Book Title: Dharmavir Sudarshan
Author(s): Amarmuni
Publisher: Sanmati Gyan Pith Agra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001218/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya amara muni Ghar trin Educatio ational for PrivatePlsipur / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana kAvyakAra rASTra-santa upAdhyAya amara muni sampAdana vijaya muni zAstrI, sAhityaratna prakAzaka: zrIsanmati jJAna-pITha, AgarA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka : dharma-vIra sudarzana sampAdana : vijaya muni, zAstrI mUlya : tIsa rupaye mudraka : ratana ArTsa saMjaya plesa, AgarA 51662 kAvyakAra : rASTra-santa upAdhyAya amaramuni paJcama saMskaraNa : 1 mArca, 1665 prakAzaka : zrIsanmati jJAna- pITha, AgarA pustaka sajjA : suaMza laoNjika sisTamsa 200, jayapura hAusa kaoNlonI, AgarA ( 310344 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana bAbU kastUrI lAla jI jaina, jaina samAja AgarA ke mukhya kAryakartAoM meM se eka advitIya vyakti the / dharma evaM samAja ke pratyeka kArya meM agraNI rahate the / svabhAva se sadA haMsamukha, prakRti se bhAvuka aura kRti se dAnavIra the / sAdhu-santoM ke parama bhakta the / ApakI dharma-patnI zrImatI zAnti devI jI bhI dharma-priya mahilA thIM / tapasyA karane aura karAne meM ApakI vizeSa abhiruci thI / apane jIvana-kAla meM unhoMne paccIsa se adhika aThAI tapa kiye the / tapa kI sAdhanA meM sadA prasanna evaM zAnta rahatI thiiN| dAnavIra pitA ke aura tapovIra mAtA ke mUla saMskAra unake putra aura putriyoM meM bhI sAkAra hue haiM samasta parivAra ApakA dharma-priya tathA sundara saMskAra vAlA hai / tapa-japa aura dharma-kriyAoM meM abhiruci rakhatA hai| zrI kRSNa kumAra jI, zrI narendra kumAra jI aura zrI ravIndra kumAra jI ne apane mAtA-pitA kI puNya smRti meM pUjya gurudeva rASTra santa zrI amaracandra jI mahArAja kI kAvya pustaka 'dharma-vIra sudarzana' ke prakAzana karAne meM udAra bhAva se parA artha sahayoga pradAna kiyA hai| vyApAra meM saMlagna hone para bhI tInoM bhAiyoM meM dhArmika sAhitya par3hane kI vizeSa abhiruci prazaMsanIya hai / ataH sanmati jJAna pITha kI ora se Apa tInoM kA saharSa abhinandana kiyA jAtA hai| vijaya muni zAstrI jaina bhavana, motI kaTarA AgarA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zata-zata vandana tuma abhinava yuga ke nava vidhAna, rUr3ha bandhanoM ke mukti gAna, he yuga-puruSa, he yugAdhAra, abhivandana hai, zata-zata vandana ! jJAna - jyoti kI jvalita jvAlA, Atma sAdhanA kA ujAlA, he mithyA - timira abhinAzaka, abhivandana hai, zata-zata vandana ! tuma navya nabha ke nava vihAna, nayI cetanA ke abhiyAna, zramaNa-saMskRti ke amara - gAyaka, abhivandana hai, zata-zata vandana ! atIta yuga ke madhura gAyaka, ke ho adhinAyaka, abhinava yuga nUtana - purAtana yuga - zRMkhalA, abhivandana hai, zata zata vandana ! tU pada - dalitoM kA krAnti - ghoSa, abala - sAdhakoM kA zakti - koSa, he krAnti - patha ke mahApathika, abhivandana hai, zata zata vandana ! - kAvya - sAhitya 1. amara padya muktAvalI 3. amara kusumAJjali 5. saMgItikA 7. amara mAdhurI 6. jinendra-stuti 11. satya harizcandra 2. amara puSpAJjali 4. amara gItAJjali 6. kavitA - kuJja 8. jagadguru mahAvIra 10. dharmavIra sudarzana 12. zraddhAJjali ( 4 ) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 sva. zrImatI zAntidevI jaina sva. lAlA kastUrIlAla jI jaina Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA manuSya-jIvana kA AdhAra usakA sadAcAra hai / jaise camaka ke binA motI kisI kAma kA nahIM hotA hai, vaise hI sadAcAra ke binA manuSya-jIvana kisI kAma kA nahIM hotA / manuSya apane isa zarIra ko surabhita karane ke lie candana evaM agara Adi kA prayoga karatA hai, apane gale meM surabhita puSpoM kI mAlA pahanatA hai, kintu vaha yaha nahIM socatA, ki jIvana sadAcAra ke binA surabhita nahIM banAyA jA sakatA / ina bAharI sugandhoM se sadAcAra kI sugandha hI zreSTha hai / sadAcAra jIvana kA eka viziSTa guNa hai, jisake abhAva meM eka pazu meM aura eka manuSya meM kisI bhI prakAra kA bheda nahIM rahatA hai / jIvana meM dhana kA abhAva sahana kiyA jA sakatA hai, pUjA aura pratiSThA kA abhAva bhI sahana kiyA jA sakatA hai, tathA daridratA ke bhAra ko bhI uThAyA jA sakatA hai, kintu caritra-hInatA ko tathA caritra-bhraSTatA ko kisI bhI prakAra sahana nahIM kiyA jA sakatA / saccaritratA mAnava-jIvana kA eka sarvazreSTha guNa hai, jisake AdhAra para mAnava ne isa samagra sRSTi meM anya prANiyoM kI apekSA apanI zreSThatA siddha kI hai / bhAratIya tatva-cintaka jaba mAnava-jIvana para gambhIratA ke sAtha vicAra karate haiM, taba unake vicAra-manthana kA sAra yahI nikalatA hai-"dharmeNa hInAH pazubhiH samAnAH / " dharma-hIna jIvana pazu-jIvana ke barAbara hai / dharma-hIna mAnava meM aura pazu meM kevala AkRti kA bheda raha jAtA hai / maharSi vyAsa ne eka dina yaha kahA thA-"isa sRSTi meM sarvAdhika buddhimAna aura sarvAdhika yogya prANI manuSya hI hai / " manuSya se bar3hakara zreSTha isa sRSTi meM anya koI prANI nahIM ho sakatA / mana meM vicAra uThatA hai, Akhira manuSya meM aisI kyA vizeSatA hai, jisake AdhAra para manuSya ke jIvana ko sarvazreSTha evaM sarvajyeSTha kahA gayA hai ? ukta prazna ke samAdhAna meM kahA gayA hai ki mAnava-jIvana kI isa sarvazreSThatA kA AdhAra usakA apanA caritra, usakA apanA sadAcAra aura usakA apanA saMyama hI hai / pAzcAtya jagata ke prasiddha dArzanika aura vicAraka jemsa elana ne kahA hai"There is no substitute for beauty of mind and strength of character." FH og saundarya aura caritra-bala kI samAnatA karane vAlI koI dUsarI vastu nahIM hai / tAtparya yaha hai, ki jaba taka manuSya meM caritra-zIlatA utpanna nahIM hogI, taba taka usake jIvana meM sundaratA, suSamA aura saMskRti kA praveza nahIM ho sakegA / tana ujalA ho aura mana kAlA ho, to isa prakAra ke jIvana se manuSya ko kisI prakAra kA lAbha nahIM ho sakatA / zarIra yadi gaura varNa nahIM hai, parantu mana meM pavitratA hai, taba jIvana kA kalyANa ho sakatA hai / mAnava-saMskRti kA mukhya siddhAnta yahI hai, (5) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhUmikA ki mana kI pavitratA hI usake jIvana-vikAsa kA AdhAra hai / mAnava yoddhA nepoliyana ne eka bAra kahA thA-"Be a man of action and high character. manuSya ko sadA karmazIla rahanA cAhie aura sadA caritrazIla rahanA cAhie / " jo manuSya karmazIla hai aura caritrazIla hai vaha saMsAra meM kahIM para bhI kyoM na calA jAe, usakA Adara aura usakA satkAra sarvatra kiyA jAtA hai / jisa manuSya ke pAsa sadAcAra kI aura caritrazIlatA kI pU~jI hai, usa vyakti ke lie videza bhI apanA svadeza bana jAtA hai aura usake lie parajana bhI svajana bana jAtA hai / ___ bhAratIya saMskRti sadA se isa tathya ko svIkAra karatI rahI hai, ki manuSya svayaM indra hai aura isakI indriyA~ sadA isakI dAsI rahI haiM / para kaba, jabaki manuSya apanI indriyoM kA nigraha kara sake aura apane mana kA nirodha kara sake / indriyoM ke nigraha ko aura mana ke nirodha ko hI darzana-zAstra meM yoga kahA gayA hai / yoga-sAdhanA vahI vyakti kara sakatA hai, jo apane jIvana ko saMyama meM rakha sake aura apane jIvana ko apane niyantraNa meM rakha sake / bhAratIya saMskRti indriyoM kA dAsa hone meM vIratA svIkAra nahIM karatI, apanI indriyoM kA svAmI banane meM hI vaha vIratA mAnatI hai / eka mahAn vicAraka ne kahA hai- "Most powerful is he who has himself in his own power." kahane kA abhiprAya yaha hai, ki zakti -sampanna vahI hai, jo apane mana para aura indriyoM para adhikAra kara sake / yUnAna ke mahAn vicAraka pAithAgorasa ne apane yuga kI mAnava-jAti ko sambodhita karate hue kahA thA-"No man is free who cannot command himself. maiM usa vyakti ko svatantra nahIM kaha sakatA, jo apane Apa para saMyama kA niyaMtraNa na kara sake / " saMyama-zIlatA aura cAritra-zIlatA mAnava-jIvana kA eka aisA guNa hai, jisameM saMsAra ke samagra guNoM kA samAveza ho jAtA hai / svarga ke deva, dharatI ke rAjA aura nagara ke nagara-pati kisI saMta ke caraNoM meM jaba nata-mastaka hote haiM, taba usakA AdhAra usa saMta kA saMyamI jIvana hI hotA hai / bhAratIya saMskRti ne prArambha se hI samrATa kI apekSA eka saMyama-zIla saMta kA hI satkAra, sammAna aura samAdara kiyA hai / bhAratIya saMskRti ke sAhitya meM Apako sarvatra eka hI svara jhaMkRta milegA sadAcAra aura saMyama / sadAcAra aura saMyama hI sabase bar3A dharma hai / isa dharma kI vyAkhyA aura paribhASA karane ke aneka sAdhanoM meM kisI mahApuruSa ke jIvana-caritra kA kathana karanA bhI eka sAdhana rahA hai / saMyama kyA hai, sadAcAra kyA hai aura dharma kyA hai ? isa tathya ko aura isa siddhAnta ko kevala kisI zAstra ke pannoM ke AdhAra para hI nahIM samajhA jA sakatA, jaba taka ki jana-cetanA ke samakSa usakA sAkAra rUpa upasthita na kara diyA jAye / dharma aura sadAcAra kA sAkAra rUpa kyA hai ? dharmI aura sadAcArI vyakti kA jIvana / jaba hama kisI dharmI aura kisI sadAcArI vyakti ke jIvana ko dekha lete haiM, athavA suna lete haiM, taba hameM usa dharma kA aura usa sadAcAra kA yathArtha bodha ho jAtA hai / gItA meM bhagavAna zrIkRSNa ne arjuna ko bahuta se sundara siddhAntoM kI zikSA dI / pahale use jJAna-yoga sikhAyA, phira use karma-yoga sikhAyA aura anta meM use bhakti-yoga Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana batalAyA / parantu ye saba kucha suna kara bhI arjuna ke mana kA samAdhAna nahIM hone pAyA aura vaha bolA- "bhagavan ! maiM kucha nahIM samajha pAyA hU~ / jJAnavAda, karmavAda aura bhaktivAda kI yaha gahana gambhIra carcAe~ mere mana aura mastiSka meM nahIM paiTha sakI haiM / Apane apane dArzanika pravacana meM jisa sthitaprajJa puruSa kI vyAkhyA kI hai aura jisake svarUpa kA Apane pratipAdana kiyA hai, usakA sAkAra rUpa hI Apa mujhe batalAie / vaha kaisI bhASA bolatA hai ? usakA AcaraNa kaisA hotA hai ? aura usakA vyavahAra kaisA hotA hai ? arjuna ke isa prakAra pUchane para bhagavAna zrIkRSNa ne jo kucha kahA, usakA antarmarma yaha hai ki - "tU mujhe hI dekha aura samajha / mere jIvana ko dekhakara tU usa sthita prajJa kA vicAra kara, jisakA svarUpa maiMne tujhe batalAyA hai / " - bhAratIya sAhitya kA parizIlana karane para parijJAta hotA hai, ki Aja se nahIM, bahuta prAcIna kAla se hI mAnava ko dharma kA rahasya samajhAne ke lie kisI na kisI caritra kA kathAnaka kA aura AkhyAna kA AdhAra liyA gayA haiM / jaina AgamoM meM, bauddha piTakoM meM aura vaidika paramparA ke upaniSadoM meM isa prakAra ke hameM aneka nidarzana mila jAte haiM, jahA~ para kisI vyakti ke jIvana kI kahAnI ko kahakara phira dharma - rahasya samajhAne kA prayatna kiyA hai / isake sabase acche udAharaNa yoga- vAziSTha, rAmAyaNa, mahAbhArata aura purANa haiM kama se kama samajha kA vyakti bhI inako par3hakara aura sunakara AsAnI se dharma ke rahasya ko samajha sakatA hai / / jaina - paramparA ke sAhityakAroM ne prArambha se hI isa ora dhyAna diyA hai / yahI kAraNa hai ki jaina - paramparA kA kathA - sAhitya atyanta samRddha aura vipula mAtrA meM racA gayA hai / jaina - kathAkAroM ne apane - apane yuga kI bhASA aura saMskRti ko bhI apane kathA - granthoM meM apanAyA hai / yahI kAraNa hai, ki jaina - kathA - sAhitya, bhArata kI vibhinna bhASAoM meM Aja bhI upalabdha hotA hai / prAkRta, saMskRta, apabhraMza, hindI, gujarAtI, marAThI aura dakSiNa bhArata kI kannar3a, telagu evaM malayAlama Adi aneka bhASAoM meM jaina paramparA kA kathA - sAhitya bikharA par3A hai / jaina kathA - sAhitya ke sraSTA sAhityakAroM ne apane-apane yuga kI bhASA kA sadA Adara kiyA hai / unhoMne apane vicAroM kI abhivyakti kA mAdhyama sadA se jana- bolI ko hI banAyA hai / Aja se do-tIna zatAbdI pUrva jaina - kathAe~ apabhraMza meM likhI jAtI thIM athavA usa hindI meM likhI jAtI thIM, jise kabIra kI sadhukkar3I bhASA kahA jAtA hai / parantu jaise-jaise hindI bhASA kA vikAsa hotA gayA, jaina paramparA ke sAhityakAroM ne use apanAyA aura usI meM apanI kalama kA camatkAra dikhalAyA / mere kahane kA abhiprAya itanA hI hai, ki jaina vidvAnoM ko kabhI kisI bhASA kA vyAmoha nahIM rahA / ve jisa kisI bhI prAnta meM cale gaye, unhoMne usI prAnta kI bhASA ko apanA liyA aura usI meM apanI racanA karane lage / bhASAvAda aura prAntavAda ko kabhI bhI jaina lekhakoM ne protsAhita nahIM kiyA / Aja ke yuga ke bar3e-bar3e jaina vidvAna hindI meM hI apanI racanA ko prastuta karane meM apanA gaurava samajhate haiM / (7) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA kyoMki ve hindI ko apanI rASTra-bhASA samajhate haiM / rASTrabhASA kA gaurava unake mana meM sadA se rahA hai / prastuta meM, dharma - vIra sudarzana ke viSaya meM, maiM Apase kucha kahanA cAhatA hU~ / dharma - vIra vizeSaNa isa bhAva ko abhivyakta karatA hai, ki sudarzana dharma kI ArAdhanA se hI vIra banA thA / sahaja jijJAsA uThatI hai, ki yaha sudarzana kauna thA ? kisa deza kA thA, kisa jAti kA thA aura isake jIvana kI kyA vizeSatA thI, ki kisI kavi ko usake jIvana ko AdhAra banA kara apane yuga kI jana-cetanA ke samakSa dharma aura sadAcAra kA mahattva batalAne kI preraNA milI ? eka bAta maiM yahA~ spaSTa kara dU~ / dharma-vIra sudarzana kA caritra aneka lekhakoM ne likhA hai aura aneka bhASAoM meM likhA gayA hai / saMskRta, prAkRta aura apabhraMza meM dharma-vIra sudarzana kA jIvana bahuta pahale hI likhA jA cukA thA, kintu Adhunika hindI meM aura vaha bhI alaMkRta hindI meM kAvyamaya racanA prathama bAra hI kavi zrI jI ke dvArA prastuta kI gaI hai / sudarzana kauna thA aura kisa deza kA thA tathA kisa jAti kA thA ? ina saba praznoM kA samAdhAna pAThaka prastuta kAvya pustaka ko par3hakara hI pA sakeMge / atha se iti taka kathA ko duharAne kI yahA~ para AvazyakatA nahIM hai / parantu yahA~ para itanA jAnanA to avazya hI abhISTa hai, jisa vAsanA aura kAmanA kA manuSya dAsa banA rahatA hai, usa kAmanA aura vAsanA para sudarzana ne sAdhu bana kara nahIM, gRhastha meM rahate hue bhI, prabhutva prApta kara liyA thA / zAstroM meM brahmacarya kI mahimA aura garimA kI jo dIrgha prazasti prastuta kI gaI hai, usakA sAkAra rUpa seTha sudarzana thA / seTha sudarzana ke jIvana ke kaNa-kaNa meM jaina saMskRti parivyApta thI / usake asthi aura majjAgata saMskAra kucha isa prakAra ke the, ki usakA jIvana prArambha se hI dharmamaya aura sadAcAramaya rahA thA / sudarzana ke jIvana kA pUrNa citra pAThaka tabhI pA sakeMge athavA dekha sakeMge, jabaki ve usake isa kAvyamaya jIvana ko prArambha se anta taka par3ha jAe~ge / isa kAvya meM jo kucha kahA gayA hai, vaha kAlpanika nahIM hai, balki mAnava kI isa dharatI para ghaTita satyamayI ghaTanA hai / para Aja nahIM, Aja se saikar3oM varSoM pUrva, balki hajAroM varSa pUrva yaha ghaTanA bhArata kI isI pavitra dharatI para ghaTI thI, jisakA aMkana Aja ke kavi ne, Aja kI bhASA meM aura Aja ke mAnava ko sadAcAra kI mahimA batAne ke lie kiyA hai / prastuta kAvyamaya jIvana caritra ke racayitA gurudeva parama zraddheya rASTra - santa kaviratna upAdhyAya zrI amara muni jI mahArAja haiM / Apane isa prastuta kAvya ke atirikta anya bhI bahuta-se kAvya grantha likhe haiM, jinameM satya 'harizcandra' bahuta hI prasiddha hai, 'zraddhAMjali' ApakA eka khaNDa kAvya hai / isake atirikta Apane adhyAtma, sAMskRtika, sAmAjika aura rASTrIya gItoM kI racanA bhI kI hai, jisakA prakAzana samaya-samaya para 'amara puSpAJjali, amara gItAJjali, amara kusumAJjali aura saMgItikA' ke nAma se ho cukA hai / ApakI kavitAoM kA saMgraha kavitA - kuJja aura amara - mAdhurI meM ho cukA hai / isa prakAra kavi zrI jI mahArAja ne samaya-samaya para samAja aura rASTra meM jAgaraNa lAne ke lie aneka sundara kAvya granthoM kI racanA kI hai / Apake (=) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3 dharma-vIra sudarzana sAhityika jIvana kA prArambha kavitA se hI huA hai / ataH samAja ke prAyaH sabhI AbAla-vRddha loga Apako kavi jI ke nAma se jAnate aura pahacAnate haiM / bhArata ke Apa kisI bhI prAnta meM cale jAiye aura vahA~ ke kisI jaina se bAtacIta kIjie, usa bAtacIta ke prasaMga meM vaha amaramunijI athavA amaracandrajI mahArAja zabda kA prayoga na karake, kavijI mahArAja zabda kA hI prayoga karatA hai / kavi zrI jI ke gItoM meM, kavitAoM meM aura kAvyoM meM dharma, darzana aura saMskRti kA itanA saMtulita samanvaya huA hai, vaha anyatra Apako kisI anya jaina kavi meM upalabdha nahIM hogA / bhAva, bhASA aura zailI tInoM sundara haiM, madhura haiM aura rucikara haiM / prastuta meM 'dharma-vIra sudarzana' kAvya kI bAta maiM Apase kaha rahA thA / prastuta kAvya solaha sargoM meM parisamApta huA hai / isakI bhAva, bhASA aura zailI itanI AkarSaka aura lokapriya rahI hai, ki isakA paJcama saMskaraNa aba Apake sAmane prastuta kiyA jA rahA hai / bhArata kI anya bhASAoM meM bhI isakA padyAnuvAda ho cukA hai / varSAvAsa meM kathAkAra muni, dharma-vIra sudarzana ko apanI kathA kA AdhAra banA kara apane vyAkhyAna aura bhASaNa kA raMga jamAte haiM / sthAnakavAsI saMta hI nahIM, terApaMtha aura mUrti-pUjaka samAja ke saMta bhI apane-apane vyAkhyAnoM meM isakA AdhAra lekara jana-cetanA ko zIla aura sadAcAra kA mahattva batalAte haiM / isakI bhASA sarala aura sundara hokara bhI alaMkRta hai / inhIM saba bAtoM se yaha kAvya jana-mana kA eka loka-priya kAvya bana gayA hai / kucha varSoM se yaha anupalabdha thA aura cAroM ora se isakI mA~ga ho rahI thI / ataH jJAna-pITha se isakA punaH prakAzana huA hai / kisI bhI kAvya aura pustaka kI loka-priyatA aura saphalatA kA AdhAra yahI hotA hai, ki usa yuga kI jana-cetanA use adhika se adhika apanAye aura usake udAtta vicAroM ko apane jIvana meM utAre / _ 'dharma-vIra sudarzana' kAvya kI racanA kaba aura kaise huI, isakI bhI eka rocaka kahAnI hai / samvat 1663 ke phAlguna mAsa meM holI ke utsava para kavi zrI jI mahArAja nAranola se dehalI jAte hue gokulagar3ha grAma meM Thahare hue the, jo revAr3I ke samIpa hai / usa samaya holI ke hur3adaMga ko dekhakara aura sadAcAra kI saMskRti ke viparIta gande gItoM ko sunakara kavi zrI jI ne apane mana meM eka gaharI vedanA kA anubhava kiyA / kucha svayaM ke hRdaya kI vedanA aura kucha sAthI sAdhuoM kI nirantara preraNA kA yaha phala hai, ki isa kAvya kA prArambha vahIM para ho gayA thA aura kucha kAla bAda hI isakI parisamApti bhI ho gaI thI / isakA sarvaprathama prakAzana samvat 1665 meM AgarA meM hI huA thA, aura apane aneka saMskaraNoM ke bAda phira isakA yaha paJcama saMskaraNa bhI Aja AgarA se hI ho rahA hai / yahI isa kAvya kI saphalatA aura lokapriyatA kI madhura kahAnI hai / -vijaya muni zAstrI, sAhityaratna Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candana, sumana Adi kI jitanI, surabhi vizva zIla dharma kI akSaya mohaka, bhUmikA pavana - pratAr3ita eka ora hI, anya sugandha zIla - sugandha kintu jagatI ke, surabhi zreSTha sabase bar3ha kara // - mahakatI hai / kaNa kaNa madhya gamakatI hai // meM hai sundara / - ( 10 ) - upAdhyAya amara muni Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi aura kRtitva upAdhyAya amara muni jI eka santa haiM, kavi haiM, vicAraka haiM, mahAn dArzanika haiM, sAhityakAra haiM, lekhaka haiM aura yuga-dRSTA evaM yuga-puruSa haiM / ve mAnavatA ke sandeza-vAhaka haiM, jIvana ke kalAkAra haiM, unake vicAra, unakA cintana, unakA lekhana evaM unakI vAgdhArA kabhI eka dizA-vizeSa meM pravahamAna nahIM rahI, usakA pravAha sabhI dizAoM meM gati-zIla rahA hai / ve jIvana kI sabhI dizA-vidizAoM ko Alokita karate rahe haiM / vastutaH kavi zrI jI sampUrNa kAla evaM satya ke dRSTA haiM / unakA sAhitya kisI kAla, pantha, deza evaM jAti vizeSa ke bandhana se Abaddha nahIM hai / unakA sAhitya, unakI kaThora zruta-sAdhanA evaM dIrgha tapaH-sAdhanA kA sumadhura phala hai / unakA Alekhana kisI sAmpradAyika kSudra paridhi meM ghire rahakara nahIM, pratyuta samasta mAnava jAti ke abhyudaya ko, vizva-bandhutva evaM vizva-zAnti kI udAtta bhAvanA ko sAmane rakhakara huA hai / ____ kavizrI jI apane Apa meM paripUrNa haiM / apane vicAroM ke ve svayaM nirmAtA haiM / ve kisI zakti ke dvArA apane mana-mastiSka para niyantraNa karane ke pakSa meM nahIM haiM / unakA vizvAsa hai ki sahaja bhAva se udbhUta cintana ko jabaradastI rokane kA prayatna karanA mahAn aparAdha hai / ataeva kavizrI jI kA cintana ina samasta sAmpradAyika a~dherI kAla koThariyoM se mukta evaM unmukta hai / vastutaH sAhitya hI vyakti ke jIvana kA sAkAra rUpa hai / sAhitya vyakti ke vyaktitva kI praticchAyA hai / sAhitya kevala jar3a zabdoM evaM akSaroM kA samUha mAtra hI nahIM hai, usameM vyakti kA vyaktitva bolatA hai, vyakti kA jIvana bolatA hai / astu, kavizrI jI kA sAhitya hI unakA yathArtha paricaya hai / sAhityakAra satya kA draSTA hotA hai / sAhitya sAdhanA ke uSA-kAla meM, dharma, samAja evaM rASTra kI DAlI para cahacahAne vAlA kavi-hRdaya kevala kAvya taka hI sImita nahIM rahA / unakA virAT cintana sAhitya kI samasta dizAoM ko Alokita karane lagA / unakI lekhanI unake gambhIra cintana evaM udAtta vicAroM kA saMsparza pAkara darzana, Agama, kAvya, nibandha, saMsmaraNa, yAtrA-varNana, khaNDa-kAvya, kahAnI evaM samAlocanA Adi sAhitya-upavana ko pallavita, puSpita evaM phalita karane lagI / sAhitya kI koI bhI vidhA Apake cintana evaM lekhanI ke sparza se achUtI nahIM rahI / Apake bhAva, vicAra, bhASA-zailI evaM (11) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi aura kRtitva abhivyaMjanA saba kucha anupama, anuttara evaM advitIya hai / ApakI lekhanI se prasUta sAhitya haipadya gIta padya kavitA 1. amara padya muktAvali 1. kavitA kuJja 2. amara puSpAJjali 2. amara mAdhurI 3. amara kusumAJjali 3. zraddhAJjali 4. amara gItAJjali 4. cintana ke mukta svara 5. saMgItikA 5. amara muktaka prastuta gItoM evaM kavitAoM meM sAmAjika, rASTrIya, dhArmika tathA bhakti-pradhAna gIta evaM kavitAe~ haiM / AjAdI ke samaya likhe gaye rASTrIya gItoM ne deza ke jana-mAnasa ko prabuddha kiyA thA, aura Aja bhI ve gIta jana-jIvana meM rASTrIya bhAvoM, bhakti evaM dharma cetanA ko jAgRta kara rahe haiM / yahA~ para kavijI santa kabIra kI bhA~ti sudhAraka haiM / padya kAvya 1. dharma-vIra sudarzana 2. satya harizcandra 3. jagadguru mahAvIra 4. jinendra stuti sAdhanA. ke patha para gati-zIla prabuddha puruSoM ke jIvana kA yathArtha citrAMkana kiyA gayA hai, ina kAvyoM meM / stotra-sAhitya 1. bhaktAmara, 2. kalyANa mandira, 3. vIra stuti, 4. mahAvIrASTaka kA hindI anuvAda bhI mahattvapUrNa hai / nibandha-sAhitya 1. Adarza kanyA-nArI kA jIvana kaisA honA cAhie / isake lie sahI dizA-darzana milatA hai, prastuta pustaka meM / Adarza nArI-jIvana kA citraNa kiyA gayA hai / 2. jainatva kI jhA~kI prastuta pustaka meM saiddhAntika dRSTi se jaina dharma kA saMkSepa meM sAMgopAMga vivecana hai / dharma aura darzana kA samanvaya upalabdha hai / 3. utsarga evaM apavAda mArga-jIvana, jIvana hai / bhale hI vaha mahAn sAdhaka kA bhI kyoM na ho / ataH sadA kAla evaM sarvatra eka-sA AcAra-patha nahIM rahatA / deza-kAla evaM paristhitiyoM ke anurUpa AcAra kA mArga parivartita hotA rahatA hai / - - (12) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana apavAda meM kucha niyamoM kA ullaMghana bhI hotA hai, phira bhI