૃષ્ણ, અતિવૃષ્ટિથી ગેકુળને ડુબાડવા માટે કરેલા ઈન્દ્રના યત્નને નિરર્થક બનાવવા, પિતાની ટચલી આંગળીથી ગોવર્ધન પર્વતને ઉચક્યો હતો તેથી તે “જોવધનોકર' કહેવાય છે. - gu-શોખનાનિ પુતિ ચ ર (બ.વી.) જેનાં પછી સુંદર છે તે ગરુડ; ગરુડ એ વિષ્ણુનું વાહન છે,

Page #335

૩૨૬
નવો –શ્રીકૃષ્ણના પાલક પિતા નંદ ગોવાળ; તે ગોકુળમાં રહેતા હતા અને શ્રીકૃષ્ણની બાલ્યાવસ્થા તેમને ત્યાં પસાર થઈ હતી. કંસની બીકથી વસુદેવે ગોકુળમાં નંદગોપને ત્યાં શ્રીકૃષ્ણને મૂક્યા હતા.
પાઠ : ૯: નેપ-પડદે; નેપથ્થ થાનવનિ સંમતિ પ્રસાદના જે (તુ નેત્રો વા) ઉશ્કI (૧) વસ્ત્ર, (૨) નટોને વસ્ત્ર બદલવાની ઓરડી, (૩) રંગભૂમિ, (૪) શણગાર ઇત્યાદિ. અહીં એને અથ પડદે થાય છે.
સૌરસ પુત્ર-પાછળ (સાતમા પાઠમાં) આપેલી નેધ જુઓ.
જશવતિહાણ-હથેળીમાં અમુક પ્રકારની નિશાનીઓ હેય તે તેના ઉપરથી સામુદ્રિક શાસ્ત્ર પ્રમાણે તે ચક્રવત થશે એમ કહેવાય છે, દાખલા તરીકે, જેને હથેલીમાં ચક્રની નિશાની હોય તે ચક્રવત થશે એમ કહેવાય છે; સરખા : વિપશુતોમવાર ધનુ. કુંત
નિમા લેવાતા નિત નાળું વગેરે (પૃહત્સંહિતાઃ ૬૭.); અથવા, અતિ તૌ વ વવ પ્રથતાંગુરિ ગૃાવાપकितौ सोऽत्र चक्रवर्ती भवेत् ध्रुवम् ॥
અનિટોબર-તિત ઝોન થય ર (પ્રાદિ. બ. વી.) = પ્રોમ: અતિઃ (પ્રતિરોનવાળની સામે વિરુદ્ધનું) પ્રતિકુળ નહિ; અનુકૂળ. સરખાવોઃ પ્રલેિમ લગ્ન અને અનુલેમ લગ્ન, સમાસને છેડે સ્ટેમર, ટોમ થાય છે.
અત્તર-અય શક્તિ પ્રતિ મણ અપ્સરાઓ પાણીમાંથી ઉત્પન્ન થઈ છે. અણુ નિશિવ મહારમા વરાયા
તુ મનુષણ તમાશોવ સમુદ્રમંથન સમયે તે સમુદ્રના પાણીમાંથી ઉત્પન્ન થઈ. તેઓ ઈન્દ્રની તહેનાતમાં રહેનારી નતિકાઓ છે. તેઓ ગંધર્વપત્ની છે. તેઓ સ્વૈરવિહારિણીઓ હોય છે અને ઋષિઓને લેભાવવા ઇન્દ્ર તેમને ઉપયોગ કરે છે.

Page #336

૩ર૭
અનાર્ય -આર્યજનને ઉચિત નહિ તેવો; આયની વ્યાખ્યા આપતાં સ્મૃતિમાં કહેલું છે અમારા કાર્યકર્તવ્યમનાજના તિતિ પ્રતાપોરે ર વ આર્ય તિ કૃતઃ મહાભારતમાંઃ
ન મહત્યિા જ ન જ વિદ્યાય આર્ય એટલે પિતાના આચારની અંદર રહીને કર્તવ્ય પાલન કરનાર ઉદાત્ત પ્રકારનો સંસ્કારી માણસ.
સૃષિા -જે જોઈને મૃગને તરસ છિપાવવા દોડવાનું મન થાય. રણ કે વેરાન પ્રદેશમાં કેટલીક વાર દૂર ક્ષિતિજમાં પાણી હવાને ભાસ ઉત્પન્ન થાય છે, જે જોઈને મૃગ પાણીની આશામાં તે તરફ દોડે છે અને ત્યાં પહોંચતાં તે આશા, નિરાશામાં ફેરવાઈ જાય છે.
રાપર- ૩ (૨. તત્યુ.) બાળકનું અનિષ્ટમાંથી રક્ષણ કરવા માટેનું માદળિયું મનેલી વસ્તુ નાની દાબડીમાં મૂકી તેને કાંડા ઉપર બાંધવામાં આવે છે તે અહીં માદળિયામાં અપરાજિતા નામે ઔષધિ બાંધવામાં આવી હતી. - અપવિતા લો -એ જાતની વનસ્પતિ કે જે માદળિયામાં મૂકવાથી, તે માદળિયું પહેરનાર વ્યક્તિને કઈ પરાજ્ય કે પરાભવ કરી ન શકે.
નાત-જાતકર્મ'ની ક્રિયા તે બાળકને ગળથુથી આપવાની ક્રિયાને મળતી ક્રિયા છે. મનુસ્મૃતિઃ અ. ૨; . ૨૫; બાર રાશિવर्धनात्पुंसः जातकर्म विधीयते । मन्त्रवत्प्राशनं चास्य हिरण्यબefs iા આ ક્રિયા પિતા કરે છે, અને તે વખતે બાળકને મધ અને ઘી સેનાને અડકાડીને ચટાડવામાં આવે છે. નાયડો કાપતાં પહેલાં આ ક્રિયા કરવામાં આવે છે.
પાઠ : ૧૦ આધિ-માનસિક ચિંતા. માણસને ત્રણ પ્રકારની ચિંતાઓ

Page #337

૩૨૮
હોય છેઃ આધિ, અંતરની માનસિક ચિંતા, વ્યાધિ, શરીરની રોગ વગેરેની; પીડા ઉપાધિ, બાહ્ય સંજોગેથી ઉપસ્થિત થયેલી ચિંતા.
ઉજવાત-વજનું પડ્યું છે. વજ ઈન્દ્રનું આયુધ છે. ઇદ્ધ એ વરસાદને અધિષ્ઠાતા દેવતા છે; એટલે જ્યારે વિદ્યુત-કટાક થાય ત્યારે જાણે તે ઈન્દ્રનું વજ પડવું હોય તેમ કહેવાય છે. વજી દધિચિ રાષિનાં હાડકાંમાંથી સરજાયું હતું એ વાત જાણીતી છે.
હોવાનૂ-ચક્રવાક નામે પંખી જે વા થાયજાણક/ સાંજે ચક્રવાક પિતાની પ્રિયતમાથી છૂટું પડે છે અને સવારમાં તેનું મિલન થાય છે. એ વિરહને ઉલેખ સંસ્કૃત કવિઓ વારંવાર કરે છે.
આપવામ-એ અર્ધસમવૃત્ત છંદ છે. પહેલા અને ત્રીજા પાદમાં તેમાં ૧૧ અક્ષર (નના, ) અને બીજા તથા ચોથા પાદમાં (વાકા) હોય છે. ભામહ નામે આલંકારિકના જણાવ્યા પ્રમાણે ભવિષ્યના બનાવના સૂચક વક્ર અને અપરવકત્ર છંદ આખ્યાયિકામાં આવવા જોઈએ તે અનુસાર આ “હર્ષચરિત’ આખ્યાવિકા હેઈને, આ અપરવકત્ર ભવિષ્ય-કથનસૂચક મૂકવામાં આવ્યો છે.
દુમિક-પૌરાણિક માન્યતા પ્રમાણે બધાય રહે સુમેરુ પર્વતની આગળપાછળ ફરે છે અને સૂર્ય મેરે ઉપર આથમે છે. સરખાઃ યેગસૂત્ર ૩-૨૫ ઉપરનું ભાષ્યઃ સદ્દીન ઘણુમાં અચા: સુવિ સત્તા સૂવાર વિ મિક્ષ કર્તા તે પર્વત બધા દીપાની મધ્યમાં છે. વિશ્વના-વિશેન રોવરે અણી વિના સુર્ય.
રાજા-પાણીથી ભીને કરેલું પંખેહેમચંદ્રના અભિધાનચિંતામણિ પ્રમાણે “પાણીથી ભીનું કપડું.'
પદમાવત મુ-કપડાથી નખાતે પવન. ચતુરાવાનાનપત્ર-ચારેય સમુદ્રનું અધિપતિપણું

