Sanmati Tarka Prakaran

Author(s): Siddhasen Divakarsuri, Sukhlal Sanghavi, Bechardas Doshi
Publisher: Gujarat Vidyapith Ahmedabad

Page 70

૧. પ્રતિઓને પરિચય પાઠાંતરમાં ખાસ કશો અર્થભેદ નથી. એટલે એક લખનાર વસ્તુને બદલે વસ્તુ લખે કે વસ્તુમાંવ ને બદલે વસ્તુમાત્ર લખે તે બધું ચાલી શકે તેવું છે. •
- ગ્રંથમાં મૂળથી જ એટલે કે ગ્રંથકારના સમયથી જ એવા કેટલાક અશુદ્ધ પાઠ લખાયેલા છે, જેમના શુદ્ધ પાઠ પાછળથી કોઈ, અભ્યાસીએ કર્યા લાગતા નથી એ પણ અભ્યાસીની અભ્યાસદશાનું એક સૂચક છે. જેમ કે-નગાઝશાવરથયો. (૬૦ ૬, જં૦ રૂ) આવો મૂળ પાઠ છે. આમાં ટર અને અવસ્થા બંને એકાર્થક શબ્દ બંધબેસતા નથી, અને એમને અર્થ પણ કઈ રીતે ઘટતો નથી; પણ અવસ્થયો. એ દ્વિવચન ઉપરથી સૂચિત થાય છે કે અહીં પાઠ સ્વનનાદર્શનરથયો એવો હોવો જોઈએ; પણ આવો શુદ્ધ પાઠ કઈ અભ્યાસીએ પાયંતર તરીકે જે નથી. આ અશુદ્ધ જ પાઠ અમારી પાસેની બધી પ્રતિમાં હતું તેથી એમ કહી શકાય કે એ પાની અશુદ્ધિ ઘણું જૂના સમયથી ચાલી આવેલી છે.
જે ગ્રંથમાં એતિહાસિક ઉદાહરણ ઘણું વધારે આવતાં હોય 'અને જે ગ્રંથ પાળવાના આચારને લગતો હોય એટલે સ્મૃતિ જે હોય, તેવા ગ્રંથનાં પાઠાંતરે ગ્રંથના અર્થને સમજવા માટે અને તે તે સમયના શાસ્ત્રકારોએ ગ્રંથમાં ક્યાં કઈ જાતનું પરિવર્તન કર્યું છે તે જાણવા માટે ઘણું અગત્યનાં છે. દા. ત. હેમચંદ્રના વ્યાકરણમાં સત્ સિદ્ધરાગડવત્તાન જેવાં અનેક ઐતિહાસિક ઉદાહરણ ટાંકેલાં છે. આ
વ્યાકરણને કોઈ અભ્યાસી સિદ્ધરાજ અને અવન્તીને બદલે ફળરસ્તુપા વનમ્ એવું ઉદાહરણ પિતાની સમજને સારુ એ વ્યાકરણની પ્રતિના હાંસિયામાં લખે અને એ પ્રતિની નકલ કરનારે લહિયે એ ઉદાહરણ અંદર ભેળવીને લખી દે એટલે મૂળ પ્રતિમાં સત્ વસ્તુTો. ઘવનનું આવું એક ઉદાહરણ પણુ વધે ઈતિહાસથી જાણી કેઈ સંપાદક આ ઉદાહરણને પાઠાંતર તરીકે જ મૂકે પણ મૂળમાં કઈ રીતે ન મૂકે; કેમ કે પાઠાંતર જ પિતાને અમુક પ્રકારને ઇતિહાસ