vaha mArga hI hai, unmArga yA kumArga nahIM hai / jIvana evaM sAdhanA ke sahaja rUpa ko prastuta nibandha meM spaSTa kiyA hai / utsarga aura apavAda, donoM hI dharma haiM / donoM Agama vihita hone se dharma haiM / 4. mahAmantra navakAra--isameM mantra kI vizeSatA kA sAMgopAMga varNana evaM sabhI dRSTiyoM se vivecana kiyA gayA hai / namaskAra mantra jaina dharma kA mUla AdhAra hai / 5. samAja evaM saMskRti-sAMskRtika evaM AdhyAtmika dRSTi se vyakti evaM samAja ke vikAsa evaM AdhyAtmika abhyudaya ke lie prastuta pustaka meM gambhIra vivecana kiyA gayA hai / saMskRti ke svarUpa kA aura usake vyApaka rUpa kA varNana kiyA gayA hai / 6. cintana kI manobhUmi-prastuta vizAla-grantha ke anurUpa kavi zrI jI ke gahana adhyayana, gambhIra cintana evaM udAtta vicAroM kA koSa hai / prastuta grantha meM cintana kA viSaya jIva bhI rahA hai aura jagat bhI; AtmA bhI rahA hai aura paramAtmA bhI / parantu sarvAdhika mahattvapUrNa bAta yaha hai ki dharma, darzana aura adhyAtma kI manobhUmi se jIvana kA sarvAMgINa satya isameM udghaTita huA hai / mahAn sAhityakAra seTha govinda dAsa jI ke zabdoM meM-"prastuta grantha apane jana-hitakArI dRSTikoNa ke kAraNa jo bhArata ke mAnava kA dizA-nirdezana karatA hai, sAmAnya taura se bhAratIya-darzana aura vizeSakara jaina-darzana meM apanA viziSTa sthAna rakhatA hai / " samaya-samaya para AdhyAtmika, sAmAjika, naitika, dArzanika evaM zAstrIya viSayoM para likhe gaye lekha jIvana ko sahI dizA-darzana evaM nayA mor3a dene vAle haiM / vastutaH yaha pratinidhi grantha hai| suvizruta dArzanika vidvAna zrI baladeva upAdhyAya ke zabdoM meM, "upAdhyAya jI kI dRSTi painI hai tathA lekhanI artha-bodhinI hai / phalataH yaha grantha jaina-dharma ko sAmpradAyikatA ke saMkucita kSetra se Upara uThAkara vizva-dharma kI vizAlatA para pahuMcA detA hai / bhArata ke tInoM dharmoM kA sundara samanvaya hai / " vyAkhyA-sAhitya 1. sAmAyika-sUtra aura 2. zramaNa-sUtra / Avazyaka sUtra sAdhanA ke lie mahattvapUrNa hai / sAmAyika evaM pratikramaNa jIvana-sAdhanA ke lie, samatva-bhAva meM ramaNa karane ke lie atyAvazyaka hai / samatva kI sAdhanA meM kahIM skhalana na ho aura skhalana ho jAye to usakI zuddhi ke lie pratikramaNa-Atma-nirIkSaNa Avazyaka hai / prastuta ubhaya grantha sAmAyika evaM zramaNa-sUtra ke bhASya haiM / samatva-yoga evaM Atma-nirIkSaNa kI sAdhanAoM para aneka dRSTiyoM se vistRta vivecana kiyA hai / cintanazIla prabuddha sAdhakoM ke lie donoM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi aura kRtitva grantha par3hane evaM cintana karane yogya haiM / donoM grantha sAdhaka jIvana ke AdhArabhUta grantha kahe jA sakate haiM / pravacana sAhitya 1. upAsaka Ananda 6. amara-bhAratI 2. ahiMsA-darzana 10. prakAza kI ora 3. satya-darzana 11. sAdhanA ke mUla-mantra 4. asteya-darzana 12. paJca-zIla 5. brahmacarya-darzana 13. paryuSaNa-pravacana 6. aparigraha-darzana 14. adhyAtma-pravacana-1, 2, 3 7. jIvana kI pA~kheM 15. jIvana darzana 8. vicAroM ke naye mor3a 16. sAta vAroM se kyA sIkheM ? anya bhI pravacana grantha haiM, jo abhI aprakAzita haiM / samaya-samaya para vibhinna sthAnoM evaM vibhinna varSA-vAsoM tathA vibhinna prasaMgoM para diye gaye pravacanoM kA prastuta pustakoM meM saMkalana hai / gurudeva upAdhyAya zrI kI pIyUSavarSI divya dezanA meM vyaktigata, sAmAjika, pArivArika, naitika, rASTrIya, AdhyAtmika evaM dhArmika jIvana ke sabhI pakSoM ko ujAgara karane vAle vicAra haiM / gRhastha evaM saMnyasta donoM jIvana kI sAdhanA ke lie pravacana-sAhitya upayogI hai, Aja usakI nirantara mA~ga bar3hatI jA rahI hai / usakI lokapriyatA meM kamI nahIM / 1. mahAvIra : siddhAnta aura upadeza; aura 2. vizva-jyoti mahAvIra; donoM pustakeM bhagavAna mahAvIra se saMbaddha haiM / prathama pustaka meM mahAzramaNa mahAvIra ke jIvana kI apekSA unake siddhAnta evaM divya-dezanA (upadeza) kA sundara vivecana prastuta kiyA hai / anta meM bhagavAna ke mUla vacana bhI haiN| dvitIya pustaka meM AdhyAtmika dRSTi se ananta jyotirmaya mahAvIra kA vizleSaNAtmaka vivecana hai / yaha pustaka choTI hotI hue bhI apane Apa meM anUThI nizItha cUrNi * kavi zrI jI ne aneka granthoM evaM AgamoM kA sampAdana kiyA hai, unameM mahattvapUrNa haiM--"nizItha-cUrNi" / yaha vizAlakAya Agama cAra khaNDoM meM parisamApta huA hai / AcAra-sAdhanA ke lie nizItha kA mahattvapUrNa sthAna hai / mUla Agama sUtra rUpa meM hai / cUrNi, bhASya evaM niyukti meM mUla sUtroM ke bhAvoM kA vistRta vivecana hai / sAdhanA kI dhArA kisa prakAra bahe aura bahate-bahate kabhI skhalita ho jAye, to use (14) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana kisa prakAra zuddha karake punaH gati zIla kiyA jAya / utsarga meM sAdhaka kaise AcAra kA pAlana kare aura apavAda meM jIvana ko kisa prakAra viveka evaM prAmANikatA ke sAtha gatizIla rakhe, jisase saMyama evaM AdhyAtmika sAdhanA kA samyak - rUpa se paripAlana kara sake / isakA vistRta vivecana ke sAtha dArzanika, tAtvika, saiddhAntika, viSayoM kA tathA usa yuga kI sAmAjika, rAjanaitika evaM pArivArika sthiti kA aura usa yuga ke rahana-sahana kA sundara vivecana prastuta isa mahAgrantha meM hai / yaha cUrNi apane Apa meM vizeSa grantha hai / nizItha bhASya ke sampAdana evaM prakAzana kA sAhasa karake Apane jJAna ke kSetra meM rahI huI eka bahuta bar3I kamI ko pUrA kiyA hai prastuta grantharAja eka mahattvapUrNa kRti hai, vastutaH yaha jJAna - vijJAna kA bRhatkoza hai / isa mahAgrantha kA dvitIya saMskaraNa chapa cukA hai / sUkti triveNI nAma ke anurUpa prastuta grantha meM bhAratIya saMskRti evaM dharma-darzana kI triveNI --jaina, bauddha evaM vaidika dhArA, jo yathArtha meM akhaNDa - avicchinna rUpa se pravahamAna hai, usake vizAla rUpa ke darzana prAcIna granthoM meM upalabdha hai / prastuta grantha meM usake maulika - darzana evaM jIvana - sparzI sAra-bhUta udAtta vacanoM ko saMkalita kiyA gayA hai, jo sAmAnyajanoM ke lie upayogI hai / upAdhyAya zrI jI kA cintana deza, kAla, sampradAya evaM purAtana paramparAoM kI sImA meM Abaddha nahIM hai / ve satya ke anusandhitsu haiM / isalie sAmpradAyika bAr3e-bandI se mukta hokara satya kA sAkSAtkAra kiyA hai / unakI divya-dRSTi evaM unakA samadarzItva-bhAva prastuta grantha meM parilakSita hotA hai, vizAla dRSTikoNa bhI / bhAratIya tatva - cintana evaM jIvana-darzana kI ananta jJAna - jyoti ina choTe-choTe subhASitA meM isa prakAra sannihita hai, jaise choTe-choTe sumanoM meM upavana kA saurabhamaya vaibhava chipA rahatA hai / use jana-jIvana ko Alokita karane ke lie upAdhyAya zrI ne prastuta grantha zrama evaM niSThA ke sAtha saMkalita kiyA hai / tInoM dhArAoM ke cintana meM kucha bhinnatA bhI hai / lekina itanA to dRr3ha AsthA se kahA jA sakatA hai, ki tInoM dhArAoM kI jIvana-dRSTi mUlataH eka hai aura naitika evaM AdhyAtmika abhyudaya ke ucca AdarzoM ko lie hue hai / cintana kA vibhAjana - jo kahIM-kahIM parilakSita hotA hai, vaha bhI ekAnta nahIM hai / yadi vyApaka dRSTi se dekheM, to eka akhaNDa jIvana-dRSTi evaM cintana kI ekarUpatA bhI parilakSita hotI hai / bhAvAtmaka ekatA ke sAtha zabdAtmaka ekatA ke darzana karanA cAheM, to aneka sthala aise haiM, jo akSarazaH samAna evaM sannikaTa haiM / yaha tInoM saMskRtiyoM kA sundara saMgama sthala hai / ( 15 ) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi aura kRtitva prastuta saMkalana meM upAdhyAya zrI ne isI vyApaka evaM udAra samanvayAtmaka-dRSTi ko sAmane rakhA hai / ataH jIvana-vikAsa ke lie prastuta grantha, jo Dabala DimAI sAija meM lagabhaga 800 pRSThoM kA hai, atyadhika mahattvapUrNa hai / mahAmahopAdhyAya padmabhUSaNa gopInAtha kavirAja, AgamoM ke suprasiddha vidvAna paM. becaradAsa jI dozI, sva. rASTrapati jAkira husena, AcArya zrI tulasI, yuvAcArya zrI mahAprajJa Adi vidvAnoM dvArA prazaMsita hai / jIvana sAdhanA ke sundara sUtra hara peja para motiyoM kI bhA~ti bikhare par3e haiM / abhI bhI gurudeva kI sAhitya-sAdhanA kI dhArA anavarata gatizIla hai / aneka grantha prakAzana kI pratIkSA meM haiM / zrutadevatA, prajJAmUrti, mahAn sAhitya-sraSTA ke caraNoM meM zata-sahasra abhivandana-abhinandana / ciraM jIva, ciraM jaya / "kisa vidhi se pUjA ho terI, kauna arghya se tava pada pUje / " tumhAre isa anokhe sarva-pUjya evaM sarva-stutya divya-citra kA aMkana merI sAmAnya tUlikA na kara pAyegI / kyA acchA hogA-jagat-kalyANa ke hetu sahaja visphurita ApakI divya vANI meM hama saba Apake darzana kareM, zabdAtIta ko zabdoM meM pAne kA, spaSTatA ko sRjana meM khojane kA yaha eka namra prayAsa hI pUjA hai / ApakI hI vastu Apake hI kara-kamaloM meM arpita hai tvadIyaM vastu guruvara, tubhyameva samarpitam yahI hai, merI pUjA, yahI hai, merA bhAva-saMgIta / guru-deva, Apa jaise jJAna-devatA kI arcanA ke hetu, sundara-pUjA kA upakaraNa aura kauna-sA ho sakatA hai / merI pUjA kA prakAza, merA bhAva-saMgIta, merI svara-dhvani, jana-jana ke mana-mana taka pahu~ca kara, manuSya ke avacetana ko cetana meM pariNata kara sake, tadartha hai, merA yaha prayAsa / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi jI kA vyaktitva manuja kI jagatI para manuja ke jIvana ke satya saMkalpoM ko sAkAra karane meM jisane apanI samagra zakti kA AdhAna kiyA tathA jIvana kI saMdhyA ke carama kSaNoM taka karate rahane kA jisane satya vrata svIkAra kiyA hai, usa amara kI-amaratva kI 'abhaya-jyoti' ko prakAzamaya mastiSka meM, AlokamayI vANI se aura jyotirmaya jIvana se, jana-jana ke jIvana ke jIvana-devatA ke caraNa kamaloM meM koTi-koTi vandanA ke sAtha abhinandana karatA hai / samAja ne jisako saMskRti kA saMskAra karane ke kAraNa saMskAraka mAnA / dharma ne jisameM sva aura para ko dhAraNa karane kI zakti dekhakara dhArmika kahane meM apanA svayaM kA gaurava svIkAra kiyA / darzana ne, jisameM sAkSAtkAra karane kA saMkalpa pAkara dArzanika. hone kI sahaja zakti ko pAyA / kAvya ne, jisameM kalpanA, pratibhA aura nisarga bhAvukatA dekhakara kavi pada se vibhUSita kiyA / jo kucha pAnA hai, andara meM andara se hI pAnA hai, pAnA bhI kyA hai, jo kucha antar meM satyaM, zivaM, sundaraM yuga-yuga se hai, usI ko prakaTa karanA hai / kavijI kI yahI saMskRti hai, yahI dharma hai, yahI darzana hai aura yahIM kavi kA kAvya hai / saMskRti, dharma, darzana aura kavi karma-kavijI ina cAra yugoM ke eka sAtha yugAvatAra haiM-yugAntarakArI haiM / yuga-nirmAtA : upAdhyAya amara muni jI ke tejasvI vyaktitva ne sthAnakavAsI samAja meM nava-yuga kA nirmANa kiyA hai / unhoMne samAja ko nayA vicAra, nayA karma aura nayI vANI dI hai / jIvana evaM jagat ke prati socane aura samajhane kA nayA dRSTikoNa diyA hai / vastu-tatva ko parakhane kA samanvayAtmaka eka nayA dRSTi-bindu diyA hai / jisa yuga meM sAdhu-samAja aura zrAvaka-varga purAne thokar3oM aura sUtroM ke Tabbe se Age nahIM bar3ha pA rahA thA, kavi jI ne usa yuga meM samAja meM prakhara pANDitya aura prAmANika sAhitya kI prANa-pratiSThA karake naye mAnava ke lie naye yuga kA dvAra kholA / upAdhyAya jI ne nayI bhASA, nayI zailI aura nayI abhivyakti se samAja ko nayA cintana aura nUtana-manana karane kI pAvana preraNA dI / apane purAtana sAMskRtika bhaNDAra se kavi jI ne apanI pratibhA kI zAna para car3hAkara, camakAkara, vicAra-ratna jana-cetanA ko prastuta kie / apane yuga ke pratyeka vicAra ko kavi jI ne apanI buddhi kI tulA para tolA / isI AdhAra para upAdhyAya amara muni jI apane yuga ke nirmAtA haiM aura yuga-draSTA bhI haiM / ve sthAnakavAsI samAja ke santa haiM, sAdhaka (17) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi jI kA vyaktitva haiM, vicAraka haiM, lekhaka haiM, kavi haiM, pravacanakAra haiM, samAlocaka haiM aura sAhityakAra haiM / zabdoM kI racanA unhoMne kI hai, aura sAtha hI samAja kI racanA bhI / kavi jI kA vyaktitva indradhanuSa kI taraha bahuraMgI rahA hai, tabhI to usameM se vicAroM kI vaha adbhuta camaka aura bhAvanAoM kI divya damaka prakaTa ho sakI hai, jisase samasta samAja camatkRta ho gayA hai / samAja sudhAraka : kavi zrI jI kyA haiM ? jJAna aura kRti ke sundara samanvaya / vicAra meM AcAra, aura AcAra meM vicAra / unhoMne nirmala evaM agAdha jJAna pAyA, para usakA ahaMkAra nahIM kiyA / unhoMne mahAn tyAga kiyA, para tyAga karane kA moha unake mana meM nahIM thA / unhoMne tapa kiyA, kintu usakA pracAra nahIM kiyA / unhoMne vairAgya kI utkaTa sAdhanA kI hai, para usakA pracAra nahIM kiyA / apane inhIM sadguNoM ke kAraNa Apa zramaNa saMskRti ke vyAkhyAkAra, udgAtA, sajaga praharI aura sateja netA haiM / unakA sampUrNa jIvana saMgha-hita, saMgha-vikAsa aura saMgha-zuddhi ke lie hI hai / ve saMgha-hita ke lie aura samAja ke ekIkaraNa ke lie ve apane svAsthya kI bhI ciMtA nahIM karate / upAdhyAya amara muni jI hamAre samAja ke una mahApuruSoM meM se eka haiM, jinhoMne samAja ke bhaviSya ko vartamAna meM hI apanI bhaviSyavANI se sAkAra kiyA hai / unhoMne apane jIvana kI sAdhanA se atIta ke anubhavoM kA, vartamAna ke parivartanoM kA aura bhaviSya kI sunaharI AzAoM kA sAkSAtkAra kiyA hai / dharma, darzana aura saMskRti kI unhoMne yugAnukUla vyAkhayA kI hai / unhoMne kahA hai, ki jo gala-sar3a gayA ho, use pheMka do aura jo acchA hai usakI rakSA karo / unakI isa bAta ko sunakara kucha loga dharma ke khatare kA nArA lagAte haiM / isakA artha kevala itanA hI ho sakatA hai, ki una logoM kA svArtha khatare meM hai, kintu dharma to svayaM khataroM ko dUra karane vAlA amara-tatva hai / vyaktitva kA vicAra pakSa : kavijI ke vyaktitva kA vicAra-pakSa bahuta hI zAnadAra hai / ve himAlaya se U~ce haiM aura sAgara se bhI gambhIra / ve vicAroM ke jvAlAmukhI haiM, parantu hima se bhI adhika zItala / unake vicAroM meM kSaNika uttejanA nahIM, cirasthAyI viveka aura gambhIratA hI rahatI hai / jaba kisI bhI sthiti para ve vicAra karate haiM, taba vastu ke antastala taka unakI pratibhA sahaja rUpa meM pahu~ca jAtI hai / Aja taka unakI pratibhA aura medhA ne kabhI unake jIvana ke sAtha chalanA nahIM kI / sammukhastha vyakti kA tarka jitanA painA hotA hai, kavi jI kI buddhi utanI hI prakhara ho jAtI - Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana hai / vicAra-carcA meM unakI buddhi ne kabhI hAra svIkAra nahIM kI / kavi jI atha se iti taka vicAramaya haiM / vicAra karanA unakA sahaja svabhAva hai / upAdhyAya amara muni jI sthAnakavAsI samAja ke eka sajaga, saceta aura sateja vicAraka santa haiM / ve kavi haiM, cintaka haiM, dArzanika haiM, sAhityakAra haiM aura Alocaka bhI / kevala zAbdika racanA ke hI nahIM, kintu samAja, saMskRti aura dharma ke bhii| unhoMne apanI painI dRSTi se jina satyoM kA sAkSAtkAra kiyA, unakA khulakara prayoga evaM pracAra bhI kiyA / ve satya ko kevala pothI aura vANI meM hI nahIM, jIvana ke dharAtala para dekhanA cAhate haiM / AkAza ke camakIle tAroM kI apekSA dharatI ke mahakate phUloM ko kavi jI adhika pyAra karate haiM / kavi jI krAMtikArI bhI haiM, kavi jI sudhAraka bhI haiM aura kavi jI purANa-paMthI bhI haiM / ve jIvana ke naye rAstoM ko svIkAra karanA cAhate haiM, aura agamya tatvoM ke prati kavi jI pUrNataH zraddhA-zIla haiM / vyaktitva kA AcAra pakSa : kavi jI ke vyaktitva kA AcAra-pakSa atyanta samujjavala hai / kavi jI kA jIvana vicAra aura AcAra kI madhura milana bhUmi hai / unake vicAra kA antima bindu hai-vicAra / vicAra aura AcAra kA santulita samanvaya hI vastutaH 'kavi jI' pada kA vAcyArtha hai / gambhIra cintana aura prakhara AcAra kavi jI kI jIvana-sAdhanA kA sAra hai / kavi jI ke vicAra meM sthAnakavAsI jaina dharma kA maulika AdhAra hai caitanya deva kI ArAdhanA aura vizuddha caritra kI sAdhanA, sAdhaka ko jo kucha bhI pAnA hai, vaha apane se hI pAnA hai / vicAra ko AcAra banAnA aura AcAra ko vicAra banAnA yahI sAdhanA kA mUla saMlakSya hai / jJAnavAna hone kA sAra hai-saMyamavAn honA / saMyama kA artha hai apane Apa para apanA niyaMtraNa / yaha niyaMtraNa kisI ke dabAva se nahIM, svataH sahaja bhAva meM honA cAhie / mAnava jIvana meM saMyama va maryAdA kA bar3A mahattva hai / jaba manuSya apane Apako saMyamita evaM maryAdita rakhane kI kalA hastagata kara letA hai, taba vaha sacce artha meM jJAnI aura saMyamI banatA hai / kavi jI kA kahanA hai ki "bhautika bhAva se haTakara adhyAtma bhAva meM sthira ho jAnA yahI to sthAnakavAsI jaina dharma kA svastha aura maMgalamaya dRSTikoNa kahA jA sakatA hai / Atma-deva kI ArAdhanA ke sAdhana bhI amara hone cAhie / zAzvata kI sAdhanA, zAzvata se hI kI jA sakatI hai / " vijaya muni zAstrI - (16) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUcanikA sarga eka : sarga do : sarga tIna : sarga cAra : sarga pA~ca : sarga chaha : dharma-vIra sudarzana upakrama svadeza-prema andhakAra ke pAra saMkaTa kA bIjAropaNa abhayA kA kucakra vajra-saMkalpa 3 sarga sAta : agni-parIkSA sarga ATha : zUlI ke patha para sarga nau : Adarza pativratA sarga dasa : paurajanoM kA prema sarga gyAraha : zUlI se siMhAsana sarga bAraha : Adarza kSamA sarga teraha : aGgarASTra kA utthAna sarga caudaha : pUrNatA ke patha para sarga pandraha : pUrNatA sarga solaha : upasaMhAra pariziSTa : camakate motI Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagatI jyoti akhaMDa nita, sadAcAra kI yatra; yaza, lakSmI, saubhAgya, sukha, rahate nizcala tatra ! mAnava-bhava kA sAra yahI hai, sadAcAra kA pUrNarUpa se zuddha zreSTha, Adarza jagata meM bana upakrama vaha manuSya kyA, sadAcAra kA, nara cole meM rAkSasa pApAcAra tanika na rasa jisako sA, adhamAdhama jIvana sadAcAra hai patita pAvanI, gaMgA cakra - - kI nirmala kI daitya - dala - dalanI, sudarzana paMDita jJAnI bana jAne kA, yahI sAra 'totA raTana' anyathA niSphala, zAstra - paThana apanAnA / sarga eka jAnA // bhAyA / apanAyA || batalAyA dhArA / hai / kahalAyA hai // dhArA // Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakrama akhila dharma ke netAoM ne, mahimA isakI hai gAI / aura isI ke bala para sabane, sarvottama padavI pAI // Ao, mitro ! caleM jahA~ para, sadAcAra kI jhalaka mile / sadAcAra - vedI para, bali hone kA uccAdarza mile / sajjanatA kI durjanatA para, vijaya akhaNDa batAnI hai| nara-jIvana bhI deva-daitya dvandvoM kI eka kahAnI hai| aMga deza meM ati sukhada, caMpApura abhirAma; sabhI bhA~ti samRddhi se, zobhA adhika lalAma / bhArata meM caMpA kA bhI, kyA hI itihAsa purAnA hai / lAkha-lAkha varSoM kA, ___ isake pIche tAnA-bAnA hai / devarAja-pUjita tIrthaMkara, vAsupUjya tribhuvana-svAmI / caMpA meM nija karma-baMdha ko, tor3a hue zivagati-gAmI // mahAvIra bhagavAn svayaM, caMpA nagarI meM Ae the / - - Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana deva janma ke kyA-kyA kAraNa, gautama ko satI subhadrA ke satItva kI, caMpA meM kaccA sUta bA~dha chalanI se, nIra kUpa se samajhAe mahimA chAI / bhara lAI // candana bAlA ke caritra kI, ati hI adbhuta zailI hai / jisakI zIla - surabhi Aja bhI, vizva - gagana meM phailI caMpA meM guru ziSya sudharmA, jambU ke nAnAvidha Agama carcA ke, praznottara sAhlAda the // kAmadeva se zrAvaka - puMgava, yahIM vizva-vikhyAta sura kRta agni parIkSA meM jo, svarNa-sadRza avadAta saMvAda hue / hue // hai // sadAcAra ke amita ratnamaNi, caMpA meM udbhUta hue / eka-dUsare se bar3ha-car3hakara, caMpA ke divya sapUta hue // hue / hue // caMpA kI maNi-mAlA meM, ika ratna aura jur3a jAtA hai / vIra - 'sudarzana' seTha alaukika, apanI camaka dikhAtA hai // Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakrama sneha-mUrti thA dveSa, kleza kA, lezamAtra thA nAma nahIM / svapnaloka meM bhI jhagar3e-TaMTe kA, thA kucha kAma nahIM / dInoM kI sevA karane meM, niza dina tatpara rahatA thA / nara-sevA meM nArAyaNa-sevA, kA tattva samajhatA thA / - bhUlA bhaTakA duHkhI dIna, __ jaba kabhI dvAra para AtA thA AzvAsana satkArapUrNa sasneha, yathocita pAtA thA / pakkA thA / yauvana kI A~dhI meM bhI vaha, sadAcAra kA nija patnI ke sivA zuddha mana, brahmacarya meM saccA thA / - dhAre the| bAlya-kAla meM zrAvaka-vrata ke, niyama gurU se dhAre kyA, anubhava ke bala, nija antarmadhya utAre the / detA thA / nyAya-mArga se dravya kamAkara, nyAya - mArga meM sakuzala jIvana-naiyyA apanI, bhava-sAgara meM khetA thA / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana bhAgya yoga se gRha-patnI bhI, thI 'manoramA' zIlavatI / prANanAtha pati kI chAyA, kI bhA~ti nirantara anuvartI // dAsI dAsa kuTumba sabhI, nita rahate the AjJAkArI / bolA karatI thI ati hI mRdu vANI, saba jana-priyakArI // deza, dharma, jana-sevA meM nita, pati kA hAtha ba~TAtI thI / kleza, dveSa, mAtsarya, rUr3hi ke, nikaTa nahIM kSaNa jAtI thI / gRha-kAryoM meM catura suviduSI, deza kAla kA rakhatI jJAna / para-puruSoM ko antara-mati meM, pitA bandhu-sama detI mAna / / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarga do svadeza-prema dampati premAnanda se, karate kAla vyatIta; pUrI laya para cala rahA, gRha- jIvana - saMgIta / rAja-purohita zrI kapila, bAlyakAla ke mitra; Ae ghara para eka dina, sarala sneha ke citra / dekha sudarzana zreSThi-varya ne, jhaTa uTha Adara mAna diyA / apane hAthoM lagA prema se, vara tAmbUla pradAna kiyA // aMga-aMga pulakita thA umar3A, harSa na hRdaya samAtA thA / mitra megha ke Ane para, ___ mana-mora mugdha ho nAcA thA // bhUmaMDala meM 'mitra' zabda, bhI kaisA jAdU rakhatA hai / sneha-sUtra meM do hRdayoM ko, avikala bA~dhe rakhatA hai / saccA mitra vahI jagata meM, sarva-zreSTha kahalAyA - Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana maitrI ke praNa ko jisane, ___'atha' se 'iti' pUrNa nibhAyA hai / / dugdha aura jala-sI abhinnatA, jarA duI kA nAma nahIM / prema-paMtha meM svArtha halAhala, kA to kucha bhI kAma nahIM // parvata-sama apane duHkha ko, jo sarSapa - jaisA ginatA hai / kintu, mitra-dukha sarSapa bhara kI, giri se samatA karatA hai / jahA~ pasInA par3e mitra kA, apanA rakta bahA DAle / jhele anahada kaSTa svayaM, para, sukhiyA mitra banA DAle // dabbU yA khudagarjI banakara, apanA dharma na khone de / aura nahIM kartavya-bhraSTa, apane mitroM ko hone de // haMta ! svarNa-yuga mitroM kA, lada gayA, ghora aMdhera huA / dosta nAma se doSoM kA aba, aTala rAjya cahu~ phera huA // samaya ke cakra ne kaisA bhayaMkara phera khAyA hai; jagata meM mitratA ke nAma para aMdhera chAyA hai ! Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svadeza-prema jahA~ cA~dI bhavAnI kI chanAchana ho tijorI meM; vahA~ jhaTa mitra-dala ne Ana dRr3ha Asana jamAyA hai ! kupatha kI ora le jAte, karAte saira cakaloM kI sivA rAMDoM va bhAMDoM ke na kissA anya bhAyA hai ! par3IM jaba AphateM bhArI, pha~sA hatabhAgya gardiza meM; banI ke yAra saba bhAge, na DhU~r3he khoja pAyA hai ! subaha bAjAra meM ghUme, paraspara DAla galabAhe; dupaharI meM jo bigar3I zAma ko DaMDA dikhAyA hai ! jarA bhI gupta koI bAta yadi nija mitra kI pAe~; kareM badanAma khullA Dhola galiyoM meM bajAyA hai ! bhalAI aise mitroM se 'amara' kyA khAka hovegI; vacana- mana meM ki jinake rAtri dina -sA bheda pAyA hai ! kSemakuzala ityAdi kI bAteM huIM aneka; tadanantara donoM cale, hetu saviveka / bhramaNa maMda- sugandha - samIra - yuta, ghUme puSpArAma; vApisa Ate kapila kA, AyA gRha abhirAma | kahA kapila ne taba samuda, huI bhramaNa meM dera; bhojana kara mere yahA~, nijagRha jAnA phera seTha sudarzana ne karI, mitrAjJA svIkAra; AnAkAnI ho kahA~, jahA~ ki premAcAra | / bhojana se hokara nivRtta, nija rASTra - cintanA karate haiM / karate haiM // zAnta kAnta ekAnta bhavana meM, gupta maMtraNA - 8 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana kahA seTha ne- kapila ! tumheM kucha, apane pura kA bhI hai dhyAna / atyAcAra-grasta pura-vAsI, nirbala janatA kA kucha bhAna // naitika vAtAvaraNa nagara kA, dUSita hotA jAtA hai / bhraSTAcArI yuvaka - varga, patanonmukha hotA jAtA hai / ___ dyUta, madya aura vezyAoM ke, Alaya saba AbAda hue / haMta ! kheda hai dharmAcArI, gRha - vAsI barbAda hue // dIna prajA ke naunihAla, zikSA dIkSA kaba pAte haiM ? mUr3ha azikSita rahane se, pha~sa durAcAra meM jAte haiM / prajA-patana kA mUla hetu, ___ rAjA kA vyasanI honA hai / rAja-dharma se cyuta hokara, viSayAsava pIkara sonA hai // nyAya bhavana meM nyAya kahA~, aba daura madya ke calate haiM / / dyUta khelane meM niza dina, sone ke pAse Dhalate haiM // - Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svadeza-prema jalate haiM / nyAyAlaya meM eka bhAva se. gIle sUkhe rizvata khA-khAkara adhikArI, nyAya - nAma para palate haiM / te prajA-kaSTa-kara nitya nae, jAlima pharmAna nikalate haiM / kara-bhAroM se dIna-hIna, zramajIvI ro-ro ghulate haiM / baiTha vaziSThAsana para kaba tuma, apanA pharja bajAte ho / rAjya-zAnti kA vyartha DhoMga, mAlA - japa meM batalAte ho // 'trAhi-trAhi' kara prajA duHkha se, jaba vidroha macAegI / zAnti-pATha kI zAnti tumhArI, taba kyA DhAla ar3AegI // buddhi-bhraSTa nRpa ko samajhAne, kA to hai adhikAra tumheM / jI hujUra hone para milatA, pretya naraka kA dvAra tumheM // tumheM bhale hI lakSya na ho, para, maiM to apanI kahatA huuN| rAtri-divasa andara hI andara, cintAnala meM dahatA huuN| 10 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana jaba-jaba maiM isa patana-citra ko, buddhi - kSetra meM lAtA hU~ / duHkha-sindhu meM baha jAtA hU~, rotA rAta bitAtA hU~ // baha calI sudarzana ke netroM se, avirala A~sU kI dhArA / bola na sake aura kucha Age, ruMdhI zeSa vANI - dhArA // marmAhata ho mitra purohitajI, bhI gadgada svara bole / rAja-bhavana ke bheda gupta-tama, sApha-sApha saba kucha khole // "mitra ! tumhArA kathana satya hai, kintu na mama vaza calatA hai / eka-mAtra abhayA rAnI kA, zAsana nirmama calatA hai| haTAtI hai| adhikArI apanI icchA se, rakhatI aura Aja siMhAsana baiThAtI hai, kala phA~sI laTakAtI hai // apane rAjA dadhivAhana to, antaHpura kI titalI haiN| rUpagarvitA abhayA ke, hAthoM kI kaTha-putalI haiM / - - Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svadeza-prema - sAMketika madhu bhASA meM to, __bahuta bAra hai samajhAyA ! kaTu auSadhi ke binA pUrNa phala, kintu kahA~ kisane pAyA ? adhikArI hone ke nAte, __ nahIM adhika kucha kaha sktaa| 'dhakke khAU~, phA~sI pAU~', yaha AtaMka na saha sakatA / / Apa nagara ke upa-rAjA haiM, rAjA ko jAkara samajhAe~ / saMbhava hai, yadi Apa kaheMge, to kucha patha para AjAe~ // jaisA bhI kucha hU~ ki tumhAre, svara meM maiM bhI bolU~gA / kar3avI-mIThI kaha sunakara, rAjA ke zrutipaTa kholU~gA // " yugala mitra milakara cale, rAjA ke darabAra; rAjA ne bhI prema se, kiyA ucita satkAra / hAtha jor3a kara seTha ne, rakkhA nija prastAva; khola khola kara spaSTataH, samajhAyA saba bhAva / deva ! Ajakala patA nahIM kucha, kisa vicAra meM bahate ho ? rAjya-kArya saba chor3a alaga-sI, kisa duniyA~ meM rahate ho ? - - - 12 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra anyAyI adhikArI gaNa ne prajA, - trasta kara tAta ! tumhArI santati kI, dIna prajA - jana kaise-kaise, jora campApura meM hAsya kahA~, julma miTTI palIda kara rakkhI hai // vaibhava kI sukha - nidrA taja, nita sahate haiM / A~sU ke ke nirjhara bahate haiM // kucha prajA zreya bhI kariegA / gahiegA || kSaNabhaMgura duniyA~ meM svAmI ! - dhanAbhAva se yadi zikSAdika, rakkhI hai amara suyaza kucha to apanA bhaMDAra dAsa, prajAhita na bana sakatA kaur3I - kaur3I paisA-paisA, prajAhitArtha zrI caraNoM meM dhara sakatA hai // luTA svAmI jahA~ khar3A kara deMge, vahA~ se pada na rAjA vahI jo rASTra kI sevA bajAtA hai; ? dU~gA / haTAU~gA // 13 'svAmI ahaM' kA bhAva sapane meM na lAtA hai / aNu mAtra bhI pAtA vyathA apanI prajA meM gara; par3atI jarA na kala, sadA A~sU bahAtA hai / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svadeza-prema mastaka meM rASTrotthAna kI hI kalpanA ghUmeM; apane nijI sukha-bhoga para Thokara lagAtA hai| paramAtmA yA devatA samajhe prajA ko hI; aura to kyA, rakSaNA-hita prANa kI bali bhI car3hAtA hai / sambandha rAjA aura prajA kA hai pitA suta-sA; jaga meM 'amara' hai vaha jo AjIvana nibhAtA hai| ukta kathana kA paMDita ne bhI, kiyA samarthana samajhA kara / darzAye saba bhAva hRdaya ke, - bar3I namratA dikhalAkara // rAjA ne bhI rASTra-hitoM kI, rakSA kA sammAna kiyA / dabbU yA saMkocIpana se nahIM, . krodha abhimAna kiyA / Upara mRdutA, kintu cita ke, __ andara kaTatA bhArI hai| seTha sudarzana ke prati ati hI, ghRNA bhAvanA dhArI hai / socA-"vaNika, suguru bana mujhako, zikSA dene AyA hai / syAra siMha ke kAna umeThe, kaisA kaliyuga chAyA hai // maiM avazya isa gustAkhI kA, ika dina majA cakhAU~gA / % - 14 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana avasara milane para pAjI ko, kArAgRha dikhalAU~gA // " kara praNAma rAja ko donoM. mitra saharSita cale turaMta / rAjanIti meM ulaTa-phera kI, ___bAteM nAnA bhA~ti karaMta // rAjA bhI mahaloM meM pahu~cA, krUra, kuTila ati hI krodhAndha / daiva-doSa se bana jAte haiM, catura vicakSaNa bhI prajJAndha // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarga tIna andhakAra ke pAra Ao, aba ghara kapila ke, caleM vahA~ kyA hAla, baiMThI kapilA brAhmaNI, zokAkula behAla / bhojana gRha meM seTha kA, dekhA rUpa rasAla; kAmAnala kI hRdaya meM, jvAlA uThI karAla / dekhA jaba se seTha sudarzana, kapilA sudha-budha bhUla gaI / bhoga-vAsanA ke viSadhara se, jhUle para hI jhUla gaI // loka-lAja kula-maryAdA kA, kucha bhI nahIM khayAla rahA / rAta divasa andara-hI-andara, zalya viraha kA sAla rahA // hara samaya seTha se milane kI, hI cintA meM vaha rahatI hai / antaraMga dAsI se apanA, bheda sApha saba kahatI hai // "dekhA caMpA ! tUne jaga meM, sundara aise hote haiM / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana darzana-bhara se hI mana meM jo, bIja prema kA bote haiM / rUpa-mAdhurIyuta puruSoM meM, ve hI eka nagIne haiM / paMDitajI to unake Age, lagate sApha kamIne haiM // jIvana dhanya tabhI yaha hogA, - jaba tU unheM milA degI / dekha, anyathA mujhe mauta ke, ghATa utarate dekhegI // " U~ca nIca bahuta-sI bAteM, dAsI ne saba samajhAIM / kAma-vihvalA kapilA ke para, eka na mastaka meM AI // astu, eka dina kapila purohita, grAmAntara ke kArya gae / anAyAsa hI kapilA ke bhI, manacIte saba kArya bhae dAsI daur3I gaI seTha-ghara, avirala azru bahAtI hai / bolo alaga sudarzana se, ___yoM antara kapaTa chupAtI hai // "seTha ! tumhAre mitra kapila, hA ! bahuta sakhta bImAra par3e / jIvana kI antima ghar3iyA~ haiM, zaiyyA para lAcAra par3e / 17 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ andhakAra ke pAra - - - bar3I vedanA hai, machalI ke tulya, - tar3aphate rahate jaba bhI AtA hoza kSaNika, taba 'mitra sudarzana' kahate haiM // mitra vedanA sunate-sunate, . .. A~kha .. seTha kI bhara AIM / socA-prabho ! acAnaka yaha, kyA saMkaTa kI ghaTanA AI // prajAkArya prAraMbha abhI taka, nahIM saphala samatola huA / madhya-dhAra meM sahayogI kA, jIvana DA~vA - Dola huA / dhokhA dekara mujhe acAnaka, mitra ! chor3a kyA jAegA ? tujha-sA snehI anya kahA~ se, merA mAnasa pAegA ?" gae sudarzana daur3a kara kapila-geha tatkAla unheM patA kyA thA vahA~, bichA huA hai jAla / mitra ! mitra !! kahate ghuse, jyoM hI zayanAgAra; tyoM hI dAsI ne jar3A, tAlA jhaTa se dvAra / kAmayaMtraNA-vikala kAminI, .. sukha-zayyA para paur3hI thI / pUrNatayA saba ora dabAkara, . lambI cAdara or3hI thI // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana dabe sA~sa se puruSa-svara meM, ... gaharI Ahe . bharatI thii| jvara-rogI sI dazA banAe, sisaka-sisaka kara rotI thI / "kaho, mitra ! kyA hAla," . seTha yoM pAsa baiTha batalAtA hai / nAr3I-darzana-hetu hAtha, cAdara meM zIghra bar3hAtA hai / kaMkaNa-bhUSita kara chUte hI, bheda samajha meM AyA hai / mitra vitra kucha nahIM, mitra-patnI kI sArI mAyA hai / pIche se mur3akara dekhA to, baMda dvAra - paTa pAyA hai / kapilA ne bhI itane meM, pracchAdana pare haTAyA hai / lAja-zarma saba chor3a seTha kA, hAtha jora se pakar3a liyA / hAva-bhAva ke sAtha manogata, saMkalpoM ko vyakta kiyA / "prANanAtha ! mama citta Apane, ... kyoM pAgala kara rakkhA hai ? darzana dekara kAma-jvara se, . grasta vikala kara rakkhA hai / samajhAyA dila ko bahuterA, . jarA nahIM kala par3atI hai| - 16 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ andhakAra ke pAra %3 jyoM-jyoM dA viraha-vedanA, tyoM-tyoM adhika ubhar3atI hai| sevA meM dAsI kA saba kucha, tana - mana arpaNa hai, lIje / niHsaMkoca bhAva se khulakara, pUrNa sva - mana - icchA kIje // " dekha seTha ne vikaTa paristhiti, kiyA hRdaya meM Alocana / "kAma-vihvalA-nArI ko, kisa bhA~ti karU~ aba udbodhana // cAhe kaisA hI samajhAU~, ___ nahIM samajhatI dikhatI hai / jyAdaha agara rahA yahA~ para, to vikRti bar3hatI dikhatI hai // " zIghra-soca kara bole-"bhadre ! maiM kyA apanI batalAU~ ? lajjA ar3I khar3I hai sammukha, gupta bheda kyA samajhAU~ // paramezvara ne mere prati to, bar3A vikaTa anyAya kiyA / sundaratA dI, kintu kheda hai, nahIM mujhe puruSatva diyA / maiMne mAtra dekhane bhara ko, Upara nara - tana dhArA hai| andara se nAmarda janma kA, daiva bar3A hatyArA hai| - - - Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana lajjA-kAraNa aba taka maiMne, nija kalIbatva chipAyA hai| bhadre ! tuma na kisI se kahanA, _ Aja bheda khula pAyA hai // " itanA sunate hI kapilA to, / badahavAsa ho shrmaaii| apanI bhoga-mUr3hatA para, andara hI andara pachatAI // "nahIM banA kucha kArya, vyartha hI paradAphAza huA merA / hAya ! vAsanA tUne mujhako, andhakUpa meM lA gerA // pItala korA nikalA jisako, maine kaMcana samajhA thA / gaMdha-hIna kiMzuka ko pATala, puSpa vimohana samajhA thA // " "caMpA ! khar3I dekhatI kyA hai ? khola jhapaTa kara daravAjA / bAhara kAr3ha pApa ko nikalA, korA hijar3oM kA rAjA // " "bhadre ! kyoM ghabarAtI tuma ho ? maiM to khuda hI jAtA hU~ / vRthA kaSTa yaha huA Apako, isakI mAphI cAhatA huuN||" kapilA dila meM ghabarAI, phira hAtha jor3akara yoM bolI / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ andhakAra ke pAra "kRpA kareM, na kisI se kahanA, bAta joki maiMne kholI // " kahA seTha ne "merI bhI yaha, - gupta bAta nahIM kahanA / donoM kI bAtoM kA acchA, .. ... donoM taka . sImita rahanA // " seTha aura kapilA donoM ne, vacana-baddhatA kI svIkAra / dAsI ne bhI kholA jhaTa-paTa, daravAjA AjJA anusAra // dvAra khulA to seTha sudarzana, zIghra nikala bAhara Ae / sahA ghora apamAna kintu, nija - dharma bacAkara harSAe / ghara Ate hI kiyA mahApraNa, nija mana meM dhara bhavya virAga / 'mahilA''maMtraNa se para-ghara para, ___ ekAkI jAne kA tyAga // " zAntipUrNa gRha-svarga loka meM, Thane na kaTutA kA vyavahAra / kahA seTha ne nahIM mitra se, kapilA kA kucha bhI kuvicAra // sAgara-sama gaMbhIra, sajanoM kA hotA hai antastala / pI jAte haiM viSa bhI madhu-sama, citta nahIM karate caMcala / / 22 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarga cAra saMkaTa kA bIjAropaNa prakRti-kSetra meM avatarita huA suramya vasaMta; kintu sudarzana ke lie lAyA ugra udaMta / / raMga-maMca para prakRti naTI ke, parivartana nita hote haiM / acche aura bure nAnAvidha, dRzya dRSTigata hote haiM // patana aura utthAna yathAkrama, Ate jAte rahate kSaNa-bhaMgura saMsRti kA, . rekhA-citra khIMcate rahate haiM / jIvana meM sukha-duHkhAdika kA, cakra nirantara phiratA hai / mAnava-pada ke guNa-gaurava kA, saphala parIkSaNa karatA hai / / saMkaTa kI ghana-ghaTA seTha para, bhI aba chAne vAlI hai| dhairya, dharma kI agni parIkSA, utkaTa hone vAlI hai / - - - - 23 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkaTa kA bIjAropaNa - - svIkRta praNa kI maryAdA ko, seTha akhaNDa bacAegA / akhila jagata meM satya suyaza kA, dundubhi - nAda bajAegA // zItAnantara ThATa-bATha se Rtu, vasanta phira AyA manda sugandhita malaya pavana bhI mAdakatA bhara lAyA hai // vana-upavana ke sabhI drumoM para, gaharI hariyAlI chAI / ramya harita paridhAna pahanakara, prakRti sundarI musakAI // raMga-biraMge puSpoM se taru, latA sabhI AcchAdita haiM / bhramara-nikara jhaMkAra rahe, vana, upavana sabhI sugandhita haiM / kokila-kula svacchanda rUpa se, Amra - maMjarI khAte haiN| jana-mana-mohaka mAdaka paMcama, rAga madhura-svara gAte haiN| akhila sRSTi ke kaNa-kaNa meM, nava yauvana kA raMga chAyA hai / aura sAtha hI jana-hitakArI, bhavya preraNA lAyA hai| 24 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - dharma-vIra sudarzana zikSA de rahA hai, jaga ko, Rtu basanta hitakArI ! vRkSoM ne patajhar3a meM pahale tyAgI suSamA sArI; nayanAkarSaka zobhA ke phira bane zIghra adhikaarii| phUloM-jaisA jIvana racie, banie para-upakArI; nirdaya hAtha tor3ate phira bhI unheM surabhi deM bhaarii| Amra-maMjarI khAkara koyala bole vANI pyArI; santoM ke vacanAmRta pIkara bano sarasa guNa-dhArI / sadguNazAlI sajjana jo bhI mila jAe~ avikArI; surabhita sumanoM para madhukara-sama rakho bhAva priya-kArI / puSpaphalAnvita taru-zAkhAe~ jhukatI namra bicArI; 'amara' bar3appana pAkara sIkho jhukanA saba nara-nArI / bhArata meM prAcIna kAla se, __ prathA calI yaha AtI hai / Aye varSa vasantotsava meM, vana - krIr3A kI jAtI hai // caMpA-vAsI nara-nArI bhI, samuda vasanta manAte haiN| puSpArAmoM meM nAnAvidha, utsava rucira racAte haiN| saghana kuMja meM kokila-kaMThI, bAlA madhu barasAtI haiM / maMjula gAyana gAtI haiM, vINAdi suvAdya bajAtI haiM / - - - 25 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - saMkaTa kA bIjAropaNa bar3e prema se prIti-bhoja, saba mitra paraspara karate haiN| vana upavana meM yatra-tatra, . sAnanda ghUmate phirate haiM / / seTha sudarzana kI patnI bhI, calI vasaMta manAne ko / svargAGgaNa-sI vana-sthalI meM, . . yAtrAnanda uThAne ko // vastrAbhUSaNa se sajjita ho, . . svarNayAna meM baiThI yoM / madhuRtu-darzana-hetu apsarA, svarga - loka se utarI jyoM // Asa-pAsa meM sakhI-vRnda, saMgIta vasaMtI gAtA thA / mAtR-goda meM putra-yugala bhI, zobhA abhinava pAtA thA / AyA ratha calatA huA, rAjamahala ke pAsa, rAnI abhayA gokha meM, baiThI thI savilAsa / Asa-pAsa meM thA jur3A, sakhiyoM kA parivAra, baiThI thI kapilA vahIM, kapila-purohita nAra / dekhI satI manoramA, dekhe suta sukumAra, rAnI ati vismita huI, cauMkI citta ma~jhAra / "devI hai, saca-muca yaha to, rUpa gavAhI detA hai| - 26 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana A~khoM meM saundarya sudhA se, ___ ThaMDaka-sI bhara detA hai / dekhA aisA rUpa Aja taka, nahIM kisI bhI nArI kA / svarNa-mUrti sI rAja rahI, __kucha pAra nahIM chavi pyArI kA // candra-bimba-sama mukha-maMDala para, divya madhurimA Tapaka rahI / aMga-aMga para lalita lunAI, sughar3AI hai jhalaka rahI / / ahA, idhara bhI ajaba-gajaba kI, manamohaka chavi chAI hai| bAla-yugala meM akhila vizva kI, rUpa - rAzi bhara AI hai // kaisI sundara abhinava jor3I, sUrya-candra - sI lagatI hai| jaga-prasiddha nala-kUbara kI, jor3I-sI asalI lagatI hai| tapta svarNa-sA kAntimAna, tana pUrNatayA hai gaThA huA / mandahAsya-yuta Anana hai, aravinda kamala-sA khilA huA / bAlya kAla kI prakRti-capalatA, raMga meM raMga barasAtI hai / rUpa-rAzi meM apanI kucha, .. . abhinava hI chaTA dikhAtI hai| 27 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - paha hos - saMkaTa kA bIjAropaNa jaba ki putra hI aise haiM to, pitA na jAne kyA hogA ? vaha to sacamuca kAmadeva hI, mAnava - tanu - dhArI hogA // raMbhA ! agara jAnatI hai, to batA kauna yaha nArI hai ? aura phUla se ina putroM kA, kauna pitA sukhakArI hai // " dAsI raMbhA bar3e garva se bolI "kyoM na jAnatI hU~ ? campA-vAsI seThoM ko maiM, ... bhalI - bhA~ti pahacAnatI hU~ // vijJa sudarzana seTha hamArA, nagara - seTha kahalAtA hai / campApura kA jo ki dUsarA, rAjA mAnA jAtA hai / vaibhava kA kucha pAra nahIM, dina rAta vitta kA nada bahatA / dInabandhu hai, para upakArI, para-dukha meM hI dukha sahatA // kahU~ rUpa ke varNana meM kyA, sundaratA kA putalA hai / merI A~khoM se to aba taka, rUpa na aisA nikalA hai // jaina dharma kA pAlana, karane vAlA dRr3ha vizvAsI hai| 29 ' Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dharma-vIra sudarzana tyAgI hai, bairAgI hai, ___ghara baiThA bhI saMnyAsI hai // rAnIjI, yaha satI manoramA, ___ usa hI kI seThAnI hai| putra-ratna kI jugala jor3I bhI, usa hI kI lAsAnI hai // " sunate hI itanA kapilA to, cauMka ekadama uchala par3I / jhUTha ! jhUTha ! kahakara dAsI para, jora se ubala par3I // "raMbhA ! kyoM tU binA bAta kI, jhUThI gappa lar3AtI hai / lAja na AtI hai tujhako, jo mAyA-jAla bichAtI hai / aura jagaha kyA khAka TalegI, rAnI ko bahakAtI hai / seTha sudarzana ke jo do-do, putra - ratna batalAtI hai / seTha bicArA janmakAla se, hai hijar3A ati dukhiyArA / kaise ho sakatA hijar3e-ghara, putra-ratna kA ujiyArA // " raMbhA bolI "misarAina ! phiratI ho kisakI bahakAI / jhUThA doSa lagAte tumako, tanika nahIM lajjA AI // 26 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkaTa kA bIjAropaNa pUrNa satya hai, aTala satya hai, . jo kucha bhI maiM kahatI hU~ / campA kA baccA-baccA jo, ___kahatA hai, vaha kahatI hU~ / mahaloM meM bandI-jIvana-sama, . .. apanA janma ga~vAtI ho / kauna marda hai, kauna hIjar3A ? bheda kahA~ se pAtI ho ?" bolI kapilA bar3e garva se, . maiM bhI saccI kahatI huuN| seTha sudarzana hijar3A hI hai, __kahatI hU~ phira kahatI hU~ // gupta bAta hai yaha avazya, para mujhase kyA yaha chAnI hai| mahaloM ke andara bhI maiMne, svayaM satyatA jAnI hai / / bar3A duSTa hai, dhana ke bala para, - isa nArI se byAha kiyA / hA ! manoramA-sI devI ko, majhadhArA meM Dubo diyA / kyA karatI, becArI Akhira, . jAraja ye aMga - jAta hue / aMdara kI hai kauna jAnatA, seTha - putra vikhyAta hue // " kahanA thA itanA kapilA kA, / . raMbhA kA mukha .. lAla huA / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana nahIM krodha kA pAra rahA, tana-mana meM ika bhUcAla huA // "lAja zarma kucha to rakhiegA, nahIM behayA baniegA / satyavatI seThAnI jI para, vyartha kalaMka na dhariegA / / zIla dharma bhI duniyA~ meM hai, - kucha to zraddhA rkhiegaa| apane-jaisI hI saba jaga kI, mahilAe~ na samajhiegA // " bAtoM-bAtoM meM bar3hI, donoM meM takarAra, vyartha kleza ke kArya meM, pha~satA yoM saMsAra / abhayA rAnI le gaI, kapilA ko ekAnta; spaSTatayA puuch| sabhI, bItA saba vRttAnta / kaisI bAte haiM sArI batAde sakhI ! jaisI bItI ho vaisI sunAde sakhI! prema se jaba do hRdaya milate vahA~ kyA bheda hai, bheda hotA hai jahA~, basa prema kA uccheda hai; pardA dila se duI kA haTAde sakhI! / hIjar3A kyoM kara bhalA tU seTha ko hai jAnatI, jabaki duniyA putra vAlA spaSTa usa ko mAnatI; __ asalI andara kA bheda batAde sakhI! raMbhA aura tere kathana meM rAta-dina kA pharka hai, jAna lU~ saca jhUTha kyA hai, basa yahI mama tarka hai; * bhArI ulajhana hai, tU sulajhA de sakhI! - 31 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3 saMkaTa kA bIjAropaNa kaise andara kA bheda batAU~ sakhI ! lajjA AtI hai kaise sunAU~ sakhI ! kyA kahU~, kyA nA kahU~, dila meM bar3A saMkoca hai, vyartha ke jhagar3e meM par3a jAne kA ati hI soca hai; kaise lajjA kA pardA haTAU~ sakhI! . prema kahatA hai, hRdaya ke bhAva sAre khola dU~, buddhi kahatI, julma ho jAegA gara saca bola hU~, kaise apayaza kA dAga lagAU~ sakhI! khAsa ghaTanA mere jIvana meM banI hai, kyA kahU~, kyA kareMgI pUcha kara, basa Aja to mAphI cahU~, maiM nA cAhU~ ki bAta bar3hAU~ sakhI! rAnI bolI premAgraha se, "kapilA ! kyoM ghabarAtI hai ? Age kadama bar3hA kara aba, phira pIche kyoM khisakAtI hai ? bAtoM hI bAtoM meM AdhA, gupta tattva to vyakta huA / kyoM na sApha kahatI nija mukha se, . zeSa ghaTita jo vRtta huA / hai / leza mAtra bhI aba taka maiMne, tujhase bheda na rakkhA do dehoM meM eka prANa kA, svara jhaMkRta kara rakkhA hai // jo tU bAta kahegI mujhase, kabhI na bAhara jAegI / - 32 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana kAnoM se suna kara ke abhayA, nahIM jIbha para jo snehI kI gupta bAta ko, guDDA bA~dha ve jAhila, makkAra naraka meM, lAkhoM dhakke rAnI ke praNa se kapilA ke, antara meM cira ruddha pApa kA, srota umar3a bhukha sApha-sApha atha se iti yAvata, pApa kahAnI pApina ne ika aura pApa kI, nIMva mahA kathA - pUrti meM kapilA ne jaba, hijar3epana kA rAnI ne taba karatala dhvani ke, mana meM sAhasa bhara AyA / " bhUla gaI sArI caturAI, vaizya - putra ke sammukha, ur3Ate haiM / khAte haiM // seTha sApha baca gayA cAla se, bhISaNa lAegI // nyAsa kiyA / sAtha vikaTa upahAsa kiyA | jJAta huA vaha baniyA bhI hai, catura para AyA / kaha kapilA ! tU to bhUla 33 brAhmaNa jAti hekar3I bhUla DAlI / DAlI // dhUla jhoMka dI A~khoM meM / gaI / gaI // eka hI lAkhoM meM // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkaTa kA bIjAropaNa dAsI kA kahanA saccA hai, hai na zIla dharma kI rakSA ke hita, mArga jhUTha kA vastutaH vaha hijar3A / mahAzakti kA jaga meM nArI, avatAra dRr3ha akhila sRSTi ke puruSoM ko, mana cAhA AtI hai jaba apane para, to aisA jAla mAnava to kyA, devoM taka kI, buddhi bhraSTa ho vaNika - putra bhI nahIM pha~sAyA, nAca vizva - mohinI lalanAoM kA, DUbA gaurava nahIM bana sakA kArya, vyartha hI, tUne lAja vaNika - cakra meM ulajha gaI, badanAmI burI mAla muphta kA mare galoM kA, dAna-puNya ke bhojana se. jIvana thA gayA jAla meM hA tujhase ? tujhase // 34 ha nacAtI hai // pakar3A // bichAtI hai / ja hai // hA bar3I mauja se khAtI hai / ga~vAI hai / kamAI hai // nisteja banAtI hai // " Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dharma-vIra sudarzana svAbhimAna kapilA kA itanA, sunakara sahasA caTaka uThA / bolI abhayA se tana mana meM, roSa hutAzana bhar3aka uThA / itarAe~ / "rAnI jI ! nija caturAI para, abhI na inatA tAne mAra-mAra kara mata yoM, dIna brAhmaNI kalapAe~ / maiM vimUr3ha hU~, mere vaza meM, nahIM puruSa ho sakate haiM / kintu Apake caraNoM meM to, sura bhI nata ho sakate haiM // agara zakti hai, mujhako bhI, kucha camatkAra dikhalA dIje / seTha sudarzana ko vaza meM kara, merA bhI badalA lIje // kSatrANI usa dina hI maiM bhI, tumako asalI hRdayahIna ko jaba ki tumhArA, prema - bhikhArI samajhUgI / dekhuMgI // nArI-jaga kI lAja kRpA, karake aba tuma hI rakhiegA / abhimAnI dharmAndha seTha ko, ___ zIghra parAjita kariegA // " 35 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkaTa kA bIjAropaNa rAnI abhayA ne sune kapilA ke udgAra, roma roma meM garva kI gU~ja uThI jhanakAra | saMkaTa ke kAle kudina Ate haiM jisa bAra, chA jAtA hai buddhi para ghora ghuppa a~dhakAra / manda hAsya ha~sa prema se bolI sAhaMkAra, kapilA ko dene lagI mIThI sI phaTakAra | "kyA kahU~ maiM kapilA ! tujhako, bhrama meM bhUlI phiratI hai / rAnI abhayA ko apane mana meM, tU kucha na samajhatI hai // akhila rASTra meM pUrNatayA, merA hI zAsana calatA Tala sakatA hai hukma bhUpa kA, para merA kaba TalatA camatkAra dekhegI ? acchA, tujhe abhI dikhalA dU~gI / seTha sudarzana ko nija pada-kamaloM, kA bhramara banA dU~gI // jAdU DAla rUpa kA nija, mana cAhA nAca makkArI saba bhulA kATha kA, ullU use agara Aja kA praNa maiM apanA, pUrNa nahIM kara 36 hai hai // nacAU~gI | banAU~gI // pAU~gI / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana sau bAtoM kI bAta tujhe, phira apanA mukha na dikhAU~gI // tadanantara jhaTa namaskAra kara, kapilA ne prasthAna kiyA / rAnI ne bhI idhara zIghra hI, raMbhA kA AhvAna kiyA / - Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarga pA~ca abhayA kA kucakra abhayA apane Apa hI, karatI hai kyA kAma, hotI hai mati ati vikala, hotA jaba vidhi vaam| "raMbhA ! terI caturAI kI, Aja parIkSA honI hai / antarmana kI viraha vedanA, sakhI ! tujhe hI khonI hai // seTha sudarzana kI rUpacchavi, mohaka hRdaya samAI hai / kaise milU~, karU~ kyA, tana kI, mana kI sudha bisarAI hai // eka bAra seTha ko kaise bhI, ho yahA~ lAnA hogA / cAhe kucha ho, pAra manoratha sAgara ke jAnA hogA / koI cAla calA aisI, jo kArya zIghra hI bana jAe / aura sAtha hI isa chala-bala, kA bheda nahIM khulane pAe // " Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana rAnI kI yaha sunI jahara se, bharI bAta to cauMka par3I / bhUla gaI sudha budha saba, sahasA bijalI jaise zIza par3I // hAtha jor3akara vinaya bhAva se, bolI raMbhA dRr3hatA dhAra / spaSTa rUpa se kahe, svayaM ke, mana ke jo the zuddha vicAra // rAja-rAnI ! kyA samAI Aja dina ! bAta gaMdI kyA sunAI Aja dina ! Apa to viduSI bar3I dhImAna ho, socie, aisA ki jaga-sammAna ho; loka-lajjA kyoM haTAI Aja dina ! zIla meM Adarza haiM hama ko tumhIM, mUrti haiM pratyakSa pativrata kI tumhIM; kyoM sahaja zucitA ga~vAI Aja dina ! seThajI haiM dharma para apane aTala, mandarAcala-tulya haiM mana se acala; zIla kI dhUnI ramAI Aja dina ! lAkha kIje yatna Digane kI nahIM, prANa degA, dharma tajane kA nahIM: vyartha kyoM karatI ha~sAI Aja /dena ! bhUpa suna pAe~, kareM miTTI kharAba, prANa zUlI para car3he, kyA hai bacAva, bAta beDhaMgI uThAI Aja dina ! kAma yaha mujhase kabhI hogA nahIM, sApha kahatI hU~, jarA dhokhA nahIM; julma se cAhU~ rihAI Aja dina ! 