Page #338

૩૨૯
પૃથ્વીની આજુબાજુ ચાર અથવા સાત સમુદ્ર આવેલા છે. તે ચારેય સમુદ્રનું અધિપતિપણું.
ક્ષપામુલ–રાત્રિનું મુખ; સાંજ.
પાઠ : ૧૧ :
અન્સેવાલિન-બન્ને (સમીપે) થતિ (રહે છે) તે; જે ગુરુની ખૂબ જ સમીપે રહે છે તે; શિષ્ય.
અતિથિ-મતિ અતિ, ન સિદ્ઘતિથિ (પ્રત્યય) પરાણા, મનુસ્મૃતિઃ ૩–૧૧૨. ત્રં તુ નિવનતિષિમાંહાનઃ ત:। અનિત્યં રિથિતો થમત્તસ્માથિજ્યો ॥ અણુ ચિતવ્યેા આવે અને થોડાક અનિત્ય સમય માટે રહે તે અતિથિ.
ચૈવોપનિષત્ વેદનું રહસ્યજ્ઞાન. ૩૫+નિ+લ ્–ગુરુ પાસે) ખૂક્ષ નિકટમાં ખેસવું (અને જે જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય તે રહસ્યજ્ઞાન) અથવા, ત્ ‘વિનાશ કરવા ' એટલે કે આચાયૅ પાસેથી જે રહસ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત રવાથી અજ્ઞાનને પૂરેપૂરા વિનાશ થાય છે.
અનુપાલન–સર્વે પ્રમાણભૂત આચાયેલું વેદના અભ્યાસ પછીથી જે શિખામણ આપે તે ‘અનુશાસન'.
રાહ–આત્મરક્ષામાં ઉપયાગી ક; પેાતાનાં કુશળ અને સુખાકારી સાચવવાનાં ક્રમાં.
આસનેન પ્રલિતણ્યમ્—જુએ આ પાઠ ઉપરનુ ટિપ્પણુ પાન ૧૧૪. આસન આપીને થાક ઉતારવા જોઈએ; અથવા તા આવા બ્રાહ્મણા જ્યારે આસન ઉપર બેસીને જ્ઞાનવાર્તા કરતા હાય તારે શ્વાસ પણ બહાર કાઢવા ન જોઈએ, અને સ ંપૂર્ણ શાંતિ જાળવવી જોઈ એ.
पद्य विभाग
પાડે ૧:
સિક્યતા બસ ચૈતરા (બ. ત્રી.) દાર્થ જેનું અન્તને સરન્યા છે તે; યમરાજ,

Page #339

૩૩૦ ન નઅપાયેલા અને ઈચ્છાયેલાથી (ષનું કર્મ. ભૂક પs) અથવા આપેલા દાનથી અને કરેલા યજ્ઞથી (વનું કમ. “. . ૪).
સના મતિ-આર્યજનને ઉચિત નહિ એવી બુદ્ધિ. ગદ્યભાગઃ પાઠ ૯ઃ અનાર્થ ઉપર નોંધ જુઓ.
વચનાન-સુખરૂપ ગમન માટે તથા દુઃખ અને વિઘના નિવારણ માટે જતી વખતે કરવામાં આવતી આશિષની ક્રિયાઓ. શ્રીફળ, કંકુ, અક્ષત વગેરે સહિત મંત્ર સાથે એ ક્રિયા કરવામાં આવે છે. રાત+નાનિ (=ાનાનિ)
સનાતન ઘ રના (= જીત્તન (પ્રત્યય); હમેશને ધર્મ, શાશ્વત ધર્મ. ઇ ધાતુ ઉપરથી ઘા સમાજને ટકાવી રાખનાર અનાદિ કાળના અફર ધર્મો (આચારના નિયમે); આ સનાતન ધર્મ કહેવાય છે.
પાઠ : ૨ : –આ સરોવરને કાંઠે કિષ્કિન્ધા આવેલું છે, તે સવરને કાઠિ રામે વાલિને વધ કર્યો હતે; અને સુગ્રીવને ગાદી ઉપર બેસાડી વાનરેને સાથે મેળવી રાવણ સામે યુદ્ધની યોજના કરી હતી.
ફાઇટ-લીલું ઘાસનું મેદાન.
વપરા- પાનિ થઈ ર (બ. વી.) જેને છ પગ છે તે; ભમરે.
દિને- શિમર ૪ (બ. વી.) જેના નામમાં બે રેફ (૨-કાર) છે; “ભ્રમર' એમાં બે રકાર છે તેથી તે દિર કહેવાય છે. - ઘવાશ અક્ષિ પર ક્ષિ થઈ ર (બ. વી.) ગાયની. અખિ જેવું લંબગોળાકાર આકારનું નાનું જાળિયું.
-

Page #340

૩૩૧
પાઠ : ૩ : ફુરતા-ફુલા ૩ વરસ નઃ (બ. વી.) જેના ઉદરમાં વૃક નામને અગ્નિ છે તે ભીમ.
સર્વે કથા –હિંદુ રાજનીતિશાસ્ત્ર પ્રમાણે ચાર ઉપાય છે : સામ (સમજાવટ); દાન (કાંઈ આપવું તે; ભેદ (શત્રુના પક્ષમાં ભેદ પડાવો; દંડ (હુમલો કરી શિક્ષા કરવી અને હરાવવા.)
અજ્ઞાતવાળુ- નાત શરુ થઈ ર (બ.વી.) જેને કોઈ શત્રુ થયો નથી તે યુધિષ્ઠિર.
રહણ ઘણા સંપૂર્ણ લેઢાની બનાવેલી બદા. અચરઃ વિનું આયણમા તારાયસીમા સેઢાની.
થરાચિન-ચૈન (ડાબા હાથથી) રરરર (સ્પર્શ કરે છે) જો ડાબા હાથથી જે ધનુષ ચઢાવે છે તે અર્જુન; અર્જુન સવ્યસાચી કહેવાય છે.
પરિથિના–માગને અવરોધીને જે ઊભા રહે છે તે; પિતા પણ વર્તશે તે શત્રુઓ.
પાઠ : ૪ : વિરતઃ સુત-સૂર્યને પુત્ર; મનુ. મનુ અને તેના વંશના રાજાઓ સૂર્યવંશી કહેવાય છે. વિવ (કિરણ)+ વત્ (વાળ) વિવાર-સૂર્ય.
સ્થા ciામમ-સ્થા (વા) જે સ્થિર છે; જે ખસી શકે નહિ તેવું કંઇપ-૧ ધાતુ ઉપરથી પુનપ વાચક રૂપઃ ખસી શકે તેવું. આવાં જ કંઇ જ તો માણસ (સમાહાર હં.)
બફાઢનારા–સંસારની મલિનતા અને પાપને ધોઈ નાખવાનેવખત; પાણીના પૂરથી સંસાર આખોય ધોવાઈ જશે અને કોઈ રહેશે નહિ તે સમય.

