________________
१०६
सानुवादं तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् २/१७ भाष्यम् :- कर्मविशेषसंस्कृताः शरीरप्रदेशाः निर्माणनामाङ्गोपाङ्गप्रत्यया मूलगुणनिर्वर्तनेत्यर्थः।
• गन्धहस्ति अभ्यन्तरां निर्वृत्तिमङ्गीकृत्य सर्वाण्यमूनि सूत्राण्यधीतानि, बाह्या पुनर्निर्वृत्तिश्चित्राकारत्वान्नोप निबद्ध शक्या, यथा मनुष्यस्य श्रोत्रं भ्रसमं नेत्रयोरुभयपार्श्वतः, अश्वस्य मस्तके नेत्रयोरुपरिष्टात् तीक्ष्णाग्रमित्यादिजातिभेदाद्' बहुविधाकारा। इममेव चातिक्रान्तभाष्यार्थं पर्यायान्तरेण स्पष्टयति भाष्यकार: कर्मविशेषसंस्कृताः शरीरप्रदेशाः (इति भाष्ये)। __अथवाङ्गोपाङ्गनामैवोपात्तमतीतभाष्ये न तु निर्माणकर्म तदुपादानायेदमुच्यते → कर्मविशेष इत्यादि (भाष्यम्)। कर्मविशेषो नामकर्म तस्यापि विशेषः अङ्गोपाङ्गनाम निर्माणकर्म च आभ्यां कर्मविशेषाभ्यां संस्कृता = विशिष्टावयवरचनया निष्पादिता = निर्वर्तिताः औदारिकादिशरीराणां त्रयाणां प्रदेशाः = प्रतिविशिष्टा देशाः कर्णशष्कुल्यादयः प्रदेशाः।
ભાષ્યાર્થઃ આ નિવૃત્તિ કર્મ વિશેષથી સંસ્કારિત શરીરના અનેક પ્રદેશ સ્વરૂપ છે એટલે નિર્માણ અને અંગોપાંગ નામકર્મના નિમિત્તવાળી છે અર્થાત્ મૂલગુણની રચનાવાળી છે.
- હેમગિરા ફક નિવૃત્તિ ઇન્દ્રિયની પ્રકારાંતરે સમજ હર આ સર્વ (આકાર દર્શક) સૂત્રો અત્યંતર નિવૃત્તિ ઇન્દ્રિયને આશ્રયી કહેવાયા છેવળી બાહ્ય નિવૃત્તિ ઇન્દ્રિય તો (વિવિધ જીવને આશ્રયી) વિચિત્ર (= ઘણાં) આકારે હોવાથી તેને કહેવી શક્ય નથી. જેમકે મનુષ્યના કાન તે ભૂવાને સમપણે બંને નેત્રોના બંને પડખે રહેલા છે
જ્યારે ઘોડાના કાન મસ્તકમાં બંને નેત્રોની ઉપર તીક્ષ્ણ અગ્રભાગવાળા હોય છે અને એવા પ્રકારની બીજી જાતિઓના ભેદને લઈ બાહ્ય નિવૃત્તિ ઇન્દ્રિય વિવિધ આકારવાળી છે.
| નિવૃત્તિનો હમણાં જે અર્થ ભાષ્યમાં કહેવાય એ જ કથિત અર્થને “વિશેષ...” ઇત્યાદિ ભાષ્યમાં સરલ શબ્દો દ્વારા ભાષ્યકારથી સ્પષ્ટ કરે છે. અથવા પહેલાના ભાષ્યમાં અંગોપાંગ નામકર્મ જ ગ્રહણ કરાયું છે પરંતુ નિર્માણ નામકર્મ નહીં, તેથી તેનું ગ્રહણ કરવા માટે આ ‘વિશેષ' ઇત્યાદિ ભાષ્ય કહેવાય છે. વિશેષ શબ્દમાં કર્મ એટલે નામકર્મ સમજવું અને તેના પણ વિશેષ ભેદ તરીકે અંગોપાંગ નામકર્મ અને નિર્માણ નામકર્મ ગ્રહણ કરવા, આ બંને વિશેષ નામકર્મથી સંસ્કારિત = વિશિષ્ટ પ્રકારના અવયવની રચના વડે બનેલા અર્થાત્ રચાયેલા, ઔદારિક આદિ ૩ (= ઔદારિક, વૈકિય, આહારક) શરીરના પ્રદેશો અર્થાત્ ચોક્કસ પ્રકારના કર્ણ-શખુલી આદિ દેશો તે નિવૃત્તિ ઈન્દ્રિય સ્વરૂપે જાણવા. ૨. વિજેતા મુ. (ઉં. સં.)