36 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhayA kA kucakra mAnavI colA milA satkarma se, bhraSTa kyoM karatIM bhalA duSkarma se; lIjie, jaga meM bhalAI Aja dina ! arI tU detI mujhe kyA jJAna ? raMbhA ! terI kaiMcI se bhI, calatI adhika jabAna ! mAlika se kisa bhA~ti bolanA, tujhe nahIM kucha bhAna; jhUThA jJAna choMkane meM hI, rahatI nita galtAna ! dharma-dharma kI macA duhAI, vyartha phor3atI kAna; mujhako bilkula patita samajhatI, banatI khuda guNavAna ! merA kArya nahIM priya tujhako, pyAre haiM nija prAna, vyartha dharma kI Ar3a lagA kara, karatI mama apamAna ! dharma-karma kucha nahIM, DhoMga hai, mAtra atathya bitAna, jo kucha bhI hai sabhI yahIM hai, Age hai sunasAna ! cupake se yaha kArya banAde, kahanA merA mAna; dekha anyathA maiM abhayA hU~, bhUlegI saba zAna ! nahIM jAnatI kahane bhara se, kyA hogA tUphAna; khAla khiMcA bhusa bharavA dUMgI, roegI nAdAna, seTha-veTha kyA cIja bicArA, bhUle jhaTha ausAna; nArI mohana mantra ajaba hai, mohita hoM bhagavAna ! mata bhaya kara tU kisI bAta kA, nirbhaya kAraja ThAna; rAjA merI muTThI meM hai, nahIM use kucha dhyAna ! raMbhA ne abhayA rAnI kA, kopa - pUrNa vaktavya sunA / cUMTa jahara kI kar3avI pIkara, mauna zAnti kA mArga cunA // samajhA mana meM, "agara ise kucha, aura adhika samajhAU~gI / - - - 40 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM patA, dharma - vIra sudarzana ho kyA kucha vyartha buddhi bhraSTa ho gaI sarvathA, kAma-jvara kA bhAgya - sUrya chipa gayA hanta ! durbhAgya tamas jAe, satAI mujhe par3I kyA, yahI svayaM, andara hai pApa pragaTa jaba hogA taba, nija karanI kA phala pAegI / pAratantrya ke pAza pha~sI hU~, zikSA kA dAsI to gU~gI hotI hai, jihvA kI dila masosa gira par3I carana meM, kara mala-mala ke pachatAegI // bola-cAla kA DhaMga na mujhako, jora raMbhA to caraNoM kI cerI, kapaTa - namra ho yoM bolI / "kSamA kareM aparAdha svAminI ! maiM dAsI 'atha iti' bholI || - huA / ghanaghora huA || jAU~gI // kaise tumase alaga ho sake, pUrNatayA 41 adhikAra kahA~ / kahA~ ?" jhanakAra ThIka taura se AtA hai / kucha aura bhAva, para nikala aura hI jAtA hai / janma janma kI dAsI hai / vizvAsI hai // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhayA kA kucakra kArya ApakA saphala karU~gI, aisA mantra calAU~gI / seTha sudarzana ko zrI caraNoM para zIghra jhukAU~gI // jhelU~gI saba kaSTa, prANa, - apanoM kI bheMTa car3hA dUMgI / 'raMbhA tujhe dhanya hai' ika dina, zrI - mukha se kahalA lUMgI // " raMbhA ke madhuvacana sune to,. abhayA kA mukha kamala khilA / harSamatta ho nAca uThI, kAphUra huA saba raMja - gilA // "raMbhA ! tU sacamuca raMbhA hai, jo cAhe kara sakatI hai / Aja vizva meM tU hI merA, ___ akhila duHkha hara sakatI hai // tU ne hI saba ulajhana merI, Aja talaka . sulajhAI haiM / mana meM jo kucha uThIM kAmanA, jhaTapaTa saphala banAIM haiM // AzA kyA, nizcaya hai, yaha bhI, __kArya siddha tujhase hogA / aba-ke bhI yaza-mukuTa vijaya kA, tere hI sira para hogA // " kahate-kahate zIghra kaMTha se, muktA - hAra nikAlA hai / 42 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana cama-cama karatA raMbhA kI, gardana meM khuza ho DAlA hai| dekho, kaisA ajaba DhaMga hai, svArthI duniyAdArI kA / pUrNa aTala hai rAjya sarvataH, ___ badakArI makkArI kA // jhUThe mauja kareM mana cAhI, saccoM kA mu~ha kAlA hai / dhokhebAjoM ne bholI, janatA para phaMdA DAlA hai // satya kaheM to mArana dhAveM, jhUThe jaga patiyAte haiM / kapaTa-kRpA se mAla muphta kA, anAyAsa hathiyAte kauna sunatA hai kisI kI satya bAteM Ajakala; satya-bhaktoM kI nikAlI jAtIM AteM Ajakala / prema se hita se sunAe~ yadi kahIM hita ke vacana; sahasra-vRzcika-daMza kI jyoM tilamilAte Ajakala / gaira to kyA mitra hoMge, satya kI zikSA diye; prANa-pyAre bhI kuTila A~kheM dikhAte Ajakala / 'hA~' meM 'hA~' rahie milAte banie pakke jI hajUra; 'hA~ jI' ke putale hI gulachareM ur3Ate Ajakala / jhUTha terA rAjya hai, cahU~ ora terI pUcha hai; jhuTha ke bala zaMTha bhI jaga-mAna pAte Ajakala / 43 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhayA kA kucakra hA khuzAmada ne diyA takhatA palaTa saMsAra kA, rAtri meM ravi, dina meM tArAgaNa, ugAte Ajakala / AegA vaha bhI samaya miTa jAegA duniyA~ se khoja; jhUTha kI vaMzI "amara" ha~sa-ha~sa bajAte Ajakala / / raMbhA ne saba kAma chor3a, aba yahI kAma apanAyA hai / nita naI kalpanA karatI hai, cintA kA cakra calAyA hai // "rAjamahala para paharA hai, kisa taraha seTha ko le AU~ ? kaThina samasyA ar3I khar3I hai, kaise isako sulajhAU~ ?" baiThI thI ekAnta acAnaka, yaha vicAra mana meM AyA / raMbhA ke mUrchita mAnasa meM, spandana kA daurA AyA // daur3I gaI usI dama jAkara, mUrtikAra se batalAI / seTha sudarzana kI sundara, miTTI kI mUrata banavAI // lAla vastra se Dhaka mastaka rakha, rAjadvAra para AI hai / dvArapAlakoM ke Thagane ko, kaisI buddhi lar3AI hai // - 44 . Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana - - - prathama dvAra para praharI ne, rokA, "kyA le jAtI hai ? mastaka para kyA balA rakhI hai ? mujhako kyoM na dikhAtI hai ?" raMbhA bolI "tujhe mUr3ha ! kucha patA nahIM hai, maiM kyA hU~ ? rAjamahala kI eka mAtra, vizvAsa-pAtra maiM bAlA huuN| Phca karatI haiN| rAnI jI ina dinoM vaizramaNa, deva - arcanA bhakti-bhAva se bheMTa car3hAkara, putra kAmanA karatI haiM / etadartha rAnIjI ne yaha, deva - mUrti ma~gavAI hai| vastra-DhakI hI le jAnI hai, ___astu nahIM dikhalAI hai // AjJA jaisI milI mujhe hai, karake vahI nibhAU~gI / cAhe kucha bhI karale mUrata, bilkula nahIM dikhAU~gI // " dvArapAla ne kahA--"vyartha hI raMbhA ! tU haTha karatI hai / rAja kA hai hukma, binA dekhe, kaise jA sakatI hai / %3 - - - Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhayA kA kucakra maiM bhI dekhUgA tU kaise, mujhe nahIM dikhalAegI ? rAjAjJA kara bhaMga, mahala ke andara kaise jAegI ?" raMbhA ne yaha dvArapAla kA, vacana sunA to kruddha huI / paTakI jhaTa Upara se mUrata, .. khaMDa - khaMDa ho bhagna huI / bolI kRtrima krodha batA kara, "isakA majA cakhAU~gI / jAtI hU~ rAnI se kaha kara, phA~sI para laTakAU~gI // pUjA-jaisI maMgala kRti meM, vyartha bhayaMkara vighna kiyA / rAnI jI ke iSTa deva kA, tUne ati apamAna kiyA // " dvArapAla ghabarAyA dila meM, garva - meru cakacUra huA / hAtha jor3a kara lagA manAne, 'jI-jI' kA majadUra huA // "galatI mujhase vikaTa huI, para kSamA kIjie karuNA lA / rAnI se bilkula mata kahanA, mUrti dUsarI denA lA // Age tU kucha bhI le jAnA, ___ maiM na kabhI bhI rokUgA / - 46 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana sabhI bhA~ti sahayoga karU~gA, galatI yaha saba dho dUMgA // " raMbhA rAjI huI manoratha, pUrNa huA saba kAma banA / dvArapAla pratirodhI thA, ____vaha anurodhI abhirAma banA // cAlAkI se isI bhA~ti, sAtoM daravAje khola lie / dvArapAla sAtoM hI apane, bhAvoM ke anukUla kie // mastaka pai rakha mUrti maje se, pratidina AtI jAtI hai / dekhA-parakhA bAra-bAra, para kahIM na ar3acana pAtI hai // 47 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vajra - saMkalpa seTha sudarzana kA idhara, sunie vara vRtAnta; kaise mRdu jIvana banA, vajra - kaThina utkrAnta | bhoga rahe the seThajI, sukhapUrvaka gRha- vAsa; puNyayoga se duHkha kA, thA na jarA avakAza / zarada kAla kA samaya anUThA, kArtika mAsa zreSTha kaumudI utsava pyArA, pUnama ke dina bhArata meM yaha utsava bhI ati, maMgalakArI hotA yuvaka - vRnda ika naI lahara meM, sUryodaya se sUryodaya taka, - suhAyA hai zAnta svaccha zItala rajanI meM, usa dina khAtA gotA thA // upavana meM hI rahate rAjAjJA thI, koI bhI nara, nahIM nagara meM ! AyA hai // the / nRtya gAna saba karate the // 48 sarga chaha raha thA / sakatA / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana gupta rUpa se raha jAne para, rAja - daNDa sahanA par3atA // aura nagara meM idhara nAriyA~, nija svAtaMtrya manAtI thIM / raMgareliyA~ karatIM hilamila, prema-payodhi bahAtI thIM // seTha sudarzana jI ne isa dina, parama puNya saMkalpa liyA / bhoga-mArga taja Atma-zuddhi, ke artha tyAga kA mArga liyA // antima tithi hai caturmAsa kI, __ pauSadha kA vrata karanA hai / kara rakkhA hai guruvara se praNa, pApa - paMka saba haranA hai // rAja ke jA pAsa nagara meM, rahane kI svIkRti le lI / dhanya sudarzana dharma-kaumudI, ___ utsava kI krIr3A khelI // zAnta, kAnta, ekAnta sthAna meM, pauSadhazAlA sundara thii| vAtAvaraNa zAnta thA, koI khaTapaTa thIM na gar3abar3a thii| kASTha-paTTa para zuddha svadezI, Asana vimala bichAyA hai / Roman - - 46 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vajra-saMkalpa - padmAsana sAnanda lagA dRr3ha, .. pauSadha vrata apanAyA hai // vIra prabhu kI sAkSI se kI, aTala pratijJA aMgIkAra / gUMja uThI mana-mandira meM, jina-dharma - vipaMcI kI jhanakAra // "bhagavan ! aba se sUryodaya taka, __ tajatA . hU~ cAroM AhAra / kAma, krodha, mada, lobha, mRSAdika, tajUM aThAraha pApAcAra // saMsArI gRha-jhaMjhaTa se vizrAnti, Aja kucha letA hU~ / Atma-sAdhanA meM tana mana kA, __yoga kleza - hara detA hU~ // hcc lezamAtra bhI pApa karma kA, bhAva na mana meM lAU~gA / antastala meM dharma dhyAna kA, ... __ sundara sAja sajAU~gA // cAhe kucha bhI saMkaTa Ae, svIkRta paMtha na chor3eMgA / pha~sakara sukhada pralobhana meM bhI, .. kabhI na nija-vrata togA // " pauSadha vrata ko saphala banAte, dina sAnanda samApta kiyA / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana zItalatama rajanI ne Akara, uSNa divasa kA sthAna liyA // zuddha hRdaya se pApa-paMkahara, pratikramaNa vidhi se zAstra rIti se kRta pApoM kA, prAyazcita vidhi se pratikramaNa se nibaTa jinendra, stuti kA patha abhirAma gahA / bhakti - sudhA kI sura saritA kA, kalimalaharaNa pravAha vIra prabhU ke zrI caraNoM meM, namra prArthanA karatA svArtha-rahita suvizuddha bhakti kA, rUpaka prastuta karatA jIvana saphala banAnA, banAnA, prabhu vIra jinarAja jI ! mana-mandira meM ghupa hai a~dherA, dhadhaka rahA hai dveSa davAnala, bhoga- vAsanA dAha lagI hai, kInA / lInA // jJAna kI jyoti jagAnA, jagAnA prabhU0 ! agama bha~vara meM naiyyA pha~sI hai, prema kI gaMgA bahAnA, bahAnA prabhU0 ! bahA // antara- tapata bujhAnA, bujhAnA prabhU0 ! 51 hai / hai // jhaTa-paTa pAra lagAnA, lagAnA prabhU0 ! Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya mArga kA pakSa na chor3a, vajra - saMkalpa duzmana ho sArA jamAnA, jamAnA prabhU0 ! utkaTa saMkaTa ha~sa ha~sa jhelU~, prANI - mAtra ko avicala dhairya ba~dhAnA, ba~dhAnA prabhU0 ! sukha upajAU~, cAhU~ na citta dukhAnA, dukhAnA prabhU0 ! maiM bhI tuma sA jina bana jAU~, paradA duI kA haTAnA, haTAnA prabhU0 ! 'amara' nirantara Age bar3heM maiM, kartavya - vIra banAnA, banAnA prabhU0 ! seTha prArthanA ke pala-pala meM, sadbhAvoM meM lIna bhakta - hRdaya meM bhakti bhAva kA, divya srota unmukta - " vItarAga tava zaraNa jagata meM, ekamAtra sukhadAyI ghora duHkhoM ke Ane para bhI, hotA tU hI bhaktoM kA jo kucha gaurava hai, mAtra tumhArI dIna-bandhu ! mujhako to tumase, A jAo mana-mandira meM, sahAyI 52 karuNA rahA / bahA bar3hakara aura na zaraNA hai // 11 hai / hai // he nAtha ! zIghratama A jAo / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana pApa-paMka se pUrita merA, hRdaya pavitra banA jAo / eka prahara taka nAtha ! tumhArA, dhyAna - hRdaya meM lAU~gA / mauna rahU~gA, tumheM radU~gA, jaga kI ora na jAU~gA // " Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarga sAta agni-parIkSA dhArmika jana nija dharma meM rahate yoM saMlagna / pApAtmA Akara vRthA karate nartana nagna / / seTha sudarzana jI ne isa vidhi, prabhu kA dhyAna lagAyA hai| raMbhA ne usa ora daMbha kA, pUrA jAla bichAyA hai / / dekha liyA thA dina meM hI saba, avasara mAyAcArI kaa| calI seTha ko sira para rakha, AgayA nAza makkArI kA // dhyAna-magna thA seTha, pratijJA-pAlana meM saMlagna rahA / bolA nahIM jarA bhI, . pahale jaisA hI dRr3ha mauna rahA // dvArapAla the pahale bhrama meM, nahIM bicAre kucha bole / dhokhe meM pha~sa ho jAte haiM, ____ catura vicakSaNa bhI bhole // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana saba ke Age se hI nidhar3aka, rAja mahala meM pahu~ca gaI / bhaMDA-phor3a huA na bIca meM, nirbhayatA kI sAMsa laI / / pahale se hI nizcita thA jo, pUrNa susajjita zayanAgAra / kaNa-kaNa meM phaila rahI thI, jahA~ viSaya vAsanAoM kI dhAra / baiThA seTha sudarzana ko vaha, / rAnI se jAkara bolI / "kIje bheMTa sudarzana se aba, bhara lIje sukha kI jholI // maiMne to nija kArya pUrNa, kara diyA, tavAjJA pAlI hai| Age tuma vaha mahala khar3A, ___ karalo ki nIMva jo DAlI hai // " rAnI apane citta meM, harSita huI apAra, calI zayana-AgAra ko, saja solaha zrRMgAra / rUpa manohara khila uThA, indrANa anuhAra, jhalamala jhalamala ho rahI, zobhA kA kyA pAra ? rakkhA paira bhavana meM jyoM hI, dRzya aura kA raMga rUpa rAnI kA mohakatA meM, mohaka aura aura huA / huA // 55 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - agni-parIkSA raMga-raMgIle jhAr3oM se, raMgadAra rozanI jhar3atI thii| par3atI thI rAnI ke mukha para, sundaratA ati bar3hatI thI / nAnA bhA~ti sugandha mahala meM, mAdakatA barasAtA kAma-sarovara apanI pUrI, sImA para laharAtA thA / rAnI ne jo seTha sudarzana, dekhA to basa cakita rahI / kAmadeva sAkSAta amita, saundarya-sudhA thI barasa rahI / A~kheM jhapakI eka bAra hI, ___ saha na sakI vaha teja pracaMDa / AdhA to basa darzana se hI, huA vilajjita rUpa - ghamaMDa / / sAhasa karake phira bhI apanA, mohana - jAla bichAtI hai / premabhAva se gadgad ho, caraNoM meM zIza jhukAtI hai / "prANanAtha ! maiM bahuta dinoM se, tava darzana kI icchuka thI / jaladhara ke prati cAtaka jaisI, niza-dina rahatI utsuka thI // mujhe ApakA eka sakhI ne, mohana - rUpa sunAyA thA / - 56 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana taba se hI mama hRdaya - bhavana meM, pyArA nAma raMbhA ke dvArA maiMne hI, tumheM yahA~ manovAsanA-pUrti-hetu yaha, rAjAjI haiM gae Aja, upavana AjAdI ke sAtha suavasara, rAjA kA yA aura kisI kA, sArA sAja sajAyA rAnI rAnI ke vacanoM se kucha bhI, nahIM sudarzana dhyAna-magna pahale jaisA hI, khuda pAyA tumase milane dAsI kI cira abhilASA, niHzaMka pUrNa aba bairAgI mukha - candra - bimba para, nahIM vikRti hataprabha sI ho, mana hI mana samAyA bulavAyA meM krIr3A karane ko / ko // - bhaya na hRdaya meM rakhiegA / kariegA // " rahA, na caMcala citta hAva-bhAva ke sAtha vilAsI, khullama-khullA nagna, - thA // hai hai // sikta huA / huA || chAyA AI / meM zaramAI // vacanoM se phira bhI bolI / vAsanAoM kI viSa - gaTharI kholI // 57 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agni-parIkSA bhogo bhoga prema se Aja seTha jI naI javAnI hai, naI javAnI hai, seTha jI naI javAnI hai| sUrata mohana-gArI pyArI, nayana samAnI hai, tana mana dhana saba vArU~ tujha para tU dila-jAnI hai| dAsI zrIcaraNoM kI abhayA, nahIM bigAnI hai, rUpa - mAdhurI-mugdha tumhAre hAtha-bikAnI hai| tar3aphata hU~ dina raina machaliyA~ jyoM bina pAnI haiM, . Aga biraha kI sulaga rahI, vaha Aja bujhAnI hai / A~kha khola kara dekho kaisI chavi lAsAnI hai, rUpa - garvitA indrANI bhI dekha lajAnI hai| svarga naraka ke bhrama meM duniyA~ vyartha bhulAnI hai, jhUThA dhuMdhapasArA na kucha AnI-jAnI hai| yauvana-vaya meM japa tapa karanA zakti ga~vAnI hai, komala kaMcana - varNI kAyA vyartha sukhAnI hai / bhogo bhoga maje se jaba taka yaha jindagAnI hai, Akhira pA~ca tatva kI putalI gala sar3a jAnI hai| avasara hAtha lagA kho denA, ati nAdAnI hai. dayA kIjie nAtha ! prema kI gA~Tha jur3AnI hai / mauna pratijJA pUrNa huI, aba dhyAna seTha ne kholA hai / rAnI samajhI kAma banA, dRr3ha Asana kucha to DolA hai / lekina seTha sudarzana mana para, nahIM vikRti kI rekhA thI / niSpakaMpa mandarAcala-sama, Digane kI kucha na apekSA thI // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana phira bhI rAnI ko samajhA, satpatha para lAnA cAhA hai / patana-garta meM girane se, avilamba bacAnA cAhA hai| "mAtA jI ! zrI mukha se yaha, kyA gaMdA jahara ugalatI haiM / zAnta hRdaya vikSubdha huA hai, raga - raga merI jalatI haiM / nRpa-patnI janatA kI mAtA, zAstra gavAhI detA hai / yaha dUSita prastAva Apake, mukha zobhA kaba detA hai // kAmavAsanA-pUrti cAhatI, ho putroM dvArA kaise ? pazuoM jaisA adhamAdhama, yaha kRtya tumheM bhAyA kaise ? yadi isa bhA~ti rAjavaMza kI, lalanAe~ bhI DUbeMgI ? to kaise jaga itara nAriyA~, zIla dharma para jhUmeMgI ? dUrAcAra ke patana mArga car3ha, pApa bhAra kyoM DhotI haiM / kSaNika sukhoM ke lie pati-vrata dharma amolaka khotI haiM // svarga-naraka kA kathana satya hai, nahIM jhUTha kA aMza jarA / - 56 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agni-parIkSA acchI aura burI karanI kA, milatA hai phala sadA kharA // jisana bhoga-vAsanA meM pha~sane ko, milA nahIM nara - tana pyArA / jIvana saphala banAyA usane, jisane zIla ratna dhArA // maiMne to jaba se isa jaga meM, kucha - kucha hoza sa~bhAlA hai| mAtA aura bahana sama, para nArI ko dekhA-bhAlA hai // mujhase to yaha svapna talaka, meM bhI AzA mata rakhiegA / taila nahIM hai isa tilatuSa meM, cAhe kucha bhI kariegA / svayaM svarga se indrANI bhI, patita banAne AjAe / to bhI vajra-mUrti-sA merA, mana - meru na DigA pAe / pApa karma ke phala se maiM to, prati pala hI bhaya khAtA huuN| aura tumheM bhI mAtAjI ! basa yahI bhAva samajhAtA huuN||" mata pIve piyAlA viSaya rasa kA! kAma-vAsanA jahara halAhala, nAza kare sukRta rasa kA / - 80 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana le DUbegA agama bha~vara meM, aisA lagA burA casakA / kyoM tU javAnI meM, huI hai divAnI; __jIvana hai yaha dina daza kA / raMgareliyA~ dharI hI raheMgI; kAla acAnaka A dhasakA / durgati meM jaba kaSTa mileMge; nazA utara jAya nasa-nasa kA / rAjavaMza kI tU kula-gRhiNI; dAga lagA mata apayaza kA / saMyama kA satpatha apanA le; manuSya janma phira nahIM vaza kA / seTha sudarzana se rAnI ne, rUkhA uttara pAyA hai| abhilASA kA cira poSita kalpita, kamala puSpa kumhalAyA hai // "maiM galatI se jise mRdula, miTTI kA DhelA samajhI thI / vajra-zilA-sA nikalegA vaha, nahIM jarA bhI samajhI thii| rUpamAdhurI para lalacAe, ___ seTha na aisA kAmI hai / pakkA hai nija praNa para bilkula, nahIM bhoga-patha gAmI hai // - - Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agni-parIkSA - jagata-vimohana astra AkhirI, __aba ika aura calA dekhU / vaibhava ke ati sukhada pralobhana, __kA nava - jAla racA dekhU // " "bairAgI jI rahane dIje basa virAga kI ye bAteM / dharma-dhUrta tuma jaisoM kI, maiM samajhU hU~ sArI ghAteM // andara jvAlA bhar3aka rahI hai, Upara dharma dikhAvA hai / kyA loge ina bAtoM meM ? saba jhUThA yaha bahakAvA hai // " na tAneM jyAdA, kRpA kareM aba, bar3A tumhArA lihAja hogA; agarace rAjI kareMge mujhako, saphala tumhArA bhI kAja hogA / samagra caMpA kA rAjya vaibhava, tumhAre caraNoM meM A jhukegA; na dera hogI narendratA kA, tumhAre mastaka pai tAja hogA / yaha mahala mandira, yaha phauja lazkara, yaha svarNa-siMhAsana rAjazAhI; tumhArI muTThI meM hogA saba kucha, surendra-sA saukhya-samAja hogaa| juTeMge sAre sukhoM ke sAdhana, maje meM gujaregI jindagI saba; 62 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana - svataMtra zAsana sadA calAnA, akhaMDa saba pai svarAja hogaa| samajhaleM aba bhI na bigar3A kucha hai, vinamratA se kahatI hU~ tumase; agara na mAne to dekha lenA, ThikAne jaldI mijAja hogA / lagegA pala bhara, calegA khaMjara, giregA mastaka jamI pai kaTa kara; tar3apha-tar3apa kara banegA ThaMDA, ..yaha jAlimAnA ilAja hogaa| na kAma AegA dharma terA, kuTumba hogA vinaSTa terA, kyoM khotA nAhaka amUlya jIvana, sadA na hargija yaha sAja hogaa| seTha hRdaya para ina bAtoM kA, huA jarA bhI nahIM asara / abhayA kA nikalA yaha bhI, jaga - mohanakArI astra lacara // dharmavIra ko koI bhI, patha bhraSTa nahIM kara sakatA hai| sAgara kA gaMbhIra rUpa kyA, jhaMjhAnila hara sakatA hai| bolA niHsaMkoca jarA bhI, ___ nahIM hRdaya meM sakucAyA / sApha-sApha zabdoM meM apanA, ... dRr3ha nizcaya yaha batalAyA // . 