Page #341

૩૩૨ સાચ-સાત ઋષિઓ; મરિચિ, અત્રિ, અંગિરસ, પુલરત્ય, પુલહ, ક્રતુ અને વસિષ એ સાત ઋષિઓ.
નૌશષ શ્રમ-નૌકાને બાંધવા માટેનું શિખર. ત્યાં મનુએ પિતાનું નાવ બાંધ્યું હતું. મહત્વ: આવા-મોટાં પ્રલયકાળનાં પાણી.
પાઠ ૫ નામેય-નાસિરાજાના પુત્ર ઋષભદેવ, જેના ૨૪ તીર્થકરમાં પ્રથમ તીર્થકર, તેમની નિશાની વૃષભ છે. * તિક્ષણા પુજા-તિ માસ આ પ્રમાણે પહેલાં હતું' એ શ્રુતિ ઉપરથી ઉતાર; અને પુરાણ-કવિઓને આશ્રયે જેને વિકાસ થયો છે તે પુરાવા સિવાર પર આસ્થા કરી ત (બ. વી.) વિશેષ માટે જુઓ નોંધઃ પાન. ૧૮૪.
હિરેન-સિદ્ધસેન દિવાકર નામે ભારે નૈયાયિક અને પ્રખ્યાત જૈિન કવિ થઈ ગયા. તેઓ ઈ. સ. ના છઠ્ઠા સૈકામાં થઈ ગયા; તેમની કાચિંશિકાઓ નામે સ્તુતિઓ પ્રખ્યાત છે. શ્વેતાંબર તેમ જ દિગંબર બંનેય ફિરકાઓમાં તે માન્ય કવિ છે.
થા-ધર્મ, અર્થ અને કામ તે ત્રણેય પુરુષાર્થોને અનુલક્ષીને કથાઓ રચાય છે. તેમાં ધર્મને અનુલક્ષીને લખાયેલી કથા થવાથી સર્વ કથાઓમાં ઘરથા એ ઉત્તમ કથા છે.
માતી-સંસ્કારી અને ઉત્તમ વાણી; માતા ચ સિ ભારતદેશની ઉત્તમ વાણી તે ભારતી.
મિથ્યાવાદ-મિથ્યા દષ્ટિવાળા; ખોટાં તત્ત્વજ્ઞાનના સંપ્રદાયવાળા; દષ્ટિ તત્ત્વજ્ઞાનને સંપ્રદાય; જૈન ધર્મની સાચી દૃષ્ટિને નહિ ધરાવનાર કવિઓ.
અબ્રુપતા -સારી રીતે શાસ્ત્રોનું જ્ઞાન નહિ ધરાવનારા.

Page #342

૩૩૩
:
કવિમાં એ વસ્તુ હાવી જોઈ એ ઃ પ્રતિભા અને યુત્પિત્તિ વ્યુત્પત્તિ એટલે સર્વ શાસ્ત્રોમાં પ્રીભુતા. આ ન હોય તા પ્રતિભા સફળ રીતે ખીલી ઊઠતી નથી.
વળિજીયા-વનિનું અમાન ધ્રુવન્તિ તે (ઉપ. તત્પુ) પેાતાની જાતને જે વેપારી કહેવરાવે છે; જેઓ ખરી રીતે વેપારી છે જ નહિ તે
પ્રતિશિખ્રિ-પ્રસિ+વ્િ ગ. છ, પરૌં. ઉપરથી નામ; કાંઈક વધારાનુ બદલામાં આપવુ' તે; આડતને વહેવાર
.
નાનુષી જિન્ના-તુલ ‘ લાખ '; લાખની બનાવેલી (તુષી) કંઠી; કંઠી પાલી હાઇ અંદરથી લાખ ભરેલી હાય અને બહાર સાનાની પતરી હેાય; તેવી કંઠી, એટલે વણુ કરીને તે ઉજ્વલ લાગે; પરંતુ તેમાં સાચેસાચુ (અનુ) નગદપણું હાય નહિ. મહાવિદ્યા-માટી વિદ્યાઓ જેવી કે .તર્ક, વ્યાકરણુ, અલંકાર વગેરે વિદ્યાએ.
જાપાત્ર—સંગીત, નૃત્ય, વગેરે લલિત કલાનાં શાસ્ત્રો. ધનાચય-ધન એટલે વરસાદની ઋતુ; તે પસાર થાય (અય) એટલે શરદ ઋતુ આવે છે, શરદ ઋતુ.
ક્ષેત્રજ્ઞઃ-ક્ષેત્રાત્ર્ (શરીરમાંથી) જ્ઞાયો (ઉપ. તત્પુ.) દેહ સાથે ઉત્પન્ન થયેલા; સ્વાભાવિક, સહજને,
લા:–કાવ્યશાસ્ત્રના નવ રસેા ઃ શૃંગાર, હાસ્ય, કરુણુ, રાદ્ર, વીર, ભયાનક, બીભત્સ, અદ્દભુત અને શાંત એ નવ રસે. જુએ ટિપ્પણુ :
પાન. ૧૯૮.
પ્રતિજીન્દ્રા:-કાવ્યના છંદ.
વ્યિ લાયનમ્ કાવ્યરૂપી રસાયન; પારા, લેાહ વગેરે ધાતુની ભસ્મા વગેરે વૈદ્યક શાસ્ત્રમાં રસાયન કહેવાય છે અને તેનું સેવનકરવાથી શરીરના અનેક રાગીના નાશ થાય છે.
પૂર્વનામ પૂર્વેમાં અનુપૂર્ણાંમ્ (. તત્પુ.) પહેલાંના કવિઓની

Page #343

૩૩૪
પરપરા (અનુવામ્).
મુસ્લિમુન્દ્રિત્રવામ્-સારાં કર્માં આ જન્મમાં કર્યાં હાય તા સ્વર્ગાદિની પ્રાતિ થાય અને ત્યાં ભોગ મળે. કર્મે ક્ષય આ જન્મમાં કર્યો હાય તા મેક્ષ મળે. આ કથામાં સારાં કર્મ કરવાના અને કર્મના ક્ષય કરવાના ઉપદેશ છે; એટલે સ્વગ'ના ભાગ અને મુક્તિ આપનારી આ કથા છે.
પાડે ૬ઃ
હ્રૌલીનમ્—કલ ક; છુદ્ધ ઉપરથી રુહીન અને હીનસ્ય માં જીરીનમ્-કુલીન માણસ માટે નિદાજનક વાયકા; કલંક,
તઃ વ્યાઘ્રત: સટી આ બાજુએ વાધ છે અને આ બાજુએ તટ છે. આ બાજુએ જાઉં તે પાણીમાં પડુ અને આ બાજુએ જાઉ તા વાધ ખાઈ જાય. આમ બન્ને બાજુથી સકટ છે.
'
ઉપનય:- જૈન કથામાં · ઉપદેશકથા ' (Parable )માં કથાશરીર આવે જેમાં વાત કહેલી હાય; અને • ઉપનય ' એટલે · ઉપસંહાર'માં તેમાં જે ઉપદેશ રહેતા હેાય તેને સ્ફાટ કરવામાં આવે.
વેદૌજિમુન્નાવાત્:-આ લોકનાં–આ દુનિયાનાં–પચ વિષયનાં સુખાના આસ્વાદ લેતા. ૬.રોજ ઉપરથી વિશેષણ છે જૈવિ
પાઠ-૭ :
ત્તિઃ રાષ્નતિ-પૃથ્વીનેા શબ્દથી જ નાથ. રાજા પૃથ્વીપતિ કહેવાય છે. અજ રાજા સૂચવે છે કે તે સાચે પિત તા ઇન્દુમતીના જ છે; પૃથ્વીને તો તે શબ્દથી’ નાથ છે. પોતે પૃથ્વીપતિ કહેવાય છે એટલું જ.
:
भावनिबन्धना रतिः- भावः एव निबन्धनं यस्याः सा ખ. ત્રી.) ભાવ–સચ્ચાઈ એ જ જેનું બંધન છે એવા પ્રેમ (ત્તિ); તે પૃથ્વીના સાચા પતિ નથી એટલે તેની પ્રત્યે ઈર્ષ્યાભાવ કરવાની

