________________
૨૦૦
सानुवादं तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् २/३४ માધ્યમ્ :- ક્ષણ ૨ નોમપક્ષાનાં દંત-વાપ-શુ-ઇ-ન-પાસાપતિ- - मयूर-मण्डू-बक-बलाकादीनाम् । पोतजानां शल्लक-हस्ति-श्वाविल्लापक (लावक ?) शश- शारिका- नकुल-मूषकादीनाम्, पक्षिणां च चर्मपक्षाणां जलूका-वल्गुलि-भारण्डपक्षिविरालादीनां गर्भो जन्मेति ॥२/३४॥
पक्षिणां च लोमपक्षाणां हंस-चाषेत्यादि प्रायो गतार्थम्। लोमप्रधानाः पक्षा येषां ते लोमपक्षाः, अपरे लोमपक्षिणामित्यधीयन्ते अत्र च मत्वर्थीयोऽतिदुर्लभः, स्याद् वा ज्ञापकादेः कथञ्चित्, अथवा पक्षिण एव विशिष्यन्ते, लोमानुगता लोमप्रधाना वा पक्षिणो लोमपक्षिणस्तत्राद्यपक्षिशब्दः पक्षिसामान्यमावेदयति, इतरस्तु व्यवच्छिद्य विशेषेऽवस्थापयतीति।।
ભાષ્યાર્થ: રોમરાજીની પાંખવાળા હંસ, ચાસ, પોપટ, ગીધ, બાજ, કબુતર, કાગડો, મોર, મડું, બગલો, બતક આદિ (અંડજ) પક્ષીનો તથા પોતજ એવા દેડકો, હાથી, શ્વાવિધ = કૂતરાથી વધ કરાતું પ્રાણી, લાવક = બટે૨ પક્ષી, સસલો, સારિકા (= મેના), નોળીયો, ઉદર વગેરેનો તેમજ ચામડાની પાંખવાળા જલ્કા, વલ્યુલિ, ભારંડ, બિલાવ આદિ પોતજ પક્ષીનો ગર્ભજન્મ હોય છે અર્થાત્ ગર્ભથી જન્મે છે. ર/૩૪
- હેમગિરા - ‘કરાયુનાનાં મનુષ્ય-નો..' વગેરે ભાષ્ય સુકર છે.
અંડજ–ઈંડાને વિષે જે જગ્યા હોય તે અંડજો. તે અંડજ એવા સર્પ, ગોધા (= ચંદનઘો) આદિનું પ્રતિપાદક ‘માનાનાં...' વગેરે ભાષ્ય સુકર જ છે. આ નાનાં... ઇત્યાદિ ભાષ્ય અંડજોની જાતિના ભેદને દર્શાવવા માટે છે.
Re નોમપક્ષ પદની વિચારણા : લોમ (= રુવાંટા)ની પાંખવાળા પક્ષી એવા હંસ, ચાસ આદિનું પ્રતિપાદક ક્ષri a તોમપક્ષTM... ઇત્યાદિ ભાષ્ય પ્રાયઃ સ્પષ્ટાર્થવાળું છે. લોમ (= રુવાંટા) પ્રધાન પાંખ છે જેઓની તેઓ લોમ પાંખવાળા કહેવાય. ભાષ્યના તોમરક્ષાની જગ્યાએ બીજાઓ તોમર્પણ એવો પાઠ કહે છે પણ અહીં (= આ પાઠમાં) મr[ પ્રત્યય અતિ દુર્લભ છે અથવા જ્ઞાપકાદિ થકી કથંચિત્ થઈ શકે અથવા તો પક્ષાનાં વિશેષણથી પક્ષીઓ જ વિશેષિત કરાય છે, એમ જાણવું. તે આ મુજબ કે લોમ અનુગત એવા પક્ષી અથવા લોમ પ્રધાન એવા પક્ષી તે લોમ પક્ષી “ક્ષ અને સ્ત્રોમપક્ષUT' આ બે પદોમાં પ્રથમ પદમાં રહેલ પક્ષી’ શબ્દ એ પક્ષી સામાન્યને જણાવે છે વળી બીજા પદમાં રહેલ પક્ષી શબ્દ એ લોમ પાંખ સિવાયના (ચામડાની પાંખવાળા) પક્ષીઓનો વ્યવચ્છેદ (= નિષેધ) કરીને વિશેષ તરીકે રુવાંટાની પાંખવાળાઓને સ્થાપન કરે છે. ૧. મા - પા૨. જર્મો જન્મતિ - 5 (1): રૂ. નનુ ઘ - મુ (, U)