63 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agni parIkSA sudarzana aisI bAtoM meM, kabhI hargija na AegA; khuzI se apanA yaha sara, satya ke patha para kaTAegA / gRhAMgaNa meM amita lakSmI, sadA aThakheliyA~ karatI, tumhAre tuccha vaibhava para bhalA kyoM kara lubhAegA / jar3eM isa rAjya kI gU~gI prajA ke khUna se tara haiM, ghRNA hai svapna taka meM dhyAna lene kA lAegA | mile yadi indra kA Asana padacyuta dharma se hokara, na legA, bhIkha dara-dara kI bhale hI mA~ga khAegA / DarAtI kyA hai pagalI ! mauta kA Dara tU dikhA mujhako, khuzI se jere-khaMjara zIza jhaTa apanA jhukAegA / na kucha jIvana kI paravA hai, na kucha marane kA Dara dila meM, musIbata lAkha jhelegA, magara nija praNa nibhAegA / tujhe karanA ho jo karale, khulI hai chUTa tere ko, aTala nija satya kI mahimA sudarzana bhI dikhAegA / 64 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarga ATha - zUlI ke patha para seTha sudarzana kA madhura, amRtamaya upadeza, abhayA ko viSamaya huA, dekhA pApAveza / / rAnI bhar3aka uThI yaha sunakara, nahIM krodha kA pAra rahA / tAra-tAra ho gaI hitAhita, kA na jarA suvicAra rahA / / "jhUThe bhrama meM pha~sa kara maiMne, nija vyaktitva ga~vAyA hai / banA na kucha bhI kAma vyartha hI, paradA - phAza karAyA hai / prAtaHkAla huA hai, kaise, aba nija lAja bacAU~gI ? sUryodaya hone vAlA hai, kaise ise chupAU~gI ? jAlima ne mama AzAoM para, bilkula pAnI phera diyA / maiM abhayA kyA, agara ise aba, . yoM hI jIvita chor3a diyA / " Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUlI ke patha para bolI seTha sudarzana se -"le aba, kaisA hAla mAnI bAta nahIM aba usakA, kaisA majA dekha tamAzA merA, jauhara, apanA kyA re jAlima ! makkAra !! tujhe, mere eka hukma se terA, dikhalAtI hU~ ? aba zUlI para car3havAtI hU~ // banAtI hU~ ? cakhAtI hU~ ? kucha kA kucha ho jAegA / tar3apegA, sisakegA, tana se, prANa pRthaka ho bAla bikhere, cIvara phAr3e, vikRta rUpa sthAna-sthAna para aMga noMca kara, zoNita sA dvArapAla saba kraMdana sunakara, sahasA jAegA // banAyA jhalakAyA A~khoM meM A~sU kI dhArA, bahI jora se cIkha uThI / Asa-pAsa ke janapradeza meM, rodana kI dhvani gU~ja uThI // " daur3o -daur3o, Aja mahala meM, kauna duSTa ghusa AyA hai ? akasmAt kisa pApI ne, sotI ko mujhe dabAyA hai / / " hai / hai // ati hI ghabarAe / 66 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana hAthoM meM le nagna khaDga, basa mAra-mAra karate dhAe // antaHpura kI rakSaka senA ne, bhI phaurana phaeNca kiyA / rAja-mahala para palaka mArate. ___ cahu~-dizi gherA DAla diyA / / senApati kucha sainika lekara, zIghra mahala meM AyA hai| cauMka uThA, sahasA, jaba baiThA, seTha sudarzana pAyA hai // kyA karatA, kartavyapAza meM, pha~sA huA thA becArA / rAnI kI AjJA se jhaTapaTa, lauha-nigar3a meM kasa DArA // rAjA ko bhI khabara lagI, to daur3a bAga se jhaTa AyA / kyA kucha kaise huA ? dhUrta rAnI ne yoM saba batalAyA // "prANanAtha ! kyA pUcho ho, ati bhISaNa atyAcAra huA / zIla-dharma se cyuta karane ke, lie duSTa taiyAra huA / maiMne jo dhikkArA, to basa, jora - jabra karanA cAhA / aMga noMca kara, vastra phAr3a kara, mujhe nagna karanA cAhA // - Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUlI ke patha para maiMne Aja bar3I muzkila se, __apanI lAja bacAI hai| basa, pratApa se nAtha ! tumhAre, ijjata rahane pAI hai / kauna duSTa hai, kauna nahIM hai, kaise sahasA A dhamakA / dekheM zIghra vahA~ kamare meM, patA lagAe~ jAlima kA // pUchatAcha bina hI pApI ko, ___ zUlI turata car3hA denA / mujha para bhArI julma huA hai, nAtha ! avazya badalA lenA // prANa duSTa ke hAya-hAya meM, tar3apha - tar3apha kara chUTeMge / mere pIr3ita antastala ke, tabhI phaphole phUTeMge / agara lAja se yA davAba se, use achUtA chor3eMge / to nizcaya hI mere se, cira - prema - zRMkhalA tor3eMge // apamAnita hokara maiM kaise, jaga meM mu~ha dikhalAU~gI ? yAda rakheM, phA~sI kA phaMdA, lagA sva-prANa ga~vAU~gI // " rAjA ne yaha suna rAnI ko, __apane vakSa lagA lInA / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2016 . dharma-vIra sudarzana mIThe sneha-bhare vacanoM se, kapaTa - kopa upazama kInA // zayana-kakSa meM AyA rAjA, seTha sudarzana ko dekhaa| krodhAndha huA, bhar3akA tar3akA, saba lupta huI sanmati - rekhA / / "re jAlima ! makkAra !! kamIne !!! terI itanI makkArI ? ghusa AyA bekhaupha mahala meM, ___ badakArI dila meM dhArI // " "senApati ! le calo sabhA meM, maiM bhI jaldI AtA hU~ / kAmukatA unmAdakatA kA, pUrA majA cakhAtA hU~ // " nyAyAlaya meM svarNAsana para, rAjA baiThA garvita hai / aura sAmane seTha sudarzana, ___baMdI banA upasthita hai // Asa-pAsa meM maMtrI dala bhI, baiThA hai kucha cintAgrasta / darzaka janatA kI bhI bhArI, bhIr3a khar3I hai bhaya se trasta // rAjA bolA, "kaho seTha jI! _ yaha kyA bhUta savAra huA ? kaise bhIru hRdaya meM tere, paidA yaha kuvicAra huA ? 2046 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUlI ke patha para tU to pakkA dRr3ha dharmI vara, bhaktarAja bana apane Age sAre jaga ko, pApI nIca rAjahaMsa ke vimala veSa meM, kauvA makkArI sadAcAra kA eka na kaNa bhI, ghora durAcArI kyA tU usa dina isI karma para, mujhako jJAna dharmagurU bana zikSA ke misa, tAne mujhe terA itanA duHsAhasa, antaHpura meM ghusa AyA, samajhatA thA // jo merI bhI paravA na karI / mujhako kyA thA patA duSTa tU, isI hetu yahA~ AjJA lekara dharma - kriyA kI. yoM chalachanda kyA jAne, kisa-kisa nArI ko, tUne gupta rUpa se dIna prajA para, phiratA thA / khuda rAnI se bhI cher3a karI // batalAte saba satya - satya, sikhAtA thA / sunAtA thA // nikalA / nikalA // bhraSTa kiyA hogA ? 70 rahatA hai / viracatA hai | kyA-kyA julma kiyA hogA ? jo kucha bhI ghaTanA bItI hai / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana kAma-matta ho kara ke tUne, kaise kI mana-cItI hai // " seTha sudarzana ne nija mana meM, socA "samaya bhayaMkara hai ! apane mukha se bheda kholanA, nahIM abhI zreyaskara hai| vyartha saphAI dene se kucha, bhI na spaSTa ho pAegA / gupta satya hai, kauna manuja, vizvAsa - bhAvanA lAegA ? apane mukha se apanI zucitA, kabhI na zobhA detI hai / AtA hai jaba samaya svayaM, vaha nija ko camakA detI hai // rAnI ko maiMne vAstava meM, __ mAtR - svarUpa nihArA hai / aura nijAnana se mAtA, kara kara sasneha pukArA hai // jisako mAtA kahA usI ke, __ prati gandI vANI bolU~ / mArI jAegI becArI, gupta bheda yadi maiM kholU~ // " manda-smita nirbhaya yoM bolA, __ "rAjan ! maiM kyA batalAU~ ? Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUlI ke patha para - Apa svayaM haiM, samajhadAra basa, aura kaho kyA samajhAU~ ? jaisI bhI hai, jo kucha bhI hai, bAta gupta hI daNDa dIjie jo bhI dila meM, Ae kasara na rahane deM / rahane deM // rahasya-bharI ghaTanA hai, batAU~ kyA sarakAra ! kauna hai kahatA mujhako dharmI maiM to bar3A kukarmI; ghora kalimala-bhaMDAra ! antara-zodhana meM mana lAyA, mujha se burA na koI pAyA; . sabhI khojA saMsAra ! tadapi na aisA patita hiyA hai, jaisA tumane samajha liyA hai; pApa kA hI avatAra ! svarga se devI bhI cala Ae, to bhI citta na Digane pAe, zIla avicala avikAra ! satya kA bheda svayaM maiM kholU~, hokara dIna hIna-sA bolU~, . nahIM mujhako svIkAra ! satya kA dinakara khuda camakegA, aMta meM teja aTala damakegA, jhUTha kA paradA phAra! - - 72 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana prANoM kA moha nahIM hai, mauta kA kucha bhI khaupha nahIM hai, ___ calAe~ sira talavAra ! dharma kA raga-raga raMga samAyA, miTegA hargija nahIM miTAyA, amara hai dRr3ha huMkAra ! rAjA bhar3akA "are nIca ! aba bhI na gaI tava makkArI / mana meM aba bhI macala rahI hai, zekhI - khorI hatyArI / saccA hai, to kyoM na sApha, saba bheda khola batalAtA hai ? Ter3hI hI bAteM karatA hai, . sIdhe mArga na AtA hai| antakAla hai nikaTa mRtyu, tava mastaka para ma~DarAtI hai| buddhi bhraSTa ho gaI sarvathA, lajjA tanika na AtI hai // vIra sainiko ! le jAo, jhaTa zUlI do, maravA DAlo / aura lAza ko khaMDa-khaMDa kara, kuttoM se nucavA DAlo // " zUlI kA Adeza sunA, to sannATA saba ora huA / citralikhita se hue sabhI jana, zoka-sindhu kA daura huA / - Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUlI ke patha para seTha sudarzana eka mAtra, pariSad meM baiThA ha~satA thaa| A~khoM meM teja camakatA thA, mukhavidhu para nUra barasatA thA / "bhUpati ! mujha se aparAdhI ko, yaha kyA pAmara daMDa diyA / uttejita ho tumane kucha bhI, nahIM buddhi se kAma liyA / prANadaMDa kI khAtira to maiM, ____ thA pahale se hI rAjI / aura dIjie daMDa kaThina kucha, kyoMki seTha ati hai pAjI / mRtyu nahIM hai, yaha to mujhameM, nUtana jIvana DAlegI / pApa-kAlimA janma-janma kI, mala-mala kara dho DAlegI / duniyA kucha bhI samajhe mujhako, isase kyA lenA - denA ? nazvara jaga meM sAra yahI hai, jIvana saphala banA lenA // maiM kyA prabho ! marUMgA Akhira, mRtyu anRta kI hI hogI / bhautika bala para niyata anta meM, vijaya satya kI hI hogI / delU~gA vaha zUlI kaise, mujhako mAra girAegI / 74 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana kevala jar3a tana para, yA kucha, mujha para bhI asara jamAegI / ajara amara hU~ sadA sarvadA, marA na aba mara sakatA hU~ / tyAge deha ananta Aja bhI, samuda tyAga kara sakatA hU~ // " "le calo dosto ! zIghra vahIM, usa svargArohaNa ke patha para / pApabharI duniyA~ se nikalU~, amara zAnti avalaMbana kara // " rAjA uttara de na sakA kucha, huA khUba hI khisiyAnA / dekha aTala gaMbhIra seTha ko, dila meM ati acaraja mAnA / isI bIca zrIyuta matisAgara, maMtrI sammukha AyA hai| hAtha jor3akara vinaya sahita, nRpa - caraNoM zIza jhukAyA hai // "deva ! hRdaya meM soceM to kucha, yaha kyA pApa kamAte haiM ? aMgarASTra ke prANa seTha ko, zUlI Apa car3hAte haiM // maiMne parakha liyA bAtoM se, nahIM sudarzana doSI hai / tejasvI, nirbhIka, sAhasI, hotA kabhI na doSI hai // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zulI ke patha para seTha satya hI kahatA hai, yaha bheda kholanA ThIka nahIM / mere mata se bhI yaha ghaTanA, jA pahu~cegI aura kahIM // zreSTha vaMza caMpA kA bhramavaza, naSTa - bhraSTa ho jAegA / hA ! abodha bAlaka, gRhaNI, saba parijana rudana macAegA // prANa-daMDa hai ghora daMDa, kucha soca-samajha kara kAma kareM / kyA pariNAma AkhirI hogA, kucha to dila meM dhyAna dhareM // " rAjA A~kheM lAla-lAla kara, krodha - vikala hokara garajA / "rahane de basa zikSA apanI, mere Age se haTa jA // nyAya nipuNa banatA hai khuda to, mujhako mUrkha samajhatA hai / vakta aura vevakta dharma kA, pucchala pakar3e phiratA hai // tujhameM Adata bar3I nikammI, nahIM kabhI bhI TalatA hai| jaba bhI maiM kucha kAma karU~, taba tU hI kevala ar3atA hai / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana rAjasabhA meM aura bahuta se, bhI to haiM ye adhikArI / koI bhI kucha nahIM bolatA, terI hai baka-baka jArI // khAI hai / sApha jAna par3atA hai tUne, isase rizvata A~khoM ke gupta izAroM se hI, khUba rakama ThaharAI hai| bolegA / agara aura kucha anaghar3a bAteM, mujha se Age sApha-sApha kahatA hU~ nAhaka, apanA jIvana kho degA // " Asa-pAsa se 'pAgala hai, pAgala hai', kI dhvani gUMja uThI / jI hujUra adhikArI dala kI, ___TolI ha~sakara garaja uThI // "bevakUpha hai, jAhila hai, jo narapati ke mu~ha lagatA hai / zekhI meM A binA bAta hI, nyAya-kArya meM ar3atA hai // aparAdhI ko daMDita karanA, rAjA kI dRr3ha nItI hai / nahIM najara AtI hamako to, isameM kucha anarItI hai // 77 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUlI ke patha para agara seTha ne isa ghaTanA meM, jarA nahIM jhakamArI hai / to phira kyA rAnI jI kI, hI yaha sArI makkArI hai // rAma ! rAma !! zrI rAnIjI ko, ___isa prakAra lAMchita karanA / bharI sabhA meM bola rahA hai, rAjA kA kucha bhI Dara nA // " jI maMtrI matisAgara bolA "kyoM, nAhaka zora macAte ho / vyartha khuzAmada kara rAjA ko, patana - mArga le jAte ho // " "rAjA jI ! ina khudagoM kI, Apa na bAtoM meM Ae~ / le DUbeMge agara hAtha kI, guDDI ina kI bana jAe~ / merA kucha bhI svArtha nahIM hai, saccI bAteM kahatA hU~ / rAtri-divasa isa rAjamukaTa, ke hita meM cintita rahatA hU~ // " mujhe kyA, tumheM duHkha uThAnA par3egA; akhila garva gaurava ga~vAnA pdd'egaa| car3hA hai nazA, rAja sattA kA aba to; kisI dina kumati para lajAnA pdd'egaa| 78 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma - vIra sudarzana vijaya nyAya kI anta ho ke rahegI; anaya ko nijAnana chipAnA par3egA / khuzAmada - i-parastoM kI bAtoM meM Akara; adhama dhAra ber3A DubAnA par3egA / car3hAte jise Aja zUlI usI ke; caraNa meM yaha mastaka jhukAnA par3egA / satAnA na acchA, kabhI begunAha kA ; samaya Ae A~sU bahAnA par3egA / burA yA bhalA dila meM Ae jo mAneM; sacAI kA rukha to dikhAnA par3egA / rAjA dadhivAhana, basa itanA, sunate hI yama-rUpa chAyA bhaya saba ora sabhA kA, rUpa samagra virUpa " o cAMDAla ! nIca !! durbhAgI !!! tU kisa para baka-baka karatA hI jAtA hai, nija pada vIra sainiko ! isako bhI nija, andhakAra-maya kArAgRha meM, AjJA pAte hI maMtrI ko, sainika dala karanI kA phala dikhalA do / huA / huA | garabAyA hai / bhAna bhulAyA hai // 76 DAlo, ber3I jar3avA do // " ne pakar3a liyA / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUlI ke patha para rAjAjJA anusAra zIghra hI, ___ kArAgRha meM DAla diyA / mAnava para jaba saMkaTa kI, ghana ghora ghaTA ghira AtI hai| buddhi bhraSTa ho jAtI hai, nija hita kI nahIM suhAtI hai / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarga nau Adarza pativratA idhara sabhA meM ho rahA bhISaNa atyAcAra; udhara nagara meM maca rahA, bhArI hAhAkAra / andhakAra - sA chA rahA, galI aura bAjAra, zoka-sindhu meM pUrNataH DUbe saba nara-nAra / par3A acAnaka zIza para, yaha kyA vajra karAla; seTha car3hAyA jAyagA, kyA zUlI ke bhAla ? "dayA kareM hama para prabho, dIna - bandhu bhagavAna; seTha hamAre ko mile, sAdara jIvana-dAna / " kyA bUr3he, bAlaka, yuvA sabhI hue bebhAna; gUMja uThe saba prArthanA- dhvani se dharma - sthAna / satI ziromaNi manoramA, nija sukhada sadana meM baiThI thI / Asa-pAsa sukha-madhu bikharA thA, harSa - sindhu meM paiThI thI // prema-magna ho kara pati ke, ___ caraNoM meM dhyAna lagAyA thA / pauSadha vrata ke vimala pAraNe, kA sAmAna juTAyA thA / 61 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza pativratA bhAgyavAda kA cakra zIghra hI, phirA raMga meM bhaMga huA / zUlI kI jo khabara lagI to, sabhI raMga badaraMga huA // hA hAkAra macA ghara-bhara meM, A~sU kA parivAha bahA / naukara-cAkara parijana saba meM, nahIM zoka kA pAra rahA // saba se bar3hakara zrI manoramA, duHkhaghAta se vihvala thii| cittavRtti ati vyagra huI thI, nahIM jarAsI bhI kala thii| haMta ! salila-niHsRta machalI ke, tulya atIva tar3apatI thI / mUrchita hokara bAra-bAra, behoza bhUmi para par3atI thI / hai / "prANanAtha ! yaha kyA sunatI hU~, chAtI merI phaTatI roma-roma meM duHkha-vedanA, pratipala sara-sara bar3hatI hai // jAegI / zUlI para vaha puSpa-latA sI, deha car3hAI hAya, tumhArI caraNa sevikA, phira kaise raha pAegI // 82 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma - vIra sudarzana amala candra ho nAtha ! Apa, puSpa manohara Apa aura maiM, tuma maiM svaccha candrikA pyArI hU~ / tuma ho priya sugandha sukha - kArI hU~ // ho saghana jalada, ApakI, maiM antara jala puruSa aura maiM haradama, sAtha lagI tana chor3a duHkha meM mujhe akelI, tor3oge kyA sneha - zRMkhalA, premI vrata na nAtha, dvaita yaha sahana ho sakegA, nahIM kadAcita bhI pati - patnI kI eka hI gati hai, alaga rahU~ kaise rAjA ne yaha kauna janma kA, hama se badalA hAya acAnaka zUlI kA, jo hukma mere pati vyabhicArI hoM, - Apa svarga meM jAoge ? nibhAoge ? sadAcAra meM una jaisA dRr3ha, - dhArA hU~ / chAyA hU~ // 83 mujhase / tumase // yaha ho hI kaise sakatA hai ? lInA hai / bhayaMkara dInA hai // aura kauna ho sakatA hai ? Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza pativratA rAjA ne basa dveSa-bhAva se, jhUThA jAla bichAyA hai| zIla-mUrti pati ke prANoM para, __ yaha durvaja girAyA hai // " kaisA julma asIma gujArA, hamane jAlima terA kyA bigArA! seTha dharmI bar3e hI gaNI haiM, zIla dharma hai prANoM se pyArA; mAtA, bhaginI unheM hai parastrI, AtA raMca na hRdaya bikArA ! kyA tU sacamuca zUlI degA, ___ ati nirdaya nipaTa hatyArA; phUla-zaiyyA pai sone vAlA, kaise jhelegA zUlI kI dhArA ! hAya ! chAtI meM bijalI-sI kar3ake, pUrA calatA jigara pai hai ArA; pUrNa svarga-sukhI-sA kuTumba thA, chAyA saMkaTa kA a~dhiyArA ! hAya ghara kA to kyA, sAre pura kA, eka mAtra vahI hai sahArA; dIna bAlaka haiM ro-ro bilakhate, __ Aja ho gae ye bhI AvArA ! jAlima hamako satA ke kyA khuza hai, ___ hogA anta bhalA na tumhArA; rAjya vaibhava yaha saba kSaNa-bhara meM, uTha jAegA DerA yaha sArA ! 84 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana rote-rote rukI manoramA, dhyAna aura kucha AyA hai / rAjA para se dveSa haTA, mana zAnti-sindhu laharAyA hai // . pglii| "rI manoramA, tU to bilkula, buddhimUr3ha nikalI svArtha-moha ne terI ujjvala, dharma-buddhi saba hI Thaga lI // detI hai| rAjA kA kyA doSa vyartha hI, usako lAMchana mAtra nimitta banA hai vaha to, lakSya na jar3a para. detI hai // kauna kisI ko duHkha detA hai, saba nija karanI kA phala hai| jo kucha bA~dhA karma zubhAzubha, hotA tanika na niSphala hai // mAnava to kyA cIja indra taka, isase chUTa na sakate haiN| karmoM ke Age to prabhu, arihaMta talaka jhuka sakate haiM / puruSArtha / aura karma ! hA~, vaha bhI to hai, pUrvajanma kA hI tor3A jA sakatA hai, yadi ho, yahA~ . pratirodhI puruSArtha // 85 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza pativratA hI rahate / daivavAda ke aTala bharose, mAtra AlasI rote-rote janma ga~vAte, nitya nae saMkaTa sahate // ka~pAte haiM / kintu, vIra nija pairoM para, ho khar3e jagata cAhe kaisA kaThina kArya ho, jhaTa AsAna banAte haiM / AtmA kI hai prabala zakti, vaha cAhe jo kara sakatI hai| bhAgya-cakra meM mana cAhA saba, ulaTa - phera kara sakatI hai // rone se kyA kAma banegA ? / ataH yatna karanA caahie| AdhyAtmika bala-hetu prabhU kI, caraNa - zaraNa gahanA cAhie // TAleMge / dIna-bandhu hI mujha dukhiyA kA, . sArA dukhar3A prANanAtha ko mRtyu-rAkSasI se, basa vahI bacA leMge // " zuddha zveta paridhAna pahana, padmAsana sudRr3ha lagAyA hai / ardhonmIlita nayana banda kara, zrIjina dhyAna lagAyA hai // - - 86 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana - prema magna ho lagI prArthanA, karane bhakti - samudra 'arhan- arhan' sA~soM kA, svara manda dAsI kA nAtha uddhAra karo, jagadIza prabho, jagadIza prabho ! maiM nirAdhAra, sAdhAra karo, jagadIza prabho, jagadIza prabho ! manda jhanakAra rahA || Aphata kI bijalI kar3akI hai, chAtI dhar3adhar3a kara dhar3akI hai dRr3ha sAhasa kA vistAra karo, jagadIza prabho, jagadIza prabho ! basa mUrcchita-sA mRta-sA tana hai, nisteja huA nispandana hai; nava jIvana kA saMcAra karo, jagadIza prabho, jagadIza prabho ! mujha nirbala ke bala tuma hI ho, mujha nirdhana ke dhana tuma hI ho; mujha abalA kA uddhAra karo; jagadIza prabho, jagadIza prabho ! he nAtha bha~vara meM naiyyA hai, tuma bina aba kauna khiyA hai; derI na karo jhaTa pAra karo, jagadIza prabho, jagadIza prabho ! kSaNa-kSaNa meM dabatI jAtI hU~, aNu bhI na ubharane pAtI hU~, pApoM kA halkA bhAra karo, jagadIza prabho jagadIza prabho ! bahA / 87 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza pativratA pati zUlI car3hAye jAte haiM, niSkAraNa mAre jAte haiM; saMkaTa meM haiM kucha sAra karo, ___jagadIza prabho, jagadIza prabho ! sItA kA saMkaTa TArA thA, draupadI kA paTa vistArA thA; mujha para bhI kyoM na vicAra karo, jagadIza prabho, jagadIza prabho ! ati vikaTa pahelI ulajhI hai, jo nahIM kisI se sulajhI hai; zubhasatya kI jaya-jayakAra karo, jagadIza prabho, jagadIza prabho ! deva-prArthanA karane se, kucha mana-durbalatA dUra huI / kAtara ati abalA kI chAtI, ___sAhasa se bhara - pUra huI // "bAlyakAla se pUrNa akhaMDita, dharma pativrata pAlA hai / maiMne aba taka nahIM lagAyA, tilabhara dhabbA kAlA hai // kyoM na satya phala degA merA, degA, degA, phira degA / prANezvara ko ha~sI-khuzI se, jhaTa bedAga chur3A legA // aba to pati ke hAthoM se hI sukhada anna jala pAU~gI / - - 88 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana varnA maiM isa Asana para hI, ghula-ghula kara mara jAU~gI // " . sAgArI saMthArA ati hI, dRr3hatA - pUrvaka grahaNa kiyA / eka-mAtra jinarAja-bhajana meM, avicala nija mana jor3a diyA // dekhA pAThaka, pativratA kA, jIvana aisA hotA hai / Adarza vIra satiyoM kA pAvana, akhila pApa mala dhotA hai // satI sAdhvI vahI jagata meM, lalanAe~ yaza pAtI haiM / duHkhakAla meM bhI jo apane, . pati se prema nibhAtI haiM / sadA ekasI sukha-duHkha meM, parachAIM jyoM rahatI hai / ardhAGgI hone kA saccA, gaurava ve hI lahatI haiM // pativratA ke lie svapati hI, . parama pUjya paramezvara hai| hRdaya-bhavana kA eka-mAtra, vaha adhikArI hRdayezvara hai // cAhe pati ho rogI, pIr3ita, dIna, dukhI, durbhAgI ho / prema-bhAva se pativratA nita, ___ caraNoM kI anurAgI ho // ___iatcaticles - 86 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * Adarza pativratA bhArata kI ye gRha-devI hI, vizva-vandya guNa garimA haiM / zakti-zAlinI durgA haiM, basa Arya-jAti kI mahimA haiM / jaba bhI jo kucha mana meM AyA, anAyAsa kara dikhalAyA / devarAja kA ratna-mukuTa bhI, nija caraNoM meM jhukavAyA / / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarga dasa sarga dasa paurajanoM kA prema seThAnI kI bhI khabara, phailI nagara ma~jhAra, duHkha meM duHkha umar3A macA dugunA hAhAkAra / kapila purohita kA huA, sunakara hAla behAla; A~khoM - Age nAcane lagA zoka de tAla / caMpApura ke pramukha jana sAtha lie sAdhAra; seTha chur3Ane ke lie, pahu~cA rAja-dvAra / rAjA jI ko bar3e vinaya se, kiyA sabhI ne abhivAdana / prastuta karate madhura bhAva se, namra nivedana mana - bhAvana // . "deva ! Apane yaha kyA socA, vyartha uThA yaha kyA ragar3A ? seTha sudarzana ke pIche, nirmUla lagA yaha kyA jhagar3A ? jhUThA, bilkula jhUThA hai, ___ jo aparAdha lagAyA hai / dhokhA dekara kisI duSTa ne, rAjan ! tumheM bahakAyA hai // D D - 61 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurajanoM kA prema dharma-parAyaNa seTha ApakA, kaise sat kho sakatA hai ? rAjahaMsa se kaise vAyasa - kArya nIca ho sakatA hai ? trAhi-trAhi maca rahI nagara meM, ati hI bhISaNa kyA bAjAroM galiyoM meM, sarvatra yahI ghara kA ghara barbAda huA, seThAnI ne saMthAre kI, kyA tumheM aura kucha khabara nahIM ? gahI // ghora pratijJA dayA - pAtra haiM dIna putra, ekamAtra avalamba seTha ke, jIvana kI kalakala hai / ika halacala hai // kucha una para to karuNA kIje / bhikSA dIje // " aTala rAjA uddhatatA se bolA, "are mUrkha kyA kahate ho ? nyAya - mArga kA tumheM patA kyA, nija dhaMdhoM meM rahate ho // atyAcArI patitAcArI. seTha daMDa ke kAbila hai / dharmI kyA, zaitAna bar3A hai, dhUrtarAja hai, jAhila hai // " 62 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana rAjan ! batAe~ kaisA guNavAna hai sudarzana; dharmajJa sajjanoM kA abhimAna hai sudarzana ! sau kausa dUra rahatA, jaga kI burAiyoM se, jaga meM patitratA kA upamAna hai sudarzana ! dRr3ha satya kA pujArI, chala chanda hai na kucha bhI; sAdara sadAcaraNa para balidAna hai sudarzana ! pUcho nagara-nagara meM saba Thaura isa kI bAbata; ___ zIlavratI jagata meM asamAna hai sudarzana ! marmajJa zAstra kA hai, vidvAna hai, catura hai; __sadjJAna bA~surI kI mRdu tAna hai sudarzana ! dInoM kA hai sahArA, pyArA hai duHkhitoM kA; pIr3ita anAtha jana kA priya prAna hai sudarzana ! caMpA kI zAna hai aura caMpA kI hai jarUrata, bhUpendra ! Apa kA bhI sammAna hai sudarzana ! svargIya devatA hai, bhagavAna hai hamArA; najaroM meM ApakI jo zaitAna hai sudarzana ! jheleMge aba kahA~ taka anyAya isa kadara hama; gUMgI prajA kI saba kucha jI-jAna hai sudarzana ! rAjA bolA "badamAzo ! basa, aura na aba bakavAsa karo / kyoM mere hAthoM se apanA, nAhaka satyAnAza karo // kAmI laMpaTa ko to karake, stuti AkAza car3hAte ho / aura mujhe tuma bAtoM-hI-bAtoM, ___ meM adhama batAte ho // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurajanoM kA prema mUrkha tumhIM logoM ne isakA, sAhasa adhika bar3hAyA hai| rAjamahala meM bhI jA pahu~cA, jarA nahIM sakucAyA hai| choGgA hargija na duSTa ko, ' zUlI para laTakAU~gA / agara zarArata kI to tumako bhI, vahI rAha dikhalAU~gA // " prANoM ke bhaya se puravAsI, vRnda vivaza cupacApa huA / sUjhA kucha bhI nahIM anya patha, kintu ghora paritApa huA // 64 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarga gyAraha zUlI se siMhAsana sattA ke abhimAna kA hotA jaba atireka ho jAte haiM naSTa saba buddhi, vicAra, viveka / rAjA ke mastiSka meM gUMja rahA hai garva para hotA hai kyA, par3heM Age cala kara sarva / rAjA to kyA Iza bhI, agara ruSTa ho jAya; dharmavIra nara para nahIM, kucha bhI pAra basAya / - paura janoM ko dhamakAkara, narapAla seTha kI ora huA / A~kheM andhI banI krodha se, garva-jvara kA jora huA // kahA seTha se "marane ko aba, ho jAo jaldI taiyAra / maiM kyA maravAtA hU~ tujhako, maravAtA tava pApAcAra / / hA~, parantu ika rAja-dharma hai, vaha bhI to karanA hogA / prANa-daNDa ke aparAdhI kA, mano'bhISTa karanA hogA // - 65 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUlI se siMhAsana prANa-dAna ke binA aura jo, kucha bhI cAho tuma mA~go / grAma, nagara, bhojana, jo bhI, mana cAhe, vaha hI mA~go // " ha~sa kara bolA vIra sudarzana, "nahIM tamannA kucha bhI hai| kyA mA~D jaba mano-bhAvanA, pUrNa sabhI pahale hI hai // agara Apa kucha denA cAheM, to prabhu kevala yaha dIje / mA~ge merI jo kucha bhI haiM, pUrNa dharAdhIzvara kIje // " mA~ge merI na dila se bhulAnA prabho ! pUrI karanA, yaha nija-praNa nibhAnA prabho ! rAja-rAjezvara pitA hai, priya prajA saMtAna hai, nyAyayuta sukha zAnti dene se hI rahatI zAna hai, __ atyAcArI na cakra calAnA prabho ! ghora duHkha sahatI prajA hai, kholatI na jabAna hai, Apake hAtho meM usakI nitya rahatI jAna hai, saba ko sasneha dhIra ba~dhAnA prabho ! deza meM jo bhI kahIM, rogI, dukhI asahAya hoM, ApakI sevA ke dvArA, ve sabhI sasahAya hoM; khulle hAthoM khajAnA luTAnA prabho ! bhUpa aura patitAcaraNa kA rAta-dina-sA vaira hai, durvyasana AkheTa Adika hoM, vahA~ kyA khaira hai; nirmala svaccha sva-jIvana banAnA prabho! Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana nyAya meM apane bigAne kA na hotA bheda hai, bheda hotA hai jahA~, hotA vahA~ hI kheda hai; sacce Izvara ke aMza kahAnA prabho ! rAjapada kI zreSThatA, le DUbate haiM jI-hujUra, kAna kA kaccA banA dete haiM mAyA ke majUra; aisI bAtoM meM hargija na AnA prabho ! do ghar3I prabhu-bhakti bhI karanA ki jhaMjhaTa tyAganA, 'kara sakU~ kartavya pAlana, hara subaha yaha mA~ganA; sote mAnasa ko nitya jagAnA prabho ! maMtra-mugdha sI vismita ati hI, sabhI huI sunakara vANI / antastala meM dhanya-dhanya kI, uThI madhura jhaMkRta vANI // para, yaha satyAmRta rAjA ko, pUrNa halAhala - rUpa huA / samajhA mujhe cir3hAtA hai, isa kAraNa rAkSasa-rUpa huA // dveSa-bhAva jaba bar3ha jAtA hai, taba viveka kaba rahatA hai ? zuddha hRdaya se kahA huA bhI, vacana agni sama dahatA hai| rAjA jallAdoM se kahane, lagA "ise basa le jAo / jAhila hai, kyA mA~gegA, jhaTa zUlI kA patha dikhalAo // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUlI se siMhAsana burI taraha se karo viDaMbita, nagara ghumAkara jaise bhI ho dhikkRta karanA, nahIM jarA bhI le jAnA / sakucAnA // ta rAjA kA Adeza prApta kara, kAlA gadhA ma~gAyA hai / sira-muMDana aura kAlA mu~ha kara, usa para seTha car3hAyA hai // gale-sar3e TUTe jUtoM kA, hAra gale meM DAlA hai / jo kucha kara sakate, kara DAlA, mana . kA jahara nikAlA hai / jallAdoM ne pakar3a rakhA hai, phUTA Dhapar3A bajatA hai / Asa-pAsa meM naMgI talavAroM, kA paharA calatA hai // madhya cauka meM dharmavIra kI, idhara savArI AI hai| udhara vikala janatA kI bhI, . ati bhIr3a caturdiza chAI hai // paura janoM ko saMbodhita kara, ___ kahe seTha ne vacana anUpa / mahApuruSa ke pAvana mana kA, - hotA hai, aisA zubha rUpa // 68 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana khuza raho priya bandhuo ! maiM to saphara karatA hU~ Aja; zIza apanA satya bhagavan kI najara karatA hU~ Aja ! Apa logoM kA zurU se krIta dAsa banA rahA; yAda rakhanA, prArthanA yaha sneha dhara karatA hU~ Aja ! galatiyA~ jo bhI huI hoM, kIjie kaNa-kaNa kSamA; bhUta kI bhUleM sabhI kucha, dara gujara karatA hU~ Aja ! prema se rahanA, na karanA bhUla kara jhagar3A phisAda; prema sukha kA mUla hai, sandeza - vara karatA hU~ Aja ! deha kSaNabhaMgura na jAne chUTa jAe kaba kahA~, dharma-hita mara kara svayaM ko maiM amara karatA hU~ Aja ! antima kar3iyA~ sunate-sunate, bahA hAhAkAra macA cahu~ diza meM, gU~jA rodana se sneha kA sindhu atala / dekha seTha kI vikaTa durdazA, sisaka-sisaka A~khoM se avirAma azru, bole " Thaharo seTha hameM tuma, the / nirjhara parivAhita hote the // sadA kAla ko hameM sarvathA, kyoM asahAya kahA~ prema se sukhada, pAe~ge jaba kaSTa, bhalA phira, kise guhAra nabha kahA~ chor3a kara jAte ho ? banAte ho ? sAntvanAmaya EUR - saba rote tala // sunAe~ge ? sahAyatA pAe~ge ? Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zUlI se siMhAsana Aja hamArI campA nagarI, hA ! anAtha bana jAegI / saMrakSaka ke binA nitya, nava kaSTa bhayaMkara pAegI / rAjA kA anyAya nirantara, bhISaNa bar3hatA jAtA hai / kyA kareM aura kyA nahIM kareM, kucha bhI na samajha meM AtA hai / detA hai hA haMta ! Apa-se, sajjana ko bhI zUlI - daMDa / rAjagarva meM chakA huA hai, banA huA hai ati uddaNDa // antastala meM dhadhaka rahe haiM, bhISaNa pratihiMsA ke bhAva / rAja-daMDa se kintu trasta haiM, nahIM mukhodghATana kI tAba // " dhIra vIra thA eka nAgarika, garja uThA kara dRr3ha hu~kAra / dekha sakA vaha nahIM pAzavika, nirdayatAmaya atyAcAra // "doSI thA to seTha kyoM na, nyAyAlaya ke sammukha lAyA ? kyoM na doSa pUrA sAbita kara, jana-samUha ko dikhalAyA ? kevala rAnI ke kahane para, kaise zUlI detA hai ? 100 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3 dharma-vIra sudarzana hai yaha saba SaDyantra kyoMki, yaha duHkhI janoM kA netA hai // are kAyaro ! kyA rote ho, tana mana klIboM - jaisA dhAra / marda bane ho kisa birate para, sau-sau bAra tumheM dhikkAra // campApura kA prANa tumhAre, sammukha mArA jAtA hai / patthara se tuma khar3e, na kucha bhI, kiyA karAyA jAtA hai // sadAcAra sAkAra sudarzana, usakI yaha duravasthA hai / kaho, tumhAre phira jIvana kI, kitanI cira sadvasthA hai ? hotA hai cahu~ ora khudI kA, tAMDava nyAya na milatA hai / pazuoM se bhI adhama Aja, hama sabakA jIvana calatA hai // aMga rASTra kI kIrti eka dina, phailI thI jagatI tala meM / Aja kahIM bhI pUcha nahIM hai, marA cAhatA hai pala meM // bher3a bakariyoM jaisA kaba taka, jIvana bhAra nibhAoge ? gUMge banakara 'myA~ myA~' karate, __ kaba taka zIza kaTAoge // meM - - - - 101 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUlI se siMhAsana uTho garja kara, bano na dabbU, sattA kA gar3ha janatA kI bhI kucha tAkata hai, dahalAdo / matta bhUpa ko dikhalAdo // jIvana kA kyA moha nyAya para, ha~sate ha~ - amara zahIdoM meM svarNAkSara se, nija nAma ojasvI vaktavya sunA to, janatA meM viplava kI bhISaNa, Aga sarvataH " pakar3o, mAro ina duSToM kI, haDDI DDa zreSThI ko lo chur3A abhI, bijalI nasa nasa daur3a gaI / phaila gaI // -- cUrNa karo / jo karanA hai vaha tUrNa karo // " yuvakoM kA dala garjana karatA, sainika dala kI roma-roma meM bar3e vega se, seTha sudarzana ne dekhA jo, rakta-pAta likhA jAo / " mara jAo / bole zAnti - sthApanAkArI, pratihiMsA kA nazA kA vikaTa samaya / "Thaharo Thaharo, kyA karate ho ? hote ora bar3hA / car3hA || vANI sneha sudhArasa 102 -- ho kyoM uttejita ? maya // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sadarzana - - niraparAdha haiM badhika sipAhI, karate ho kyoM utpIr3ita ? svArtha-vivaza haiM, niMdya, peTa ke lie, sabhI kucha karate haiM / antara meM saba samajha rahe haiM, kintu bhUpa se Darate haiM / AjJA-pAlana hI, sevaka kA, dharma zAstra hai batalAte / krodhabhAva ataeva zreSTha jana, kabhI na sevaka para lAte / / pUrNa zAnti rakkho, na kabhI bhI, nAma mArane kA lenA / bandhu-rakta se raMjita kara nija, hasta na malina banA lenA // rAjA kyA zUlI detA hai ? yaha saba kalimala apanA hai / svayaM hetu hU~ nija sukha dukha kA, vyartha anya kA sapanA hai // merA aparAdhI isa jagatI, tala para koI nahIM kahIM / pratihiMsA kA mere antastala, meM aNu bhI bhAva nahIM // rAjA bhrama bhUlA hai, kucha bhI, nahIM satya kA patA use / dayA kareM bhagavAna, nahIM ho, kaSTa-prada yaha khatA use // - - Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUlI se siMhAsana raktapAta karanA pazutA hai, ___ mAtra bhIrutA hai mana kI / sajjanatA se ari ko vaza, ____karanA hai zobhA sajjana kI // bhautika bala anyatra kahIM bhI, __nahIM zakti se jhukatA hai / AdhyAtmika bala ke hI sammukha, Akara Akhira thakatA hai // rAjA, to kyA akhila vizva bhI, natamastaka ho jAtA hai / AdhyAtmikatA kA jaba saccA, bhAva hRdaya meM AtA hai / garja rahA hai aba asatya, para, anta satya hI camakegA / tama kA pardA phAr3a pUrNa, Aloka prabhAkara damakegA // bhautika bala hI prabala zatru hai, basA tumhAre antara meM / ho sakate ho ise jIta kara, vijayI tuma saMsRti - bhara meM // baco, krodha, kAdarya, anaya, duHsAhasa kI durbalatA se / bano samartha ajeya ahiMsaka, dRr3ha adhyAtma - sabalatA se // mujha para hai yadi prema aTala, to merA hI patha apanAo / 104 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana - badale kA saMkalpa na rakkho, dukha na kisI ko pahu~cAo // " apane priya zreSThI kI vANI, sunakara janatA zAMta huI / 'dhanya alaukika zAMti kSamA' ke, rava kI nabha meM gUMja huI // satpuruSoM ke vimala hRdaya kI, jaga meM kahIM na samatA hai / prANa zatru para bhI karuNA, rakhane kI kaisI kSamatA hai // jallAdoM ne hA~kA gardabha, calI savArI Age ko / chor3a cale hA haMta seThajI, apane nagara abhAge ko / jaga-bhakSaka zmazAna-bhUmi meM, ghaTA zoka kI chAI hai / cAroM ora mRtyu kI chAyA, kaNa - kaNa madhya samAI hai // prANanAzinI loha-nirmitA, zUlI jhala - jhala karatI hai / seTha pAsa meM Ae to, janatA ati kala-kala karatI hai // dekha prajA-vaikalya seTha jI, manda hAsya ha~sa kara bole / vAma-hasta se pakar3A zUlI-daMDa, abhaya hatpaTa khole // 105 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUlI se siMhAsana bandhuo ! zUlI nahIM, yaha svarga kA zubha dvAra hai; satya kI pUjA kA abhinava yajJa-patha taiyAra hai ! qhaupha kucha bhI hai nahIM, mere hRdaya meM mauta kA; harSa kA umar3A hai cahU~ diza pUrNa pArAvAra hai; maiM marU~gA kyA, merI khuda mauta hI mara jAyagI; mokSa meM amaratva kA mere lie bhaMDAra hai / mauta aisI bhUmi tala para milatI hai saubhAgya se; sAdara svAgata hajAroM, lAkhoM, kror3oM bAra hai / phUla - sI komala, sutIkSaNa nauMka lagatI hai mujhe; svarNa siMhAsana pe car3hane kI az2Iba bahAra hai / Apa kyoM roe~, bajAe~ tAliyA~, khuziyA~ kareM; ApakA bhAI zahIdoM meM huA zummAra dharma para maranA na AyA, kAma-bhogoM para marA, hai / mAnavIna pAke bhI saMsAra meM bhU-bhAra hai / satya khula kara hI rahegA, dUra hogA saba asat, dekhanA kucha kSaNa meM hogA bhUpa khuda bedAra hai / Apa logoM ko maiM antima bheMTa meM kyA Aja dU~, zreSTha yaha Adarza hI mama prema kA upahAra hai / dharma - vIra kA dharma - rahasya se, pUrita thA jhalaka rahI thI nirbhayatA, vaktavya mahAn / thA bhaya kA kahIM na nAmanizAna // jIvana pAne para to sArI, duniyA har3a har3a 106 ha~satI hai / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana vandanIya hai vaha jo marane, para bhI rakhatA mastI hai / A~dhI ke cakkara meM TIbe, bAlU ke ur3a jAte haiM / lekina, durgama, unnata parvata, kabhI na hilane pAte haiM / janatA kI A~khoM ke Age, mauta nAcatI phiratI thI / kintu sudarzana ke mukha para to, avicala zAnti umar3atI thI / jallAdoM ne zUlI kI isa, ora yojanA zurU karI / aura udhara kara. jor3a seTha ne, deva - vandanA zurU karI // arham, aham, aham, aham ! aham, aham, aham, aham ! pAvana parama-punIta ananta acala, hotA kalimala kA na z2arA bhI dakhala; jJAna-jyoti-prakAzita trilokI sakala, manasA vacasA alakSya svarUpa vimala / ___ arham, aham, aham, aham ! premI bhaktoM kA pyArA tU bhagavAna hai, jyotiH -puMja asIma prakAzamAna hai; sAre vizva kA jJAtA amita jJAna hai, saba se bar3ha kara nirAlI terI zAna hai / aham, aham, aham, aham ! 107 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zalI se siMhAsana pAyA bheda terA ki ber3A pAra hai, akSaya atula sukhoM kA tU bhaMDAra hai; tere bhaktoM kA nitya hI jayakAra hai, hotI aNu bhI kahIM bhI nahIM hAra hai| aham, arham, arham, aham ! bhagavan ! bhakta-hRdaya kI yaha hai bhAvanA, saba jana sukha se kareM nitya dharma-sAdhanA, pApAcaraNoM kI dila meM na ho kAmanA, sArA jagata sukhI ho, na ho yAtanA / aham, aham, ahama, aham ! dayA-mUrti ! maiM dara pai tumhAre khar3A, bhava-vyAdhi ke vraNa se hRdaya hai sar3A; sabhI bhA~ti vimUrcchita mumUrSu par3A, kIje karuNA, samaya hai atIva kar3A! arham, aham, arham, aham ! mantra-mugdha thI sArI janatA, - bhakti - ghaTA ghaharAI thii| pApa-tApa-mUrcchita hRdayoM meM, zAnti - sudhA laharAI thI // sAgArI saMthArA karake kiyA, pApa kA tApa zamana / dveSa bhAva rakkhA na kisI para, umar3A maitrI kA zubha ghana // jaya-jaya dhvani ke sAtha seTha, zUlI para car3hate jAte the / maMtra-rAja navakAra uccatama, dhvani se par3hate jAte the / 3 - 108 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 dharma-vIra sudarzana prANa-hAriNI tIkSNa aNI kA, bhAga bhayaMkara pala meM naqzA badalA abhinava, dRzya dRSTi meM AyA hai / AyA hai // svapna-loka kI bhA~ti, lauha-zUlI kA dRzya vilupta huA / svarNa-stambha para ratna-kAntimaya svarNAsana udbhUta huA // seTha sudarzana baiThe usa para, zobhA abhinava pAte haiM / zrImukha zazi para aTala zAnti hai, manda - manda musakAte haiM / manda sugandha samIra calI, nava puSpa-rAzi kI vRSTi huI / palaka mArate maraghaTa meM, __ zubha svargaloka-sI sRSTi huI // vistRta nabha meM sura-yAnoM kA, jamaghaTa khUba suhAyA hai| devavRnda ke sAtha indra ne, ___ caraNoM zIza jhukAyA hai // jahA~-tahA~ basa sura-lalanAe~, dundubhi vAdya bajAtI haiN| jaya jaya ke gaMbhIra ghoSa se, gaganAMgaNa. guMjAtI haiM // 106 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUlI se siMhAsana harSamatta jana-vRnda, sindhu kI, bhA~ti hiloreM dhanya-dhanya evaM jaya jaya se, gagana uThAye letA hai / letA hai // 110 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza kSamA akhila vizva meM dharma kA teja pratApa akhaMDa; vidrohI bhI caraNa meM girate tyAga ghamaMDa / nyAyAlaya meM khabara lagI, naMge sira naMge pairoM hI, jyoM-thA to bhUpati bhI ati ghabarAyA / tyoM daur3A hAtha jor3a kara ' kSamA- kSamA', bhayakAtara A~khoM se jhara-jhara, azru - megha bhI barasa pazu - bala kitanA hI bhISaNa ho, kintu anta prANa- zatru bhI caraNoM meM gira, Akhira boleM karatA caraNoM meM Ana par3A / par3A // aTala satya kA pakSa cAhie, sarga bAraha mAnava to kyA, akhila vizva para, vijaya anta 111 AyA // meM hotI hAra / jaya-jayakAra | phira duniyA~ meM kyA bhaya hai ? meM nizcaya hai // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - Adarza kSamA svarNAsana para baiTha garva se, bhUpa pUrva kyA thA bakatA ? Aja dekhie, vahI namra ho, caraNa pakar3a kara kyA kahatA ? "buddhi bhraSTa ho gaI sarvathA, nahIM jarA socA - samajhA / andara bAhira zveta haMsa ko maiM kAla kauvvA samajhA // bhUla gayA saba nyAya-vyavasthA, pAgalapana ati hI chAyA / pApina ne ma~jhadhAra DuboyA, jAla bichAyA, bahakAyA / / pUchatAcha kucha bhI na karI, __basa jhaTa zUlI kA hukma diyaa| dharma-mUrti zrImAn ApakA, ati bhISaNa apamAna kiyA / aparAdhI hU~ bezaka bhArI, kintu dAsa ko kSamA kareM / prANadAna haiM hAtha Apake, dayAsindhu ! basa dayA kareM // " pAsa khar3A thA indra, kopa se, pUrita sArA gAta vaja ghumAkara bolA "kyoM aba, mRtyu - trasta badajAta huA / huA // - . 112 . Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana rAjA hokara aisA bhArI, julma prajA nArI kI bAtoM para calakara, duSkRta sAgara para karatA hai ! bharatA hai // satya-mUrti zrImAn sudarzana, ko bhI zUlI laTakAyA / patthAra-sA jar3a banA jarA bhI, nahIM hRdaya meM bhaya khAyA / / sAvadhAna ho duSTa, pApa kA, phala aba zIghra cakhAtA huuN| mAra vajra tana cUrNa banAkara, nAmo nizAM miTAtA hU~ // " Photo A~kheM patharA gaIM bhUpa kI, kampita vapu behoza huA / kauna mRtyu ke sammukha Akara, tuccha kITa bAhoza huA // vikaTa paristhiti dekha sudarzana, karuNA se chalachalA rahe / svargAdhipa se sneha-sudhA, saMsikta vacana isa bhA~ti kahe // calAte ho ? "devarAja ! yaha kyA karate ho, kisa para vajra pAmara dIna hIna kA nAhaka, kyoM tanu-rakta bahAte ho| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza kSamA - ajJAnI hai, bhrama bhUlA hai, dayApAtra hai ataH sadA / jJAnI jana bhrama-bhUloM para yoM, krodha - bhAva lAte na kadA // aura agara aparAdhI hai, to bhI merA apanA hai| Apa daMDa deM, yaha to bilkula, vyartha paMca khuda bananA hai // " upakArI para upakArI to, sArA hI jaga banatA hai| kintu sudarzana apakArI para, bhI upakArI banatA hai // " tadanantara rAjA ko saMbodhana, kara prema - sudhA gholI / bAhya bhAva se nahIM, hRdaya kI, vimala bhAvanAe~ kholI / / "pUrNa prema ke sAtha kSamA hai, dveSa na kucha bhI lAU~gA / rAjan ! bandhubhAva se vaha, pahale - sA sneha nibhAU~gA / doSa ApakA nahIM leza hai, yaha saba nija karmoM kI lIlA / karma-doSa se par3a jAtA hai, kAlA zuddha svarNa pIlA // % E 114 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana %3 rAjan nimitta mAtra hI tuma ho, jo kucha hai so merA hai / rote kyoM ho, gayA nizAtama, AyA svarNa - saverA hai // dhanya dhanya ke ghoSa se, gUMjA sabhI pradeza; bhaktimagna jana-vRnda meM, thA ati haviza / rAjA ne vinayAvanata, hokara kI aradAsa; 'pura meM zIghra padhArie, harie zokAyAsa / ' bole seTha "mujhe pura meM, jAne se kucha. inkAra nahIM / jananI janmabhUmi se bar3ha kara, anya jagata meM sAra nahIM / kintu, Apako pahile merA, eka kArya karanA hogaa| abhayadAna dekara rAnI kA, maraNa - trAsa haranA hogA / mere kAraNa se koI bhI, yadi prANI pIr3A pAe / dekha na sakatA hU~, usameM bhI, yadi abalA mArI jAe // " rAjA ne kara jor3a seTha se, kahA "Apa kyA karate haiM ? kauna ziSTa, AcAra-bhraSTa, kulaTA kI rakSA karate haiM ? Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza kSamA jaga pApAcArI kA na kSaNika bhI, meM jIvana acchA hai / pApAcAra bar3hegA ati hI, astu maraNa hI acchA hai / agara daMDa de duSTA ko, duSphala na cakhAyA to phira jaga meM satI dharma, dhvaja kaise kA aura hukma kariegA, doSa Apako kyA isameM, yaha to basa kRpayA rahane deM / bole zreSThI "prANa - daMDa se, kSamA kahIM mujhako nRpa zAsana karane deM / " rAjan ! prANa daMDa kA denA, doSa nAza ke lie agara, zreyaskara hai / ati hI ghora bhayaMkara hai // to, yoM samajho roga nAza ke, lie rugNa hI usa doSI ko hI mAra diyA / kiyA // - faharAegA | eka duSTa yadi sajjana banakara, jIvita jaga jAegA / prANa - daMDa se bhautika tana kA, mAtra rakta kSamA daMDa se hI pApI kA, pApa - maila dhula sakatA 116 naSTa meM baha sakatA hai / hai // raha pAe / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma - vIra sudarzana to apane se lAkhoM ko, satpatha kA pathika banA jAe || " AkhirakAra seTha kA Agraha, kiyA / jaya-jayakAra kiyA || rAjA ne svIkAra 'dhanya dayAsAgara' kA saba, janatA ne mantrIzvara kI yAda huI, jhaTa kArAgRha dekhA jo ati divya alaukika, dRzya amita vismaya se bulavAe / pAe // camaka uThA mukhacandra- bimba, kucha nahIM harSa kA pAra rahA / roma-roma meM aTala satya kI, zraddhA kA parivAha bahA / / harSamatta ho lage bolane, jaya para, jaya ke ghoSa mahAn / lAkhoM svara se pratidhvanita ho, gUMja uThA brahmANDa - vitAna // satya kI jaga meM eka vijaya hai ! tama kA pardA phaTA satya kA huA dineza udaya hai ! satya - kavaca hai jisane pahanA vaha sarvatra abhaya hai, atyAcArI daMbha- cakra kI hotI anta pralaya hai, satya kI jaga meM eka vijaya hai ! satya raMga meM ra~gA huA yadi dRr3ha vizvasta hRdaya hai, aura cAhie phira kyA jaga meM, kSema kuzala akSaya hai, satya kI jaga meM eka vijaya hai ! 117 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza kSamA - banA zIghra zUlI se kaisA Asana kAMcanamaya hai, satya-pratApa asaMbhava, saMbhava hotA, ati vismaya hai, ___ satya kI jaga meM eka vijaya hai! dhanya sudarzana ! satya ApakA acala camatkRti-maya hai, tyAga aura vairAgya bhAva kA umar3A sindhu saraya hai; ___ satya kI jaga meM eka vijaya hai! sadAcAra kI jIvita pratimA, yaha pratyakSa-viSaya hai, caMpA kA guNa-gaurava phailA tribhuvana meM atizaya hai; satya kI jaga meM eka vijaya hai ! jayakAroM ke bIca saciva kA, jaba vaktavya samApta huA / kSamAyAcanA karane kA tava, nRpa ko avasara prApta huA / / hAtha jor3akara mAphI mA~gI, apane niMdya durAgraha kI / kSamAdAna kara maMtrI ne bhI, ___ rakkhI - Teka sadAgraha zreSThI kI AjJA se rAjA, maMtrI donoM gale lage / sneha-kSIrasAgara laharAyA, dveSa - bhAva saba dUra bhage / svarNa - siMhAsana-sahita, paTTa hastI para seTha savAra hue / pIche umar3a calA jana-sAgara, sAdara jaya - jaya-kAra hue / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana nAnAvidha zastroM se sajjita, senA Age calatI bajate haiM bahu bAdya, madhuratama, puSpa - surAzi uchalatI hai| hai // rAjA svayaM seTha ke mastaka, para nija chatra lagAtA hai / aura subuddhi maMtrIzvara harSita, hokara ca~vara DhurAtA hai // pAThaka-vRnda ! harSa kA sAgara, idhara umar3atA ___AtA hai| aura udhara bhI dekheM, kyoMkara harSArNava laharAtA hai / antaraMga thA sevaka zrIyuta, seTha sudarzana kA pyArA / dekhA jo yaha dRzya, hRSTa ho apane mana meM yoM dhArA // "svAmI se pahale jAkara maiM,.... karU~ sUcanA harSamayI / Anandita hoMgI seThAnI, mAtR - svarUpA sneha-mayI // " svAmI apane dharma-karma meM, dRr3ha, dayAlu jo hotA hai / vetana-bhogI naukara ko bhI, nija-kula jana hI jotA hai / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza kSamA Anca 'maiM mAlika hU~, yaha gulAma hai', dRSTi na hargija rakhatA hai / mAnavatA ke dRSTikoNa se, antara - bhAva parakhatA hai| sevaka bhI snehArdra-vaMza meM, ekameka - ho jAtA nija svAmI ke sukha-dukha meM,. sukha - dukha kI dhAra bahAtA hai / / astu, seTha kA dAsa zIghra hI. zreSThI - gRha daur3A AyA / jo kucha bItA hAla sApha, saba seThAnI ko batalAyA // vizvAsI naukara se jaba yaha, sunA hAla, to harSa apAra / roma-roma meM bahI prema kI gaMgA, jisakA vAra na pAra / / dhyAna khola kara eka-eka kara, jJAta karI bAteM sArI / dvAra-deza para jaya ghoSoM kI, gUMjI vANI taba . pyArI // svarNa-thAla meM zIghratayA zubha, maMgala dravya sajAyA hai / bAhara Akara prANanAtha kA, svAgata sAja racAyA hai / svarNAsana para gajArUr3ha jaba, __ pati ke darzana kie punIta / 120 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana citta camatkRta huA madhuratama, gUMja uThA svAgata saMgIta // padhAro, svAgata, prANAdhAra ! adbhuta dharma-mahatva dikhAyA, zalI svasina pragaTAyA, darzanArtha surapati cala AyA, chor3a kara devAlaya darabAra ! padhAro, svAgata, prANAdhAra ! aTala, acala, dRDha apane praNa meM, paira na rakkhA pApAGgaNa meM, gaeNjI adhikAdhika kSaNa-kSaNa meM, satya kI ati pAvana jayakAra ! padhAro, svAgata, prANAdhAra ! AdhyAtmika bala kaisA bhArI, antara meM dRr3ha samatA dhArI, bhautika bala ne himmata hArI, dekhakara stabdha huA saMsAra! padhAro, svAgata, prANAdhAra ! kaisA prema-payonidhi umar3A, dUra huA saba ragar3A-jhagar3A, satya puNya-patha sabane pakar3A, pApa kA rahA nahIM kuvicAra ! padhAro, svAgata, prANAdhAra ! rASTra - bhAla unnata sagarva hai, maMtra-mugdha jana-vRnda sarva hai, Aja prema kA parama parva hai, harSa kA kucha bhI vAra na pAra ! padhAro, svAgata, prANAdhAra ! 