Page #344

૩૩૫ જરૂર નથી. ઈ-દુમતીને જ તે સચ્ચાઈ ભરેલા પ્રેમવાળે પતિ છે.
દ ત્ત પરિપ-જેડમાં ફરનાર પંખી ચક્રવાક. દિવસ દરમ્યાન ચક્રવાક અને ચક્રવાકી સાથે ફરે છે; રાત્રિ પડે છે ત્યારે એક પંખી એક કાંઠે અને બીજું બીજે કઠિ એમ છૂટાં પડે છે. અને સમસ્ત રાત્રિ વિયેગને દુઃખી ધ્વનિ કાયા કરે છે.
રજિસે શાસ્ત્રાવિશૌ-સંગીત, નૃત્ય, વાઘ, ચિત્ર વગેરે લલિત કલાઓ છે. તેના પ્રયોગમાં.
બાપા-કાન બનાવ ( તત્પ.) પ્રજાઓને વિનાશક, યમરાજ.
પાઠ : ૮: ઇઇઇ-દષ્ટ (= જવાય તેવા : આ જગતના) અને અદષ્ટ (રન જવાય તેવા, પરલોકના દા. ત. ધર્મ, યજ્ઞ વગેરેનું ફળ મૃત્યુ બાદ સ્વર્ગલોકની પ્રાપ્તિમાં રહેલું હેઈ આ જગતમાં તેને લાભ જોઈ શકાતું નથી) આ બે લાભ : આ જગતને અને મૃત્યુબાદ પરલોકના સુખને.
બ્રિણ- ચાં નાથ (ઉ૫. ત.) બે વખત જેને જન્મ થાય છે તે. એક તે દૈહિક જન્મથી અને બીજી વાર ઉપનયન વગેરે સંસ્કારથીઃ બ્રાહ્મણ.
અક્ષયવટ-અક્ષયવડ; આ વડ પ્રયાગમાં ત્રિવેણી આગળ આવેલો છે.
અવતા -૧૮ અધ્યાયને, યુદ્ધમાં થયેલા કૃષ્ણ અને અર્જુનના સંવાદને ગ્રંથ. ભગવાને તે ગાયેલી હોઈ તેને ભગવદ્દગીતા કહેવામાં આવે છે અને તે આપણા તત્ત્વજ્ઞાનના ગ્રંથમાં અણમેલું રત્ન છે.
મુરિ-મુર નામના રાક્ષસને સંહાર કરનાર શ્રીકૃષ્ણ કુર અશિશ : (બ. વી.) મુરરાક્ષસ જેનો શત્રુ છે તે.

Page #345

૩૩૬ પટા-કલ્પવૃક્ષની ડાળી; કલ્પવૃક્ષ એ સ્વર્ગનું વૃક્ષ છે અને સર્વ ઈડેલી વસ્તુઓને આપનારું છે.
પાઠ 1 પર્વ શિવાજી શા-શિવનું માથું.
જાપાન-( સૂર્ય) સૂર્યકાન્ત નામે પથ્થર, જેના ઉપર સૂર્યનાં કિરણો પડવાથી તેમાંથી તણખા ઝરે છે.
જાનલ્લાનાં આ વસિાન (બ. વી.) જેમાં રત્નની ખાણ અથવા સમુહ છે તે રત્નાકર; સમુદ્ર. તેને વલોવીને ચૌદ રન્ને દેએ પ્રાપ્ત કર્યા હતાં.

Page #346

परिशिष्ट : ८: ३२३२ १२५न पायो
गद्य विभाग પ્રત્યેક પાઠને અંતે જે સ્વાધ્યાય આપવામાં આવેલ છે, તેમાં આપેલાં જ વાક્યો અહીં આપવામાં આવેલાં છે.
. : 1: . १. वरमेको गुणी पुत्रो न च मूर्खशतान्यपि ।
(श्रेयसूते। उपयोग से) एकः गुणी पुत्रः मूर्खशतेभ्यः श्रेयान् । २. पकैकमप्यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् ।
- (तुन उपयोग ) पकैकमप्यनर्थाय, यत्र तु चतुष्टयं वर्तते तस्य का कया। ३. न व्यापारशतेनापि शुकवत् पाट्यते बकः।
(शिनतR) न व्यापारशतेनापि जनः बकं शुकवत पाठयति। ४. मम पुत्राः गुणवन्तः क्रियताम् । (तरि प्रयोग)
मम पुत्रान् गुणवतः भवान् करोतु । ५. स राजा पण्डितसभां कारिनवान् । (कारिता वा५२१) तेन राशा पण्डितसभा कारिता ।
५ : २: १. तस्य पर्वतकन्द रेऽधिण्यानस्य मूषक केसराग्रं छिनति।
(सुधार) तस्य पर्वतकन्दरम् अधिशयानस्य मूषक: केसरा छिमत्ति। २. स मूषिकः बहिः संचरन् बिडालेन प्राप्तः ।
(यदा-तदा ॥५२)

Page #347

330 यदा स भूषिका बहिः संचरति तदा स बिडालेन प्राप्तः। ३. मूषिकः केसरा छिनत्ति । (मशि) मूषिकेण केसरानं छियते ।
418 : 3: १. स मृगोत्सादनं कुरुते ।
(उत्साइन कुरुते भारे मे &ि५६ ५।) स मृगानुत्सादयति। २. सुक्रुद्धैरपि किं क्रियते अन्यत्र प्राणवियोगात् ।
(नर वाप सुकुद्धा अपि किं कुर्वन्ति अन्यत्र प्राणवियोगात् । ३. सिंहमेव उपायेन व्यापादयामि । (भगि प्रयोग) सिंहः एव मया उपायेन व्यापाद्यते।
५ : ४: १. सः अन्यैः गजैः विज्ञापितः। (रि प्रयोग)
अन्येः गजाः तं विज्ञापितवन्तः। २. गते तस्मिन् गजयूथे शशकाः संप्रधारयितुमारब्धाः।
(यदा-तदा वा५) पदा तद् गजयूथं गतं तदा शशकाः संप्रधारयितुमारण्याग
3 : ५: (A) १. तवानुचरेण मया भवितव्यम् ।
. (भू नुं विध्यर्थ या५६ पाप।) तषानुवरः अहं भवेयम्। अकस्मादागन्तुना सह मैत्री न युक्ता।
( अलं। उपयो॥ ३) अकस्मादागन्तुना सह मैच्या अलम् ।

Page #348

૩૩૯
(B) नायना पायो सुधा१. ते दिवसमारभ्य मम मनः अस्यां न स्पृहयति ।
तस्माद् दिवसादारभ्य मम मना अस्यै न स्पृष्यति। अस्य पुस्तकस्य रामाय न प्रयोजनम् अस्ति । अनेन पुस्तकेन रामस्य न प्रयोजनम् अस्ति। अहं पुत्रस्य वियोगं न सहामि । अह पुत्रेण वियोगं न सहे। रामः कीतः महान भाजनः अस्ति। रामः कीर्तेः महद् भाजनं अस्ति । रामस्य समं मैत्री न कर्तव्या। रामेण समं मैत्री न कर्तव्या।
। २. विसर्पस्तांस्तण्डूलकणानवलोकयामास ।
(सपिछूटी पाउ..) विसर्पन तान् तण्डूलकणान् अवलोकयामास । २. कुतः निर्जने वने तण्डूलकणानां संभवः।
(नारसदित या५६ वा५२) निर्जने धने तण्डूलकणानां संभवः न अस्ति । ३. न पशमेष्यन्ति।
(च्वि ३५ वा५२) न वशीभविष्यन्ति। ४. किमिदानी कर्तुमुचितम्। (विध्य त पाप।) किमिदानी कर्तव्यम्। त्रैलोक्यस्यापि प्रभुत्वं त्वयि न युज्यते । (योग्य वाप) त्रैलोक्यस्यापि प्रभुत्वं तव न योग्यम् ।

