Sanmati Tarka Prakaran

Author(s): Siddhasen Divakarsuri, Sukhlal Sanghavi, Bechardas Doshi
Publisher: Gujarat Vidyapith Ahmedabad

Page 217

સન્મતિ પ્રહ્
નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય એ દ્રવ્યાસ્તિકના નિક્ષેપ છે; અને ભાવ તા પર્યાયાસ્તિક નયની પ્રરૂપણા છે. એ જ પરમાથ છે. [૬]
૨૦૦
અહી નિક્ષેપના અવશ્ય સંભવતા પ્રકારે અને તેમાં નયને વિભાગ એ એ બાબત જણાવી છે. નિક્ષેપના એામાં એક્બ જે ચાર પ્રકારે સર્વત્ર સભવે છે અને કરવામાં આવે છે, તે જ અહીં ગણુાવ્યા છે. કેાઈ પશુ સાથ ક શબ્દના અથ વિચારવા હાય, ત્યારે તે એમાં એ ચાર પ્રકારના જ મળી આવે છે. તે પ્રકારે, શવાસ્થ્ય અસામાન્યના નિક્ષેપો —વિભાગા કહેવાય છે. જે નામમાત્રથી રાજા હોય, તે નામરાજા; જે રાજનનું ચિત્ર કે ખીજી કૈાઈ પ્રતિકૃતિ હોય, તે સ્થાપના રાજા; જે આગળ જતાં રાજા થનાર હોય અગર જે હમણાં નહિ
૧. શબ્દના અર્થ કરવામાં ગરબડ ન થાય અને વક્તાના અભિપ્રાય શે' છે એ ખરાખર સમજાય, એવી ભાવનામાંથી નિયુક્તિકાશના સમયમાં નિક્ષેપના વિચાર સ્પષ્ટપણે શાસ્ત્રમાં ગૂંથવામાં આન્યા છે. કાઈ પણ રાખ્યું કે વાચના અથ કરતી વખતે તે.શબ્દના જેટલા અવિભાગ સભવી શકતા હાય તે જણાવી, તેમાંથી પ્રસ્તુતમાં વક્તાના કયા અર્થ' વિક્ષિત છે અને કર્યેા અ` સગત છે એ નક્કી કરવુ', એમાં જ નિક્ષેપવિષયક વિચારસરણીની ઉપયેાગિતા છે. દાખલા તરીકે જીવના ગુણા જ્ઞાન વગેરે છે એવું વાકય હેાય; તેમાં સદેહ થાય કે જીવશબ્દથી અહીં શું કહેવાનું છે ? ત્યારે વિચારક જણાવે છે કે, અહીં જીવ નામની કોઈ વ્યક્તિ, જીવની સ્થાપના કે દ્રવ્યજીવ વિવક્ષિત નથી, પણ ચૈતન્ય ધારણ કરનાર તત્ત્વ અર્થાત્ ભાવજીવ જ વિવક્ષિત છે. અને તે જ પ્રસ્તુત વાકયમાં સંગત છે. આ રીતે દરેક શબ્દના અથ વિષે ગોટાળા ઊભા થતાં નિક્ષેપવાદી સ્પષ્ટપણે વિક્ષિત અથ જણાવી ગોટાળા દૂર કરી શકે છે, એ જ નિક્ષેપના વિચારની ઉપયોગિતા છે. અનેકાક શબ્દ આવે ત્યાં વિવક્ષિત અને નિચ કરવાના ઘણા ઉપાયે। અલકારશાસ્ત્રમાં બતાવેલા છે; પણ જૈવ નિયુક્તિથા સિવાય કોઈ પણ વૈદિક કે બૌદ્ધ ગ્રંથમાં નિક્ષેપ જેવી વિચારસરણી લેવામાં આવી નથી.