121 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza kSamA jayaghoSoM ke bIca seThajI, gaja para se nIce utare / mile paraspara dampati sotsuka, hRdaya harSa se ati ubhare // kaisA thA Ananda, sneha kA dRzya, kalama kyA likha sakatI ? sneha-sindhu kI mApa vizva meM, zakti na koI kara sakatI / / dekha prema pati-patnI kA, saba loga amita acaraja pAe / ho gRhastha, to aisA ho, varnA kyoM jaga meM lalacAe / do tana haiM para eka prANa hai, . kaisA prema barasatA hai| svargaloka sA saumya sadana hai, nita-nava madhura sarasatA hai / svargaloka bhI kyA kara sakatA, zreSThI ke gRha kI samatA / puNyakSaya vA~ hotA hai, yA~ saMcaya kI nita tatparatA // mukta-kaMTha se kIrti-gAna, nara nArI samudita karate the| bIca-bIca meM jayakAroM se, gagana viguMjita karate the // . - - - 122 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dharma-vIra sudarzana zreSThi-bhavana ke prAMgaNa meM, jana-sindhu umar3atA thA bhArI / rAjAjJA se baiTha gae saba, lagI sabhA ati hI pyArI // svarNAsana para gae biThAe, donoM dampati sukhakArI / zobhA kucha bhI kahI na jAe, zobhA thI ati hI nyArI // rAjA aura prajA kA Agraha, zreSThI ne svIkAra kiyA / sadAcAra para dRr3ha hone kA, ojasvI vaktavya diyA // tadanantara dadhivAhana rAjA, aura prajA ne guNa gAe / antara ke saba kalimala dhokara, zuddha bhAva saba ne pAe // tadanu gRhAgata janatA kA, sneha ucita satkAra huA / bidA hue saba loga seTha kA, ghara - ghara jaya - jayakAra huA / pAThaka ! dharmavIra nara jaga meM, yoM jaya-jaya- zrI pAte haiN| apane Apa virodhI ke, chala - chanda naSTa ho jAte haiM / ............ . 123 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza kSamA seTha sudarzana apane patha para, aTala acala duHkha - sindhu se pAra hue, sollAsa rahe / cahu~ ora saukhya ke srota bahe || svargopama sukha pUrNa sadana meM, sukhI saparijana rahate aba tatpara saba dina rahate haiM // dharma dhyAna meM adhikAdhika, 124 1 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarga teraha aGgarASTra kA utthAna - pApI apane pApa se, ho jAte khuda naSTa; chala-bala-pUrita zemuSI, banatI bilkula bhraSTa / abhayA kA sunie udhara, huA burA kyA hAla; mRtyu jAla meM pha~sa gaI, bhUla gaI saba cAla / dhUrta-ziromaNi raMbhA dAsI, pahu~cI thI zUlI-sthala para / abhayA ne saba bAta dekhane, bhejI thI dila meM Dara kara / / zUlI se jaba svarNAsana badalA, to kaMpita gAta huaa| rAjA pahu~cA to saba kucha hI, hoza - havAsa samApta huA / A~kha bacA kara bhagI zIghra, gati se nRpa - maMdira meM AI / A~sU barasa rahe nayanoM se, abhayA se yoM batalAI / "sarvanAza ho gayA svAminI ! baiThI ho kyA harSAnvita / 125 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGgarASTra kA utthAna mRtyu zIza para ghUma rahI hai, raha na sakogI aba jIvita / / 'kyA kucha huA ?' huA kyA, apanA pApapUrNa ghaTa phUTa gayA / mAyA-nirmita tava abhedya gar3ha, hAya palaka meM TUTa gayA / zUlI svarNAsana meM badalI, . bAla na bA~kA z2arA huA / deva sahAyaka hue, dharma kA, ___ jaga meM kaMcana kharA huA / rAja jI bhI naMge pairoM, pahu~ce haiM bhaya-bhrAnta vikala / par3e hue haiM seTha-caraNa meM, upala-mUrti se aTala acala / / 'durAcAriNI abhayA hai' yaha, kahate haiM saba nara-nArI / bheda khula gayA hai chala bala kA, nindA phailI ati bhArI // rAjA Ane vAlA hai, aba kAla sIsa ma~DarAtA hai| jIvana-rakSA kA koI bhI, patha na dhyAna meM AtA hai // " rAnI ne yaha kathana sunA to, kAMpA thara - thara tana sArA / % 3D 126 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - dharma-vIra sudarzana sannATA-sA bIta gayA, baha calI netra se jala-dhArA // A~kheM patharA gaIM aura, mastaka ne cakkara khAyA hai| makkArI badakArI kA saba, dRzya sAmane AyA hai // "hAya ! hAya !! bhagavAn ! par3A, yaha kyA ikadama ulaTA pA~sA / seTha sApha baca gayA huA, mama jIvana kA hI sA~sA // kyA mujhako hI apane khode, Dve meM par3anA hogA ? hA~, avazya hI duSphala apanI, karanI kA bharanA hogA / kapilA kI saMgati meM par3akara, jIvana bhraSTa banAyA, hA ! rAnI bana kara bhI apayaza kA, kAlA dAga lagAyA, __hA !! kyA jAne, aba kisa kumauta se, rAjA mujhako maravAe ? zUlI de athavA naMgI kara, ke kuttoM se nucavAe ?" kahate-kahate abhayA rAnI, par3I pharza para gaza khAkara / phUTA sira, baha calA raktta, tana lagA tar3aphane idhara-udhara // 127 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGgarASTra kA utthAna rAnI kI yaha vikaTa dazA lakha, raMbhA ati hI ghabarAI / mAyA-jAla gUMthane vAlI, tIkSNa buddhi basa cakarAI // aura mArga kucha nahIM samajha meM, AyA, chipa kara bhAga gaI / sadA kAla ke lie moha caMpA, caMpA nagarI kA tyAga gaI // pApI-saMga sahAyaka bhI, hargija na achUtA rahatA hai / lauha-saMga meM agni-deva bhI, tAr3ana tarjana sahatA hai| jAte haiN| hote haiM jo mArga-bhraSTa, ve nita girate hI Thokara para Thokara khAkara bhI, nahIM sa~bhalane pAte haiM / girate haiN| eka garta se nikala dUsare, andhagarta meM jIvana bhraSTa banAne kA patha, anya malina hI gahate haiM / dhakke khAtI raMbhA pahu~cI, nagara pATalI - putraka meM / pAsa rahI hariNI vezyA ke, lagI usI phira lapajhapa meM // 128 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana abhayA kA phira hAla huA kyA, ___ calie narapati - mandira meM / pApa-dUta ne diyA na rahane, abhayA ko tana - mandira meM / / mUrchA bhaMga huI rAnI kI, raMbhA najara na AI hai| binA sahAyaka ke dugunI, taba zoka - ghaTA ghaharAI hai| "hA raMbhA ! tU bhI yoM mujhako, chor3a kaSTa meM calI gaI / Akhira dhokhA diyA bhayaMkara, terI bhI mati bhraSTa huI // tere hI bala para maiMne yaha, jhUThA jhagar3A khar3A kiyA / AnaMda meM thI, vyartha svayaM ko, kaSTa - jAla meM pha~sA liyA / tU rahatI to baca bhI jAtI, ___aba kaise baca pAU~gI ? isa saMkaTa meM jIvana-rakSaka, aura kahA~ se lAU~gI ? apamAnita hokara maranA to, jaga meM mahA bhayaMkara hai| 'rAjA jI mAreM' isase to, svayaM maraNa zreyaskara hai // " abhayA ne marane ko dila meM, sAhasa kI bijalI bhara lI / 126 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGgarASTra kA utthAna chata se rassI bA~dha, lagA gala, phA~sI nija hatyA karalI // pazcAttApa kiyA thA, phalataH, devayoni meM janma liyA / kintu kalaMkAropaNa ne, atinindya vyantarI rUpa diyA / ThATha - bATha the abhayA ke, . mana - mohana sura - bAlA jaise / Aja dekhie phA~sI para, - mRta deha jhUlatI hai kaise ? pApavATikA kucha hI dina taka, khUba phUlatI - phalatI hai| karmodaya kA hima par3ane para, ___ kSaNa - bhara meM hI jalatI hai / zreSThI jI ke dhAma se, lauTe zrI bhUpAla; soca rahe the citta meM, abhayA kA yoM hAla / "abhayA kA aparAdha sarvathA, bhayaMkara hai / zreSThI ko lAMchita karane kA, kiyA. pApa pralayaMkara hai // pAtivrata kI mUrti banI thI, mujhako bhrama meM pha~sA liyA / par3A rahA vyAmoha-jAla meM, nahIM z2arA bhI dhyAna diyA / / - 130 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana kaise-kaise ghora bhayaMkara, duSkRta mujhase karavAe / saccaritra zreSThI jaise bhI, sajjana zUlI car3havAe // prANa-daMDa se nyUna daMDa maiM, kabhI na abhayA ko detA / dayAmUrti yadi seTha kSamA kA, vacana na mere se letA // saMsArI jIvana caMcala hai. . banate . aura bigar3ate haiN| dharmI, pApI banate haiM, phira pApI, dharmI banate haiM / zreSThI kA Adarza dekha kara, abhayA aba to sNbhlegii| lajjita hokara svayaM svayaM para, svayaM kupatha saba taja degI // zreSThI jI ko vacana diyA hai, ataH na marma dukhAU~gA / dveSa bhAva aNu bhI na rakhuMgA, sAdara sneha nibhAU~gA // " karate-karate yoM vicAra, nija rAjamahala meM nRpa Ae / dekhA duHkhada dRzya, dayA ke, bhAva hRdaya meM bhara Ae / "kAla-cakra ! terI bhI jaga meM, kyA hI adbhuta mahimA hai / 131 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGgarASTra kA utthAna pAra na pA sakatA hai koI, kaisI vikaTa vizvamohinI sura - bAlA sA, Aja jhUlatA hai phA~sI para, karatA tana kaisA sundara komala tana ! mana meM kaMpana !! zreSThI ne to kSamA dilA kara, daMDa yaMtraNA pApa - bhAra se dabI svayaM hI, sabhI Dha~kI / nahIM z2arA bhI ubhara sakI // - 'yAdRk karaNaM tAdRg bharaNaM', ukti na aNu bhI mithyA hai / jIvana-patha meM pApa-puNya gati, ratI ratI tathyA hai // vakramA hai // moha - vikala saMsAra, jAla, makar3I ke tulya banAtA hai / anya pha~sAne jAtA hai, para, Apa svayaM pha~sa jAtA hai // " bulA dAsiyoM ko rAnI kA, zava nIce kauna-kauna dAsI gAyaba hai ? yaha bhI patA raMbhA kA jaba patA na pAyA, bheda samajha meM 132 hai / lagAyA hai // utarAyA AyA hai / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana rAnI ne usake dvArA hI, yaha SaDyaMtra abhayA rAnI aura sevikA, phaila gaI druta vidyuta - gati se, caMpA nagarI sabhI prajAjana ne satpatha kI, raMbhA kI yaha burI qhabara | kiM aura daMbha kI, durAcAra kI, duSkRta patha - eka svara se bolI bhoga - vAsanAoM para sahasA, ghRNA sadAcAra - jIvana ke avicala, karAyA meM nyAyAlaya meM eka samaya, kI bolI kSaya // hai janatA - hitakara vaha pahale kA, kArya 9 ghara-ghara / / bhAva saba meM chAe / bhAva hRdaya meM sarasAe / bahunA, abhayA kI, rAjAjI ne mRta - antyeSTi karI / phaila rahI thI jo bhI gar3abar3a, usakI zIghra samApti karI // aMga rASTra ke patana kA, kaMTaka huA samApta; hotA hai aba dekhie, kaise gaurava prApta ? jaya / narapati ne seTha bulAyA hai / hai // dhyAna meM AyA 133 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGgarASTra kA utthAna bhUpa tathA zreSThI ne milakara, kiyA khUba gaMbhIra vicAra | punaruddhAra // banI yojanAe~ jinase ho, aMgarASTra kA ekamAtra zreSThI ko sauMpA, ukta kArya kA sArA bhAra / zreSThI ne bhI dikhA diyA, yoM bhUtala para hI svarga utAra // nagara - nagara meM grAma - grAma meM, khule hajAroM kyA yuvatI, kyA yuvaka sabhI, pAte haiM prAtaH sAyaM jJAna - mandiroM meM, jJAnArjana nAnAvidha granthoM kA vAcana, vidyAlaya / zikSA nityAkSaya // hotA hai / kumati kAlimA dhotA hai // - auSadha - gRha meM muphta auSadhI, milatI vyAdhi - grasta koI bhI rahatA, - hai sarvatra nahIM vivaza saMtrasta zAsana aura nyAya saba prAyaH, paMcAyata hI karatI kaSToM kI maru- dharaNI meM. sukha bhAra karoM kA vRthA prajA para, sadA I thIM / nadI - taraMgeM bharatI thIM // kadA // thA vaha bilkUla dUra kiyA / 134 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana camaka uThA vyApAra aMga kA, lakSmI ne A bAsa kiyA // koI bhI bekAra yuvaka nara, nahIM kabhI bhI rahatA hai / yathA yogya nija kArya nitya hI, pAkara sukha se ha~satA hai / hotA thA na prakaTa yA gupacupa, kahIM kabhI bhI madirA - pAna / nAma mAtra se bhI madirA ke, samajhA jAtA thA apamAna / jUA, corI, aura parastrIgamana, sarvathA nahIM rahe / aMga deza meM svaccha samujvala, sadAcAra ke srota bahe // svapnaloka meM bhI duHkhoM kI, ___ kabhI na chAyA par3atI thI / rAtri divaza janatA meM kevala, sukha kI vINA bajatI thI / nyAya-nipuNa adhikArI-gaNa meM, rizvata kA thA nAma nahIM / krItadAsa the janatA ke thA, akar3a-dhakar3a kA nAma nahIM / / dhanya sudarzana ! tUne apanA, ___dhyeya pUrNa kara dikhalAyA / aMga rASTra kA bana uddhAraka, amara suyaza jaga meM pAyA / / - - - Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGgarASTra kA utthAna - - - kyA gA~voM, kyA nagaroM meM, saba ora seTha kI pUjA hai / saphala kiyA nara janma Apa-sA, jaga meM aura na dUjA hai / / marianimomenmarwwwsa suraane mmmmmmsra Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarga caudaha pUrNatA ke patha para nara jIvana kI pUrNatA, nahIM mAtra gRha - kSetra / munipada dhAraNa zreya hai, ughar3eM antara netra / jIvana ke aparAhna meM, lekara pUrNa virAga; ubhaya pakSa sAdhana kie, dhanya seTa mahAbhAga / dharmaghoSa munirAja ekadA, campApura meM Ae haiM / bAhara upavana meM Thahare, jana darzana kara harSAe haiM / seTha sudarzana jI bhI pahuMce, vandana kara pUchI sAtA / dhArmika jana kA guru-darzana se, hRdaya harSa se bhara AtA // dharmaghoSa guru ne pariSad meM, diyA svapravacana nirvRti-maya / pravacana kyA thA amRta barasA, sabakA gadgad huA hRdaya / / dharma kI pU~jI kamA le, kamAle jIvA, jIvana bana jAyegA! - 137 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-pa pUrNatA ke patha para -paTa hai beraMga kaba se ? saMyama- raMga car3hAle, car3hAle jIvA ! jaga-upavana meM apanA jIvana; puSpa sugandha banAle, banAle jIvA ! akhila vizva ke dalita varga kI; sevA kA bhAra uThAle, uThAle jIvA ! soyA par3A hai antara cetana; satsaMga baiTha jagAle, jagAle jIvA ! moha - pAza ke dRr3ha bandhana se; apanA citta chur3Ale, chur3Ale jIvA ! ho tU bhalA itanA ki zatru bhI, caraNoM meM zIza jhukAle, jhukAle jIvA ! rAga dveSa kA jAla bichA hai, dUra se rAha bacAle, bacAle jIvA ! 'amara' suyaza ke bAdya bajeMge, satya kI dhUnI ramAle, ramAle jIvA ! seTha sudarzana jI ne pUchA, pUrva janma kA apanA hAla / guruvara bole avadhi jJAna se, bheda pUrva tamasAvRta kAla || " pUrva janma meM seTha Apa the, gvAla 'subhaga' caMpA meM nija- janaka zrAddha, AjJAkArI / 'jinadAsa' seTha ke priya bhArI || seTha nijAlaya para gAyoM kA, karate the bahu 138 bahu pratipAlana / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana dhanAbhAva se trasta dIna jana, bhI pAte the paya pAvana / gAyoM ko tU subhaga sarvadA, vana meM lekara jAtA thA / prema bhAva se carA-phirA kara, nija karttavya nibhAtA thA / eka samaya kI bAta, vipina meM, dhyAnAvasthita muni dekhe / vRkSamUla meM zAnta-mUrti dRr3ha, padmAsana se the baiThe // maMtra-mugdha sA huA subhaga, zrImunivara ke kara priya darzana / zAnta, saumya ho gayA Apa hI, tanmaya hokara caMcala mana // uccasvara se maMtrarAja kA, par3hakara pyArA prathama caraNa / gaganAGgaNa meM ur3e tapasvI, lagA vilamba na kucha bhI kSaNa // gvAla subhaga bhI cakita huA, - suna lagA usI dina se raTane / zvAsa-zvAsa ke sAtha madhura, jhanakAra lagI kramazaH bar3hane // camatkAra pratyakSa A~kha se. dekha kise vizvAsa na ho ? andhakAramaya hRdaya, guhA meM, kyoM phira jJAna prakAza na ho ? hA, - 136 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNatA ke patha para patA lagA jaba zreSThI ko to, hRdaya harSa se bhara AyA / jaina dharma ke zrAvaka-pada kA, kriyA - kANDa saba samajhAyA / / dekara suvidhA sabhI taraha kI, dharma mArga meM lagA diyA / bheda bhAva rakkhA na raMca bhI, zreSTha svadharmI banA diyA / eka divasa sAnanda subhaga, vana meM jaba gAya carAtA thA / bahatI saritA pAsa eka thI, sundara dRzya suhAtA thA / / snAna kArya ke hetu, vRkSa para, car3ha kUdA saritA jala meM / jalAcchanna thA tIkSNa ThUTha, vaha lagA subhaga-udarasthala meM / / zubha bhAvoM se marA aura, jinadAsa seTha ke janma liyA / pUrva janma ke svAmI ko hI, janaka - rUpa meM prApta kiyA / zreSThivarya tuma vahI subhaga ho, - kyA se kyA aizvarya milA / gvAla bAla se bane zreSThivara, pUrNatayA sukha - puSpa khilA // pUrvajanma kI saMskRti kA, isa bhava meM vistAra huA / 140 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana sadAcAra kI jyoti jagAdI, vismita saba saMsAra huA // dharmArAdhana kabhI na niSphala, __ tIna kAla meM hotA hai / eka mAtra isa hI ke bala para, vizvavandha nara hotA hai / " dharma-ghoSa guru kI vANI se, pUrva janma kA citra samasta / pratibimbita ho uThA seTha ke, mAnasa - darpaNa meM abhyasta / pariSad meM ho khar3e seTha ne, kahA-"dhanya guru jJAnI haiM / jo kucha tumane kahI, smRti meM, jhalakI sabhI nizAnI haiM / pUrva janma meM jo kucha boyA, usakA phala yA~ pAyA hai / jIvana-patha meM sabhI Thaura, 'karanI' kA gaurava gAyA hai / / astu ApakI sevA meM aba, agrima janma sudhArU~gA / tyAga zIghra gRhavAsa, zreSThatama, munipada kA vrata dhArU~gA / " dharmaghoSa guru bole-"sahasA, nahIM zIghratA kariegA / samajha bUjhakara bhalI bhA~ti, isa patha pai nija pada dhariegA / / %3 - 141 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNatA ke patha para sAdhu -vRtti kA le lenA, kucha baccoM kA hai khela nahIM / mela nahIM // bhoga-vilAsI jIvana kA yA~, khAtA bilkula tyAga - kSetra ke pUrNa parIkSita, yoddhA tuma ho, kintu hamArA saMyama patha bhI bhikSu-mArga para calanA to basa, nagna khaGga para jIvanmRta hI calatA isa para, jo bahirantaH bar3A vikaTa hai, zreSThi-pravara // bhakti - namra ho kahA seTha ne, saMyama bhAra himAcala - sA hai, Adi kAla se, kintu, manuja, hI ise uThAtA kucha bhI duSkara, kArya na sAhasa ho to, nahIM kasara / "prabho ! ApakA satya vacana | maiM bhI to hU~ manuja sAhasI, dhAvana hai / uThA na sakatA durbala mana // antastala se sadAkAla ko, kyoM pAvana AyA hai / jaga meM pAyA hai // hai / " 142 kyoM na bhikSupatha grahaNa karU~ ? na pApamala haraNa karU~ ? Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana prabho ! ApakI sevA meM raha, kara saba kucha bana jAegA / adhama sudarzana bhI muni-pada ke, ucca zikhara car3ha jAegA // " - vandana kara sollAsa seTha jI, ___apane ghara para Ae haiM / snehavatI seThAnI ko nija, bhAva sApha batalAe haiM // - - bAta acAnaka suna pahale to, tana mana kI sudha bhUla gaI / zoka-sindhu meM bahI, viraha ke, dukha kI mana meM zUla gaI // = bAra-bAra jaba zreSThI jI ne, prema - bhAva se samajhAI / harSAnvita ho taba munipadavI, lene kI AjJA pAI // rAjA aura prajAjana ne bhI, samajhAne kA yatna kiyA / kintu anta meM zreSThI kA, suvicAra sabhI ne mAna liyA // putroM ko nija pada dekara, saba geha - kArya sa~bhalAyA hai / nyAya nIti ke sAtha prajA ke, hita kA patha samajhAyA hai / 143 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNatA ke patha para nagara - niSkramaNa samAroha ke, sAtha huA, dharma-ghoSa guruvara se munivarapada ke sundara chor3a diyA sambandha Aja se, vakra - mUrti jaga kAma sa~bhAlA vizva - hitaMkara, rAjA aura prajA - jana mahatI, saMkhyA meM zreSThI - mukha se sadupadeza, ojasvI mIThI vANI se. vana sabhI janoM ke hRdaya kSetra meM, bodhAmRta tajA moha bhI kAyA kA || meM Ae / vrata - mAyA samupasthita the / sunane ko ati utkaMThita the / pAe / nava muni ne upadeza kiyA / diyA // kA / nada bahA pratikSaNa kSINa jIvana meM, amara khuda ko banA denA; bhaviSyata kI prajA ko, apane pada cinhoM calA denA / dukhI dalitoM kI sevA meM, vinaya ke sAtha juTa jAnA; akhila vaibhava binA jhijhake, binA ThiThake luTA denA / astpatha bhUla karake bhI, kabhI svIkAra na karanA; pralobhana meM na pha~sakara, satya patha para sira kaTA denA / paraspara prema se rahanA, jagata meM prema jIvana hai, bacAnA prema ko, cAhe amita sarvasa ga~vA denA / 144 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana kramAgata kuprathAoM kA, pramoM kA, mUr3hatAoM kA; adhaH pAtI nizAM mAnava-jagata meM se miTA denA / jagata meM satya hI kevala, amara avicala aTala bala hai; ataH nija zISa bhagavan satya ke Age jhukA denA / sahasrAdhika prayatnoM se 'amara' kartavyacyuta jaga meM; nayA jIvana, nayA utsAha, nayA yuga lA dikhA denA / zrI guruvara ke sAtha sudarzana, munivara ne aba kiyA vihAra / jJAnAbhyAsI bane zreSTha phira, kiyA satya kA vimala pracAra / / deza-deza meM, nagara-nagara meM, gA~va - gA~va meM ghUma phire / pA kara ke sadbodha Apa se, bhavya anekAneka tire // yoga sAdhanA hetu ekadA, zrI guruvara se kiyA vicAra / dRr3ha sAhasa kA avalaMbana kara, ekala paDimA kI svIkAra // zUnya vanoM meM, zaila-guhAoM meM, __ aba nirbhaya rahate the / Atma-dhyAna meM masta, prakRti ke nAnA saMkaTa sahate the / mAsa-Adi anazana vrata kA, jaba kabhI pAraNA AtA thA / 145 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNatA ke patha para - pAvana darzana zrI munivara kA, nagara - loka taba pAtA thA / nagara pATalIputra manohara, eka bAra Ae munivara / ghUma rahe the maMthara gati se, bhikSAzana lete ghara - ghara / / raMbhA ne dekhA to ati hI, cakita khar3I-kI-khar3I rahI / pUrva duHkha kI jvAlA bhar3akI, rahA dveSa kA pAra nahIM // pUrva vaira-pratizodhanArtha, vezyA se bAta banAtI hai / satpatha-bhraSTa banAne ko, __ aba phira se jAla bichAtI hai / / bAtoM hI bAtoM meM kucha, - aisA citra calAyA hai / nArI varNana para se varNana, triyAcarita kA AyA hai / "akhila vizva meM triyAcarita, kA bala hI durjaya hotA hai / zIghra yathecchita tribhuvana-bhara, kA puruSavarga vaza hotA hai / para aise bhI dhArmika jana haiM, jo na kabhI vaza meM Ate / 146 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana triyA carita ke chala-bala sAre, zIza pITa kara raha jAte // " kahA tunaka kara hariNI ne, "yaha kabhI nahIM ho sakatA hai / kaisA bhI ho puruSa, kintu, vaha hama para saba kho sakatA hai // " raMbhA ne isa para zreSThI kA, sunAyA hai / sArA vRtta Dara na jAya, ataeva zUlI, Adika kA hAla chupAyA hai // aura kahA - "dekho, vaha zreSThI, - Aja sAdhu bana kara phiratA / bhikSA mA~ga rahA ghara-ghara se, utkaTa hai tapa kI sthiratA // " vezyA ha~sa kara bolI " raMbhA ! tUne bhI yaha rAjamahala meM ina bAtoM kI, maiM gaNikA hU~, paramparA se, yaha hI pezA jagatpratiSThita sujanoM ko bhI, pha~sA jAla A sakatI hai gandha kaise jhaTapaTa rUpa - dIpa para, kAma asIma mahAsAgara hai, dekhU~ kaise khUba kahI / nahIM // 147 yaha pataMga bhI giratA hai ? tiratA hai ?" merA meM gerA hai // hai / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pUrNatA ke patha para vezyA ne jAkara munivara ko, bhakti - bhAva se praNati karI / "mujha ghara bhI bhikSArtha padhAreM," sAgraha yoM vijJapti karI // sarala citta munirAja, patA kyA, unheM, turaMta padhAra gae / vezyA ne samajhA, aba kyA hai, sabhI manoratha pUrNa hue // tIna divasa taka munivara jI ko, ruddha kiyA, ghara meM rakkhA / kAma-vAsanA ke nija kutsita, jAla pha~sAne meM rakkhA // " Akhira jo karanA thA kiyA, kintu, Akhira meM hariNI svayaM thakI / aTala meru-sA hRdaya vratI kA, tilatuSa - mAtra na DigA sakI / pUrNarUpa se huI prabhAvita, hAtha jor3a kara namana kiyA / "kSamA kareM aparAdha, Apako, maiMne jo yaha kaSTa diyA // " zAnti mUrti ne kSamAdAna kara, diyA eka dhArmika pravacana / jAga uThA sote se raMbhA, vezyA kA druta antara mana // . 