Page #349

३४०
या : ७: (A)१. निविण्णमिव त्वां लक्षये । (भनि प्रयो
मया त्वं निविण्णः इव लक्ष्यसे । २. कथं सिंह मृगेण विनिपात्यते । (तरि प्रयोग
कथं सिहं मृगः विनिपातयति । ३. अलं भयेन।
. (मा वा मा विभीहि। ४. गजः शृगालेन कथं निहन्यते।
(नने। तथा तरि प्रयोग शगाल: गजें न निहन्ति। ५. भवता किं युक्तं राघवं एवं वक्तुम।
(न तथा अर्हतिना ५ये।। ३।) भवान् राघ एवं वक्तुं न अईति । ६. यमसदनं प्रति यापयाम्हं त्वाम् ।
(याने उपयो५ ३) मया त्वं यमसदनं प्रति यासि । (B). गुरुः शिष्यानध्येतुमकथयत् । (सुधारी)
गुरु शिष्यानध्ययनं कुरुतेत्यकथयत् । २. नाहं धनं स्पृहामि । कथं भवान्मां कुप्यसि । (सुधारा)
नाहं धनाय स्पृहयामि । कथं भवान्मह्यं कुप्यति । ३. हनूमान् सीतावृतं रामं निवेद्य तूष्णीमभवत् । (सुधार)
हनुमान् सीतावृतं रामाय निवेद्य तूष्णीमभवत् । ४. जनः शिलापट्टे अधिशेते । (सुधा।)
जनः शिलापट्टमधिशेते। ५. भरतः गुणानां आस्पदः अस्ति । (सुधा!)
भरतः गुणानां आस्पदं अस्ति । '

Page #350

૩૪૧
पा : ८ :
3. afma aidar: dfxat: | (quial) तं सर्वलोकाः संश्रिताः ।
२. मम सदा गरुडस्य भयः । ( सुधारो ) मम सदा गरुडात् भयम् । ३. मा खलु साहसं कृत्वा प्रवेष्टुम् । ( कृनुं यज्ञार्थ २ यु.. (क)
मा खलु प्रवेष्टुं साहसं कुरु ।
४. अहं इल्लीसकं वदामि । ( उमेश) मया हल्लीसमुह्यते ।
५. अहं पुष्पाणि अवचिनोमि । ( अशि ) मया पुष्पाणि अवचीयन्ते ।
पाठ: ८ :
२. सः सिंहशिशुं बलात्कारेण कर्षति । (अर्भशि) सेन सिंहशिशुः बलात्कारेण कृष्यते ।
२. मे मनः पुत्रं स्निह्यति । (सुरेश) मम मनः पुत्रे स्निह्यति ।
३. नूनं अनपत्यता मां वत्सलयति । (वत्सल विशेषणु वापरे ।) नूनं अनपत्यता मां वत्सलं करोति ।
४. स्पृहयामि खलु दुईलितायास्मै । ( रुच् वापरौ ) अयं दुर्ललितः खलु मह्यं रोचते ।
५. नाममात्र प्रस्तावः मे विषादाय कल्पते ।
(faqoor alyal)
नाममात्र प्रस्तावः मां विषण्णं करोति ।

Page #351

३४२
६. मलमावेगेन । (मा वाप।)
आवेगं मा कुरु। ७. रक्षाकरण्डकमस्य न दृश्यते । (४२)
अहमस्य रक्षाकरण्डकं न पश्यामि । मा खलु इदं अवलम्ब्य । (सार्थ वा५२१)
मा खलु इदं अवलम्बख । ९. इमं वृत्तान्तं शकुन्तलां निवेदयावः। ( सुधा।)
इमं वृत्तान्त शकुन्तलायै निवेदयावः । १०. एवं विवादः एव प्रत्याययति । (साहु ३५ वा५३।) एवं विवादेनैव अहं प्रत्येमि ।
48 : १०: १. सैनिकाः तिष्ठन्ति । (२४ वा५। )
सेनापतिः सैनिकान स्थापयति । २. विष्णवे पूजा रोचते । (स्पृहू वा५२)
विष्णुः पूजायै स्पृहयति। ३. अतस्त्वां दूरादेव नमः। (सुधार)
मतस्तुभ्यं दुरादेव नमः। ४. नार्हसि आत्मानं शुचे दातुम् । (शुच् यिा५६ वा५५)
वंमा शोच।। ५. गतेषु मिषक्षु सः क्षितिपालसमीपमेव पुनरारुरोह
(यदा-सदा) यदा भिषजः गताः तदा स क्षितिपालसमीपमेव
पुनरारुरोह।

Page #352

३४३
पद्य विभाग
१४:१: १. अहं ते दुःखं हगमि । (प्रयोग मसी)
मया ते दुःखं हियते। २. त्वामहं नानुजानामि । (अयो। सो)
त्वं मया नानुमायते । ३. न रोचते ममाप्येतद् । (स्पृह वा५३८ )
अहं अपि पतस्मै न स्पृहयामि। ... का त्यजेन्पुत्रमकारणात । ( न वा५३। ) ____ न कोऽपि पुत्रमकारणात्यजेत् । ५, त्वद्वियोगान मे कार्य जीवितेन सुखेन वा।
(कोऽर्थः ॥५२) . त्वद्वियोगान्मे जीवितेन सुखेन वा कोऽर्थः।
3 : २: १. मारुतश्चलितस्थान: षट्पदैग्नुगीयते । (प्रयो। यो)
मारुतं चलितस्थानाः षट्पदाः अनुगायन्ति । २. अपश्यता मे वैदेहीं जीवितं नाभिरोचने। (स्पृह वा५३१)
वैदेहीमपश्यनहं जीविताय न स्पृहामि । ३. अयं शैलराजः विचित्र रेणुं सृजते । (प्रयो५ मसी)
अनेन शैलराजेन विचित्रः रेणुः सृज्यते । ५. निःश्वासः इव सीतायाः वाति वायुर्मनोहरः। (यथा-तथा)
यथा सीता निःश्वसिति तथा मनोहरः वायुः पाति। ५. तं दिवसमारभ्य मां न पुस्तकं न गेचते । (सुपारी)
तस्मादिवसादारभ्य मह्यं तस्तकं न रोचते ।

Page #353

३४४
२. गन्धर्वैः हियते राजा । (प्रयोग महो)
गन्धर्वाः राजानं हरन्ति । २. संप्राद्रवञ्चमूः सर्वा धार्तराष्ट्रस्य पश्यतः।
(मनारार्थ १४ी २ री तथापि ॥५३) धार्तराष्ट्रः पश्यति तथापि सर्वाः चमूः संप्राद्रवत् । ३. दिष्टया लोके पुमानस्ति कश्चिदस्मत्प्रिये स्थितः।
(प्रयोग समना ) मस्मत्सुभाग्येन लोके कश्चित्पुमानस्ति या अस्मत्प्रिये स्थितः। ५. मा स्म तात, पुनः कारीदृशं साहसं क्वचित् ।
(कृ अज्ञार्थ २ ५. थे. ५. पाप।) तात ईदृशं साहसं क्वचित् पुनः मा कुरु। ५. पापोऽयं नित्यसंतुष्ट न विमोक्षणमई ति।
(युज्यते ॥५२॥) अस्य नित्यसंतुष्टस्य पापस्य विमोक्षगं न युज्यते ।
५४ : ४ः १. मनुस्तं मत्स्यमगृह्णात् । (प्रयोग महो)
मनुना स मत्स्यः गृह्यते। - २. स्वं मे अन्यत् स्थानं संगतिपादय ( साढ ३५ वापरे!)
अहं त्वया अन्यत्स्थानं संगतिपद्ये । ३. तं मत्स्यमनयद्वापी महती स मनुस्तदा। ।
(भरि प्रयो।) स मत्स्यः महतीं वाणी तदा तेन मनुना अनीयत ।

