Sanmati Tarka Prakaran

Author(s): Siddhasen Divakarsuri, Sukhlal Sanghavi, Bechardas Doshi
Publisher: Gujarat Vidyapith Ahmedabad

Page 297

૨૮૦
સ અતિ પ્રકરણ માટે ગુણ જેને જેન આગમમાં પર્યાય કહે છે, તે તત્ત્વતઃ દ્રવ્યથી ભિન્ન નથી; એટલે દ્રવ્યજાતિ અને ગુણજાતિને ભેદ વારતવિક નથી પણ એક કવ્યજાતિ જ છે, જેને દ્રવ્યાકૅત પણ કહી શકાય.
અમેદવાદી દ્વારા એકાંત ભેદનું નિરસન કરાવી હવે તે અભેદમાં પણ એકાંતપણાને દોષ ન આવે તે માટે અનેકાંતવાદી સિદ્ધાંતી એકાંત અભેદ સામે કહે છે કે, જે એકાંતદ્રવ્ય એટલે સામાન્ય જ માનવામાં આવે, અને તેમાંથી વારતવિક વિશે ફેંકી દઈ માત્ર બાહ્ય ઉપાધિઓ વડે જ વિશેષ વ્યવહારની ઉપપત્તિ કરવામાં આવે, તો બે ફળને રસનેંદ્રિથ સાથે સંબંધ સમાન હોવા છતાં એક કરતાં બીજું બમણું મધુર છે અને બીજા કરતાં પહેલું અડધું મધુર છે તે અનુભવસિદ્ધ ભેદ શી રીતે ઘટશે ? કારણ કે, મધુર એ રસ છે અને તે તે રસનેંદ્રિયના સંબંધજનિત વિશેષ ઉપરાંત દ્રવ્યાદ્વૈતવાદમાં બીજુ કશું જ નથી, અને સંબંધ તો બને ફળો સાથે સરખો જ છે. એ
જ પ્રમાણે જે નેત્રના સંબંધજનિત વિશેષ ઉપરાંત પ જેવું કંઈ તત્વ દ્રવ્યમાં વાસ્તવિક ન હોય, તે નેત્રની સાથે સરખો સંબંધ ધરાવનારા અનેક પદાર્થોમાં એક અનંતગુણ કાળે અને બીજે તેથી ઓછી ઓછી કાળાશવાળો દેખાય છે, તે કેવી રીતે ઘટશે ? એટલું જ નહિ પણ દષ્ટાંત તરીકે લેવામાં આવેલ પુરુષની બાબતમાં પણ પૂછી શકાય કે, જે પુરુષ એ સાહજિક વિશેષ વિનાની માત્ર સામાન્યાત્મક જ વસ્તુ હોય, અને ભિન્ન ભિન્ન વ્યકિતઓ સાથેના સંબંધને લીધે જ તે બાપ બેટા આદિ વિશેષરૂપે ભાસતી હોય, તો પછી પુરુષ નાને કે મોટો કહેવાય છે તે એવા સંબંધને લીધે કેમ ઘટશે ? અર્થાત એક પુરુષ ઊંચાઈમાં બીજથી નાનું અને ત્રીજાથી મેટ દેખાતે અને કહેવાતે હોય, તે સ્થળે એનું લધુત્વ અને મહત્ત્વ એ વાસ્તવિક ન હોઈ છે પરસાપેક્ષ જ ભાસમાત્ર હોય, તો તે જ પુરુષ કયારેક વળી પ્રથમના બીજા પુરુષ કરતાં મોટો અને પ્રથમના ત્રીજા પુરુષ કરતાં ના દેખાય તેમ જ કહેવાય છે, તે શી રીતે ઘટશે ? કારણ કે, જે બીજા પુરુષના