148 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma - vIra sudarzana zrAvaka ke vrata dhAraNa kIne, pUrNa zIla kA niyama liyA / donoM ne hI durAcAra kA paMtha sadA ko tyAga diyA // AdhyAtmika bala anupama bala hai, kahIM na isakI samatA hai / pApAtmA ko dharmAtmA, karane kI avicala kSamatA hai // do jIvoM kA mahAbhayaMkara, patana garta se kara uddhAra / kSamA aura kuruNA ke sAgara, muni ne vana ko kiyA vihAra // 146 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarga pandraha pUrNatA pUrNa tyAga kI sAdhanA, karatI kalimala cUrNa; ho jAtA pAmara manuja paramAtmA pratipUrNa / mAnava - bhava ke tulya vizva meM, aura na vastu anUThI hai / jo kucha mahimA hai, isakI hai, aura bAta saba jhUThI hai // svarga-loka ke zreSTha deva bhI, etadartha nita jhurate haiM / pAe~ kaba nara-janma muktiprada, yahI kAmanA karate haiM / jIvAtmA bana bahurUpiyA, lakha caurAsI rulatA hai / mukti -dvAra yadi khulatA hai, to mAtra yahIM para khulatA hai // mAnava-bhava kA lakSya nahIM hai, bhava - sAgara meM ruka rahanA / jAnA parale pAra, bhale hI, kaSTa par3e kucha bhI sahanA / 150 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana vandanIya haiM puruSaratna ve, karate haiM jo indriya - jaya / naSTa samUla vAsanA-viSa kara, pAte mukti amRta nirbhaya // apanAyA hai / pUrNa tyAga kA mArga, sudarzana muni ne bhI pAyA hai lokottama jina-pada, saphala nRjanma banAyA hai // lAyA hai| vezyA ko pratibodha dAna kara, vana meM Asana Atma-cintanA karate-karate, yaha vicAra mana AyA hai // "are sudarzana ! aba bhI tujha meM, bahuta bar3I durbalatA hai / jahA~-kahIM bhI tU jAtA hai, yaha prapaMca kyoM calatA hai ? rAga-dveSa kI niMdya bhAvanA, tujhe dekha kyoM uThatI haiM ? vyartha vicArI mahilAe~ kyoM, kAma - zalya se kur3hatI haiM ? bAhara jo hotA hai usakA, bIja hRdaya meM hI hotA / prAyaH nija mana hI pratibimbita, ___ auroM ke mana meM hotA // Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNatA astu, hRdaya se pApa kAlimA, kA saba cinha miTAU~gA / pUrNatayA parizodhana kara, sphaTikojvala svaccha banAU~gA // " AdhyAtmika saMkalpoM kA, jaba huA hRdaya meM zubha vistAra / jaga - prapaMca - mUlApahAriNI, aTala pratijJA kI . svIkAra // "aba se kevala-jJAnodaya taka, . nahIM nagara meM jAU~gA / bhojanAdi saba aTavI meM hI, pathikAdika se pAU~gA // " zUnya bhayAvaha vana meM nirbhaya, siMha - samAna vicarate haiM / ugra tapazcaraNa ke dvArA, karmAkura kSaya karate haiM / eka samaya kI . bAta, eka kAnana meM pahu~ce munivara / dhyAna lagAyA saghana kuMja meM, caMcala citta acaMcala kara // abhayA rAnI banI vyaMtarI, - isI vipina meM phiratI thI / krUra-bhAva ke kAraNa yA~ bhI, - pApa - piMDa hI bharatI thI / akasmAta eka dina phiratI, ... muni - samIpa meM A niklii| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma - vIra sudarzana darza mAtra se vaira jagA, kara pUrva - smaraNa ati hI macalI // "are vahI hai, yaha to pApI, seTha sudarzana maiMne saba kucha kahA karA, para eka nahIM rAnI thI maiM to, mere ko, isI dhUrta ne bhaya - vihvala kara Atma - hanana kA kiyA / ati hI bhISaNa kaSTa diyA || abhimAnI / isane mAnI // AdikAla kA dharma - dhUrta, phira Aja sAdhu bana baiThA hai / dharma - mUr3ha logoM ko Thagane, mAyArNava meM paiThA hai // vana meM mAdaka sarasa sugandhita, Rtu basaMta tyAga aura vairAgya ur3Ane, kA saba sAja mAyA - bala se anupameya ati, sundara rUpa gaganAMgaNa se utara vimohaka, hAva bhAva pUrva janma kI Aja vAsanA, pUrNa karU~gI devI hU~, ati divya zakti hai, kyoM na banegA mama - naSTa 153 jI bhara kara / - kiMkara // " laharAyA sajAyA 1 hai // banAyA hai / darzAyA hai // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNatA "tapomUrti RSirAja ! tumhArA, dhanya - dhanya tapa dhanya amala / pUrNa-puNya ke yoga isI, __bhava meM hI druta huA saphala / / svarga-loka se svayaM indra ne, mujhako yahA~ paThAI hai / tapa-dvArA jo sukha cAhA thA, dAsI dene AI hai / ithio . A~kha khola kara z2arA dekhie, devI kaisI hotI haiM ? pUrNa-tapodhana saMta janoM ko, __sukhaprada kaisI hotI dhyAna-magna muni ke mAnasa meM, ___ AyA aNu bhI kSobha nahIM / pralayAnila se meru mahIdhara, hila sakatA hai bhalA kahIM // = - kAlarAtri-sama kruddha pizAcI, kA abhayA ne rUpa dharA / kA~pa uThe vana, giri, pRthvItala, pralayakAla - sA dRzya karA // nagna khaGga yuga kara meM lekara, bar3e jora se dhamakAyA / bhISaNa mAyA-jAla bichAkara, - pUrNa mRtyu - bhaya dikhalAyA // - 154 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana daivI chala - bala garvamatta, isa ora zAntamUrti usa ora akelA, nizcala niSkala bhayaMkara bAdhaka hai / sAdhaka hai / / vajra - bhitti para lauha - ghAta kA, hotA hai kyA kabhI asara ? saMsArI chala-bala se kyoM kara, Diga sakatA hai muni - pravara ? jyoM-jyoM abhayA adhikAdhika, atyugra tAr3anA karatI hai / tyoM-tyoM muni-mAnasa meM, zukla - jyoti atIva ubharatI hai / / pUrNa dazA para zukla - dhyAna-bala, kevalajJAna pahu~cA to bhagavAna hue / akhaMDita pragaTA, naSTa akhila hue // kevala - mahimA karane ko suravRnda svarga se duMdubhi - bAgha baje nabha - tala meM, gandhodaka deva - sabhA meM zrIjina bole, vANI mIThI Atma-zuddhi kA mArga batAyA, dharmAmRta kI 155 ajJAna AyA hai / hai // barasAyA sudhA - bharI / vRSTi karI // Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pUrNatA "akhila vizva meM eka mAtra, __ nija karmoM kI hI prabhutA hai / karma-pAza meM pha~sA vivaza, jaga pAtA gurutA laghutA hai / prati-AtmA meM bIja chupe haiM, niSkalaMka bhagavattA ke / karma-upAdhi naSTa ho, taba hoM, darzana nijI mahattA ke / Apa aura maiM sabhI eka haiM, mAtra upAdhi miTA dIje / bhoga-mArga taja kramazaH nija ko, zrIbhagavAna banA lIje // guNa pUjA kA yaha utsava hai, ataH suguNa apanA lIje / 'paraguNa-mahimA nija-guNa pragaTAne, meM hai' na bhulA dIje // " vANI sunakara hRdaya vyaMtarI, kA bhI sahasA palaTa gayA / durbhAvoM kA kSetra, banA aba, sadbhAvoM kA kSetra nayA // hAtha jor3akara zrIjina prabhu se, kSamA prArthanA kI sAdara / pazcAttApa kiyA kali-mala kA, Atma - bhAvanA - vimalaMkara / kSamA-sindhu zrI jina ne bhI, paripUrNa kSamA kA dAna kiyA / - Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana bodhijJAna de abhayAtmA ko, dRr3ha samyakatvI banA diyA // devoM ko jaba patA calA to, cahu~ dizi jaya-jayakAra huA / dhanya-dhanya hai vItarAgatA, abhayA kA uddhAra huA / andhakAra-saMtrasta prajA ko, jJAna-jyoti - ravi dikhalAyA / ghUma-ghUma kara deza-deza meM, sadAcAra - patha batalAyA / dharmAndolana karate-karate, mokSa - kAla jaba AyA hai / yoga-nirodhana kara ajarAmara, / "siddha' 'mukta' pada pAyA hai // eka grantha anusAra pATalIputra, nagara hI mana - bhAvana / suprasiddha nirvANa-bhUmi hai, seTha sudarzana kI pAvana // 157 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarga solaha upasaMhAra pAThaka vRnda ! sudarzana jIvana, pUrNa Apake . sammukha hai| Adi, madhya, paryanta jo ki, sarvatra kuvRtta parAGmukha hai // mAnava-jIvana kisa prakAra se, saphala banAyA jAtA hai ? seTha sudarzana kA jIvana, basa vahI prakAra batAtA hai / vizva-pUjya mAnava kI kevala, ___ yahI eka hai durbalatA / kAmavAsanA kA dAvAnala, mana meM ati bhISaNa jalatA // zreSThI-sama jo kAma-jayI bana, mana para aMkuza rakhatA hai / vaha nara, nArAyaNa banatA hai; tIna loka meM pujatA hai // ukta kathA ke anya dRzya bhI, zikSAprada haiM ati bhArI / % D Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana dhairya, dayA, upakAra Adi guNa, jIvana meM haiM sukhakArI // dharma-kathA kA paThana zravaNa, kaba antara kalimala dhotA hai ? jaba caritra nAyaka kA jIvana, nija - jIvana meM hotA hai / pAThaka vRnda ! Apase kevala, __yaha mama namra nivedana hai / sadAcAra ke patha para calie, sudhare jisase jIvana hai // sthAnakavAsI-jaina-saMgha meM, pUjya 'manohara' bar3a - bhAgI / dhIra, vIra, gambhIra, saMyamI, hue pratiSThita jaga tyAgI // kaSTa sahana kara kie anekoM, grAma nagara jana - pratibodhita / gaccha Apase calA 'manohara', saMyama - patha meM atizobhita // zAstrAbhyAsI ugra tapasvI, pUjyazrI muni motIrAma / ukta gaccha ke the adhinAyaka, pAyA yaza anupama abhirAma / antevAsI zreSTha Apake, pRthvIcandra jI guruvara haiN| jainAcArya padAlaMkRta haiM, gaccha manohara dinakara haiM / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra - zraddhAspada gaNivarya zyAmamuni, bhadrasvabhAvI guNa - dhArI / pUjya zrI ke sAtha huA hai, caumAsA maMgala - kArI // bhArata-bhUSaNa zatAvadhAnI, ratnacandra jI gujarAtI / sAtha virAje haiM sadguNa kI, ___ mahimA hai ati mana - bhAtI // pUjya-pAda-padmAli 'amara' muni, ne yaha graMtha banAyA hai / seTha sudarzana jI kA jIvana, ___ carita - kAvya meM gAyA hai // vikramAbda zara nidhinidhi vidhu meM, ___zukla aSTamI maMgasiramAsa / pUrNa kiyA hai nagara AgarA, 'lohAmaMDI' meM sollAsa / / - - 160 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa (1) camakate motI ('dharma-vIra sudarzana' tathA 'satya harizcandra' meM se) akhila vizva meM saba se U~cA jIvana, mAnava jIvana hai| mAnavatA hI sabase bar3hakara, ajara, amara akSaya dhana hai // mAnava-tana pAkara bhI jo nara, jIvana ucca banA na sakA / samajho cintAmaNi pAkara vaha, nija-raMkatva chipA na sakA ! sajjana au, durjana kA antara, spaSTa zAstra yaha kahatA hai / eka prazaMsA suna harSita ho, eka duHkha meM bahatA hai|| prANoM kI Ahuti dekara bhI duHkhiyoM kA duHkha dUra kare / hAni dekhakara para kI sajjana apane mana meM jhUra mare // sAgara-sama gambhIra sajjanoM, ___kA hotA hai antastala / (2) (3) (4) - - Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa pI jAte haiM viSa vArtA bhI citta nahIM durjana kI kyA ulaTI gati hai, hAni dekhakara khuza hima prastara jyoM dhAnya naSTakara, hRdaya kapaTa se mukha durvaca se karate hotA / khuda bhI galakara tana khotA ! rahatA hai dina rAta duSTa kA, antara jIvana netra krodha se bharA - durjana jana kI kucha mata pUcho, binA prayojana pApa garta meM haMsa-haMsa giratA, kaisA - jIvana varSA meM saba vRkSAvaliyA~ harI bharI ho jAtI haiM kintu javAse kI zAkhAe~ nitya sUkhatI jAtI haiM ! sajjana kara upakAra kisI para nahIM yAda mana sar3A svArtha siddha ho tadapi na sajjana, pApa - paMka meM phaMsatA sAdhAraNa jana svArtha pUrti ke - lie vivaza ho dha~satA 162 caMcala // huA / huA | hai| hai // hI pApI / abhizApI ? meM lAte / (5) (6) (7) (8) (t) (10) Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana mAtra nimitta samajhate khuda ko, bhAgya usI kA batalAte // (11 vahI zreSTha hai mUka bhalAI, jisameM garva nahIM hotaa| ahaMkAra se malina dharma to bIja pApa kA hI botaa|| (12) sajjana to hote haiM candana mahaka na nija kama kara sakate / aMga vibhedaka khara kuThAra kA mukha sugaMdha se bhara sakate // (13) eka deva hai mAnava, jisake milane se saba pramudita hoN| eka rudra dAnava hai mAnava, dekha jise saba duHkhita hoM // (14) sajjana durjana donoM jaga meM bhinna prakRti ke haiM svAmI / eka jalaja hai kamala, eka hai jauMka rakta kA anugAmI // (15) kadAgrahoM meM par3a mAnava kA citta vikala ho jAtA hai / jAna bujhakara bhI satpatha ko kabhI na apanA pAtA hai // (16) durAgrahI jana sadA-sarvathA apane hI haTha para ar3ate / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa nyAya aura anyAya bhulAkara nindya kadAgraha para lar3ate // (17) durAgrahI jana sadguNa se bhI lakhatA hai durguNa kevala / dainya vinaya ko, dRr3hatA ko mada, sajjanatA ko kahatA chala // (18) isa dharatI para vIra puruSa hI, ___ nAma amara kara jAte haiM / kAyara nara to jIvana bhara basa ro-rokara mara jAte haiM // (16) vIra puruSa hI raNa meM talavAroM ke jauhara dikhalAte / mAtR-bhUmi kI rakSA ke hita jIvana bheMTa car3hA jAte ! (20) vIra puruSa hI ugra ghora tapa, karate haiM avicala nizchala / cUra - cUra kara dete, gurutara, cira saMcita - karmoM ke dala // (21) vIra puruSa hI mukta hasta se, karate apanA saba kucha dAna / dIna - duHkhI ke lie sarvadA, prastuta hoM taru-kalpa samAna // (22) jisa dhana ke hita mAta-tAta, patnI priyajana jana taja dete| D 164 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 dharma-vIra sudarzana vaha dhana dAnI vIra palaka meM, raja-kaNa tulya luTA dete // (23) ve kAyara kyA deMge jo marate hoM kaur3I-kaur3I para / khAte - dete dekha anya ko, jo kaMpate hoM thara thara thara // (24) vIra puruSa apavANI sunakara krodha nahIM mana meM lAte / avicala zAMta prazAMta siMdhu-se, nahIM kSubdhatA dikhalAte // (25) zata-zata vidyuta par3e siMdhu meM, kyA prabhAva dikhlaaeNgii| atala jaladhi meM sadA kAla ke lie zAnta so jaaeNgii|| (26) jIvana meM sukha duHkhAdika kA, __cakra niraMtara phiratA hai / mAnava-pada ke guNa-gaurava kA ___ saphala parIkSaNa karatA hai // (27) vIra puruSa kI saMkaTa meM bhI, dharma - bhAvanA bar3hatI hai| ulaTI karane para bhI agni jvAlA Upara car3hatI hai| (28) duHkha duHkha hai, jaba AtA hai, sahana kiyA hI jAtA hai| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa nara-jIvana meM dhUpa - chA~ha-sA sukha-dukha kA cira nAtA hai|| (26 bAhara ke sukha meM bhI duHkha kI, kAlI ghaTA umar3atI hai| kabhI bAhya duHkha meM bhI sukha kI madhu - maya gaMgA bahatI hai|| (30 mAnava cAhe kitanA hI ho, phaMsA asahya paristhiti meN| antara kA uddIpta teja chipatA na vipada kI huMkRti meM // (31 lakSAdhika nakSatra gagana meM, nija - nija kiraNeM camakAte / kintu prabhA zazi-maNDala kI, ___ phIkI na jarA bhI kara pAte / / (32 saMsRti meM jitane bhI acche. kArya kaSTa se sAdhya sabhI / binA agni meM par3e svarNa kA, rUpa damakatA nahIM kbhii|| (33 A~dhI ke cakkara meM TIbe, retI ke ur3a jAte haiN| lekina durgama unnata parvata, kabhI na hilane pAte haiM // (34 A~khoM ke khAre pAnI se kisakA jaga meM kAma calA ? - - - - - 166 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (35) dharma-vIra sudarzana vajra hRdaya mAnava hI dete, haiM saMkaTa kI zAna galA // nirbalatA, kAyaratA sAre, doSoM kI jananI hotI / nyAya-siddha nirbhayatA se hI, vijaya saMkaToM para hotI / / / jahA~ satya kA teja vahA~ para trAsa nahIM kucha bhI hotA / durbala pApAtmA hI bhaya kA dRzya dekhakara hai rotA // (36) (37) aTala satya kA pakSa cAhie, phira duniyA meM kyA bhaya hai ? mAnava to kyA akhila vizva meM, vijaya aMta meM nizcaya hai|| (38) (36) satya zravaNa kI cIja nahIM hai, vaha to jIvana meM utare / tabhI vastutaH upayogI ho, jIvana 'atha' se 'iti' sudhare // mAtra satya hI akhila vizva meM, mAnava-jIvana kA bala hai| binA satya ke sabala-prabala bhI tuccha sarvathA nirbala hai|| pazubala Akhira pazubala hI hai, kitanI hI vaha : bhISaNa ho / (40) 167 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - satya dharma kI Takkara khAkara, kSaNa meM jarjara, kaNa-kaNa ho // (41) bAdhAoM para vijaya prApta kara, jo nija satya nibhAtA hai / nara se nArAyaNa kI padavI vahI jagata meM pAtA hai| (42) AdhyAtmika bala anupama bala hai, kahIM na isakI samatA hai| ko dharmAtmA, karane kI avicala kSamatA hai| (43) pApAtmA (44) camatkAra pratyakSa A~kha se dekha kise vizvAsa na ho ? aMdhakAramaya hRdaya guhA meM, kyoM phira jJAna-prakAza na ho ? pApa karma ke lie jagata meM, sahate lAkhoM dAha shii| dhanya-dhanya ve jinheM dharma hita, duHkhoM kI paravAha nhiiN|| pApI banane meM duHkha kyA hai ? koI bhI bana sakatA hai| para dharmI banane meM tana kA, zoNita kaNa-kaNa jalatA (45) dharma vahI hai, jo saMkaTa kI, ghar3iyoM meM bhI bhaMga na ho| - Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3 (47) dharma-vIra sudarzana sukha kI mastI meM to kisako, kaho dharma kA raMga na ho? mAnava ko to yatna mAtra kA, svatva milA hai jIvana meM / phala milanA adhikAra pare kI bAta bhAgya ke baMdhana meM // (48) dhana daulata pAkara bhI sevA agara kisI kI kara na skaa| dayA bhAva lA duHkhita dila ke jakhmoM ko jo bhara na sakA // (46) vaha nara apane jIvana meM, sukha-zAnti kahA~ se paaegaa| ThukarAtA hai, jo auroM ko, svayaM ThokareM khAegA // (50) jahA~ agni para rakhA dugdha uttapta atIva ubalatA ho| jala ke chIMToM se kaba taka ke lie zAnti zItalatA ho ? (51) jo nara apane mukha se vANI bola punaH haTa jAte haiN| nara tana pAkara pazu se bhI ve jIvana nIca bitAte haiN| (52) marda kahA ve jo nija mukha se ___ kahate the so karate the / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa apane praNa kI pUrti hetu jo - haMsate - haMsate marate the // (53) gAr3I ke pahie kI mAniMda, puruSa vacana cala Aja hue| subaha kahA kucha, zAma kahA kucha, TokA to nArAja hue // (54) rAja-mukuTa, dhana, kaMcana tajanA, sahaja na kucha bhI jora lge| kintu mAna, apamAna dvandva meM, __ tyAga - virAga turaMta bhage / / (55) pItala, korA pItala nikalA, jisako kaMcana samajhA . thaa| gaMdha hIna kiMzuka ko pATala puSpa vimohana samajhA thA // (56) nyAya yoga donoM hI mana kA sAmya rUpa apanAte haiM / caMcala mana hone para donoM, kArya naSTa ho jAte haiM // yogI jaise prANi mAtra ko, apane tulya samajhatA hai / zAsaka bhI para ke sukha-duHkha kA bhAna hRdaya meM karatA hai|| (58) nyAyAlaya meM eka bhAva se gIle - sUkhe jalate rizvata khA-khAkara adhikArI, nyAya nAma para palate haiM // (56) 170 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-vIra sudarzana prajAkaSTa - kara nitya nae jAlima pharmAna nikalate haiM / Taiksa bhAra se dIna - hIna, zramajIvI ro - ro ghulate haiM // (60 AzA para mAnava jIvana kA, pala - pala samaya gujaratA hai| jIvana kA ber3A AzA kI laharoM para hI calatA hai // (61 raateN| sukha ke ujale sundara vAsara, saMkaTa kI kAlI kaTa jAte haiM dina-dina varSoM, AzA kI karate baateN|| (62 hai| AzA binA jindagI kI gati, iMca na eka sarakatI jIvana kI pratyeka kriyA para AzA nitya jhalakatI hai| (63 kIr3e se le indra varga kA, sabhI carAcara jaga - prANI / AzA kI chalanA meM cakkara kATa rahe yaha RSi - vaannii|| (64 bAhara jo hotA hai usakA, bIja hRdaya meM hI hotA / prAyaH nija mana hI pratibimbita, auroM ke mana meM hotA // (65 - 171 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa bar3A sabase sukha - duHkha mana kI jhUThI cIjeM, prema AnaMdita rahate haiM premI, koTi koTi saMkaTa pati-patnI meM jahA~ prema kA, sAgara amRta du:kha dvandva kyA kabhI bhUlakara, vahA~ phaTakane bhI yogya sahacarI paMkAra nara kA, ho jAtA hai duHkha - patnI ho yadi kuTila - karkazA, saccA sevaka bhI snehArdra vaMza meM, ekameka ho jAtA - svAmI ke sukha meM sukha, duHkha meMduHkha kI dhAra maitrI ke laharAtA / sahakara // bhUmaNDala meM mitra zabda bhI, kaisA jAdU rakhatA sneha-sUtra se do hRdayoM ko, avikala bA~dhe rakhatA Upara / mitra vahI graMthoM meM, jagat zreSTha kahalAyA ko jisane, AtA ? bahAtA sukha meM bhI duHkha kI bAdhA || (68) AdhA / hai / hai // hai / hai // hai / praNa 'atha' se 'iti' talaka nibhAyA hai // 172 (66) (67) (66) (70) (71) Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (72) dharma-vIra sudarzana dugdha aura jala-sI abhinnatA, jarA duI kA nAma nahIM / prema paMtha meM svArtha halAhala kA to kucha bhI kAma nahIM // parvata sama apane duHkha ko, jo sarSapa jaisA ginatA hai| kintu mitra duHkha sarSapa bharakI, giri se samatA karatA hai| jahA~ pasInA par3e mitra kA, apanA rakta bahA ddaale| jhele anahada kaSTa svayaM para, sukhiyA mitra banA DAle // (73) (74) khone de| dabbU yA khudagarjI banakara, apanA dharma na aura nahIM kartavya - bhraSTa, apane mitroM ko hone de|| zilAnyAsa saMskRti kA mAtA pitA sadA rakha jAte haiN| Age calakara pUrvabIja hI, yathAkAla phala lAte haiN| (76) saMtati ke guNa-doSa adhikatara, mAta - pitA para nirbhara haiN| saMskAroM ke jIvana paTa para, par3ate cinha prabalatara haiN|| (77) 173 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa DhAleM / bAlaka kaccA ghaTa hai usako, jaisA jI cAhe sundara, sughar3a banA leM athavA, kuTila - kurUpa banA ddaaleN|| (78) (76) dIna prajA ke naunihAla, zikSA - dIkSA kaba pAte haiN| mUr3ha azikSita rahane se phaMsa - durAcAra meM jAte haiM // mAnava-bhava kA sAra yahI hai, sadAcAra ko apanAnA / pUrNa rUpa se zuddha - zreSTha, . Adarza jagata meM bana jaanaa|| manuSya kyA, adRSTa kI jo ThokareM na saha sake ? manuSya kyA, jo saMkaToM ke bIca, khuza na raha sake ? (80) (81) manuSya kyA, tUphAna se jo, kSubdha bhIma - sindhu uThA ke zIza vega . se na, lahara bana ke baha meM / sake ? (82) meM / manuSya kyA, jo cama-camAte, khaMjaroM kI chA~ha haMsate - haMsate garja ke na satya bAta kaha sake ? (83) / 174 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya kyA, dikhA raktapAta dharma-vIra sudarzana jo rote-rote, base jahAna bhautika bala anyatra kahIM bhI, nahIM zakti se jhukatA AdhyAtmika bala ke hI sammukha, Akara Akhira thakatA cala pracaNDa Atma bala, na bhISma rAha gaha - sajjanatA se ari ko vazakaranA hai, zobhA sajjana tama karanA pazutA hai. mAtra bhIrutA hai mana doSa nAza ke lie karttA ko hI to yoM samajho roga nAza ke lie rugNa hI naSTa eka duSTa yadi sajjana jIvita jaga to apane se lAkhoM garja rahA hai aba asatya para, anta satya banakara, meM raha ko, baco krodha, kAdarya, duHsAhasa kI 175 doSa - yadi mAra diyA / kiyA || kA pardA phAr3a pUrNa - Aloka prabhAkara anaya se / sake // pAe / satpatha kA pathika banA jAe | hai / hai // durbalatA kI / kI // camakegA / damakegA // se / (84) (85) (86) (87) (55) ( 86) Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa bano samartha ajeya ahiMsaka dRr3ha adhyAtma - sabalatA se // (60) krodha vicAroM kA nAzaka hai, samyak jJAna nahIM rhtaa| kyA hogA phala Age isakA, kucha bhI bhAva nahIM rhtaa|| (61) A~kha donoM kholakara, kucha dekhale, kucha sIkhale / ziSya bana, kucha dina prakRti kA svaccha jIvana pAegA // (62) prApta kara sadguNa, na bana, pAgala pratiSThA ke lie / jaba khilegA phUla, khuda ali vRnda A ma~DarAegA // (63) phUla - phala se yukta hokara, vRkSa jhuka jAte svayaM / pAke gaurava mAna kaba tU, namratA dikhalAegA ? (64) rAta - dina avirAma gati se, dekha jharanA baha rahA / yA tU apane lakSya ke prati, yoM uchalatA jAegA ? (65) dUsaroM ke hita 'amara' jala saMgrahI saravara bnaa| dIna ke hita dhana luTAnA, kyA kabhI mana bhAegA ? (66) - - - - 176 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya amara muni jo hamAre samAja ke una mahApuruSoM meM se eka haiM, jinhoMne samAja ke bhaviSya ko vartamAna meM hI apanI bhaviSyavANI se sAkAra kiyA hai / unhoMne apane jIvana kI sAdhanA se atIta ke anubhavoM kA, vartamAna ke parivartanoM kA aura bhaviSya kI sunaharI AzAoM kA sAkSAtkAra kiyA hai| dharma, darzana aura saMskRti kI unhoMne yugAnukUla vyAkhyA kI hai| unhoMne kahA hai ki jo gala sar3a gayA hai, use pheMka do aura jo acchA hai, usakI rakSA kro| unakI isa bAta ko sunakara kucha loga dharma ke khatare kA nArA lagAte haiM / isakA artha kevala itanA hI ho sakatA hai ki una logoM kA svArtha khatare meM hai, kintu dharma to svayaM khataroM ko dUra karane vAlA amara-tatva hai / s,