Page #354

૩૪૫
४. कृता रक्षा त्वया सर्वा । ( स्तनसून वापरे । ) त्वया सर्वा रक्षा अक्रियत ।
पाई : ५ :
१. सन्तः गुणान् जिघृशन्तु' (ग्रह वापरे। ) सन्तः गुणान् ग्रहीतुमिच्छनि ।
2. faxvied: 5154 geotèa | (Hìn Meal) मिथ्यादृग्मिः काव्यं ग्रध्यते ।
३. केचित्सौशब्द्यमिच्छन्ति । ( प्रयोग महो ) कैश्वित्सौशब्द्यमिष्यते ।
४. काव्यं कुर्वन्तु धीधनाः । ( प्रयोग पहले ) घीधनैः काव्यं क्रियातम् ।
५. सरस्वत्या काव्यं मुखावते ( मुख वापरेरो) सरस्वती कात्र्यं मुखं करोति ।
पाई : :
१. आगतेषूत्सवेषु पत्र स सन्मान्यः अभूत् । (यदा - तदा) यदा उत्सवाः आगच्छन तदा एव स सन्मान्यः अभूत् ।
२. ज्ञायते मित्रं आपत्काले हि उपस्थिने ।
(रु
તિ સપ્તમી કાઢી પ્રયાગ બદ્લા यदा आपत्कालो हि उपनिष्ठ तदा जनः मित्रं जानाति । ३. त्वं मैत्रों कृतार्थय। ( कृतार्थ वापरेश )
त्वं मैत्र कृतार्था कुरु ।
४. ऊर्णायुं ज्वलदूर्ण हि क्षिपेत्कोऽपि न वेश्मनि ।
(प्रयोग महतो ) ज्वलदूर्णः ऊर्णायुः न केनापि वेश्मनि क्षिप्येत ।

Page #355

3४६
48 : ७: १. कुसुमान्यपि आयुरपोहितुं प्रभवन्ति ।
(अलंना उपयोग ) कुसुमान्यपि आयुषः अपोहनाय अलम् । २. अशनिः कल्पित एष वेधसा। (प्रयोग महो) - वेधाः पतं अशनि कल्पितवार । ३. किं जहासि माम् । (प्रय मो )
किं अहं त्वया हीये। ४. अत्र विषये ईश्वरः न दोषभाजनः। (सुधा।)
अत्र विषये ईश्वरः न दोषभाजनम् । ५. मां सः धनं अयच्छन । ( सुधा। ) मां स धनं अयच्छन ।
५ :८: १. भृत्यः भारं वहनि। (२४)
सः भृत्यं भारं वाहयति । २. किंकरः ग्रामं गच्छति । (२)
किंकरं ग्रामं गमति। ३. सैनिकाः तिष्ठन्ति । (२४)
सः सैनिकान् स्थापयति । ५. सीनां सह रामः वने गच्छति । (सुधारे।)
सीतया सह रामः वनं गन्छ त । ५. नानकी रक्षांसि बिभेनि । ( सुधा। )
जानकी रक्षोभ्यः बिभेति । ६. यावदमात्य राक्षसः पश्यति तापञ्चाणक्येन नन्दाः हताः।
(मनारार्थ १४ी)

Page #356

३४७
पश्यतो अमात्यराक्षसस्य चाणक्येन नन्दाः हताः।
:: : . १. पद्माकरं विनकरो विकचं करोति । (च्चि३५ वाप।)
पद्माकर दिनकरो विकचीकरोति । २. पन्द्रो विकासयति कैरवचक्रवालम् । (२४ ४ढी सादु ३५)
चन्द्रेण केरवचवालं विकसति । ३. प्रारब्धमुत्तमजना न परित्यजन्ति । (प्रयोग मी)
उत्तमजनैः प्रारब्धं न परित्यज्यते। ५. काकः किं गरुडायते। (नामधातु ही नाणी)
काकः किं गरुडः भवति । ५. किमाटोः प्रयोजनम् ( अलं वा५३।)
अलं आटोपः। ६. विक्रीयन्ते न घण्टाभिः गावः श्रीरविवर्जिताः।
जनः क्षीरविवर्जिताः गाः घण्टाभिः न विक्रीणीते।

Page #357

परिशिष्ट : વિશિષ્ટ શબ્દપ્રયાગ गद्यविभाग
पाई : १ :
1. Fang-al aldor 211 ?
एकैकमप्यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् । विलति से छे.
२. कोऽर्थः - नो शो उपयोग ?
कोऽर्थः पुत्रेण जातेन यो न विद्वान् न धार्मिकः ।
३. वरं.....न-‘It is better.. than'; या सा... पशु मे नहि Apte's Guide § 301. वरमेको गुणी पुत्रो न च
४. हि- १२५ }' वायना आरंभ
Guide § 30.
मूर्खशतान्यपि । वपरातु नथी. Apte's
न हि सुप्तस्य सिंहस्य प्रविशन्ति मुखे मृगाः ।
५. प्रमाणम् - प्रमाणभूत हो.
नीतिशास्त्रोपदेशाय भवन्तः प्रमाणम् ।
पाठ : २ :
-१, अधि+शी 'सू रहेवुजी विभक्ति से छे ; अधि+वस् अधि + रुह्; आ+रुह, आ+स्था, उप+स्था या मधाय ધાતુ બીજી વિભકત લે છે.
तस्य पर्वतकन्दरम् अधिशयानस्य केसराग्रं कश्चिन्मूषिकः प्रत्यहं छिनत्ति ।
कीटोsपि सुमनः संगादारोहति सतां शिरः । २. यदा यदा तदा तदा : न्यारे न्यारे—त्यारे त्यारे.

Page #358

३४८ यदा यदा मूषिकशब्दं शणोति तदा तदा मांसाहारदानेन त बिडालं संवर्धयति ।
48: 3: १. अथ पछीथी' या शनी प्रयोग सामान्य रीत नवी मामत
ના આરંભને સૂચવવા, મંગલા, પ્રશ્નાર્થ, “પછીથી'ના અર્થમાં थाय छे.
अथ ते मृगाः मृगराजं विज्ञापयामासुः। २. 'किम्' साथे तृतीयानी प्रयो॥ यता 'श. S५योग' सेम अर्थ याय छे.
किमनेन मृगोत्सादनकर्मणा। किम् , कोऽर्थः, को गुणः, कि कार्य, किं प्रयोजन
એ બધાય તૃતીયા લે છે અને શે ઉપગ'ના અર્થમાં વપરાય છે. ३. प्रभृति, आरभ्य ५भी विमति से छे.
तस्माद् दिनात् आरभ्य तस्मात् दिनात् प्रभृति । ४. उपरि, मध्यात् ७४ी ( 1 .
आवयोः मध्यात्। तस्य उपरि । _ अग्रे, समन्तात् , समीपम्, संनिकर्षम् , संनिधौ, उपरि, कृते, अधः, सदृशम् ,तुल्यम् , समक्षम् , अन्तिकम्,
दूरं, पुरः, पुरस्तात, पार्वे त्या शाही विले. ५. अन्यत्र-पांयमी विमति छ. सुकुद्धैरपि किंक्रियतेऽन्यत्र प्राणवियोगात् ।
५ : ४: १. यत्र-तत्र यां-त्या.
विजयः प्रेष्यते यत्र तत्र सिधिरनुत्तमा।

Page #359

३५०
५४ : ५: १. भवितव्यम्-
थन मे. अधुना तवानुचरेण मया सर्वथा भवितव्यम् । सह, समम्, साकम् , साघम्, सहितम् 'साथे' तृतीय। विमति छ.
अकस्मादागन्तुना सह मैत्री न युक्ता।
त्वया सह मम धेयः तृणानामपि भक्षणम् । (18. १ ५३) . ३. उद्दिश्य 'त२३ 'न। अर्थमा द्वितीया से छे.
तमुद्दिश्य तेन क्षिप्तेन लगुडेन शृगालः हतः।
१. यावत्-तावत् 'orii सुधी-त्यां सुधा'
(Apte's Guide $ 294-300) यावन्मे दन्ताः न त्रुटयन्ति तावत्तव पाशं छिननि। युज्यते सातभा विमति से छे.
अनेनाश्रितवात्सल्येन त्रैलोक्यस्यापि प्रभुत्वं त्वयि
युज्यते ।
8:७: ३. अपि-चायना मारमा प्रश्नार्थ ना अर्थ मा १५य छे.
अपि कुशली भवान् । ४. अलम-मस'ना अर्थमा तृतीया से छ; श्री वा२ मलंनी સાથે ચતુથી તથા હેત્વર્થ કૃદંત પણ વપરાય છે. •
अलमल भयेन ।
मलमलमावेगेन। (४८.) ५. अन्तरेण- तभा 'तीय विसे छे.

