Sanmati Tarka Prakaran

Author(s): Siddhasen Divakarsuri, Sukhlal Sanghavi, Bechardas Doshi
Publisher: Gujarat Vidyapith Ahmedabad

Page 307

૨૯૦.
સમતિ પ્રકરણ હઈ શકે ? તેને દેખાતે આ વિરોધ કેટલે અંશે ઠીક છે તે જોવા એ બન્ને દ્રવ્યોની સરખામણું કરવી પડશે. જીવ દ્રવ્ય છે અને ઘટ પણ દ્રવ્ય છે એ ખરું; પણ શું બને દ્રવ્યો સર્વીશે સમાન જ છે? જે અનુભવ એમ કહે કે, એ બન્નેમાં તફાવત પણ છે અને તે એ કે એકમાં ચૈતન્ય છે ને બીજામાં નથી, અને બીજામાં ૫ આદિ મૂત ગુણે છે તે પહેલામાં નથી; તે એ કથનને અર્થ એ જ થાય છે કે, જીવ એ ચૈતન્યપે છે અને પ આદિ ગુણરવરૂપે નથી. એ પ્રમાણે ઘટ પ આદિ પૌગલિક ધર્મસ્વપે છે અને ચૈતન્ય નથી. આ સર્વ જોતાં જે પહેલાં ભાવાત્મક અને અભાવાત્મકપણા વચ્ચે વિરોધ દેખાતો હતો, તે રહેતે જ નથી અને એ બને અંશે સાપેક્ષપણે ગોઠવાઈ જાય છે અને નક્કી થાય છે કે, છેવદ્રવ્ય ચૈતન્ય સ્વરૂપે ભાવાત્મક હોવા છતાં જે પૌલિક સ્વરૂપે તે નથી તે સ્વરૂપે તે આભાવાત્મક પણ છે. એ જ ન્યાય ઘટ આદિ પૌગલિક દ્રવ્યોમાં લાગુ પડે છે. [૨૯-૩૧]
દ્રવ્યગત ઉત્પાદ અને નાશના પ્રકારોउप्पाओ दुवियप्पो पओगजणिओ य वीससा चेव ।
तत्थ उ पओगजणिओ समुदयवायो अपरिसुद्धो ।। ३२ ।। साभाविओ वि समुदयकओ व्व एगंतिओ (एगत्तिओ)व्व होज्जाहि । आगासाईआणं तिण्हं परपच्चओऽणियमा ॥३३ ।। विगमस्स वि एस विही समुदयजणियम्मि सो उ दुवियप्पो। समुदयविभागमेत्तं अत्यंतरभावगमणं च ॥ ३४ ॥
ઉત્પાદએ પ્રયત્નજન્ય અને વિસસિક (અપ્રયત્નજન્ય - સ્વા ભાવિક) એમ બે પ્રકાર છે. તેમાં જે પ્રયત્નજન્ય છે, તે તો સમુદાયવાદ નામથી જાણીતું છે અને તે અપરિશુદ્ધ પણ કહેવાય છે. [૩૨]