Page #360

३५.
अस्ति काचिद्ववक्षा महाराजस्य हितमन्तरेण । ६. यथा-तथा- प्रमाणे- प्रमाणे
- यथा कार्य तथा कुरु।
१. नि + विद सामान्य शत योथा विमति छ.
यावदिदं वृत्तान्तं नन्दगोपाय निवेदयामि। पा : 3 भां भी साथे प्रो.
अतोऽहं स्वामिन निवेदयितुमागतोऽस्मि । ५४:८ इमं वृत्तान्तं शकुन्तलायै निवेदयावः । २. हन्त-सुष, शाई, मनु कोरे मताचा पायाने १५२॥य छ:
हन्त, दर्शितं ते वीर्यम्।
हन्त, वर्धते ते संरंभः. (पा : ८ गध.) ३. भी, भय तथा ते सूय शम्। पायभी विभाग से छे. ६. त. गरुडाद भीतोऽहमिह प्रविष्टोऽस्मि ।
__48:e: १. नु-शो मतावा भारे १५२।५ छ; किं नु 'भावार;' किं नु खलु “भ पा२ भरे५२.' . त.
को नु खल्वयं बालः।
किं नु खल्वस्मिन्बाले मे.मनः स्निह्यति । २. नूनम्-' म२५२' . त. नूनमनपत्यता मां वत्सलयति। ३. स्थाने-'मे येोय छे.' Apte's Guide $ 304.
स्थाने खलु ऋषिजनेन सर्वदमनः इति कृतनामधेयोऽसि। ४. स्त्रिह, अनु+रज्, विश्वस् सप्तमी [qMति से छे.

Page #361

૩૫૧
Apte's Guide $ 94. अस्मिन् पुत्रे मे मनः स्निह्यति
4. a ' 147142' El. d. agt adtu: ag witätsferi ६. स्पृह - यथा विलति से छे: हा त स्पृहयामि खलु दुर्ललितायारमै ।
७. रुच्
-योथी वलति से छे : रोचते मे पपः मयूरः ।
८. अपि नाम - ' भ वणी' अपि नाम मृगसृष्णिकेत्र नाममात्र प्रस्तावः मे विषादाय कल्पेत ।
९. अहो - ' श्रर्यसूयः उदगार : अहो, रक्षाकरण्डकमस्य मणिबन्धे न दृश्यते ।
१०. मा खलु स. भू.. साथै आज्ञार्थना अर्थभां वपराय छे: मा खलु इदमवलम्ब्य |
मा खलु प्रवेष्टुं साहसं कृत्वा । ( पाठ : ८ गघ. )
११. क्लृप्याथी लिति से छे.
नाममात्र प्रस्तावः मे विषादाय कल्पेत ।
१२. सकाशम् - छठ्ठी विलति से छे.
मातुः सकाशं गमिष्यामि ।
पा : १० :
१. कथं कथमपि - जून ४ मुलगी. '
कथं कथमपि निःश्वस्य प्रोवाच ।
२. अकाण्डे -'ये'
,
अकाण्डे खल्वयमुपस्थितः महाप्रलयः
3. faga-al yon ala ell ?
"

Page #362

૩૫૩
सामान्योऽपि शोकः सोच्छवासं मरणं किमुख
विशेषभितः। १. भि- विति से छ: विरोषनः सुमेरुशिरः श्रयति ।
५४ : १३: १. प्र+मद्-भायमा विमति छ:
खान्यायान्मा प्रमः।
पविभाग
B: 1: १. रूच्-योथी विमति से छे; ५२तु योथान! अभी ही ठी वा५वामा मापी .
न रोचते ममाप्येतद् । २. नाम-परे५२. Apte's Guide. $ 242. पितुर्हि वचनं कुर्वन्न कश्चिन्नाम हीयते
५४:३: १. सति सामी' भने 'मनारा ५०६।'
(सति समी) गन्धर्वैस्तु महाराज भग्ने कर्ने महारये। (अनारा १४ी) संप्राद्रवञ्चमूः सर्वा धार्तराष्ट्रस्य पश्यतः। २ दिष्टया-'सुभाये,' 'सा नसीम छ ?'
पिण्या लोके पुमानस्ति कश्चिदस्मत्रिये स्थितः।

Page #363

૩૫૪
2. for gas-al un ala ell?
कश्चिद्राजन्यः शरणार्थमिहागतमभिरक्षेत किं
पुनस्त्वम् ।
चेद्-' ले ' वाचारले नवपराय
उत्सृज्यतां सुयोधनः मम चेदिच्छसि प्रियम् ।
418: 8:
सार्धम् -'साथै ' तृतीया :
तत्र सप्तर्षिभिः सार्धमारुहेथाः महामुने । बिना - ' वगर' जीऊ, त्री ने पांयभी विलति से छे. ता न शक्या महत्यो वा आपस्ततु मया विना । gui fant a nagfäcıag | (( 48: 418 : & ) पाठ : ५:
6
किल-' 'हेवाय छे' ‘स ंभावना'ना अर्थभां तकलामधर्वक्ष्ये केवलं भक्तिचोदितः ।
क्व क्व - 'देवडे | भोट २' ना अर्थभां. क्व गंभीरः पुराणान्धिः क्व माहम्बोधदुर्विधः । र ' Apte's Guide $ 216. मणयः पद्मरागाद्याः ननु काचोऽपि मेचकः ।
ननु-'
"
किम् - तृतीया साथै शो उपयोग छे.'
किमन्यैः कविमानिमि : । - साथै गोधी विलसितः
अलम् -
न सतां प्रीणनायालम् ।
-बत - शशि
गार
कवयो वत सीदन्ति कराक्रान्तकुटुम्बिवत् ।

Page #364

३५५
जातु-'मरेपर' भि-पांयमी विलास्ति' परेषां दूषणाजातु न विमेक्ति
कवीश्वरः
५:: : स्वस्ति-योथा विमति से छे.
स्वस्ति तेऽन्यत्र गम्यताम् । संनिमः, तुल्य-ठी विमति छ :
सोमदत्तस्य सनिमः सहमित्रस्य तुल्यः
__48:७: का कथा-वात शी ४२वी ?
अमितप्तमयोऽपि मार्दव भजते कैव कथा शरीरिषु। प्रभूत्व त साथे : 'समर्थ डा.' कुसुमान्यपि गात्रसंगमात्प्रभवन्त्यायुरपोहितु यदि।
५४ : ८: स्पृह-योथा विमति : कस्मै स्पृहयति कमला ।
:::: याचू-रे म छ:
चातकः जलधरं पयः कणार याचते। हन्त हन्त-शादार
हन्त हन्त महतामुदारता ।
हा हन्त हन्त नलिनी गज उजहार। वि+तृ-'या' सातभी विमति है. . चातकपोतके वारि वितर। किं प्रयोजनम्-श. ५योग.
किमाटोपैः प्रयोजनम् ।

Page #365

પરિશિષ્ટ : ૧૦ : ( ૧લ્પ૮ માર્ચ એસ. એસ. સી. પેપર
(Scheme) ૧૧. પાંચ ફકરા, પ્રત્યેકના માર્ક; ગમે તે ત્રણનું ભાષાંતર કરવાનું
૨૧ માર્કનું ગદ્ય ભાષાંતર. ૨. છ ફકરા, પ્રત્યેકના ! મા ગમે તે ચારનું ભાષાંતર કરવાનું
૨૪ માર્કનું પદ્ય ભાષાંતર. ૩. (અ) નીચે આપેલામાંથી કોઈ પણ પાંચ પર સ્પષ્ટીકરણ ૫
કરતી નેધ ગુજરાતીમાં લખે – वृषलः, अमिषेकोदकम् , वर्णाधरो भ्राता, उमाकृतव्यतिकरः, भुवो मानदण्डायितः,
यमत्वम् , विजयाधः। (બ, નીચે આપેલામાંથી કોઈ પણ ત્રણ રૂપ ઓળખા- ૩
पिपासितस्य, प्रष्टव्याः, मुखरीकुरुते, विधाय
યતિ, સંસ્થા (ક) નીચે આપેલામાંથી કોઈ પણ ત્રણ સમાસને વિગ્રહ ૩
કરી નામ લખે – गङ्गासिन्धू, जलजानि, लब्धचक्षुः, गुणान्त
, શોથ. 3) નીચે આપેલામાંથી કોઈ પણ ચાર કૌસમાં સચવ્યા ૪
મુજબ ફેરફાર કરી, ફરી લખે –

Page #366

6.
૩૫૭
(1) garafesmarai (13) 1; તાજિવાતાં સ સદ્ધિ છેડા (૨) (મૃત્યુ) વિલેશિ દિપાછ
(કૌંસમાં આપેલા શબ્દનું યોગ્ય રૂપ વાપરા ) (૩) સત્પાત માં પ્રય∞। સુધારે!) (४) अलमिदानीं व्रणे प्रहर्तुम् । (अलम् ने બદલે મા વાપરે. )
(५) तस्य पर्यष्टतः क्षेत्राणि मृगालेन सह मैत्री સંતા । વાકયમાં થતા વાપરા ) (६) ते धूर्त विप्रस्य समम् पवं स्ववेषां प्रति પ્રતિષ્ઠા ! ( સુધારા ).
રૂપ આપે
( ૧ ) કાઈ પણ अस्मद्, વ્રુત્તિ, મહત્.
૨) કાઈ પણ એનુ ષષ્ઠી બહુવચન : વિમ્ (સ્ત્રી ) માનુ, મળવત્ (૩)
(૩) કાઈ પણ એનુ ચુસ્તન ભુતકાળ ત્રીજો પુરુષ બહુવચનઃ ૨ , જૂ, જી.
(૪) કાઈ પણ એનું વર્તમાન કૃદન્તઃ
એનુ ચતુથી એકવચન :
, ક, કુ.
( ૫ ) કાઈ પણ એનુ વર્તમાનકાળ ત્રીજો પુરુષ બહુવચન : રૃ, નર્, વિષ્ણુ ચોથે ગણ
નીચે આપેલામાંથી કાઈપણ એનું ગુજરાતીમાં ભાષાન્તર કરેા ફ ના જીલ્લામ તતઃ પતિ ૧૦ भ्रमन्वने संग्रामभूमिमपश्यत् । तस्यां व
(૧)
-

Page #367

वायुवशावल्लीशाखागृहन्यमानस्य दुन्दुमे। शब्दमशृणोत् । अथ क्षुमितहृदयश्चिन्तयामाल। अहो विनष्टोऽस्मि । तद्यावन्नास्य प्रोधारितशब्दस्य दृष्टिगोचरे गच्छामि तावद वजामि । अथवा नैताज्यते सहसैव पितपैतामहं धनं त्यक्तुम् । तावजानामि कस्यायं शब्दः। धैर्यमालम्ब्य विमर्शयन्यावन्मन्दं मन्दं गच्छति तावदुंदुभिमपश्यत् । स च तस्य समीपं गत्वा स्वयमेव कौतुकादताडयद । भूयश्च हर्षादचिन्तयत् । अहो, चिरादेतदस्माकं महद्भोजनमापतितम् । तन्नूनं मांसेन परिपूरितं भविष्यति । ततः परुषचर्मावगुण्ठितं तत्कथमपि विदाकदेशे छिद्रं कृत्वा . संहष्टमना मध्ये प्रविष्टः। परं चर्मविदारतो
दंष्ट्रामङ्गः सञ्जातः। ( २ ) दशरथं समनुज्ञाप्य धर्मशः सह सीतया। १०
राघवः शोकसंमूढो जननीमभ्यषादयत् ॥ अन्वक्ष लक्ष्मणो भ्रातुः कौसल्यामभ्यवादयत्। अपि मातुः सुमित्राया जग्राह चरणौ पुनः॥ तं वन्दमानं रुदती माता सौमित्रिमब्रवीत् । हितकामा महाबाहुं मू[पघ्राय लक्ष्मणम् ॥ सृष्टस्त्वं वनवासाय स्वनुरक्तः सुहजने । रामे प्रमादं मा कार्षीः पुत्र भ्रातरि गच्छति । रामं दशरथं विद्धि मा विद्धि जनकात्मजाम् । अयोध्यामटधीं विद्धि गच्छ तात यथासुखम्॥

Page #368

૩૫૯
(३) सूत्रधारः - पतदस्माकं गृहम् । यावत् प्रवि- १० शामि । बुभुक्षयौदनमयमिव जीवलोकं
पश्यामि । यावदाय
शब्दापयामि ।
आर्ये, इतस्तावत् ।
नटी : - इयमस्मि । दिष्टया खल्वस्यागतः । सूत्रधार :- आर्ये, किमस्त्यस्माकं गृहे भोजनम् । नटी :- आर्य, सर्वमस्ति ।
सूत्रधार :- किं किमस्ति ।
नटी :- तद्यथा - घृतं गुडो दधि तण्डुलाच सर्वमस्ति । एवं तव देवा आशासताम् ! सूत्रधार : - किमेतत्सर्वमस्माकं गेहेऽस्ति । अथवा परिहससि ।
नटी : - आर्य, नहि नहि । अस्त्यापणे । सूत्रधार : - आः अनायें, एवं त आशा छिद्यताम् । मृत्युमुखे पतिष्यसि ।
५. નીચે આપેલામાંથી કાઈ પણ એ ગુજરાતીમાં સમજાવો :
(१) अजरामरवत्प्रानो विद्यामर्थे च चिन्तयेत् । गृहीत इव केशेषु मृत्युना धर्ममाचरेत् ॥ ( २ ) शोकारातिभयत्राणं प्रतिविश्रम्भभाजनम् । केन रत्नमिदं सृष्टं मित्रमित्यक्षरद्वयम् ॥
( 3 ) यज्जीव्यते क्षणमपि प्रथितं मनुष्यैविज्ञानशौर्य विभवार्य गुणैः समेतम् । तन्नाम जीवितमिह प्रवदन्ति तज्ज्ञा: काकोऽपि जीवति चिरं च बलिं च भुक्ते ॥
૧૦

Page #369

૩૬૦
અથવા ૬. સંસ્કૃતમાં ભાષાન્તર કરો—
એક વખત એક ગરીબ અને માણસ શિવ મંદિરમાં ગયો અને ઉપવાસ કરીને ત્યાં મરવાનો નિશ્ચય કર્યો. તેની ભક્તિથી પ્રસન્ન થઈને દેવ તેની આગળ ઊભા અને બોલ્યા, “વરદાન માગ.' અને માણસ બે , “તમે કોણ છો ? ' દેવે કહ્યું, “હું શિવ છું.' ત્યારે આંધળા માણસે કહ્યું, “હું તમને જોઈ શકતો નથી.' ભગવાન શિવે તેને દષ્ટિ આપી, તે જ ક્ષણે તે તેમના પગે પડ્યો અને બોલ્યો, “રાજ વૈભવ ભગવતા મારા દીકરાના દીકરાને જેવાને હું જીવું.'

Page #370
गौतम प्रकाशन : अहमदाबाद